Kategoriya:Zoologiya

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="kaa">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>kaawiki</dbname>
    <base>https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Arnawlı</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Talqılaw</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Paydalanıwshı</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Paydalanıwshı talqılawı</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia talqılawı</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fayl</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Fayl talqılawı</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki talqılawı</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Úlgi</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Úlgi talqılawı</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Járdem</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Járdem talqılawı</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategoriya</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Kategoriya talqılawı</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Portal talqılawı</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Kategoriya:Zoologiya</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123</id>
    <revision>
      <id>120964</id>
      <parentid>41252</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T15:15:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>120964</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="166" sha1="dukjubnzn41ar7dmxm2ncet3okg849g" xml:space="preserve">{{Commonscat|Zoology}}
{{Main|Zoologiya}}
{{CatAutoTOC}}
'''Zoologiay''' — haywanlardıń [[biologiya]]sın úyreniwshi [[bilim]] tarawı.

[[Kategoriya:Biologiya]]</text>
      <sha1>dukjubnzn41ar7dmxm2ncet3okg849g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>120965</id>
      <parentid>120964</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T15:15:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>120965</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="166" sha1="kecarcl8ttcj49l2d8rvqdwq3n7lv1s" xml:space="preserve">{{Commonscat|Zoology}}
{{Main|Zoologiya}}
{{CatAutoTOC}}
'''Zoologiya''' — haywanlardıń [[biologiya]]sın úyreniwshi [[bilim]] tarawı.

[[Kategoriya:Biologiya]]</text>
      <sha1>kecarcl8ttcj49l2d8rvqdwq3n7lv1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hindistan filosofiyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157</id>
    <revision>
      <id>120924</id>
      <parentid>115823</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:33:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (6) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6100" sha1="rhyfcii70b9e23glrzafwfbw6e5ncti" xml:space="preserve">''áyyemgi Hindistan filosofiyası'' — Hindistanlıq jámiyettiń birinshi deregi bolıp, Vedalar esaplanadı. 

Vedalar shama menen b.e.sh. 600-1500 jıllar aralıǵında dúzildi. Olar diniy mazmunǵa iye, degen menen jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwı hám sotsiallıq strukturası haqqında kóp maǵlıwmatlardı saqlaydı. Vedalar samxitler ózine tán tórt túrge bólinip jasaydı.

# ''Rigvedá'' — hár qıylı qudaylarǵa isenedi (gimplerge).
# ''Samavedá'' — (melodiya, qosıq aytıw) óz gimniniń kópshilik bólegindegi Rintvedadan tekslerdi qaytalaydı, olardıń tártibi rituallıq maǵanaǵa iye.
# ''Yadjurvedá'' — (qurbanlıq formaları hám naqıl sózler).
# ''Atxarvedá'' — (turmıstıń barlıq túrine kelisimler).

Vedalarda arisvlerdiń áyyemgi qáwimlik kóz-qarası, diniy-mifologiyalıq kompleksi hám magiyası súwretlengen.

Vedalıq ádebiyattıń ekinshi qatlamı bolıp [[Braxman|Braxmanlar]] esaplanadı. Braxmannıń bas mazmunı — vedalıq rituallar menen praktikalıq basshılıq etiw, kultlıq praktika h.t.b. Olarda hesh qanday tutas diniy-filosofiyalıq sistemanı bizler taba almaymız, degen menen bir qatar túsinikler birinshi orında turadı.

Vedalıq [[ádebiyat|ádebiyattıń]] úshinshi qatlamı bolıp Aranyaklar, yamasa &quot;Toǵay kitapları&quot; esaplanadı. Eń sońǵı tórtinshi qatlam Utanishadlar vedalıq ádebiyattı tamamlaydı. Utanishadlardıń eń iri bólegi bolıp, ómir turmıstıń úzliksiz háreket etiw kontseptsiyası bolıp esaplanadı.

ómirdiń úzliksiz háreket etiw haqqındaǵı tálimatı Adam turmısı qayta dóreliwlerdiń tawsılmaytuǵın dizbeginiń belgili forması sıpatında bólinedi. Turmıstıń úzliksiz háreket etiwi máńgilik, dúnyadaǵı barlıq nárseler oǵan baǵınadı.

B.e.sh. I-shi mıńınshı jıllardıń ortasında İnonyada ideologiyadan ǵárezsiz jańa doktrinalar payda boldı. Olar adamnıń jámiyettegi ornı haqqında máselege jańasha qatnas jasawǵa umtıladı. Bulardıń ishinde Hindistan ushın áhmiyetli djaynizm hám buddizm boldı.

Jaynistlik táliymat dualizmdi járiyalaydı. Adamnıń insanlıǵınıń mánisi eki túrde kórinedi. Olar: materiallıq-adjiva, ruwxıy djiva.

Adjiva menen djivanı baylanıstırıwshı bolıp karma esaplanadı hám onı názik materiya dep túsindirip, karmanıń denesin usı materiya quraydı hám ol jannıń turpayı materiya menen birigiwinde múmkinshilik beredi. Jansız materiya karmanıń qatnası arqalı Jan menen birigiwi individtiń payda bolıwına alıp keledi.

B.e.sh. VI ásirde [[Hindistan|Hindistannıń]] arqa betinde [[Buddizm|Buddizm]] táliymatı payda boldı. Onıń dóretiwshis suddxartxa Gautaliya, ol keyin ala [[Budda|Budda]] bolıp ataladı. Buddizmniń orayında tórt shınlıq turadı. Onıń uyǵartıwınsha, adamnıń jasawı qıynalıwshılıq penen baylanıslı. Tuwılıw, awırıw, ǵarrılıq, qartayǵanlıq, ólim, jaǵımsız nárselerdiń ushırawı, unamlı nárselerdiń ushırawı, ármanlardıń orınlanıwı h.t.b.lar hámmesi adamnıń azap shegiwine alıp keledi. Azap shegiwden qutılıwı ushın durıs pikir bildiriw, durıs sóylew, durıs anıqlap alıw h.t.b.

Jańa eranıń basında Hindistannıń ruwxıy turmısında sheshiwshi pozitsiyalardı induizm iyeledi. Bul ayırım etnikalıq gruppalardıń mádeniyatlarınıń kem-kemnen rawajlanıwı bolıp tabıladı. İndualizmniń eń tiykarǵı shıǵarmaları &quot;Bxadavashta&quot; (qudaytalanıń qosıǵı) dep ataladı.

İndualizmniń filosofiyalıq tiykarlanıwı altı sistemadan turadı. 
# Sankxya
# Yoga
# Vaysheshaka
# Neya
# Mimansa
# Vedanta

Sankxyanıń úyretiliwi boyınsha dúnyanıń materiallıq birinshi sebepshisi prakritalar jasaydı. Olar sezimler arqalı qabıl etiledi hám úsh elementti óz ishine aladı radjasa-umtılıw, tamasa- qaranǵılıq, sattva anıqlıq.

Hár bir zatta, onıń xarakteri boyınsha, usı úsh elementlerden biri orap aladı.

Yoga psixologiyalıq kategoriyalardı izertlewge hám praktikalıq psixologiyalıq úyretiwge itibar beredi, burınnan qalǵan sistemalardıń medatatsiyası haqqında rejelerden kóp waqıtta shıǵadı.

Veysheshikanıń dáliyllewinshe turaqlı ózgerisler, payda bolıwdıń hám tómenlep qalıwdıń máńgilik hám tsiklı protsessleri jasaydı. Usı protsesste, turaqlı element atası boladı. Bunda janlı jansız predmetler payda boladı. Jan máńgi hám sheksiz jasaydı, ol eki formaǵa iye 1. Absolyut jetsikenlik óz kórinisin tabatuǵın individuallıq forma.

Nsya ol vayshelmika menen tıǵız baylanıslı, ayrıqsha dıqqatı, logika menen gnoseologiyanıń problemalarına qaratadı. Mimansa, Vedalarǵa qaytıp keliwdi usınadı. Onıń túsindiriwinshe samsarı jolınan azat etiwdiń birden-bir jolı Vedalar aytqanlardı izbe-iz orınlaw bolıp tabıladı. Mimansa vedalıq tekslerdi abıroylı dep qabaq etip qoymastan bularda eń joqarǵı seziwshilik universallıq substantsiyanı kóredi, bul máńgi jasaydı hám absolyut bolıp tabıladı. Biliw teoriyasınıń járdeminen zatlardıń durıs túsiniwine tek jetip qoymastan, al túp tiykarǵı metafizikalıq túsiniklerge erise alamız. Buǵan mısalı: sezimlik qabıllaw, logikalıq juwmaq jasaw yaki salıstırıw h.t.b.

Vedanta degen túsinik vedanıń tamam bolıwı degendi ańlatadı. Ol materiallıq kúshlerdiń birden-bir reallıq penen óz-ara baylanısınıń ónimli dúnya boladı degen rejeni dúnyanıń absolyutlıq ruwxıy mánisin túsinik, bunnan hámme nárselerdi keltirip shıǵaradı.

áyyemgi Hindistanda filosofiyanıń rawajlanıwı protsessinde materialistlik tendentsiyalar hám filosofiyalıq mektepler kórinedi. Bunday táliymatlardıń birine &quot;Lokayata&quot; táliymatı kiredi. Lokayatanıń dóretiwshisi bolıp Charvaktıń atı ataladı. Lokayatanıń túsindiriwinshe Adam 4 materiallıq elementlerden turadı: jer, suw, ot, hawa. Olar birigip deneni, seziwlerdi, organlardı dúzedi.
== Derekler ==
{{Derekler}}
{{shala}}
[[Category:Filosofiya]]
[[Kategoriya:Hindistan]]

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>rhyfcii70b9e23glrzafwfbw6e5ncti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hawa boslıǵı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>241</id>
    <revision>
      <id>120922</id>
      <parentid>48260</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:32:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120922</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="942" sha1="d7gtnhldf0jxa048xzyioylbjkrpyip" xml:space="preserve">'''Hawa jer boslıǵı''' — xalıqaralıq huqıqqa muwapıq eki túrdegi maydandı, yaǵnıy:

# mámleket aymaǵınıń quram bólegi esaplanbaǵan maydanlardı;
# mámleket aymaǵı shegarasınan tısqarıda jaylasqan maydanlardı óz ishine aladı.

Birinshi túrge kiriwshi hawa maydanı yuridikalıq dárejesi málim [[mámleket]] suverenitet astındaǵı maydan esaplanadı. Mámleket usı maydan huqıqıy tártibin xalıqaralıq-huqıqıy normalardan kelip shıǵıwshı xalıqaralıq minnetlerdi inabatqa alǵan halda belgileydi.

Mámleket aymaǵı shegarası tısqarısındaǵı hawa maydanı, basqasha aytqanda, xalıqaralıq hawa maydanı yuridikalıq dárejesi málim mámlekettiń suvereniteti astında bolmawı menen sıpatlanadı. Usıǵan muwapıq bul maydan barlıq mámleketler hám olardıń puqaraları ushın izertlewler alıp barıw hám tınısh jollarda paydalanıw ushın ashıq.
[[Category:Xalıqaralıq huqıq]]</text>
      <sha1>d7gtnhldf0jxa048xzyioylbjkrpyip</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Janbasqala esteligi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>246</id>
    <revision>
      <id>120988</id>
      <parentid>56142</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:23:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="858" sha1="9vmd67zyk8f5otsbhagq2esbr0kll39" xml:space="preserve">'''Janbasqala esteligı'' — izertlewler nátiyjesinde qaladan erte dáwirdegi kóplegen gúlal ıdıslarınıń sınıqları, metalldan islengen xojalıq buyımlar h.t.b. zatlar tabılǵan. Usı zatlardıń tiykarında [[Estelik|esteliktiń]] b.e.sh. IV ásir — eramızdıń I ásirlerine tiyisli ekenligi anıqlandı. Úlken kóshedegi eki tárepke sozılǵan kishi kóshelerdiń boyında máhállelerdiń jayları jaylasqan. Hár bir máhálle hár qıylı maydanǵa iye bolıp, 200 ge jaqın ójirelerden ibarat bolǵan. [[Kóshe|Kósheniń]] aqırındaǵı úlken jaydıń arnawlı ójiresinde gerbishten sıpa tárizli órilgen tekshede óshpeytuǵın ot janıp turǵan. Bul &quot;ot xram&quot;ında qala xalqı jámiyetlik jıynalısların ótkerip turǵan. Olarda otqa sıyınıw dástúrleri bolǵan.

[[Category:Qaraqalpaqstandaǵı tariyxıy estelikler]]</text>
      <sha1>9vmd67zyk8f5otsbhagq2esbr0kll39</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Joqlaw qosıqları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>248</id>
    <revision>
      <id>121026</id>
      <parentid>112460</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:03:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2569" sha1="dd7m8mpiki4udeg33ukk7b93dl86h7m" xml:space="preserve">'''Joqlaw qosıqları''' — hám onıń ózgeshelikleri haqqında birinshi hám tujırımlı pikir aytqan [[Nájim Dáwqaraev|N.Dáwqaraev]] boldı. Onıń aytıwınsha [[Qaraqalpaq|qaraqalpaq]] dástúri boyınsha adam ólgen jerge erkekler eki búyirin tayanıp, daladan dawıs shıǵarıp baradı. Qatınlar úyge kirgenen soń jılaydı. Biraz dawıs basılǵannan soń qatınlardıń ishinen birewi ádette ólgen adamnıń jaqını, qarındası, anası yaki ólgen adamnıń jaqınlarınan birewi ólgen adamdı aytıp jılaydı. Qosıqtıń bunday túri qaraqalpaq tilinde &quot;joqlaw&quot; deydi. Joqlawdı tek qatınlar aytadı. Joqlawda ólgen adamdı maqtaydı onıń islegen islerin, minezlerin aytadı, biraq jamanlamaydı. Joqlawdıń ózine tán naması bolıp, ol qayǵılı ırǵaq penen aytıladı. Hár tórtinshi qatardan keyin &quot;ax-way, wayy-ay&quot; degen zarlanıw qosıladı. Joqlawdı aytatuǵın belgili adamlar boladı. Joqlawda teńew, salıstırıw kóp gezlesedi. Ádette erkek adam, jas jigit bolsa qara qusqa, [[Búrkit|búrkitke]], [[Qoshqar|qoshqarǵa]], narǵa, [[Arıslan|arıslanǵa]], hayal-qızlar bolsa perishtege, ayǵa, kúnge, juldızǵa, qundızǵa, lashınǵa, kepterge, kógirshinge teńeydi. Oǵada arttırıp teńewler jiye gezlesedi.
Joqlaw geypara waqıtlarda ulıwmalıq, barlıq adamlarǵa baylanıslı qayǵılı, uwayımǵa aynalatuǵın waqıyaları boladı. Kóp ǵana joqlawlar hayallardıń óz qostarın joqlawǵa arnalǵan. Olarda qostarınıń sın-sımbatın hayran qalarlıq teńewler menen beriledi. Óz erlerin &quot;beglerim&quot; dep jılaydı.
&lt;poem&gt;
:: ''Oń jaqqa qurılǵan shımıldıq,
:: ''Talqısar menen talıqta,
:: ''Sol sıqıllı beglerim,
:: ''Keler meken juwıqta,
:: ''Esiktiń aldı shoq qamıs,
:: ''Ushınan tartsam beri bos,
:: ''Sen dunyadan ketkenli,
:: ''Kewilimniń bári bos. 
&lt;/poem&gt;
Joqlaw aytılıp atırǵanda qasındaǵılar &quot;shúkir et&quot; dep, qalǵanları saw bolsın, jılama dep tewelle beredi. Sol waqıtta jılap otırǵan adam mınaday qatarlardı keltiredi.
&lt;poem&gt;
:: ''Qoy dese xalqım qoyayın, 
:: ''Qoydan da juwas bolayın, 
:: ''Ármanda ketken bawırımdı, 
:: ''Joqlawsız qalay qıyayın.
&lt;/poem&gt;
Ulıwma alǵanda joqlaw qosıqları adamnıń ómiri, úrp-dástúr menen tereń baylanısqan, xalıqtıń oǵada tereń qayǵılı, muńı, zarın, qamtıytuǵın tirishilik haqqında adamnıń qıyalların, tileklerin bildiretuǵın óz aldına kórkemlikke iye, xalıqtıń hasıl dóretpelerinen esaplanadı.

[[Category:Qaraqalpaq ádebiyatı]]
[[Category:Qaraqalpaq folklorı]]</text>
      <sha1>dd7m8mpiki4udeg33ukk7b93dl86h7m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jumbaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>249</id>
    <revision>
      <id>121029</id>
      <parentid>102006</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:04:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2173" sha1="01k0yh4vy78cql744ujo395n2qtu5hk" xml:space="preserve">'''Jumbaqlar'''  haqqida malumat

Jumbaqlar- kórkem awızeki dóretpeleriniń belgili bir janrı bolıp esaplanadı. Uyqasımlı qatarlardıń járdeminde bir nársege usatıw arqalı jasırǵan zattı tabıwdı qoyıw jumbaqlardıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Jumbaqlar adamlar arasında, ásirese onıń jas buwını — balalar arasında kóp aytılıwı, kóp qollanılıwı menen ayrılıp turadı.

Qaraqalpaq folklorındaǵı jumbaq janrın folklordıń basqa janrları menen shatastırıw kerek emes. Biz jumbaq degende xalıq tárepinen dóretilgen bir, eki, tórt, altı, onnan da kóp qatardan turatuǵın, óz betinshe kóriniske iye, bólek aytılıp sheshiwdi talap etetuǵın tayar qáliplesken tekstke iye, úlkenler, kóbinese balalar arasında aytılatuǵın óz aldına bir janrdı túsinemiz. 

Jumbaqlar tematikası jaǵınan oǵada bay. Olardıń bir qatarı ay, kún, haqqında, juldızlarǵa arnalǵan. Mısalı: kún haqqında &quot;Aq sandıǵım ashıldı, ishinen jipek shashıldı&quot;, &quot;Bir párshe pátir, álemge tatır&quot; delinse, ay hám kún tuwralı &quot;Bir kólde eki jayın, biri ketse biri tayın&quot; degen jumbaqlar dóretilgen. Al [[Juldız|juldızlar]] jóninde &quot;Tam basına tarı jaydım&quot;, &quot;Biz, biz, biz edik, biz mınlaǵan qız edik, tań atqansha jayıldıq, tań atqan soń joyıldıq&quot;- degen jumbaq toqılǵan. Sonday-aq jumbaqlar burınnan sońǵı óz mazmunına iye aspan álemin qorshap alǵan tábiyattı, haywanat hám ósimlikler dunyasın, adam kún-kórisiniń barlıq táreplerin, úy ruzgershiligin zatlardıń hámmesin, óndiris quralların óz qarmaǵına alıp, olardıń sır sandıǵı etip, jas áwladqa olardı sheshiwdi úyretip baradı. Jumbaq balalardıń eń súyikli janrı. Durısında da jas áwladtıń ǵana emes, al ulıwma adamlardıń oy-órisin, oylanıwın oy qortıwın salıstırmalı usıl menen belgili bir logikalıq juwmaqlarǵa kelip támiyinleytuǵın, kórinislerdi tolı sır menen ózinshe kórkem bayanlawdı úyretetuǵın qaraqalpaq kórkem awızeki xalıq dóretpeleriniń eń áhmiyetli bir túri bolıp esaplanadı.

[[Category:Qaraqalpaq ádebiyatı]]
[[Category:Qaraqalpaq folklorı]]</text>
      <sha1>01k0yh4vy78cql744ujo395n2qtu5hk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kalkulyaciya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>251</id>
    <revision>
      <id>121052</id>
      <parentid>112479</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:02:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121052</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1138" sha1="h3ydv8eswpkmmeu1o4hmchsf6ngu7mo" xml:space="preserve">'''Kalkulyatsiya''' — xojalıq qarjıların bahalaw ushın haqıyqıy ózine túser baha tek ǵana támiyinlew, islep shıǵarıw, hám satıw protsessleri menen baylanıslı qárejetlerdi [[Buxgalteriya esabı|buxgalteriya esabında]] kórsetiw nátiyjesinde alınıwı múmkin. Esap-kitap tiykarında ózine túser bahanı anıqlaw.

Bahalaw hám kalkulyatsiyalaw buxgalteriya esabınıń tiykarǵı usılı bolıp, olarsız buxgalteriya esabınıń áhmiyetli ulıwmalastırıwshı qun ólshemleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı payda etiw múmkin emes. Erkin ekonomikalıq sharayatta hár bir [[Xojalıq|xojalıq]] júritiwshi subekt aktivleri, passivleri, xojalıq protsessleri hám olardıń nátiyjeleri ózleriniń anıq kórinisin qun formasında kórsetiwi lazım. Qárejetler hám islep shıǵarıw nátiyjeleri salıq, [[Bank|bank]] hám basqa kredit mekemeleri, kárxanalar hám de shólkemler menen óz-ara qatnasıqlar, xızmetler menen esap-kitaplar, jeke kapital hám kapital qoyılmalardıń háreketi tek ǵana qun formasında kórsetiliwi múmkin hám tiyisli bahalanıwda talap etedi. 

[[Kategoriyası:Finans]]</text>
      <sha1>h3ydv8eswpkmmeu1o4hmchsf6ngu7mo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Karolus Magnus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>253</id>
    <revision>
      <id>121059</id>
      <parentid>112488</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:03:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2067" sha1="21rox1rbjr2yl8mw0mylhfuaquf80gb" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
[[Image:Charlemagne and Pope Adrian I.jpg|thumb|Ullı Karl hám Adrian I papası.]]
'''Karolus Magnus''' (latınsha: '''Carolus Magnus''', [[Angichan tili|angl.]]: '''Charles the Great''', [[Nemis tili|nem.]]: '''Karl der Große''', [[Golland tili|goll.]]: '''Karel de Grote''') (742 yamasa 747 — 28 yanvar, 814) [[Awliye Rim Imperiyası]]na tiykar salǵan [[Franklar]] patshası bolǵan.

== Ómiri ==
Franklar &amp;mdash; nemis xalqınıń biri bolıp olardıń úylerin [[Reyn]] dáryasınıń arǵı shetine Rim Imperiyasına ıdırap atırǵanlıǵı sebepli kóshirgen — olar 700-jıllarǵa kelip Galliya hám Reyn dáryasınıń shıǵısın basqarǵan. Olar Papalıqti hám Rim Katolik dinin qorǵaǵan. Olardıń patshası [[Kelte Pepin]] ólgennen keyin, onıń balaları Karolus Magnus hám [[Karloman]] patshalıqtı bólisiwi kerek bolǵan. Olar onı eki bólimge bólgen: yarımı Karolus Magnus ushın hám ekinshi yarımı Karloman ushın.  Karloman 771-jılı 4-dekabrde qaytıs bolǵan hám Ullı Karl pútkil Frank patshalıǵınıń basshısına aylanǵan.

Ol 786-jıldan baslap Franklardıń patshası hám 774-jıldan baslap [[Lombardlar|Lombardlardıń]] patshası bolǵan.
Ol Leo III papası tárepinen 800-jılı Christmas kúni taqtqa otırǵızılǵan hám Áwliye Rim Imperiyasın basqarıp baslaǵan. Kóplegen urıslardan keyin, ol óz imeriyasın [[Batıs Evropa]] boylap jayıwǵa erisken.

Charles patshalıǵı dáwirinde barlıq waqıt urısqan. Ol óziniń &quot;Joyeuse&quot; dep atalǵan qılıshın qatnasqan otız jıl urısta hám 18 gúreste qollanǵanlıǵı menen belgili. Ol aqırında Rim Imperatorı [[Oktavian Avgust]] onnan 800 jıl aldın erise almaǵan jetiskenlik, yaǵnıy [[Saksonlar]]dı basıp alıwǵa erisedi. Ol [[Saksonlar]]dı sonday-aq Katolik dinine qaratıwǵa miyassar boladı. Ol xalqı bilim beriw ushın kóplegen mekteplerdi salǵan.

Ullı Karl 814-jılı qaytıs boladı, patshalıq onıń jalǵız balası [[Lyudovik I]] ge qaladı.

[[Kategoriya:Húkimdarlar]]

&lt;!-- interwiki --&gt;</text>
      <sha1>21rox1rbjr2yl8mw0mylhfuaquf80gb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Infuzoriyalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>399</id>
    <revision>
      <id>120952</id>
      <parentid>112402</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — ,  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1693" sha1="mec8ji1mnbz34eworpwcq8wqfjj8xsj" xml:space="preserve">{{Taxobox
| color = khaki
| name = Ciliates
| fossil_range = [[Ediacaran]] — [[Recent]]
| image = Haeckel Ciliata.jpg
| image_caption = &quot;Ciliata&quot; from [[Ernst Haeckel]]'s ''[[Kunstformen der Natur]]'', 1904
| domain = [[Eukaryota]]
| regnum = [[Chromalveolata]]
| superphylum = [[Alveolata]]
| phylum = '''Ciliophora'''
| phylum_authority = [[Doflein]], 1901 ''emend.''
| subdivision_ranks = Classes
| subdivision =
[[Karyorelictea]]&lt;br /&gt;
[[Heterotrich]]ea&lt;br /&gt;
[[Spirotrich]]ea&lt;br /&gt;
[[Litostomatea]]&lt;br /&gt;
[[Phyllopharyngea]]&lt;br /&gt;
[[Nassophorea]]&lt;br /&gt;
[[Colpodea]]&lt;br /&gt;
[[Prostomatea]]&lt;br /&gt;
[[Oligohymenophorea]]&lt;br /&gt;
[[Plagiopylid|Plagiopylea]]&lt;br /&gt;
See text for subclasses.
}}
'''İnfuzoriyalar''' tipine 8000 nan aslam túr kiredi. Olar teńizde, dushshı suwlarda, ızǵar topıraqta jasawǵa iykemlesiw menen birge, geyparaları omırtqasız hám omırtqalı organizmlerde de parazitlik etedi.

İnfuzoriyalardıń denesinde kóp sandaǵı túrlishe jaylasqan kirpiksheler ornalasadı. Bul ápiwayılar ushın denede sapa jaǵınan hár túrli bolǵan kishkene generativ yadronın yamasa mikronukleustiń hám úlken vegetativ yadronın yamasa makronukleustin bolıwı tán. İnfuzoriyalardıń kópshiliginde kirpiksheler ómir boyına saqlanadı da olar kirpikliler — tsiliata (Ciliata) klassına birigedi. Geypara infuzoriyalarda kirpikler tirishilik tsikliniń belgili bir dáwirinde payda bolıp, soń joq boladı. Bunday infuzoriyalar sorıwshı infuzoriyalar — suktoriya (Suctoria) klassına toplanadı.

Solay etip, infuzoriyalar tipi kirpikli infuzoriyalar (Ciliata) hám sorıwshı infuzoriyalar (Suctoria) bolıp eki klasska bólinedi.

[[Kategoriya:Haywanlar]]</text>
      <sha1>mec8ji1mnbz34eworpwcq8wqfjj8xsj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Inventarizaciya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>400</id>
    <revision>
      <id>120956</id>
      <parentid>112411</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120956</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1094" sha1="nkxrmyrc5esrcyrn7lo29f3n32uhx7g" xml:space="preserve">'''Inventarizaciya''' — tiyisli materiallıq juwapker shaxs juwapkershiligindegi tovar materiallıq baylıqlardıń tolıqlıǵın san hám sapa jaǵınan anıqlap, [[buxgalteriya]] jazıwları menen salıstırıw hám nátiyjelerdi anıqlawı.

Inventarizatsiya ótkeriw jolı menen kárxanaǵa tiyisli bolǵan [[Materiallıq baylıq|materiallıq baylıqlardıń]] tolıqlıǵı támiyinlenedi. Inventarizatsiyanı tolıq, tek bir bólegin hám tańlap alǵan halda ótkeriw múmkin.
# Tolıq inventarizatsiya ótkeriw basshı tárepinen arnawlı jazba buyrıq beriw jolı menen ámelge asırıladı.
# Bir bólegi ótkeriletuǵın inventarizatsiyalar tiykarınan [[Baha|bahalardıń]] ózgeriwi ámelge asırılǵanda ótkiziledi hám belgili bir tovar túri boyınsha onıń nátiyjeleri anıqlanadı.
# Tańlap alǵan halda ótkeriletuǵın inventarizatsiyalar kóp jaǵdaylarda shólkem baslıǵı yamasa bas buxgalter tárepinen ótkiziledi. İnventarizatsiya ótkeriwde tiyisli juwaplar shaxstan múlk tolıq sanalıp, pul birligindegi esap-kitabı anıqlanadı.

[[Kategoriya:Finans]]</text>
      <sha1>nkxrmyrc5esrcyrn7lo29f3n32uhx7g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Itimallıqlar teoriyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>402</id>
    <revision>
      <id>120979</id>
      <parentid>112423</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:20:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1874" sha1="2au1n8gtfgkesqlas1izddh8k193six" xml:space="preserve">'''İtimallıqlar teoriyası''' — tosınnanlı qubılıslardaǵı (hádiyselerdegi) nızamlıqlardı izertlewshi matematikalıq ilim bolıp tabıladı.

Tosınnanlı hádiyse (waqıya) degende júzege asıwı hám aspawı múmkin bolǵan hár qanday waqıyanı túsinemiz.

Hár qıylı fizikalıq hám texnikalıq máselelerdi ilimiy jaqtan izertlegende tosınnanlı qubılıslar dep atalıwshı ayrıqsha túrdegi qubılıslar menen ushırasıwǵa tuwra keledi.

Tosınnanlı qubılıs-bir sınawdı (tájiriybeni, eksperimentti) bir neshe márte tákirarlaǵanda hár ret hár qıylı ótetuǵın qubılıs bolıp tabıladı.
Mısallar:
# Bir deneni bir neshe márte analitikalıq tárezide ólshew.
# Samolettıń berilgen biyiklikte ushıwı hám t.b.

İtimallıqlar teoriyası basqa matematikalıq ilimler sıyaqlı praktikanıń talabınan kelip shıqqan hám rawajlanbaqta.

Massalıq tosınnanlı qubılıslarǵa baylanıslı [[Másele|máselelerdi]] sistemalı túrde izertlep baslaw hám sáykes matematikalıq apparattıń payda bolıwı XVII ásirge tiyisli. Ataqlı fizik [[Galileo Galiley|Galiley]] XVII ásirdiń basında fizikalıq ólshewlerdegi qáteliklerdi tosınnanlı qubılıs dep qarap hám olardıń itimallıqların bahalap, onı ilimiy jaqtan izertlewge háreket etken.

İtimallıqlar teoriyasınıń házirgi sóz maǵanasında payda bolıwı XVII ásirdiń ortalarına tiyisli bolıp, [[Paskal]], [[Ferma]] hám [[Gyugens|Gyuygenslerdiń]] qumar oyınlar teoriyası tarawındaǵı izertlewlerge baylanıslı.

Sońǵı jılları texnikalıq [[Mashqala|mashqalalardı]] sheshiwge baylanıslı itimallıqlar teoriyasınıń taza tarawları pán sıpatında óz aldına payda bolıp atır. Máselen &quot;Massalıq xızmet kórsetiw teoriyası&quot;, &quot;İnformatsiyalar teoriyası&quot;, &quot;Tosınnanlı protsessler teoriyası&quot; h.t.b.

[[Kategoriya:Matematika]]</text>
      <sha1>2au1n8gtfgkesqlas1izddh8k193six</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ixtiologiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>403</id>
    <revision>
      <id>120980</id>
      <parentid>112425</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:20:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120980</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="715" sha1="72vll7zjeletm9m356r5c7835n985zm" xml:space="preserve">'''Ixtiologiya''' (grekshe: ''ixtis'' — balıq, ''logos'' — sóz) — balıqlar haqqındag’ı ilim bolıp , aqıl es degendi an’latadı. Ixtiologiya [[Balıq|balıqlardın’]] sırtqı hám ishki du’zlisin (morfologiya hám anatomiyası), balıqlardın’ sırtqı ortalıq penen baylanısın (qatnasın), neorganik, organik du’nyadag’ı ornın, qatnasın, olardın’ jeke rawajlanıwın, turlerdin’, tuwıslardın’ tuqımlaslardın’ otryadtın’ t.b. [[Tariyx|tariyxın]] (evolyutsiya. filogeniya) geografiyalıq tarqalıw nızamlıqların izertleytug’ın ilim. Ásirese balıqlardın’ xojalıq áhmiyetin, olardan u’nemli paydalanıw jolların iretlestiredi.

[[Kategoriya:Zoologiya]]</text>
      <sha1>72vll7zjeletm9m356r5c7835n985zm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Java (programmalastırıw tili)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>959</id>
    <revision>
      <id>120991</id>
      <parentid>59154</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120991</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4979" sha1="5ejk9zhm4x9kjo1yd3hmykdxla11m6z" xml:space="preserve">{{ Infobox programming language
| name                   = Java
| logo                   = 
| paradigm               = [[Obiektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|Obiektke baǵdarlanǵan]] 
| year                   = [[1995]]
| designer               = [[Sun Microsystems]]
| latest_release_version = Java Standard Edition 6 (1.6.0)
| latest_release_date    = 
| latest_test_version    =
| latest_test_date       = 
| turing-complete        = Awa
| typing                 = 
| implementations        = Numerous
| influenced_by          = [[Objective-C]], [[C++]], [[Smalltalk]], [[Eiffel (programming language)|Eiffel]], [[Ada 83]], [[Mesa (programming language)|Mesa]], [[C Sharp (programming language)|C#]]
| influenced             = [[C Sharp (programming language)|C#]], [[D programming language|D]], [[J sharp|J#]], [[Ada (programming language)|Ada&amp;nbsp;2005]], [[ECMAScript]], [[PHP]], [[Scala (programming language)|Scala]]
| operating_system       = [[Cross-platform]]
| license                = [[GNU General Public License]]&amp;nbsp;/ [[Java Community Process]]
| website                = http://java.sun.com
}}

'''Java''' bul [[Sun Microsystems]] kompaniyası tárepinen jaratılǵan [[programmalastırıw tili]] bolıp, Sun Microsystemtiń [[Java platforması]]nıń baslı komponenti iretinde 1995 jılı shıǵarılǵan. Bul til kópshilik sintaksisin [[C (programmalastırıw tili)|C]] hám [[C++]] tillerinen alǵan, biraq olarǵa salıstırǵanda ápiwayı [[obekt model]]ine iye. Java baǵdarlamaları ádette [[baytkod]]qa [[kompilyatsiya]] qılınadı, keyinshelik onı [[Java virtual mashinası]]na (JVM) iye bolǵan qálegen [[kompyuter platforması]]nda isletiw múmkin.
== Tariyxı ==
Java programmalastırıw tili Oak programmalastırıw tili tiykarında payda boldı. Oak programmalastırıw tili 90 -jıllardıń basında Sun Microsystems tárepinen platformaga, yaǵnıy operatsion sistemaǵa baylanıslı bolmaǵan halda isleytuǵın jańa áwlad sanalı apparatların jaratıwdı maqset etip háreket baslaǵan edi. Buǵan erisiw ushın Sun xızmetkerleri C++ni isletiwdi joybarlawtirdilar, lekin birpara sebeplerge kóre bul pikirinen waz keshiwdi. Oak muvofaqiyatsiz shıqtı hám 1995-jılda Sun onıń atınıń Java ga almastırdı, jáne onı WWW rawajlanıwına xizmet etiwi ushın málim ózgerisler qılıwdı.
== Tildiń tiykarǵı qásiyetleri ==
Java obiektke jóneltirilgen programmalastırıw (OOP — Object Oriented Programming) tili hám ol C++ ga talay uqsas. Eń kóp jol qoyıltuǵın qátelerge sebep bóliwshi bólekalari alıp taslanıp, Java programmalastırıw tili talay ápiwayılastırıldı.

Java kod jazılǵan fayllar (*.java menen tamamlanıwshı) kompilaciyadan keyin bayt kod (bytecode)ge ótedi jáne bul bayt kod Java virtual Mashinası JvM tárepinen oqıp júrgiziledi.

'''Java abzallıqları:'''

* WORA — Write Once, Run Anywhere (portable). Platforma tańlamaydı ;
* havfsizlik (isenim joq kodtı havfsiz jumısqa túsiriw);
* yadtı havfsiz basqarıw (avtomat túrde musorlarni yig'adi);
* tarmaq ushın programmalar jazıw ;
* kóp aǵımlı (Multi-thread) programmalastırıw ;
* dinamikalıq &amp; keńeytiw;
* Class lar bólek fayllarda saqlanadı. Kerek bolsa isletiledi. Dinamikalıq túrde múmkinshiligin asırıw xam múmkin kerek bolsa.
== Java texnologiyalari ==
Java SE (Java Standart Edition) — serverde, jeke kompyuterde desktoplarda isleytuǵın programmalar, appletlar jaratıw ushın isletiledi. Bul texnologiya járdeminde jaratılǵan programmalar derlik barlıq operatsion sistemalarda isley aladı (Windows NT, Macintosh, Linux hám Solaris). Usınıń menen birge JavaSE basqa Java túrleriniń hasası esaplanadı.
JvM (Java virtual mashinası ) JvM dıń wazıypası dilmashlıq yaǵnıy, daslep biz jazǵan *.java fayl kompilyator járdeminde báyit kod ǵa o'giriladi hám JvM járdeminde bolsa mashina tiline aylantırıladı. Bul degeni JvM qaysı platformaga tiyisli bolsa, kodlardı da sol platformaga iykemlestirip beredi. JvM ni kóplegen apparatlar hám programmalıq támiynatlar ushın isletiw múmkin. Hár bir OT (operatsiyon sistema ) ushın JvM JRE hám JDK lar konfugratsiyasi parıq etedi, sebebi bular platformaga baylanıslı. Lekin java ǵárezsiz platforma esaplanadı.
JvM dıń ámelge asıratuǵın tiykarǵı wazıypaları 
*  Loads code (kod júkleniwi)
*  verifies code (kod tekseriliwi)
*  Executes code (kod atqarılıwı )
*  Provides runtime environment (programmanı atqarılıw ortalıǵın támiyinlew)
JRE (Java atqarılıw ortalıǵı )
JRE — Java Runtime Environment
JRE — bul tek programma atqarılıwı ushın kerek bolǵan ortalıq tek. Programmist bolmaǵan ápiwayı paydalanıwshılarǵa Java programmaları atqarılıwı ushın JRE jetkilikli bolıp tabıladı.
JDK (Java Development Kid) — JDK quramında JRE hám basqa qosımsha programmalastırıw úskeneleri boladı.
== Derekler ==

[[Kategoriya:Programmalastırıw tilleri]]</text>
      <sha1>5ejk9zhm4x9kjo1yd3hmykdxla11m6z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>James Watt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1142</id>
    <revision>
      <id>120987</id>
      <parentid>112441</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:23:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2069" sha1="g64q3a4pajyhsn2vvynmudw9sj28312" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
{{Alım infoqutısı 
|region = Oylap tabıwshı 
|era = XVIII-XIX ásirler
|color = #B0C4CE 
|image_name = James Watt by Henry Howard.jpg
|image_caption = Shotlandiyalı oylap tabıwshı, mexanik 
|atı = James Watt 
|tuwılǵan = 19-yanvar 1736-jıl ([[Grinok]], [[Shotlandiya]], [[Ullı Britaniya korolligi]]) 
|ólgen = 25-avgust 1819-jıl ([[Xandsword]], [[Staffordshir]], [[Angliya]]) 
|ilmiy tarmaǵı = [[fizika]], [[injenerlik]], [[mexanika]], [[oylap tabıw]]
}}
'''James Watt''' (19-yanvar 1936 — 25-avgust 1819) — [[Shotlandiya]]lı oylap tabıwshı hám [[injener-mexanik]] bolǵan. Onıń puw-motorı boyınsha qılǵan jańalıqları [[Óndiris revolyutsiyası]]nda júz bergen ózgerislerdiń tiykarın saldı.

== Ómir bayanı ==
James Watt 1736-jılı 19-yanvarda Grinokta tuwılǵan. Onıń ákesi keme ustası bolǵan, al anası tárbiyalı [[shańaraq]]tan bolıp, bilimli insan bolǵan. Ata-anası, ekewide [[Presviterian]] hám [[Kovenanter]] bolǵan.

== Miynetleri ==

[[Súwret:SteamEngine_Boulton&amp;Watt_1784.png|thumb|left|240px|[[Boulton]] hám Watt tárepinen islep shıǵılǵan puw-motorı.]]
1784-jılı patentlengen puw-motorı, sol waqıttaǵı suyıq-janılǵılı motordan bes ese paydalı islegen. Qaynatıwshı qazanlar hám basqa ásbaplardıń jarılıp ketiw qáwpi bolǵanı ushın Watt joqarı basımlı puwdan paydalanbaǵan, onıń hámme motorları tómen basımdaǵı puw menen islegen.

1794-jılı sherikler sol waqıtta jalǵız puw-motorların islep shıǵarıwshı [[Boulton hám Watt]] kárxanasın jaratqan, keyinshellik eń úlken kárxanalardan birine aylanǵan. 1824 jılǵa deyin ulıwma nominal at kúshi 26000 bolǵan 1164 dana puw-motorın islep shıqqan. [[Boulton]] óziniń kúshli biznesmen ekenligin kórsetti hám eki sherikte waqıttıń ótiwi menen materiyallıq jetiskenlikke erisken.

[[Kategoriya:Atları fizikalıq ólshem birliklerge qoyılǵan alımlar]]
[[Kategoriya:Injenerler]]
[[Kategoriya:Fizikler]]
[[Kategoriya:Mexanikler]]
[[Kategoriya:XVIII ásir tariyxı]]</text>
      <sha1>g64q3a4pajyhsn2vvynmudw9sj28312</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Implikaciya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1205</id>
    <revision>
      <id>120945</id>
      <parentid>115848</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:46:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120945</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="317" sha1="707bgohxbphxya7eh9o8qtrejjsxalk" xml:space="preserve">'''Implikaciya''' — «eger… onda…» mánisin beriwshi [[binar]] logikalıq baylanıs.

Implikaciya ''shárt'' &lt;math&gt;\Rightarrow&lt;/math&gt; ''nátiyje'' kórinisinde jazıladı.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}

[[Kategoriya:Matematikalıq logika]]
[[Kategoriya:Programmalastırıw]]
[[Kategoriya:Matematika]]</text>
      <sha1>707bgohxbphxya7eh9o8qtrejjsxalk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Individ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1246</id>
    <revision>
      <id>120946</id>
      <parentid>112399</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="398" sha1="qohgqt03qgxb61mwn9xcuw032jfat0t" xml:space="preserve">'''İndivid''':
# Insaniyattıń bir wákili sıpatında óz aldına — dara alınǵan Insan.
# Qandayda bir [[sotsiyal topar]]dıń, [[jámiyet]]tiń yamasa [[halıq]]tıń jekke wákili. Insan tuwılǵanınan baslap individ esaplanadı, individ bul &quot;bir&quot; emes, al Insanlar jámiyetiniń &quot;ishinen birewi&quot;. Bul túsinik Insannın jámiyetke ǵárezliligin ańlatadı.

[[Kategoriya:Sotsiyologiya]]</text>
      <sha1>qohgqt03qgxb61mwn9xcuw032jfat0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Irlandiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1403</id>
    <revision>
      <id>120962</id>
      <parentid>115867</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:49:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (19) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120962</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19157" sha1="bokfqeidxq2a45m8wja8w2gaoipg4c1" xml:space="preserve">'''Irlandiya''' (irlandsha: Eire, inglisshe: lreland) — [[Batıs Evropa]]da, Irlandiya atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 70,3 mıń km2. Xalqı 3,84 mln. adam (2001). Basqarıw tárepten 26 graflıqqa bólinedi, olar 4 tariyxıy wálayat (provinciya) qa birlesedi. Paytaxtı — [[Dublin]] qalası.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Irlandiya — respublika. 1937-jıl 29-dekabrde qabıl etilgen hám de 1972 hám 1999-jıllarda ózgerisler kirgizilgen konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı — prezident (1997-jıldan Meri Makalis xanım). Ol xalıq tárepinen tuwrı ulıwma hám jasırın dawıs beriw jolı menen 7 jıl múddetke saylanadı, ekinshi múddetke taǵı bir ret saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy parlament ámelge asıradı, onıń quramına prezident hám eki palata: Wákiller palatası menen Senat kiredi. Atqarıwshı hákimiyattı wákiller palatasınıń usınısına tiykarlanıp prezident tayınlaytuǵın húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Shıǵıs jaǵaları talay tegis, qubla jaǵalarında puxta hám jartaslı murınlar, batıs jaǵalarında ishkerige tereń kirgen qoltıqlar kóp. Jer maydanınıń yarımınan kóbin Oraylıq tegislik (uzınlıǵı 40-100 m) iyelegen, bul tegislikte tóbeler hám tómen tawlar bar. Tóbeler, tiykarınan, qumtaslardan, tómen tawlar hák taslardan ibarat, olardıń ústin morena jatqızıqları qaplaǵan. Hák taslı jerlerde úngir, úńgir sıyaqlı karst relyef formaları, jer astı dárya hám kólleri ushıraydı. Shet bólimlerinde tómen hám ortasha biyikliktegi tawlar bar. Qubla-batısındaǵı Kerri tawı (1041 m) Irlandiyadaǵı eń biyik taw bolıp tabıladı. Irlandiyada torftıń úlken rezervleri, taskómir, qorǵasınrux, mıs, fosforit bar.

Íqlımı — ortasha okean ıqlımı, hawa rayı turaqsız, jawın kóp, tuman kóp túsedi, tez-tez samal boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası 5-8°, iyul ayı — 14-16°. Jıllıq jawın 700-2000 mm. Irlandiyada dárya, kól hám batpaqlıq kóp. Dáryaları suwlı, muzlamaydı, kemeshilikte hám elektr energiyasın alıwda paydalanıladı. Iri dáryası — Shannon. Irlandiyanıń kóp bólegi torflı dalalıqlar, otlaqlar. Otlaqları mudam jasıl. Dalalıqlarda torflı-batpaq hám qumlı topıraqlar ushıraydı. Otlaq jaylardıń topıraǵı — podzol hám otlaq-podzol topıraqlar. Haywanları Batıs Evropaǵa uqsas, túri az. Jabayı haywanlardıń kóbi qırıp taslanǵan. Milliy baǵları: Glenya, Killari.

== Xalqı ==
Xalqınıń 98% i irlandlar, qalǵanları inglisler, shotlandlar. Rásmiy tilleri — irland hám inglis tilleri, tiykarǵı sóylesiw tili — inglis tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolik, bir bólegi protestant. Xalıqtıń 57% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Dublin, Kork, Limerik.

== Tariyxı ==
Irlandiya aymaǵında insan eramızǵa shekemgi 6 mıń jıllıqtan berli jasaydı. Ermızǵa shekemgi IV ásirde kelt qáwimleri kóship kelip jergilikli xalıq penen qosılıp ketken. V ásirde xristian dini tarqalǵan. Irlandiyaǵa normannlar (795-1014), inglis-normand áskerleri (1169-1171) bir neshe márte hújim etti. XIV-XVII ásirlerde irland xalqı inglis kolonizatorlarına qarsı keskin gúres alıp bardı. Biraq milliy irland mámleketiniń payda bolıwına inglisler qarsılıq kórsetti. XVIII ásir aqırında irland patriotlarınıń basqınshılarǵa qarsı kótergen kóterilisi kolonizatorlar tárepinen bastırılıp, 1801-jıl 1-yanvarda &quot;Uniya haqqında akt&quot; daǵaza etildi. Sonnan keyin Angliya óz parlamentinen Irlandiya wákillerine bir neshe orın berip, Irlandiya parlamentin biykar etti. XIX ásir dawamında irland xalqı kolonizatorlarǵa qarsı gúresti toqtatpadı. [[Birinshi jáhán urısı]] jıllarında Irlandiya miynetkeshleri urısqa hám kolonizatorlarǵa qarsı gúresti. 1916-jılǵı Irlandiya kóterilisi kolonizatorlar tárepinen bastırıldı. 1919-1921-jıllardaǵı partizanlar urısı nátiyjesinde 1921-jıl dekabrde dúzilgen Angliya-Irlandiya pitimine muwapıq, Irlandiyanıń qubla bólegi ǵárezsiz dep daǵaza etildi hám Angliya qadaǵalawındaǵı dominion huqıqın aldı. 1937-jılǵı jańa konstituciyada Irlandiya &quot;Eyre ǵárezsiz mámleketi&quot; dep daǵaza etildi.

[[Ekinshi jáhán urısı]] jıllarında Irlandiya biytárep turdı. Eger 1949-jıl Irlandiya ǵárezsiz respublika dep daǵaza etilgen bolsa da mámlekettiń arqa bólegi (Olster) nde kolonizatorlar húkimranlıǵı saqlanıp qaldı. 1955-1961-jıllarda mámleketti birlestiriw maqsetinde Irlandiya jasırın áskeriy shólkem toparları Arqa Irlandiyadaǵı basqarıw hám policiya imaratlarına tez-tez hújim etip turdı. 1959-jıl Irlandiya Resggublikasi hám Arqa Irlandiya kásiplik awqam oraylarınıń qosılıwınan Irlandiya tred-yunionlar kongressi dúzildi. Keyingi jıllarda Irlandiya siyasatında Arqa Irlandiya mashqalası tuwralı inglis húkimran dóńgelekleri menen bir kelisimge erisiwge umtılıw háreketi sezile basladı. 1985-jılda qol qoyılǵan kelisimge qaray, Arqa Irlandiyaǵa tiyisli ishki mashqalalardı talqılaw ushın húkimetler aralıq máslahát organın dúziw názerde tutılǵan. 1993-jılda qol qoyılǵan Deklaraciya kelispewshiliklerdi tek tınısh siyasiy qurallar menen jónge salıw qılıw ushın imkan jarattı. 1998-jıldan Olster máselesin sheshiw processinde AKTP húkimeti dáldalshılıq ete basladı. Irlandiya — 1955-jıldan [[BMSh]] aǵzası. Milliy bayramı — 17-mart — Áwliye Patrik kúni. 1991-jıl dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan.

== Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Fianna Fayl (&quot;Táǵdir áskerleri&quot;), 1926-jıl dúzilgen; Fine gal (&quot;Birlesken Irlandiya&quot;), 1933-jıl tiykar salınǵan; Irlandiya leyboristler partiyası, 1912-jıl dúzilgen. Irlandiya kommunistlik partiyası, 1921-jıl tiykar salınǵan; Demokratiya shep partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Aǵartıwshı demokratiyalıq partiya, 1985-jıl dúzilgen; Irlandiya jumısshılar partiyası, 1970-jıl tiykar salınǵan. Irlandiya tred-yunionlar kongressi (1894) Irlandiya hám Arqa Irlandiyanıń 66 kásiplik awqamların birlestiredi.

== Xojalıǵı ==
Irlandiya — industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 37%, awıl xojalıǵı úlesi 10,1%, xızmet tarawınıń úlesi 50% ten kóbirekti quraydı. 50-jıllarǵa shekem Irlandiya ekonomikasında awıl xojalıǵı hám shárwashılıq ústem bolǵan. Keleside ol shet el qarjısı járdeminde mashina injeneriya, elektronika, ximiya sanaatı sıyaqlı awır sanaat tarmaqların hám ishki múmkinshilikler esabına azıq-awqat, orman, toqımashılıq, jeńil sanaat sıyaqlı dástúriy tarmaqlardı rawajlandırıwǵa eristi. Keyingi jıllardaǵı ekonomikalıq rawajlanıw sebepli Irlandiya ósiw páti tárepinen Evropada aldınǵı orınlarǵa shıǵıp aldı. Ónim eksport etiw kóbeydi.

== Sanaatı ==
Tábiyiy resursları torf, qorǵasın, rux, mıs, gúmis, tábiyiy gazdıń úlken, taskómir, temir rudası hám pirittiń azıraq rezervlerinen ibarat. Usılar sebepli kánshilik sanaatı hám áyne waqıtta awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew tarmaqları jetekshi orında. Metallurgiya (tiykarınan, polat eritiw), mashinasazlıq (ásirese, kemasazlıq, avtomobil jıynaw, priborsazlıq), elektrotexnika, neft ximiyası, qurılıs buyımları kárxanaları bar. Azıq-awqat tarmaqları arasında gósh, sút, may, pivo, qant-qumsheker, spirt-araq kárxanaları ásirese aktiv isleydi. Torf qazıp alıw hám onnan paydalanıw salasında Irlandiya dúnyada aldınǵı orında turadı. Irlandiya energiyaǵa bolǵan mútájliginiń 40% in ishki múmkinshilikleri esabınan qaplaydı. Energiya balansında shetten keltiriletuǵın nefttiń úlesi azayıp, kómir hám torftıń úlesi asıp barmaqta. Irlandiyada jılına ortasha 14,6 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Mámlekette shet el investiciyalar aktiv qosılǵan. Bul tarawda Ullı Britaniyadan tısqarı AQSh, Germaniya, Franciya, Yaponiyanıń poziciyası kúshli. Shet el qarjı járdeminde júzege kelgen 800 den artıq kárxana sanaat ónimi eksportınıń 80% in beredi.

== Awıl xojalıǵı ==
Shárwashılıq — mámleket awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı esaplanadı: bul tarmaq jalpı awıl xojalıǵı óniminiń 88% in beredi, onıń 80% i eksport etiledi. Tiykarınan, qaramal (7,2 mln.), qoy (9 mln.) baǵıladı. Fermer xojalıqlarınıń 70% ke jaqını 25 gektarǵa shekem jerge iye bolǵan orta hám kishi fermer xojalıqları bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń azǵana 70% i jaylawlarǵa tuwrı keledi. Dıyqanshılıqtıń ekonomikadaǵı áhmiyeti onsha úlken emes hám ol mámlekettiń dánge bolǵan mútájin qaplay almaydı. Irlandiyada az muǵdarda qant láblebi, sulı, arpa, biyday, kartoshka jetistiriledi. Balıqshılıq rawajlanǵan.

== Transportı ==
Temirjol uzınlıǵı 2,8 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 92 mıń km. Teńiz flotı rawajlanǵan. Tiykarǵı portları — Dublin, Kork. Irlandiya shetke mashina hám ásbap-úskene, krramol, azıq-awqat, ximiya, toqımashılıq ónimlerin de qalaǵa shıǵaradı. Shetten transport quralları, neft hám basqalar keltiredi. Keyingi jıllarda sırtqı sawdada unamlı nátiyjeli erisildi. Turizm de úlken dáramat keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Ullı Britaniya, Germaniya, Franciya, AQSh hám Rossiya. Pul birligi — irland funtı.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
Irlandiyada 6 jastan 15 jasqa deyingi balalardıń 9 jıllıq májbúriy tálimi engizilgen. Baslanǵısh mektep — 6 jıllıq. Orta maǵlıwmat mámleketke yamasa menshikli shaxslarǵa qaraslı mekteplerde alınadı. Hár jılı mekteplerdi pitkerip shıqqanlardıń 50% i joqarı oqıw orınlarına kiredi. 4 universitet, olardıń aldında kolledjler, atap aytqanda, Dublin universiteti (Triniti kolledji, 1592), Dublindaǵı Milliy universitet (1908), Limerik qalasındaǵı texnikaǵa baǵdarlanǵan Milliy joqarı tálim institutı bar. Ilimiy mákemeleri: Dublin korollik jámiyeti (1731), Irlandiya korollik akademiyası (1786), medicina (1882), dóretiwshilik (1932), súwretshilik, músinshilik hám arxitektorlıq (1823) tarmaq akademiyaları. Eń iri kitapxanaları: Dublindaǵı Milliy hám Xalıq kitapxanaları. Muzeyleri: Dublindaǵı Milliy muzey (1731), Milliy galereya (1864), Puqaralıq muzeyi (1953), Zamanagóy kórkem óner galereyası (1953).

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: &quot;Ayrish independent&quot; (&quot;Irlandiya ǵárezsizligi&quot;, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1905-jıldan), &quot;Ayrish press&quot; (&quot;Irlandiya baspasózi&quot;, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1931-jıldan), &quot;Ayrish tayme&quot; (&quot;Irlandiya waqtı&quot;, inglis tilindegi milliy kúndelik gazeta, 1859-jıldan), &quot;Ivning gerald&quot; (&quot;Keshki xabarshı&quot;, inglis tilindegi milliy kúndelik gazeta, 1891-jıldan), &quot;Innyu&quot; (&quot;Búgin&quot;, irland tilindegi háptelik milliy gazeta, 1943-jıldan), &quot;Iris efigyul&quot; (&quot;Rásmiy gazeta&quot;, irland tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1922-jıldan), &quot;Ayrish pipl&quot; (&quot;Irland xalqı&quot;, inglis tilindegi háptenama), &quot;Ayrish soushelist revyu&quot; (&quot;Irland socialistlik túsindiriwi&quot;, inglis tilinde hár sherekte shıǵatuǵın teoriyalıq jurnal, 1969-jıldan), &quot;Ayrish uorkers voys&quot; (&quot;Irland jumısshıları hawazı&quot;, inglis tilindegi háptelik byulleten). Irlandiya radio hám telekórsetiwi mámleket mákemesi bolıp tabıladı. Irlandiyada 1926-jıldan radioesittiriw, 1961-jıldan telekórsetiwler alıp barıladı.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatı irland hám inglis tillerinde. Xalıq awızeki dóretiwshiliginiń dáslepki úlgileri I ásirde jaratılǵan. Sońıraq diniy temadaǵı jazba ádebiyat (VI ásir), tariyxıy waqıyalar hám mifologiyalıq syujetli sagalar (VIII-IX ásirlerde) payda bolǵan. XII ásirde bardlar (xalıq baqsıları) poeziyası joqarı basqıshqa kóteriledi. XVI-XVIII ásirler Irlandiya dúnyalıq hám diniy ádebiyatında patriotlıq ideyaları propaganda etildi, dıyqanlar turmısı sáwlelendirildi (F. O'Nayv, J. Najent, E. O'Xassi hám basqa jazıwshılar). J. Kiting qálemine tiyisli &quot;Irlandiya tariyxı&quot; (1640) ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Irlandiya jámiyetiniń tuqımgershilik strukturası joq bolǵannan keyin, bardlar poeziyası páseńlewge ushıradı. Poeziyada xalıqshıllıq sezimi kúsheydi (E. O'Raxilli, J. Makdonnell, O. R. O'Sallivan). XVIII ásir aqırınan inglis tilindegi ádebiyattıń úlesi asıp bara berdi. XIX ásir 1-yarımında romantizm irland ádebiyatında baslı jónelis boldı. 40-jıllarda eń talantlı shayırlar &quot;Jas Irlandiya&quot; revolyuciyalıq-demokratiyalıq shólkemi ortalıǵında birlesti. J. K. Mangan, S. Fergyuson, T. Devis siyasiy satira hám insanlıq lirika dástúrlerin dawam ettirdi. Patriotlıq balladası eń ǵalabalıq janr bolıp qaldı. Prozada tariyxıy hám shańaraqlıq-kewilxoshlıq temadaǵı romanlar jaratıldı (J. Griffin, J. Beynim, M. Ejuort, U. Karlton).

XIX ásir aqırlarında &quot;Irland oyanıwı&quot; dep atalǵan milliy-mádeniy háreket baslandı, U. B. Yits bul hárekettiń baslawshılarınan boldı. Uilyam Yits óz dóretiwshiliginde kelt mifologiyasına qayttı. Bul irland milliy ádebiyatın qayta payda etiw imkaniyatın berdi. Yits óziniń teatr dóretpeleri menen poeziyalıq dramaǵa kóp jańalıqlar kirgizdi. XX ásir baslarındaǵı ádebiyatta poeziya hám dramaturgiya jetekshi poziciyanı iyeledi. 1916-jılda inglis kolonizatorları tárepinen atıp taslanǵan patriot shayırlardıń dóretiwshiligi irland xalqınıń revolyuciyalıq dástúrleri sezimi menen suwǵarılǵan edi. 20-30-jıllarda realistlik romanshılıq jetekshi janrǵa aylandı (P. O'Donnell, Sh. O'Fa-oleyn, L. O'Flaerti, J. Felan). Irlandiya O'Keysi óz ómirbayanı tiykarında jazǵan epopeyasında mámleket sociallıq-siyasiy turmısı hám xalıq milliy-azatlıq háreketin hár tárepleme tereń súwretlep berdi. 60-80-jıllarda jaratılǵan dóretpelerde isenimsizlik, panasızlıq, jalǵızlıq keyipleri hám zalımlarǵa qarsı xalıq jerkenishi sáwlelendi. Olsterdaǵı insan huqıqları ushın gúres — házirgi Irlandiya ádebiyatınıń eń tiykarǵı temalarınan biri. J. Karrik, R. Myorfi, T. Kinsella, B. Kliv, B. Fril dóretpeleri buǵan mısal bolıp tabıladı.

== Arxitekturası ==
Arxitekturası áyyemgi kelt mádeniyatı mákánında payda bolǵan. Jez dáwirinen úlken taslardan júzege kelgen saganalar hám diniy imaratlar saqlanıp qalǵan. V-XI ásirlerde Irlandiyada tas kapella-ibadatxanalar, biyik saqshı minarlar (Glendalox, Kels hám basqa orınlarda), XII ásir aqırınan XIV ásirge shekem gotika usılında butxanalar qurılǵan. Roman hám gotika usıllarındaǵı ımaratlar (XII-XVI ásirler) da Irlandiya arxitektorlıǵınıń ayrıqsha tárepleri saqlanǵan (Dublindaǵı Krayst-chyorch ibadatxanası hám basqalar). XVII-XVIII ásirlerde hám XIX ásir baslarında Dublinda inglis klassicizmi usılında basqarıw ımaratlar, saraylar hám úyler, 1829-jıldan inglis neogotikası usılında shirkewler qurıldı. XIX ásir hám XX ásir baslarında port qalalarında rejeli hám ıylewik usılındaǵı ımaratlar payda boldı. XX ásir 2-yarımınan Irlandiya qalalarında zamanagóy ımarat hám arxitekturalıq kompleksler qurıla basladı (M. Skott hám T. Kennedi sıyaqlı arxitektorlardıń Dublin hám Golueydaǵı jumısları).

== Súwretlew kórkem óneri ==
Súwretlew kórkem ónerinde jez dáwirinen geometriyalıq naǵıslı altın zebi-ziynet buyımları, temir dáwirinen quramalı gúlli metall buyımlar saqlanıp qalǵan. V-XII ásirlerde ımaratlar, tas atanaqlar, jez plastinalar haywanlar súwreti túsirilgen naǵıs penen bezelgen. Elegant kitap miniatyuraları (VIII ásirge tiyisli &quot;Kels Ínjıli&quot;) jaratılǵan. XVIII ásirde kópshilik súwretshiler (Ch. Jervas, tuńǵısh N. Xoun, J. Barret hám basqalar) Angliyada bilim alıp, sol jerde dóretiwshilik etti. XIX ásir súwretshileri realizm hám ayrıqshalıqqa umtıldı (genje N. Xoun tábiyat kórinisleri, U. Osborn kartinaları). XX ásir baslarında milliy realistlik mektebi qáliplesti, peyzaj hám portretler jaratıldı (J. B. Yits, Ch. Lemb, J. X. Kreyg, V. Irl hám basqalar). Házirgi Irlandiyada realizm dástúrleri menen bir qatarda modernizm baǵdarları tarqalǵan. Xalıq ónermentshiliginde toqımashılıq, kesteshilik, qamıstan buyımlar toqıw rawajlanǵan.

== Muzıkası ==
Muzıka folklori áyyemnen bir dawıslı bolǵan. XVI ásir aqırınan kóp dawıslı diniy muzıka rawajlanǵan. Rora Doll O'Katayn, J. hám X. Skott, Keroll O'Deyli, T. hám U. Konellan hám basqa arfa ushın nama hám de ashıqlıq qosıqlar jaratqan dáslepki professional kompozitorlar bolıp tabıladı (XVI-XVII ásirler). Irlandiyada professional muzıkanıń qáliplesiwinde XVIII ásirde D. Myorfi, M. Kelli, J. Fids, XIX ásirde M. Balf, XX ásirde Ch. Stanford, A. Baks hám basqalar áhmiyetli rol oynaǵan. 1856-jıl Dublinda konservatoriya, 1964-jılda milliy opera truppası dúzildi. Dublin hám Kork muzıka orayları bolıp tabıladı. Irlandiyada simfoniyalıq orkestrlar, qor birlespeleri, muzıka jámiyetleri bar.

== Teatrı ==
Kórkem oqıw hám ekspromtshılıq kórkem óneri Irlandiyada kóp qudaylılıq dáwirinen bar. XVI ásirde Dublinda diniy temadaǵı dramalar kórsetilgen. XVII ásirden inglis hasılzadaları ushın teatrlar dúzilgen. 1899-jıl U. B. Yits hám A. Gregori Dublinda Irlandiya ádebiy teatrın dúzdi. 1901-jılda Irlandiya milliy drama jámiyeti, 1904-jılda onıń mákánında Dublindaǵı turaqlı teatr (keyinirek Abbatlik teatrı) júzege kelgen. Abbatlik (&quot;Ebbi teatr&quot;) te bolsa spektakl jaratıwdıń jańa principleri islep shıǵıldı. 1922-jıl drama awqamı dúzildi. 1928-1931-jıllarda Golueyda Gel teatrı isledi. 1929-jılda E. Xelton hám M. Mak-Liamoir tárepinen Dublinda zamanagóy teatrlardıń novatorlik usılların tastıyıqlaytuǵın teatr payda boldı. Onıń saxnasında irland avtorlarınıń pyesaları, U. Shekspir, O. Uayld, B. Shou, A. P. Chexov, L. Tolstoy dóretpeleri qoyıldı. 1939-jıldan Abbatlik teatrı gel tilindegi spektakllerdi de kórsete basladı.

== Kinosı ==
Kinosına 1936-jıl tiykar salınǵan. 30-40-jıllarda Irlandiya kino institutı dúzilgen. 1958-jıldan &quot;Ardmor&quot; kinostudiyası isley basladı. &quot;Obrazlar&quot;, &quot;Ashıq biynápshe gúli reń kórinisi&quot; sıyaqlı filmler islendi. &quot;Yits mámleketi&quot;, &quot;Irlandiya xalqı&quot;, &quot;Azatlıq&quot;, &quot;Bul taslar qaladı&quot; sıyaqlı hújjetli filmler jaratıldı. 1982-jıl  &quot;Quwılǵanlar&quot; kórkem filmi (rejissyor Vinnisimond) ekranǵa shıqtı. Ataqlı rejissyorları: M. O'Kelli, P. Keri, B. Kuini, R. Mangs, L. Markes, D. Komerford, K. Gikki. 1970-jılda kinematografiyashılar birlespesi dúzilgen.

== Derekler ==
Bul maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.{{Evropa}}
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]</text>
      <sha1>bokfqeidxq2a45m8wja8w2gaoipg4c1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Islandiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1404</id>
    <revision>
      <id>120972</id>
      <parentid>115871</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (14) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15366" sha1="4jq0tgpx5cnx09xj64gutms79bi63hb" xml:space="preserve">''Bul terminniń basqa da mánisleri bar.
Qarańız: [[Islandiya (mánisleri)]]''

'''Islandiya''' (Island), '''Islandiya Respublikası''' (Lydveldid Island) — [[Atlantika okeanı]]nıń arqa bólegindegi Islandiya atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 103 mıń km2. Xalqı 368 mıń adam (2021-jıl). Basqarıw jaǵınan 23 okrug (sisla) qa, olar bolsa toparlarǵa bólinedi. Paytaxtı — Reykyavik qalası. Islandiyada hesh qashan quyash batpaydı.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Islandiya -parlamentar respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1944-jıl 17-iyunda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (Gvyuniy Yavuhenson), ol xalıq tárepinen tuwrıdan-tuwrı saylaw jolı menen 4-jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident penen alting (bir palatalı parlament) birgelikte ámelge asıradı. Atqarıwshı hákimiyattı da prezident ámelge asıradı hám húkimetti tayınlaydı.

== Tábiyatı ==
Islandiya jaǵası qublasında tegis, qalǵan jaǵaları iri qoltıq hám fiordlar menen bóleklengen. Jer maydanınıń kóp bólegi vulkanlardan xreil bolǵan plato. Uzınlıǵı 800 metrli taw massivleri hám 200 dana vulkan (30 ı hárekette) bar. Ataqlıları: Gekla, Laki, Askya hám Xvannadalsxnukur (biyik noqatı 2119 m). Islandiya aymaǵınıń 6% i lava atızlarınan ibarat. Jaǵada oypatlıqlar bar. Tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Shpat, altınkúkirt, torf, lignit hám basqa kánler (ıssı suwlı, puwlı, metalllı bulaqlar hám geyzerlar) bar.

Íqlımı subarktika, teńiz ıqlımına, Golfstrimniń tásiri kúshli. Jaǵada yanvardıń ortasha temperaturası -1, -3°, iyul ayında 9,1G. Jıllıq jawın 500-4000 mm. Islandiyanıń oraylıq bólimlerinde qısta 5 ayǵa shekem qar erimeydi. Islandiya maydanınıń 11,8 mıń km2 muzlıq. Irileri: Vatnayyokudl (maydanı 8400 km2, qalıńlıǵı 1000 m) hám basqalar. Dáryaları qısqa, kóp bosaǵalı, qar hám muzlıqlardan toyınadı, gidroenergiya resurslarına bay. Kól kóp. Jaǵalarda ónimli torflı chim, ishkerilerde taw arktika topıraqları ushıraydı. Ósimligi az, jámi 400 túr kjsak ósimlik bar. Islandiya aymaǵınıń 2/3 bólegi mox hám lichaynikli taslaq. Lava atızlarında hesh nárse óspeydi. Úlken maydanlar torflı batpaqlıq hám otlaq. Kishilew aq qayın ormanları saqlanǵan. Polyus túlkisi, tıshqan tárizliler, arqa buǵısı, norka, morj, tyulen, shaǵalalar, balıqlar, kitler bar. Milliy baǵları (Tingvedlir, Mivati-och-Lax-sau, Skaftafedl, Yekyul-Saurgl-yurvyur) hám qorıqxanalar bar.

== Xalqı ==
Xalqınıń 99% i islandlar. Qalǵan bólegi nemis, norveg hám danlar. Rásmiy tili — island tili. Dinge sıyınıwshılar xalıqtıń 93% protestant (lyuteran). Xalıqtıń 91% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Reykyavik, Koupa-vogur, Akureyri.

== Tariyxı ==
Islandiya aymaǵına shama menen 870 — jıldan adamlar kóship kelip, adamsız atawdı ózlestirip baslaǵan. Olardıń kóbisi norveglar bolǵan. Skandinaviyanıń basqa mámleketleri, atap aytqanda, Shveciyadan kelgenler de bar edi. Olar mámleketti Island — Muzlar mámleketi dep atadı. XI ásir aqırına kelip bul jerdegi awıl xojalıǵı xojalıqları 4,5 mıńǵa jetti. Jaylaw shárwashılıǵı, teńiz awı xalıqtıń tiykarǵı shınıǵıwı edi. Teńiz sayaxatshılıǵı rawajlanıp, X ásirdiń 80-jıllarında islandlar Grenlandiyanı oylap taptı hám shama menen 1000-jılda Arqa Amerikaǵa jetip bardı. Islandiyaǵa kóship kelgen adamlar tárepinen dúzilgen Xalıq jıynalısı — alting 930-jılda óziniń birinshi jıynalısın ótkerdi. Atawdıń sırtqı dúnyadan bóleklengenligi, xojalıq turmısınıń ayrıqsha qásiyetleri sebepli bul jerdegi tuqımgershilik  qatnasları uzaq waqıtqa shekem saqlanıp qaldı. XIII ásirge shekem siyasiy húkimet xalıqtan pútkilley ajıralmagan edi, ápiwayı erkin adamlar — bondlar tiykarǵı social qatlam bolǵan. Islandiya tariyxınıń sol dáwiri ádebiyatta &quot;Xalıq hákimiyatı dáwiri&quot; dep júrgiziledi. Orta ásirlerge kelip jeke awıl xojalıǵı shańaraǵı tiykarǵı xojalıq hám baslanǵısh jámiyetlik yacheykasına aylandı. Biraq 1262-1264-jıllarda Islandiyanıń hasılzadaları arasındaǵı ishki dawlardan paydalanǵan Norvegiya mámleketi onı ózine boysındırıp aldı, 1380-jıldan bolsa ol (Norvegiya da) Daniya menen uniya (awqam) da bolǵan. 1397-jıldan Kalmar awqaamı quramında. 1537-jıldan taǵı Daniya qaramaǵıda.

XIX ásir 2-yarımınan island milletiniń dúziliwi nátiyjesinde ǵárezsizlik ushın gúres kúsheydi. 1874-1903-jılları Islandiya ayırım avtonomiyalı huquqlarǵa iye boldı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Islandiyanıń Daniyaǵa qaramligi zaiflashdi. Islandiyanıń AQSh hám Ullı Britaniya menen ekonomikalıq hám de siyasiy qatnasları kúsheydi. Azatlıq gúresi háwij alǵannan keyin, Daniya Islandiyanı Daniya-Ispaniya uniyası menen sheklengen ǵárezsiz mámleket dep tán aldı (1918). Islandiyanıń turaqlı biytárepligi daǵaza etildi. 1944-jıl maydaǵı referendum nátiyjesinde Islandiya xalqı Daniya menen uniyanı biykar etti hám sol jıl 17-iyunda Islandiya Respublika dep daǵaza etildi. Islandiya — 1946-jıldan BMSh aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] menen diplomatiyalıq qatnasların 1997-jıl 25-sentyabrde ornatqan. Milliy bayramı — 17-iyun — Ǵárezsizlik kúni (1944).

== Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Xalıq awqamı partiyası, 1968-jıl dúzilgen; Ǵárezsizlik partiyası, 1929-jıl dúzilgen; Rawajlanıw partiyası, 1916-jıl dúzilgen; &quot;Xalıq oyanıwı&quot; siyasiy birlespesi, 1944-jılda tiykar salınǵan; Islandiya social-demokratiyalıq partiyası, 1916-jıl shólkemlestirilgen; Birlesken shepler blokı, 1999-jılda dúzilgen. Islandiya kásiplik awqamları birlespesi 1916-jıl dúzilgen, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası aǵzası.

== Xojalıǵı ==
Islandiya — industrial-agrar mámleket. Balıqshılıq, energetika, cement, alyuminiy islep shıǵarıw, metallsazlıq rawajlanǵan. Sanaatında balıq tutıw jáne onı qayta islew jetekshi orında. Miynetke jaramlı xalıqtıń 12% i sol tarmaqta bánt bolıp, jalpı ishki ónimniń 20% hám shet el valyuta túsiminiń azǵana 80% in támiyinleydi. Jılına 1,5 mln. tonnaǵa jaqın balıq awlanadı. Balıq tutıw flotında 1 mıńnan artıq keme bar. Tiykarǵı balıq ónimleri: muzlatılǵan, qurıtılǵan hám duzlanǵan balıq, balıq mayı, balıq unı.

Islandiyada sanaat áhmiyetine iye bolǵan paydalı qazılma hám shiyki ónim rezervleri joq. Alyuminiy (shetten keltirilgen shiyki ónim tiykarında), ferrosilitsiy, diatomit, azotli tógin islep shıǵaratuǵın bir neshe kárxana bar. Balıq tutıw kemelerin qayta ońlaytuǵın hám jańaların islep shıǵaratuǵın kemasazlıq kárxanaları bar. Lak-boyaw, sherim ayaq kiyim, toqımashılıq sanaatı, trikotaj hám mebel islep shıǵarıw rawajlanǵan. Jılına ortasha 4,4 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Turar jay hám ıssıxanalardı qızdırıw ushın qaynaq bulaq suwınan paydalanıladı. Xalıq jan basına elektr energiyadan paydalanıwda dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Keyingi jıllarda bay tábiyiy resurslarǵa iye bolǵan Arktikada sheriklik etiwge Islandiyaǵa úlken itibar bere basladı. Ol usı regionda qorshaǵan ortalıqtı qorǵawǵa, onı ekonomikalıq jáne sociallıq tárepten turaqlı rawajlandırıwǵa kómeklesiwshi Arktika keńesine aǵza bolıp kirgen. Awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler pútkil mámleket aymaǵınıń 14% in quraydı. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 9,5% agrosanaat kompleksinde bánt. Kishi fermerler kóp. Jetekshi tarmaǵı qoyshılıq hám sút shárwashılıǵı bolıp tabıladı, qaramal, jılqı da baǵıladı. Ot-jem, kartoshka, ıssıxanalarda palız eginleri jetistiriledi. 

== Transportı ==
Islandiyada teńiz transportı jetekshi. Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 10 530 km. Temirjol joq. Tiykarǵı teńiz portları: Reykyavik, Akureyri. Aviaciya transportı úlken áhmiyetke iye. Shet el turizmi rawajlanǵan: jılına 190 mıńǵa jaqın turist kelip-ketedi. Islandiya shetke balıq hám balıq ónimleri, reńli metallar, qoy góshi hám terisi, jún shıǵaradı, shetten transport quralları, neft hám neft ónimlerin aladı. Islandiyadanıń sırtqı sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya, Franciya, Skandinaviya mámleketleri. Pul birligi — island kronası.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
Islandiyada 6 jastan 16 jasqa deyingi balalar ushın 10 jıllıq májbúriy baslanǵısh tálim, 16 jastaǵı balalar ushın 3 jıllıq orta bilim beriw engizilgen. Joqarı tálim sistemasında 5 universitet, atap aytqanda, Reykyavik universiteti, 11 qánigelesken institut bar. Reykyavikta Milliy kitapxana, xalıq kitapxanası, Islandiya milliy muzeyi, Tábiyat tariyxı muzeyi hám Mámleket kórkem galereyası bar. Eń iri ilimiy shólkem Reykyavik universiteti janındaǵı ilimiy izertlewler institutı (1937) bolıp tabıladı. Onda balıqshılıq xojalıǵı, awıl xojalıǵı pánleri hám basqa bólimler bar. Universitet aldında bakteriologiya hám patologiya institutları da bar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Islandiyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: &quot;Altidubladid&quot; (&quot;Xalıq, gazetası&quot;, kúndelik gazeta, 1919-jıldan), &quot;Altidumadurini&quot; (&quot;Social-demokrat&quot;, háptelik gazeta, 1931-jıldan), &quot;Vikan&quot; (&quot;Hápte&quot;, 2 háptede shıǵatuǵın bezewli jurnal, 1938-jıldan) &quot;Vinnan&quot; (&quot;Miynet&quot;, aylıq jurnal, 1943-jıldan), &quot;Morgunbladid&quot; (&quot;Tańǵı gazeta&quot;, kúndelik ǵárezsiz gazeta, 1913-jıldan), &quot;Toudvilinn&quot; (&quot;Xalıq erki&quot;, kúndelik gazeta, 1936-jıldan). Islandiyada mámleket radioesittiriw hám televidenie xızmeti bar; radioesittiriwi 1930-jıl, televideniesi 1966-jıl dúzilgen.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatı tariyxında saga (xalıq, dástanları) jetekshi janr bolǵan. Norvegiya hám Daniya húkimranlıǵı dáwirinde Islandiyada mádeniyatı páseńlewge ushırasa da, diniy qosıqlar qatarında qaharmanlıq qosıqları da jaratıldı. XVIII ásirde hám XIX ásir baslarında Islandiya ádebiyatında janlanıw júz berdi. B. Torarensen, Y. Xadlgrimsson romantizmniń iri wákilleri retinde maydanǵa shıqtı. T. Erlingsson, G. Paulsson sıyaqlı shayır hám jazıwshılar dóretiwshiligi realistlik ruwxlanıw menen suwǵarılǵan. X. K. Laksness island miynetkeshleriniń erkinlik ushın gúresin súwretledi. XX ásir baslarında dramaturgiya rawajlandı. Házirgi zaman ádebiyatı rawajlanıwında ataqlı satirik shayır S. Steynar, gúrrińshi X. Stefaunsson, lirikalıq romanlar avtorı O. Y. Sigurdsson, dramaturg A. Bogason hám basqalardıń roli úlken.

== Arxitekturası ==
Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri XI-XIII ásirlerden rawajlana basladı. Bul dáwirde kitap miniatyurası, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı kórkem óneri rawajlandı. Islandlardıń turar jayları langxus (&quot;uzın úy&quot;) dep atalǵan. Qasında jaylastırılǵan bul úyler jerdi tereń oyıp ajırıq hám torf bloklardan qurılǵan. Imaratbap aǵash shetten keltirilgen. XVIII ásir ortalarında Xoular hám Reykyavikda tastan soborlar qurıldı. XIX ásirde keltirilgen aǵash, tuf, bazalt, temirden 2-3 qabatlı úylerdi qurıw dástúr boldı. 1920-jıllar arxitekturasına zamanagóy formalar, konstrukciyalar (pútin temir-beton, polat sırıq) engizilip basladı. Keyingi jıllarda Reykyavik hám Akureyri qalalarında 4-5 qabatlı úyler, basqarıw, jámiyetlik ımaratları daniyalıqlar tásirinde modern usılında qurıldı. Sigurdur Gudmundsson, Gudyoun Samuelsson, Sigvaddi Tordarson sıyaqlı arxitektorlar jetilisip shıqtı (Reykyaviktaǵı milliy teatr ımaratı, 1928-1932, Medicinalıq orayı, 1946-1950 hám basqalar).

== Súwretlew kórkem óneri ==
Súwretlew kórkem óneri dóretiwshileri kolonizatorlik zulımı astında da áyyemgi zergerlik, naǵıs oyıwshılıq dástúrlerin dawam ettirdi. XIX ásirde milliy azatlıq gúresi kúsheyiwi menen Islandiyada da súwretshilik kórkem óneri — portret (Sigurdur Gudmundsson) hám tábiyat kórinisi (Tourarini Torlauxsson, Ausgrimur Younsson) janrı rawajlandı. Súwretshiler dóretiwshiliginde Islandiyanıń jabayı, pák qız tábiyatı kórinisi milliy oyanıw simvolı retinde sáwlelendi. XX ásirde Kyarval ızǵırıq arqa tábiyatın, Gudmundur Torsteynsson xalıq ertekleri hám ańızları qaharmanların, Kristin Younsdouttir, Gunlyoygur Shkeving bolsa miynetkesh xalıq turmısın súwretledi. Músinshilerden Eynar Younsson, Ausmundur Sveynsson hám basqa island xalqınıń tariyxı, turmısı hám folklori temaların shın sáwlelendirdi. Házirgi zaman súwretshiliginde realistlik dástúrler menen birge modern aǵımı da taralǵan. Xalıq ámeliy kórkem óneri túrleri (naǵıs oyıwshılıq, kesteshilik hám basqalar) rawajlanǵan.

== Muzıkası ==
Dástúriy muzıkası, tiykarınan, diniy aytımları (grigorian, keyinirek protestant xoralp) hám de xalıq (qaharmanlıq temasındaǵı rimur, oyınbap vikivaki) qosıqlarınan ibarat. Xalıq saz ásbaplarınan tarlı-oq jaylı langshpil hám fidla sazları bar. Islandiya professional muzıkası XIX ásir aqırınan tez rawajlana basladı. Oǵan milliy gimni avtorı kompozitor S. Sveynbyornsson tiykar saldı. Ol orkestr, fortepiano hám skripka ushın dóretpeler, kantata, balladalar jazdı. XX ásirde Evropa konservatoriyalarında tálim alǵan kompozitorlar island folklori tiykarında milliy muzıka jaratıwǵa háreket etti. Kompozitorlardan P. Isoulfsson, Y. Leyfs, E. Torodsen, Y. Torarinsson, qosıqshılardan G. Simonar, S. Islandi, pianinoshı A. Beytenensson hám basqalar ataqlı. Reykyavikta Joqarı muzıka mektebi, Islandiya mámleket simfoniyalıq orkestri, muzıka dosları jámiyeti, Kamer muzıkası klubı, Jaz klubı hám basqalar bar. Akureyri, Akranes, Xabnarfordur hám basqa qalalarda da muzıka jámiyetleri bar bolǵan.

== Teatrı ==
Skaldlar poeziyası hám áyyemgi xalıq dástanlarında teatr kórkem óneri elementleri bolǵan. 1720-jıldan Skaulxoltdaǵı latın mektebi dáslepki teatr tamashaların kórsete basladı. Bul teatr 1799-jılda Reykyavikqa kóshti hám XIX ásirdiń 2-yarımına shekem teatr mádeniyatınıń orayı boldı. Dramaturg S. Pyetursson XVIII ásir 2-yarımı hám XIX ásir baslarındaǵı island teatrınıń iri ǵayratkerlerinen edi. XIX ásir 2-yarımınan háweskerlik teatr dógerekleri dúzilip, M. Yoxumsson hám I. Eynarsson pyesaları saxnalastırıldı. 1897-jılda shólkemlestirilgen Reykyavik teatr jámiyeti professional teatrǵa tiykar saldı. Islandiya dramaturglarınıń pyesaları, sonıń menen birge, U. Shekspir, F. Shiller dóretpeleri saxnalastırıldı. 1950-jıl milliy teatr dúzildi. J. Verdi operaları, I. Shtraus operettaları hám F. Lou baletleri teatr saxnasınan orın aldı. Reykyavik hám basqa qalalarda bir neshe yarım professional truppalar bar. I. Bare, L. Paulsson, X. Byornsson, K. Keld, X. Skulasson sıyaqlılar Islandiyanıń eń jaqsı rejissyor hám aktyorları bolıp tabıladı.

Prezident: [[Guðni Th. Jóhannesson]]
{{Evropa}}
[[Kategoriya:Mámleketler]]</text>
      <sha1>4jq0tgpx5cnx09xj64gutms79bi63hb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ispaniya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1405</id>
    <revision>
      <id>120974</id>
      <parentid>115873</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (35) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120974</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37561" sha1="bjbbdf7wcdm9bdtnjlkndbdpyftxtm9" xml:space="preserve">'''Ispaniya''' (España), '''Ispaniya Korolligi''' (Reino de España) — Evropanıń qubla-batısında, Pireney yarım atawda jaylasqan mámleket. Orta teńizdegi Balear (sonday-aq Pitius), Atlantika okeanındaǵı Kanar atawları, [[Afrika]]nıń arqa jaǵasındaǵı Seuta hám Melilya qalaları hám oǵan qońsılas Veles-de-la-Gomera, Alusemas, Chafarinas atawları da Ispaniyaǵa qaraydı. Maydanı 504,75 mıń km2. Xalqı 47,27 mln. adam (2012). Basqarıw tárepten óz húkimeti hám parlamentine iye bolǵan 17 avtonomiyalı regionǵa, olar, óz gezeginde, 50 wálayat (provinciya) qa bólinedi. Paytaxtı — [[Madrid]] qalası. 

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Ispaniya — parlamentli monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1978-jıl 6-dekabrdegi milliy referendumda maqullanǵan, sol jılı 29-dekabrden kúshke kirgen.

== Tábiyatı ==
Ispaniya subtropikalıq regionda. Jaǵa sızıǵınıń uzınlıǵı atawlar menen birge 5 mıń km den kóbirek. Ispaniya aymaǵınıń kópshilik bólegi plato, ortasha biyikliktegi dizbekler, tegistawlıqlar hám oypatlıqlardan ibarat. Platolardıń biyikligi arqa-batısta 800-1000 m, qubla-shıǵısta 500-600 m. Olar arasında qubla-batıstan arqa-shıǵısqa jónelgen Oraylıq Kordilyera taw dizbekleri bar. Ispaniyanıń arqa-batısında Galisiya massivi hám Leon tawları, Biskay qoltıǵı jaǵasında Kantabriya tawları bar. Olar shıǵısta Pireney tawlarına baylanısıp ketedi. Qubla hám qubla-shıǵısında Andalusiya tawları, qubla-batısında Andalusiya oypatlıǵı bar. Syerra-Nevada dizbegindegi Mulasen tawı (3478 m) Ispaniyadaǵı eń biyik taw bolıp tabıladı. Ispaniyada uran, mıs, sınap, qorǵasın, temir, volfram, qalay, altın, gúmis, margimush, marganets kánleri bar. Taskómir, kaliy duzı, kaolin, apatit ta qazıp alınadı. Íqlımı arqa hám arqa-batısında ortasha okean ıqlımı, qısı jumsaq, jazı jıllı. Jıllıq ortasha jawın 1000-2000 mm. Jaǵada yanvardıń ortasha temperaturası 7-9°, iyuldiki 18-20°. Mámlekettiń qalǵan bóleginde Orta teńizge tán subtropikalıq ıqlım, jazı qurǵaq, ıssı, qısı jumsaq, jawın kóp jawadı. Yanvardıń ortasha temperaturası Meseta platosında 4-5°, qublasında 12-13°, iyuldiki 23-29°. Ispaniyanıń orayı, shıǵısı hám qubla-shıǵısında jawın kem (300-500 mm).

Dáryaları, tiykarınan, jawınnan toyınadı, jazda júdá sayızlanıp qaladı. Tek arqa hám arqa-batısındaǵı dáryalar jıl boyı suwlı. Iri dáryaları: Taxo, Ebro, Gvadalkvivir, Duero, Gvadiana hám basqalar. Olardan energiya alıwda hám suwǵarıwda paydalanıladı. Ispaniyanıń arqa hám arqa-batısındaǵı taw-orman qońır topıraqlarda qara qayın, emen, kashtan ormanları, taw janbawırlarındaǵı taw podzol topıraqlarında qaraǵay ormanları bar. Pireney tawlarında 2000 m den biyikte otlaq regionları jaylasqan. Ispaniyanıń qalǵan bóleginde mudam jasıl emenler, qaraǵay, sárwi, kashtan, zereń, lipa hám basqalar ósedi. Ispaniyanıń eń shet qublasında palmazarlar ushıraydı. Haywanlardan túlki, suvsar, qońır ayıw, porsıq, taw eshkisi, serna, viverra, qoyan, kirptiken bar. Gibraltar átirapında makaka meshin (Evropada tek bul jerde) ushıraydı. Quslardıń 400 ge jaqın túri bar. Jer bawırlawshılar kóp. Tunets, sardina, treska balıqları hám teńiz jániwarları awlanadı. Az ushıraytuǵın haywanlar hám tábiyiy landshafttı saqlaw maqsetinde bir neshe milliy baǵ hám qorıqxanalar dúzilgen. Milliy baǵları: Ayguestortes-i-Lago-SanMaurisio, Kovadonza, Ordesa hám basqalar.

== Xalqı ==
Xalqınıń 3/4 bólegi ispanlar, qalǵanları — katalonlar, galisiylar, basklar hám basqalar. Rásmiy tili — ispan tili. Kópshilik dinge sıyınıwshılar — katolikler. Xalıqtıń 78,4% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Madrid, Barselona, Valensiya, Sevilya, Saragosa, Bilbao, Malaga.

== Tariyxı ==
Ispaniya aymaǵında adam tómen paleolit dáwirinen jasaydı. Leridadan Kadisqa shekem bolǵan aymaqlarda mezolitqa tiyisli jartas súwretleri kóp tabılǵan. Eramızǵa shekemgi VII ásirden Ispaniyanıń qubla hám shıǵıs jaǵa boyları finikiyalıqlar hám grekler tárepinen ózlestirip baslanǵan. Eramızǵa shekemgi 700-500-jıllarda Orta teńiz jaǵasında iberlar mádeniyatı payda boldı. Eramızǵa shekemgi V-III ásirlerde Pireney yarım ataw arqalı kelgen kelpiarnmt iberlar menen qosılıp ketiwi nátiyjesinde kelipiberlar qáliplesken. Eramızǵa shekemgi III ásir aqırlarında Ispaniya aymaǵınıń kóp bólegi Karfagen qol astına ótti. Eramızǵa shekemgi II ásir basına kelip rimlikler karfagenliklerdi qısıp shıǵardı. Eramızǵa shekemgi 197-jılda Rim Ispaniya aymaǵın 2 wálayat (Jaqın Ispaniya hám Uzaq Ispaniya) qa bólip jiberdi. Eramızdıń 409-jıl Ispaniyaǵa alanlar, svev hám vandallar, 418-jıldan vestgotlar kirip kele basladı. 711-718-jıllarda Pireney yarım atawdıń derlik hámmesin arablar basıp alıp, 756-jıl ǵárezsiz mámleket — Kordova ámirligin, 929-jılda bolsa Kordova xalifalıǵın dúzdi. Kordovada suwǵarılatuǵın dıyqanshılıq payda boldı, ónermentshilik, sawda-satıq, pán hám mádeniyat ósti. 1031-jıl xalifalıq bir neshe ámirlikke bólindi. VIII ásirden baslap mavrlar qol astında bolǵan jerlerdi ispanlar qaytarıp ala basladı (Rekonkista dáwiri). Rekonkista dáwirinde Kastiliya hám Aragon korollikleri payda boldı (XI ásir). XII ásirde dvoryanlar, ruwxaniyler, qalalıqlar hám joqarı siyasiy topar dıyqanlardan ibarat korteslar payda boldı. Olar korol hákimiyatın sheklep turdı.

1479-jıl Aragon menen Kastiliya arasında dúzilgen dinastiya awqamı (aragonlik Ferdinand penen kastiliyalıq Izabellanıń 1469-jılǵı nekesi) nátiyjesinde Ispaniya birden-bir mámleketke aylandı. 1480-jıl absolyutizm quralı esaplanǵan inkviziciya engizilip, mavr hám evreyler (tiykarınan, dıyqanlar, ónermentler, sawdagerler) mámleketten quwıldı. 1504-jıl Ispaniyaǵa Neapol korolligi (Qubla Italiya) hám Siciliya qosıp alındı. Ispaniya 1494-1559-jıllarda Italiyaǵa qarsı urıslarda Arqa hám Orta Italiyanıń qatar jerlerin basıp aldı. Karl I diń taxtqa otırıwı (1516) menen Ispaniyada Gabsburglar dinastiyası húkim súre basladı. Sol jılı Ispaniyaǵa Niderlandiya qosıp alındı.

XVI ásirdiń 1-yarımında Ispaniya Oraylıq hám Qubla Amerikanıń kóp bólegin, Filipp II dáwirinde Filippin atawları (1563-1573) n basıp aldı hám Portugaliya (1581) nı ózine qostı. Ispaniya koroli Karl I Gabsburg «Múqaddes Rim imperiyası» nıń koroli bolǵan soń, Karl V atın aldı. Bul waqıtta Ispaniya Evropanıń siyasiy reakciya orayına aylandı. Ispaniyaǵa ǵárezli bolǵan Niderlandiyada 1566-jıl revolyuciya baslandı. 1581-jıl Birlesken wálayatlar respublikasınıń dúziliwi menen Arqa Niderlandiya Ispaniyadan ajıralıp shıqtı. Ispaniya XVI-XVII ásirlerde Angliya menen urısıp, teńizdegi abıroyınan ayırıldı («Jeńilmes armada» — ispan flotınıń 1588-jıldaǵı baxıtsız hádiysesi buǵan jol ashtı). Otız jıllıq urıs (1618-1648), Franciya hám de Angliya menen bolǵan urıslar nátiyjesinde dúzilgen Vestfaliya (1648), Pireney (1659), Axen (1668) hám Nimvegen (1678) pitimlerine qaray, Ispaniya Evropada gegemonlik qılıw huqıqınan ayırıldı. Gabsburglardıń sońǵı wákili Karl II ólimi (1700) hám ispan taxtınıń Burbonlarǵa ótiwi múnásibeti menen ispan miyrası ushın Evropada urıs (1701-1714) baslandı. Nátiyjede Ispaniya Italiya, Qubla Niderlandiya hám Gibraltardaǵı jerlerinen ajıraldı. Karl III dáwiri (1759-1788) nde bilimli absolyutizm ruwxındaǵı reforma ótkerildi.

1808-jıl Franciya Ispaniyanı basıp alıwǵa kiristi. Ispan xalqınıń basqınshılarǵa qarsı milliy háreketi birinshi ispan revolyuciyası menen qosılıp ketti (1808-1814). Ispaniyada baslanǵan milliy azatlıq urısları Amerikadaǵı ispan koloniyalarında azatlıq háreketiniń (1810 -1826) kúsheyiwine túrtki boldı. Nátiyjede bir qansha koloniyalar ǵárezsizlikke eristi. Napoleon I jeńilgennen soń, Burbonlar taxttı qayta iyelep, absolyutizmdi tikledi. 1820-jıl kóterilis kóterilip, ol revolyuciyaǵa aylandı. Revolyuciya 1823-jıl Múqaddes Awqam tárepinen bastırıldı. 1834-1843-jıllarda jumısshılar háreketi háwij aldı hám utopik socializm ideyaları tarqala basladı. 1868-jıl baslanǵan revolyuciya nátiyjesinde respublika ornatıldı (1873). Respublika tárepdarları arasında awızbirshilik joq ekenligi aqıbetinde demokratiyalıq kúshler jeńiliske ushırap, Burbonlar dinastiyası qayta tiklendi (1874). Ispaniya-Amerika urısı (1898) nda Ispaniya jeńiliske ushırap, Kuba, Puertoriko, Guam hám Filippinnen ayırıldı, ispan monarxiyası hálsizlendi. Respublika tárepdarları aktivlesti hám jumısshılar háreketi háwij aldı. Birinshi jáhán urısı jıllarında Ispaniya biytárep turdı. 1921-jıl ispan áskerleri Marokashta jeńiliske ushıraǵannan keyin, monarxiya daǵdarısı jáne de kúsheydi. Shoshıp qalǵan reakciya 1923-jıl sentyabrde áskeriy tónkerilis etip, general M. Primo de Rivera áskeriy hákimiyatın ornattı. 1931-jıl 14-sentyabrde baslanǵan revolyuciya nátiyjesinde respublika daǵaza etildi. 1936-1939-jıllardaǵı milliy-revolyuciyalıq urısta demokratiyalıq kúshler jeńiliske ushırap, respublika awdarılǵannan soń, general F. Frankonıń fashist diktaturası (1939-1975) ornatıldı. Respublika dáwiri nızamları biykar etildi, fashistlerdiń Ispaniya falangasi dep atalǵan partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar tarqatıp jiberildi, revolyuciyashılar repressiyaǵa ushıradı, klasslıq kásiplik awqamları tamamlanıldı. Yarım millionǵa jaqın ispanlar shet elge qashtı.

[[Ekinshi jáhán urısı]]nda Ispaniya biytáreplik járiyalaǵan bolsa da, Germaniya hám Italiyaǵa járdem berdi, frontqa «zangori diviziyasi» n jiberdi. 1959-jılda Franko diktaturasına qarsı tınısh jol menen gúresiw ushın Milliy antifashist frontı dúzile basladı. Fashizmge qarsı kúshler birlesti. 1962-jılda Myunxen (GFR) de ispanlar ulıwma demokratiyalıq konferenciyası ótkerildi, 26 wálayatta ulıwma ıs taslawlar boldı, «vertikal sindikatlar» ǵa qarama-qarsı jumısshı komissiyaları (kásiplik awqamları) dúzildi. 1962-1963-jıllardaǵı sociallıq krizis diktaturası az-kem «erkinlikler beriw» siyasatına ótiwge májbúr etti, biraq ol oppoziciya kúshlerin jónge sala almadı. 1971-jıl oppoziciya kúshleri birgelikte háreket etiw haqqında kelisimge qol qoydı. 1975-jılda F. Franko óliminen keyin patsha Xuan Karlos I mámleket baslıǵı boldı. 1976-jıldan kópshilik siyasiy partiya hám kásiplik awqamları ashıq iskerlik kórsete basladı. 1977-jıl Ispaniyada 1936-jıldan keyingi birinshi parlament saylawı boldı. Onda 100 partiya hám 18 koaliciya qatnastı.

Ispaniya 1956-jılda Arqa Marokash, 1968-jılda Ekvatorial Gvineya, 1976-jılda Batıs Sahraı Kabir sıyaqlı koloniyalarınan ayırıldı. 1982, 1986, 1989 hám 1993-jıllardaǵı parlament saylawlarında socialistlik jumısshı partiyası jeńdi. 1996 hám 2000-jılǵı saylawda bolsa Xalıq partiyası salıstırmalı kópshilik dawıs alıp, húkimetti dúziw huqıqın qolǵa kirgizdi. Ispaniya — 1955-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 12-oktyabr — Ispan Milleti Kúni (1492). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 17-martta ornatqan.

== Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Ispaniyada 500 den kóbirek siyasiy partiya hám jámiyetlik shólkem dizimge alınǵan. Tiykarǵı partiyaları: Xalıq partiyası (1989-jıl yanvarǵa shekem Xalıq awqamı), 1976-jılda dúzilgen; Ispaniya socialistlik jumısshı partiyası, 1879-jılda dúzilgen; Ispaniya kommunistlik partiyası, 1920-jılda dúzilgen; Basklardıń millet partiyası, 1993-jılda dúzilgen; Kataloniya demokratiyalıq konvergenciyası, 1974-jılda tiykar salınǵan; Valensiya awqamı. Kásiplik awqam birlespeleri: Miynetkeshler ulıwma awqamı, 1888-jılda dúzilgen; Jumısshılar kásiplik awqam birlespesi, 1960-jılda tiykar salınǵan; Jumısshı komissiyaları, 1956-jılda dúzilgen.

== Xojalıǵı ==
Ispaniya industrial-agrar mámleket. Sanaat islep shıǵarıw kólemi tárepinen [[Batıs Evropa]]da 5-orında, rawajlanǵan mámleketler arasında 8-orında turadı. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 23%, awıl xojalıǵınıń úlesi 3,5%, xizmet kórsetiw salasınıń úlesi bolsa 60% ten artadı. Ayırım subtropikalıq hám baǵshılıq ónimlerin jetistiriw hám eksport qılıwda dúnyada aldınǵı orınlarda turadı. Sanaatında awır sanaat jetekshi orında turadı. Mashinasazlıq, avtomobil hám kemasazlıq, stanoksazlıq, elektrotexnika, ximiya sanaatı oǵada rawajlanǵan. Sanaattıń eń áyyemgi tarmaǵı — toqımashılıq da rawajlanǵan. Elektron sanaatı tez pát penen rawajlanbaqta. Biraq kánshilik hám metallurgiya tarmaqlarındaǵı islep shıǵarıw qısqarıp barmaqta. 100 túrdegi paydalı qazılmalardan 16 sı qayta islenedi. Pirit, sınap, temir, qorǵasın-rux, uran káni hám taskómir qazıp alınadı. Qazıp alınatuǵın neft Ispaniyanıń zárúriyatınıń 10% in qandıradı. Tiykarǵı kemasazlıq kárxanaları Bilbao, Kartaxena, Barselonada, avtozavodlar Madrid, Barselona, Valyadolid, Vigo qalalarında, qara metallurgiya kárxanaları Biskayya, Santander, Asturiya, Valensiya wálayatlarında, reńli metallurgiya Kordova, Xaen, Mursiya, Ovyedo, Santander, Gipuskoa, Biskayya wálayatlarında, shetten keltirilgen neftti qayta isleytuǵın kárxanalar Lakorunya, SantaKrus-de-Tenerife, Eskombre-ras hám basqa port qalalarında, vinoshılıq sanaatı Kataloniya, Aragon, Andalusiya hám Jańa Kastiliya wálayatlarında jaylasqan. Jılına 155,7 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Elektr energiya, tiykarınan, GES larda payda etiledi. 3 AES bar. Janılǵı deficitligi alternativ energiya dáreklerin izlewdi talap etedi. Quyash hám geotermal stanciyalardan keń kólemde paydalanıladı. Tiykarǵı sanaat orayları — Barselona, Madrid, Bilbao, Ovyedo.

== Awıl xojalıǵı ==
Tiykarǵı tarmaq dıyqanshılıq, awıl xojalıǵı ónimi bahasınıń yarımına jaqını onıń úlesine tuwrı keledi. Mámleket maydanınıń 71% inde dıyqanshılıq etiledi. Ispaniyada vino (dúnyada 3-orın) tayarlanadı, citrus miyweler (apelsin ónimi boyınsha Evropada 1-orın, jılına 3 mln. tonna), biyday (egin maydanınıń 20%), salı (dúnyada eń joqarı hasıldarlıq: ga dan 60-70 centner), badam, temeki, paxta, qant láblebi, palız eginleri (egin maydanınıń 69%), ayǵabaǵar jetistiriledi. Joqarı túr zeytun mayı óndiriste dúnyada 1-orında turadı (jılına 400 mıń tonnadan zıyat). Shárwashılıq jaqsı rawajlanǵan: qaramal, shoshqa, eshki, qoy baǵıladı. Balıq hám teńiz jániwarların tutıw hám de qayta islewde dúnyadaǵı onlıqqa kiredi.

== Transportı ==
Ispaniyada temirjollardıń ulıwma uzınlıǵı — 14 378 km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 324 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Kartaxena, Barselona, Bilbalo, Santa-Krusde-Tenerife. Madrid hám Barselona qalalarındaǵı aeroportlar mámlekettegi eń iri aeroportlar bolıp tabıladı. Shetke mashinasazlıq (keme hám avtomobiller), awıl xojalıǵı hám azıq-awqat sanaatı ónimlerin (citrus miyweler, mıywe-palız eginleri konservaları, vino, zeytun mayı) shıǵaradı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Evropa Awqamı mámleketleri (import — 56%, eksport — 66%), AQSh (import — 8% hám eksport 9,2%), Jaqın Shıǵıs mámleketleri (8,6% hám 8,1%), Latın Amerikası mámleketleri (6,1% hám 4,2%). Shet el turizmi — áhmiyetli dáramat dáregi. Hár jılı Ispaniyaǵa 52 mln. turist kelip ketedi, bul taraw 20 mlrd. dollarǵa shekem dáramat beredi (AQSh tan keyin 2-orın). Turistlerge 6 mln. adam xızmet etedi. Pul birligi — yevro.

== Medicinalıq xızmeti ==
Mámleket emlew mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Kóplegen shıpakerler menshikli qabılxanalar ashqan. Joqarı oqıw orınlarınıń 19 fakulteti shıpakerler tayarlaydı. Mámlekette, ásirese, onıń teńiz jaǵasında kurortlar kóp. Olardıń eń áhmiyetlileri: San-Sebastyan, Valensiya, Barselona.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın 8 jıllıq májbúriy tálim engizilgen. 4 jıllıq baslanǵısh, 7 jıllıq orta mektepler bar. Kúsheytirilgen taypadaǵı óner-texnika hám kommerciya mektepleri isleydi. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları 3 jıllıq pedagogika bilim orınlarında, orta mektep oqıtıwshıları universitetlerde tayarlanadı. Mámlekette 35 mámleket universiteti, 4 katolik universitet, 3 politexnika institutı bar. Eń irileri: Salamanka (1218), Barselona (1430), Sevilya (1502), Madrid (1508) universitetleri, Sırtqı tálim universiteti (1972), Bilbao universiteti (1968), Valensiyadaǵı Politexnika universiteti, Santyago-dekompostela qalasındaǵı universitet. Mámlekettegi ilimiy izertlew jumısların 1939-jılda dúzilgen. Ilimiy izertlewler Joqarǵı Keńesi uyımlastıradı hám muwapıqlastıradı. Akademiyaları: Madridtaǵı Ispan korollik akademiyası (1713), Huqıqtanıw hám nızamshılıq rollik akademiyası (1730), Korollik milliy medicina akademiyası (1732), Barselonadaǵı Pán hám kórkem óner korollik akademiyası (1764), Madridtaǵı Etikalıq hám siyasiy pánler korollik akademiyası (1857). Bir qatar ilimiy izertlew institutları bar. Ispaniyada 57 iri kitapxana, atap aytqanda, Madridtaǵı Milliy kitapxana (1712) jáne universitet kitapxanası, Barselonadagi Kataloniya kitapxanası bar. Ispaniyada 90 muzey bolıp, irileri Madridtaǵı Prado muzeyi (1819), Milliy arxeologiya muzeyi (1867), Barselona, Kordova, Valensiya hám Sevilyadaǵı kórkem muzeyler bolıp tabıladı.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Ispaniyada 120 ǵa jaqın gazeta hám 900 jurnal baspa etiledi. Eń irileri: «Pays» («Mámleket», kúndelik gazeta, 1976-jıldan), «Vanguardia» («Aldınǵı», kúndelik gazeta, 1981-jıldan), «Diario-16» («Gazeta-16», kúndelik gazeta, 1976-jıldan), «Levante» («Shıǵıs», kúndelik gazeta, 1939-jıldan), «Kambio-16» (háptelik jurnal, 1972-jıldan), «Destino» («Tak, dir», háptelik jurnal, 1942-jıldan). Ispaniya xabar agentligi — EFE 1939-jıl 3-noyabrde dúzilgen. Ispaniyada radioesittiriw 1919-jıldan, telekórsetiwler 1956-jıldan alıp barıladı. Ispaniya radiosı hám telekórsetiwi húkimet hám de siyasiy partiyalar wákillerinen ibarat keńes tárepinen basqarıladı, radioesittiriw hám telekórsetiwlerdi qadaǵalaydı. Ispaniya milliy radiosı hám Ispaniya telekórsetiwi mámleket mákemesi bar.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatı ispan, bask, katalon tillerinde hám portugal tiliniń galisiy dialektinde. Ispan ádebiyatı orta ásirlerde xalıq dóretiwshiligi, grek, rim hám arab mádeniyatlarınıń tásirinde qáliplesken. Xalıq baqsıları (xuchlar) nıń awızeki dóretiwshiligi ispan ádebiyatınıń muqabası bolǵan. Onıń dáslepki iri úlgisi — «Sid haqqında dástan» (XII ásir). Onda basqınshılarǵa qarsı gúres qaharmanı Rodrigo de Bikar (IX ásir) qaharmanlıǵı maqtalǵan. Bul dáwirde latın, ispan tillerindegi diniy ádebiyat bólek orın aladı. XIV ásir ispan ádebiyatında «Apoloniya haqqında kitap» (XII-XIII ásirler), «Aleksandr haqqında kitap» (XIII ásir aqırı), «Ricar Sifar» (XIII ásir) romanları kózge taslanadı. X. Manueldiń «Graf Lukanor» (1328-1335) kitabındaǵı adamgershilik namaları ispan ádebiyatında sezilerli waqıya boldı. X. Ruis orta ásirler ádebiyatınıń sońǵı talantlı shayırı hám Oyanıw dáwiriniń belgisi bolıp tabıladı. Onıń «Baxıtlı muhabbat gimni» kitabındaǵı realizm sezimi ispan ádebiyatınıń keyingi rawajlanıwına zor tásir etti. Bul dáwir ádebiyatı italyan hám francuz Oyanıw dáwiri tásirinde qáliplesti, ádebiyattıń derlik barlıq tiykarǵı janrları rawajlandı. Lope de Vega xalıqshıl dramaları menen dańq qazandı. S. M. de Servantesdiń «Don Kixot» shıǵarması hám ulıwma onıń dóretiwshiligi Ispaniya Oyanıw dáwiriniń gúltajı boldı.

XVI ásirde baslanǵan ekonomikalıq, siyasiy krizis ádebiyatqa da tásir etti. Francuz klassicizmine tiykarlanǵan dóretpeler jaratıldı. XVIII ásirde Evropanıń basqa mámleketleri sıyaqlı Ispaniyada da aǵartıqshılıq háreketi háwij aldı (B. Fleyxoo, G. M. de Xovelyanos hám basqalar). Napoleon basqınshılıǵına qarsı gúres revolyuciyalıq romantizm aǵımınıń rawajlanıwına, shayır X. de Espronseda dóretiwshiliginiń qáliplesiwine alıp keldi. Ol qosıq hám dástanlarında burjua basqarıw principin hár tárepleme sın pikir bildirdi. Reaksion romantikler (X. Sorrilya-i-Moral) monarxiya hám feodal basqarıw principin kókke kóteriwge urındı. Ispan sın kózqaras realizmi XIX ásir ortalarında qáliplesti. Onıń iri wákili — B. Peres Galdos (1843-1920) tıń tariyxıy romanlar toparı («Milliy epizodlar») patriotlıq sezimi menen suwǵarılǵan. Naturalizmniń teoretigi hám iri wákili E. Pardo Basan (1852-1921) birinshi bolıp «Xalıq qızı» romanında jumısshılar ómirin súwretledi.

XX ásir Ispaniya tariyxı hám ispan mádeniyatı tariyxındaǵı eń dramalıq hám ónimli dáwir bolıp tabıladı. Bul dáwirdegi sóz kórkem óneriniń gúlleniwi prozaik hám dramaturglar Xose Sheshegaray-i-Eysagirre, Migel de Unamuno, Ramon Mariya del Vals-Inklan, Pio Baroxii-Nesa, Xasinto Benaventei-Martines, shayırlar Antonio Machado, Xuan Ramon Ximenes, Federiko Garsia Lorka atları menen baylanıslı. 30-jıllarda revolyuciyalıq ádebiyat jaratıldı. S. M. Arkonada, X. Arderius hám basqa jazıwshılar jumısshılar mápin qorǵap, reakciyanı áshkara etiwshi dóretpeler jarattı. Bul dáwirde shayırlar kóbirek romans janrında dóretiwshilik etti. Mámlekette fashist rejimi ornatılǵannan keyin, ispan ádebiyatı túskinlikke dus keldi, kóp jazıwshılar shet elge ketip qaldı. Kamillo Xose Selanıń romanları sol dáwirge salıstırǵanda jaqsı dóretpeleri bolıp tabıladı. Onıń birinshi «Pasku-al Duarteniń shańaraǵı» (1942) romanı 40-50-jıllardaǵı ispan ádebiyatı ushın xarakterli bolǵan tremendizm (ispansha: tremendo — qáweterli) aǵımın baslap berdi. Tremendist-jazıwshılar insannıń dúnyada anıq jalǵızlıǵın, ólim, zorlıq insannıń ómiriniń anıq bir bólegi ekenin názerde tuttı. Iri zamanagóy ispan prozaigi Migel Delibes ta dóretiwshiliginiń baslanǵısh dáwirinde sol aǵım tásirinde bolǵan. Keyingi jıllarda D. Medio, A. Matute turmıstı shın súwretlew menen birge insan ruwxıylıǵınıń názik táreplerin ashıp berdi. V. Aleyksandre óziniń filosofiyalıq lirikasında adamgershilik ideyaların qarar taptırıwǵa umtıladı.

Bask ádebiyatınıń dáslepki úlgisi B. Dechepare jazǵan «Bask tiliniń baslanıwı» (1545) atlı diniy hám ashıqlıq qosıqlar toplamı bolıp tabıladı. XVII ásirde diniy (P. De Ashular hám basqalar), XVIII ásirde aǵartıwshılıq ideyaları (M. de Larramendi hám basqalar) ilgeri súrildi. XIX ásirdiń ortalarınan romantizm jetekshi aǵımǵa aylandı. Áyne waqıtta realistlik dóretpeler de payda boldı (D. Agirreniń «Teńiz suwları», «Paporotnik» romanları). Húkimetke fashistlerdiń keliwi (1939) bask milliy mádeniyatı rawajlanıwına saldamlı tosıq boldı. N. de Ormaecheanıń patriotlıq ruwxındaǵı «Bask» dástanı, X. Echayde hám X. A. Irasustanıń realistlik romanları itibarǵa ılayıq.

Katalon ádebiyatı Kataloniya hám Valensiyada, Balear atawlarında katalon tilinde jáne onıń dialektlerinde IX-XIII ásirlerde awızeki xalıq poeziyası formasında, XII ásir aqırınan bolsa jazba diniy ádebiyat formasında rawajlandı. Jaume I, B. Desklot hám R. Muntaner proza janrında dóretiwshilik etti. Raymund Lulliydiń «Blankern haqqında kitap» shıǵarması katalon tilindegi birinshi roman edi. A. de Vilanov, F. Eshimenis sıyaqlı jazıwshılar didaktikalıq dóretpeler jarattı. XV ásir basınan katalon ádebiyatında Oyanıw dáwiri ideyaları sáwlelendi. A. Febrer, Sh. Fogassot, J. de Sant-Jorji Italiya poeziyası tásirinde dóretpeler jarattı. Shayır A. Mark (1397-1459) katalon ádebiy tiliniń atası esaplanadı. XVI-XIX ásirlerdegi jazıwshılar arasında J. Roys, J. Gazul, A. Turmeda, A. Pineda, F. Garsia, A. Blaklar bar. XX ásirde shayırlardan S. Espriu, J. Sarsadenes, J. Serda, jazıwshılardan J. Espinas, B. Porsel, E. Ltorresler ataqlı.

Galisiy ádebiyatı Pireney yarım atawdıń arqa-batısında jasawshı milliy azshılıqtıń portugal tili galisiy sóylesimindegi ádebiyatı bolıp tabıladı. VIII-XI ásirlerde bul sóylesimde ráń-báreń xalıq laparları toqılǵan. XV ásir aqırınan XIX ásir baslarına shekem galisiy ádebiyatında awızeki dástúrler ústemlik etti. F. Anon-i-Pas, X. M. Pintos, aǵa-ini Antonio sıyaqlı shayırlar jazba ádebiyattı rawajlandırdı. XX ásirde V. Matines Risko, A. Rodriges Kastelao, X. Vidal sıyaqlı jazıwshı hám shayırlar sociallıq mashqalalardı kóterip shıqtı. 1939-jılda Franko diktaturası ornatılǵannan keyin, galisiy ádebiyatı qadaǵan etildi. 1950-jıldaǵıǵa taǵı bul tilde kitaplar baspa etila basladı. S. E. Ferreyro, Ol. Novoneyra, M. Mariya, K. Kasarestıń patriotlıq ruwxındaǵı qosıq hám romanları basılıp shıqtı. S. M. de Servantes, G. Lorka hám basqa jazıwshılardıń dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.

== Arxitekurası ==
Arxitekturası — áyyemgi Ispaniya aymaǵında paleolit hám neolit dáwirlerine tiyisli mádeniyat estelikleri, rimlikler húkimranlıǵı dáwirine tiyisli teatr ımaratları, piramida, kópirler saqlanǵan. Arablar mádeniyat esteliklerinen saltanatlı meshitler, saraylar qalǵan (Kordovadaǵı meshit, VIII ásir, Granadadaǵı Alhumro sarayı, XIII-XIV ásirler). Ispan korolligi júzege kelgennen keyin, Asturiyada San-Migel de Lino, Santa-Kristina de Lena hám basqa shirkewler qurıldı (IX ásir). Qublada qorǵan formasındaǵı diywallar qurıldı. Avila qalalarınıń diywalları (XI ásir), Toledodaǵı «Quyash dárwazası» (XII ásir) sol dáwir arxitekturasınıń úlgilerinen. Bul ımaratlarda arab arxitekturalıq usılınıń tásiri kózge taslanadı. XI ásirdiń 2-yarımınan arxitektorlıq, tiykarınan, roman stilinen (Santyagode-Kompostela qalasındaǵı sobor), keyinlew Oyanıw ruwxında (Saragosadaǵı La Seo sobori) rawajlandı. XIII ásirden qalalar rawajlanıwı qatnası menen gotika usılı gúllendi (XVI ásir baslarına shekem). Burgos, Toledo, Leon qalalarında eń jaqsı gotika soborları qurıldı. Ispaniya orta ásir arxitekturasında mavritan arxitekturası hám «mudehar usılı» ayrıqsha bolıp tabıladı. «Mudehar» usılında gotika hám arab usıllarınıń eń jaqsı tárepleri sáwlelendirilgen. Bul jerde sırlanǵan miytin gerbishten qurılıs hám kórkem bezew buyımları retinde paydalanıp, gilem tárizli naǵıslar jaratıldı. Ganch ustası oyma naǵıslar keń qollanıldı. XVI ásir 1-yarımı Ispaniya arxitekturası italyan Oyanıw dáwiri arxitektorlıǵı tásiri astında boldı (Granadada Karl V sarayı, 1526-jıl baslanǵan, arxitektor P. Machuka). Bul dáwirde Amerikanı basıp alǵan ispanlar jiberip turǵan hasıl metallar menen hasılzadalardıń sarayın bezetiw úrp boldı. Saltanatlı «plateresko usılı» ispan Oyanıw dáwiriniń milliy arxitekturalıq usılına aylandı. Shirkewler ishin kórkem ónermentshilik buyımları menen bezewge kúsh berildi. Imarat átirapları altın suwı juwırtırılǵan oylandıratuǵın tor menen oraldı. Ápiwayı turar jaylardı bolsa ápiwayı etip qurıw dawam etti. XVII-XVIII ásirlerde barokko usılı rawajlandı (arxitektor X. B. de Churrigera hám basqalar). XVIII ásirdiń 2-yarımında francuz hám italyan kórkem óneri tásirinde klassicizm tarqaldı (arxitektorlardan V. Rodriges, X. de Vilyanueva). XIX ásir arxitektorlıǵında eklektika hám modern usılı ústem boldı. XX ásirde bolsa funkcionalizm keń tarqaldı (Madridtaǵı universitet qalashası, ippodrom hám basqalar).

== Súwretlew kórkem óneri ==
Súwretlew kórkem ónerge tiyisli áyyemgi estelikler Ispaniyada ádewir saqlanǵan. Bular Altamira hám basqa úńgirlerdiń diywallarına sızılǵan haywanlar súwretleri (paleolit dáwirine tiyisli), mámleket shıǵısındaǵı úńgirlerden tabılǵan gúlalshılıq buyımları hám ań, urıs kórinisleri súwretleri (neolit dáwirine tiyisli), sonıń menen birge, keltiberlardıń háykelleri, vestgotlardıń zergerlik buyımları hám basqa VIII-IX ásirlerden ispan súwretlew kórkem óneri qáliplesti. Qoljazbalar ushın miniatyuralar, naǵıslanǵan aǵash háykelsheler hám sol sıyaqlılar jaratıldı. Roman hám gotika usıllarına tán súwretlerde xalıq dóretiwshiliginiń tásiri kórinetuǵın boldı. XV ásir ortalarında súwretshilik (P. Berrugete, A. Fernandes) hám músinshilik (X. de Siloe, D. Forment) orta ásir qáliplerinen shıǵıp, shın tımsallar menen bayıdı. XVI ásir aqırı — XVII ásir baslarında realistlik principler kúsheydi. F. Ribalta, F. Errera, D. El-Greko sıyaqlı súwretshiler, A. Kano, P. de Mena, X. Martines Montanyes sıyaqlı músinshiler korol sarayınan alıs jasap dóretiwshilik etti hám dástúrdi jáne de rawajlandırdı. XVII ásirde Ribera, F. Surbaran, D. Velaskes sıyaqlı ullı súwretshilerdiń dóretiwshiligi sebepli ispan milliy súwretshiligi óziniń joqarı shıńına kóterildi. F. Goyya dóretpelerinde milliy realistlik kórkem óner, X. Madraso, X. Alvares dóretiwshiliginde ispan xalqınıń azatlıq ushın gúresi ayqın kórindi. XIX ásirde hám XX ásir baslarında realistlik principler háwij ala basladı. XX ásir 1-yarımında formalistlik aǵımlar (kubizm, syurrealizm hám basqalar) tarqaldı (músinshi P. Gorgalo, súwretshi S. Dali hám basqalar). Ispan xalqınıń 1936-1939-jıllardaǵı azatlıq gúresi kóplegen súwretshi hám músinshilerdi fashizmge qarsı birlestirdi. Bul gúreste P. Pikasso da qatnastı. Urıs jıllarında grafika hám plakat súwretlew kórkem ónerde jetekshi orındı iyeledi. Zamanagóy ispan kórkem ónerinde tábiyat kórinisi janrı keń tarqalǵan. B. Palensiya, X. Vakero, A. Delgado sıyaqlı súwretshiler hám olardıń isiniń dawamshıları ana jurt tábiyatınıń elegant hám real tábiyat kórinislerin, onıń miynetkesh adamlarınıń gózzal kórinisin jarattı. Súwretlew kórkem ónerde demokratiyalıq principler kúsheyip barmaqta.

== Muzıka ==
Muzıka usılları kóp hám ráń-báreń xalıq muzıkasında tiykarǵı 5 jergilikli usıl ajıratıladı: bask, galisiy, katalon, kastil hám andalusiya ispan oyınları sesleriniń uyǵınlıǵı, tásirliligi, formasınıń túrli-túrliligi menen ajıralıp turadı. Bolero, xota, fandango, segidilya, kachucha sıyaqlı xalıq oyınları ataqlı. Saz ásbapları: gitara, skripka sıyaqlı tarlı, tamburin, tun-tun hám pandereta, kastenyeta sıyaqlı urıp shertiletuǵın sazlar, flyuviol fleytası hám basqa VI-VII ásirlerde diniy qosıqlar (gimn) janrı rawajlandı. VIII ásirden baslap Ispaniyada arab muzıkası dástúrlerine tiykarlanǵan jańa usıl rawajlandı (Ziryob mektebi, IX ásir). XII ásirde romans janrı júzege keldi. XIV ásirde trubadur (kóshpeli shayır, qosıqshı) lar muzıkası gúllendi — kantiga, albada, pastural, retroensa janrları ırǵaǵına jetkerildi. Muzıkalı teatrdıń dúnyalıq formaları payda boldı. XV-XVI ásirlerde milliy kórkem óner gúllendi. B. Ramos de Parexa, F. Salinas hám basqa muzıka teoriyası hám estetikasına tiyisli dóretpeler jarattı. XVII ásirde Ispaniyaǵa tán opera janrı — sarsuela, XVIII ásirde lirik muzıkalı komediya — tonadilya janrı qáliplesip, milliy aldıńǵı ideyalar propaganda etildi. XIX ásirdiń 1-yarımında Madrid hám Barselonada konservatoriya, opera teatrları ashıldı. XIX  ásir aqırınan F. Pedrel jáne onıń dawamshıları I. Albenis, E. Granados, M. de Falya jańa milliy muzıka mektebine tiykar salındı. Olardıń dóretiwshiligi ispan muzıkasınıń shıńı, XX ásir Batıs Evropa klassik muzıkasınıń úlgisine aylandı. XX ásirde atqarıwshılıq kórkem óneri joqarı tekshege kóterildi. Milliy azatlıq urısı jıllarında S. Bakarise, E. K. Chapi, K. Palasionıń ǵalabalıq revolyuciyalıq patriotlıq qosıqları keń tarqaldı. Franko rejimi ornatılǵannan soń, kóp muzıkashılar shet ellerge ketiwge májbúr boldı. Zamanagóy kompozitorlar — O. Espla Triay, E. hám K. Alfterlar, G. Pitaluga, P. Sorosabal hám basqalar.

== Teatrı ==
Teatrı áyyemgi zamanlardan Ispaniya xalqı turmısınıń, úrp-ádeti hám karnavallarınıń strukturalıq bólegi bolǵan. Orta ásirlerde ol basqa mámleketlerdegi sıyaqlı diniy hám xalıq teatrı baǵdarında rawajlandı. XIV-XV ásirlerde birinshi saray teatrları júzege keldi. XVI ásirde professional hám yarım professional truppalar dúzildi. Dramaturg hám aktyor Lope de Rueda bul jumısqa basshılıq etti. XVI ásir 2-yarımınan Madrid, Sevilya, Valensiya, Barselona, Granada hám basqa iri qalalarda turaqlı xalıq teatrları — korralilar ashıldı. Olarda S. M. Servantes, Lope de Vega, Tirso de Molina hám basqa dramaturglardıń shıǵarmaları saxnalastırıldı. XVII ásirde A. de Sisneros, N. de los Rios, A. de Vilyegas hám basqa basshılıǵındaǵı truppalar dańq qazandı. XVIII ásirde francuz klassicizmi, estetikasın miyras etip alǵan saray teatrlarında muzıkalı spektakller ataqlı boldı. 1708-jıl «Kinos del Peral» atlı opera teatrı dúzildi. Sarsuela, saynet, tonadilya sıyaqlı kishi janrlarda klassikalıq dáwir dástúrleri saqlanıp qaldı. XIX ásirde romantik dramaturgiya hám realistlik komediya rawajlandı. 1849-jıl Madridta «Espanol» teatrı ashıldı, 1847-jıl Barselonada «Liseo» opera teatrı jumıs basladı. XX ásir baslarında kritikalıq realizm júzege keldi. 1931-jıldan keyin teatrda aldıńǵı reformalar ótkerildi. G. Lorka hám A. Kasoni Ispaniya teatrın demokratiyalastırıwǵa háreket etti. Húkimet Franko qolına ótkennen soń, aldıńǵı reformalar biykar etildi, saxnada kewilashar spektakller qoyıldı. 50-jıllardan iri qalalarda taǵı klassikalıq dóretpeler saxnalastırılıp basladı. Ispaniya teatrlarınıń keyingi jıllardaǵı repertuarınan B. Brext, J. B. Pristli, A. Miller, G. Lorka hám basqa dramaturglardıń ótkir social-kritikalıq pyesaları orın aldı. Madridta 20 dan artıq teatr bar. Aktyorlar Madrid hám Barselona konservatoriyalarınıń saxna sheberligi bólimlerinde hám de Madridtaǵı drama kórkem óneri mektebinde tayarlanadı.

== Kinosı ==
Birinshi kinofilm 1896-jıl kórsetilgen. Keyinirek «Kofexanadaǵı jánjel» (1898), «Doroteya» (1898), «Mut pivo» (1906) sıyaqlı filmler islendi. 1905-jıl Ispaniyada A. Kuesto súwretke alǵan birinshi kórkem film júzege keldi. 1906-jılda Barselonada birinshi kinofirma — «Ispano films» qa tiykar salındı. Birinshi dawıslı film («Topıraqtaǵı suw») 1934-jıl jaratıldı. Ispaniyadaǵı milliy revolyuciyalıq urıstı sáwlelendiriwshi kórkem hám hújjetli filmler arasında «Ǵállesiz jer» kinosı sociallıq máselege arnalǵan. Ispaniyada Franko rejimi dáwirinde kewil ashar filmler islep shıǵarıla basladı. 50-jıllarda «Xosh kelipsiz, mırza Marshal!» (1953), «Velosipedshiniń ólimi» (1955), «Shah kóshe» (1956), «Jállad» (1963), «Ań» (1965), «Ǵarǵalardı baq» (1975), «Yanvarda jeti kun» (1979), «Milliy baylıq» (1981) sıyaqlı sociallıq-kritikalıq ruwxtaǵı filmler jaratıldı. L. Byunyueldiń «Viridiana» (1961) kinofilmi dúnyaǵa tanıldı. X. L. Lopes Vaskes, F. Rey, A. Ferrandis, A. Molina, A. Landa, X. Mistral, F. Rabal hám basqa Ispaniya kinosınıń ataqlı aktyorları, M. Pikaso, L. Byunyuel, X. Kamino, M. Aragon sıyaqlılar jetekshi rejissyorları bolıp tabıladı. Ispaniyada Milliy kinematografiya institutı hám Milliy filmoteka bar. San-Sebastyan, Val-yadolid hám Barselonada Xalıqaralıq kinofestival ótkerip turıladı. Jılına 100 den artıq film islep shıǵarıladı.

== Ózbekstan — Ispaniya qatnasları ==
''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan — Ispaniya qatnasları]]'' 

Ispaniya (tolıq rásmiy atı: Ispaniya Korolligi (Reino de España). Qubla-batıs Evropada jaylasqan mámleket. Paytaxtı — Madrid qalası. BMSh aǵzası.

== Quramı ==
Ispaniya 17 avtonom jámiyetlik hám 2 avtonom qalaǵa basqarıw jaǵınan bólingen. Jámiyetler óz gezeginde provinciyalarǵa bólingen, provinciyalar 50 dana. Provinciyalar qatar munisipalitetlerden ibarat.

== Sport ==
Ispaniya futbol boyınsha dúnyada jetekshi orınlarda turadı. Ispaniya milliy saylandı komandası 2010-jılǵı Afrika jáhán chempionatı, 2012-jılǵı EVRO kubokları iyesi. Dúnya xalqı tán alǵan iri futbol komandaları bar. Real Madrid, Barselona, Valensiya sıyaqlı dúnyaǵa ataqlı komandaları bar.

{{Commonscat|Spain}}

{{Evropa}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Ispaniya| ]]
[[Kategoriya:Evropa]]</text>
      <sha1>bjbbdf7wcdm9bdtnjlkndbdpyftxtm9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Italiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1772</id>
    <revision>
      <id>120978</id>
      <parentid>119953</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (144) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="145904" sha1="o9ezhmq3j0nlcq5wc5rtqp5fud6rq6n" xml:space="preserve">'''Ìtaliya''' (Italia), '''Ìtaliya Respùblikasi''' (Repubblica Italiana) — [[Äwropa]] qublasinda, Orta teñiz häwizinde jaylasqan mämleket. Apennìn yarimatawi, Sìtsiliya, Sardìniya häm basqa kici atawlardi öz icine alğan. Maydani 301,2 miñ km2. Halqi 62 234 878 mln. adam (2023). Basqariw tärepten 20 wälayatqa bölinedi. Paytahti — [[Rìm]] qalasi. Ìtaliya Äwropa mämleketleri arasinda JÏÖ-niñ kölemi häm rawajlaniw därejesine köre, 1-orindi ïyeleydi, dünyada bolsa 37-orindi ïyeleydi.

== Tiykargi maǵlıwmatlar ==
Ol arqa-batısta [[Franciya]] (shegara uzınlıǵı — 488 km), arqada [[Shveycariya]] (740 km) hám [[Avstriya]] (430 km), arqa-shıǵısta [[Sloveniya]] (232 km) menen shegaralas. Italiya aymaǵında eki anklav mámleket bar: San-Marino mámleketi hám Italiya menen baylanıslı bolǵan Vatikan mámleketi, Rim aymaǵında jaylasqan bolıp, olardıń hár biri menen Italiyanıń ishki shegarasına mas túrde 39 km hám 3,2 km. Apennin yarım atawın, Balkan yarım atawınıń shet arqa-batısın, Padana tegisligi, Alp tawlarınıń qubla janbawırları, Siciliya, Sardiniya atawları hám bir qatar kishi atawlardı iyeleydi. Italiyada 58 dana YUNESKO nıń Pútkil jáhán miyrasları obiektleri bar.

== Etimologiyası ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya ataması]]''
 
Italiya sóziniń kelip shıǵıwı belgisiz. Eń keń tarqalǵan kózqarasqa kóre, bul termin Greciyadan kelgen hám &quot;baspaqlar mámleketi&quot; degen mánisti ańlatadı. Buǵa Italiyanıń qublasında jasaǵan xalıqlardıń simvolı bolıp, kóbinese Rim qasqırdı awlaǵan halda súwretlengen. Dáslep, Italiya ataması tek Qubla Italiya (zamanagóy Kalabriya wálayatı) tárepinen iyelep alınǵan aymaqtıń bir bólegine tiyisli edi.

== Mámleket dúzilisi ==
=== Mámleket basqarıwı tiykarları ===
Italiya unitar parlament respublikası. Mámlekettiń tiykarǵı nızamı 1947-jılda qabıl etilgen konstituciya bolıp tabıladı. Mámleket basshısı — Italiya prezidenti. Atqarıwshı húkimet hám húkimetti Italiya Ministrler Keńesi Baslıǵı basqaradı. 2013-jıl fevral jaǵdayına kóre húkimet strukturası tómendegi ministrliklerdi óz ishine alǵan:

* Sırtqı isler ministrligi
* Ishki isler ministrligi
* Ádillik ministrligi
* Qorǵaw ministrligi
* Ekonomika hám finans ministrligi
* Ekonomikalıq rawajlanıw ministrligi
* Infrasistema hám transport ministrligi
* Awıl xojalıǵı, azıq-awqat hám orman xojalıǵı siyasatı ministrligi
* Bilimlendiriw ministirligi
* Miynet jáne sociallıq siyasat ministrligi
* Mádeniy miyraslar hám mádeniy iskerlik ministrligi
* Italiya Qorshaǵan ortalıq hám qurǵaqlıq hám teńizdi qorǵaw ministrligi
* Densawlıqtı saqlaw ministrligi.

Nızam shıǵarıwshı húkimet Italiyanıń eki palatalı parlamenti bolıp, 5 jılǵa saylanadı.
* Italiya Deputatlar palatası — 400 aǵza.
* Italiya Senatı — 200 aǵza.

=== Siyasiy partiyalar ===
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyadaǵı siyasiy partiyalar]]'' 

Italiyada zamanagóy partiya sisteması Ekinshi jáhán urısınan keyin rawajlandı. Italiya Respublikası Konstituciyasınıń 49-statyasına kóre, siyasiy partiya puqaralardıń «milliy siyasattı belgilewge demokratiyalıq úles qosıw» huqıqınan paydalanatuǵın erkin birlespesi bolıp tabıladı. 2013-jılǵı parlament saylawları nátiyjelerine kóre, Italiya parlamenti palatalarınan keminde birewinde 25, atap aytqanda, regionlıq hám emigrant partiyalar wákillik etedi. Zamanagóy Italiya rawajlanǵan kóp partiyalılıq sisteması menen ajıralıp turadı (50 ge jaqın siyasiy partiyalar aktiv). Saylawda qatnasıwshı partiyalar iskerligi salıq tólewshilerdiń ózleriniń tańlawına kóre salıqlar esabınan finanslastırıladı. Parlamentte tolıq kópshilikke iye bolmaǵan mámlekettiń iri partiyaları kishilew partiyalar menen koaliciya húkimetlerin dúziwge májbúr. Fashizm úgit-násiyatlawı hám fashistlik shólkemlerdiń iskerligi nızam menen qadaǵan etilgen.

Eń iri partiyalar:

* &quot;Demokratiyalıq partiya&quot; — shep oray 
* &quot;Bes juldız háreketi&quot; — shep qanat populist
* &quot;Italiya alǵa&quot; — konservativ
* &quot;Italiya biradarlar&quot; — oń oray 
* &quot;Arqa liga&quot; — tuwrı 
* &quot;Italiya ushın polyuslar&quot; — ataqlı 

Partiyalar koaliciyalarda birlesken — oń (Azatlıq xalqı, Xristian-demokratiyalıq partiyası, Arqa liga) hám shep (DPLS, SP, Xalıq partiyası, ekologlar).

=== Huqıqıy sistema ===
Joqarı sud — Joqarı kassaciya sudı (Corte suprema di cassazione), apellyaciya sudı — apellyaciya sudı (Corte d'appello) hám arbitrler komissiyası (Corte d'assise d'appello), 26 sud. Apellyaciya hár bir rayonda (distretto), birinshi instanciya sudları — sudlar (Tribunale) hám arbitrler komissiyası (Corte d'assise), hár bir rayonda (circondario), sud sistemasınıń eń tómen dárejesinde (Giudice di pace) isleydi, prokuratura qadaǵalawı shólkemleri — Joqarı kassaciya instanciyası Bas prokuraturası (Procura Generale presso la Suprema Corte di Cassazione), apellyaciya sudı janındaǵı bas prokuraturalar (Procure Generali presso le Corti d'Appello), respublika prokuraturaları. Ápiwayı sudlarda (Procure della Repubblica presso il Tribunale ordinario), basqarıw sudlawınıń eń joqarı sudı — Mámleket keńesi (Consiglio di Stato), basqarıw ádillik apellyaciya sudlarında — regionlıq basqarıw sudlar (Tribunale Amministrativo Regionale), eń joqarı qadaǵalaw organı — Esap sudı (Corte dei conti), mafiyaǵa qarsı gúres shólkemleri — Joqarı kassaciya sudı Bas prokuraturası janındaǵı Milliy antimafiya basqarması (Direzione nazionale antimafia), rayon mafiyaǵa qarsı gúres bólimleri (Direzione distrettuale antimafia) janında. Apellyaciya sudınıń bas prokurorları, Ishki isler ministrliginiń jámiyetlik qáwipsizligi basqarması janındaǵı Mafiyaǵa qarsı tergew bólimi (Direzione Investigativa Antimafia) (Jınayat mafiyasına qarsı gúresti muwapıqlastırıw boyınsha Joqarı komissar (Alto commissario) ornına jaratılǵan). Peril coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa)) hám Milliy antimafiya prokurorı (Procuratore nazionale antimafia), sudyalardı oqıtıw yuridikalıq kásipler qánigelesiwi mektebi (Scuola di specializzazione per le profession and) tárepinen ámelge asırıladı. Joqarı magistratura mektebi (Scuola superiore della magistratura). Konstituciyalıq qadaǵalawdıń sud organı Konstituciyalıq sud bolıp tabıladı.

=== Konstituciyalıq áhmiyetke iye bolǵan organlar ===
Konstituciyalıq organlardan [u], yaǵnıy Prezident, Parlament, Húkimet, Sud [u] hám Konstituciyalıq sudtan tısqarı, Italiya Konstituciyası konstituciyalıq áhmiyetke iye bolǵan organlar sistemasın da názerde tutadı:

* Milliy ekonomikalıq hám miynet qatnasları keńesi [it]
* Italiya Respublikası Mámleket Keńesi [it]
* Esap palatası [it]
* Sudyalar Joqarǵı Keńesi [bu]
* Italiya Joqarı Qorǵaw Keńesi
* Siciliya wálayatı mámleket komissarlıǵı [bu]
* Mámleket nıshanları 
* Tiykarǵı maqalalar: Italiya bayraǵı, Italiya gerbi hám Italiya gimni 
* Italiyanıń mámleket nıshanları konstituciya hám bar nızam hújjetleri menen tártipke salınadı. Italiya bayraǵına 3:2 koefficientte bolǵan tórtmuyushler paneli bolıp, teń ólshemdegi úsh vertikal sızıqqa bólingen — polyus shetinde jasıl, ortada aq hám paneldiń erkin shetinde qızıl reńde. Italiya úsh reńli birinshi ret 1797-jıl 7-yanvarda Emiliyada Juzeppe Compagnoni tárepinen daǵaza etilgen respublika bayraǵı retinde payda boldı. Napoleon húkimranlıǵı dáwirinde bayraq francuz revolyuciyasınıń nıshanı retinde de qollanılǵan. Vena kongressi hám qayta tikleniwden keyin, úsh reńli reń azatlıq nıshanı bolıp qaldı hám 1831 hám 1848-jıllardaǵı revolyuciyalıq háreketlerde qollanıldı. Italiyanıń milliy gerbi — shep tárepte zeytun putaǵı hám ońda emen putaǵı arasında jaylasqan bes qırlı tisli dóngelek ústine ornatılǵan qızıl qırları bolǵan aq bes qırlı juldız. Jasıl putaqlar baslı aq háriplerde «Italiya Respublikası» (Italiya: REPUBBLICA ITALIANA) jazıwı menen qızıl lenta menen baylanısqan. Italiya Respublikasınıń rásmiy gerbi Italiya Prezidenti Enriko de Nikola tárepinen 1948-jıl 5-mayda daǵaza etilgen. Gerbtiń eskizin súwretshi Paolo Paschetto jaratqan bolıp, ol 1946 hám 1947-jıllardaǵı tańlawlarda 500 dana basqa kandidat hám 800 ge jaqın eskizler arasında bul huqıqtı qolǵa kirgizgen. Italiyanıń milliy gimni, sonıń menen birge, &quot;Italiya biradarlar&quot; hám &quot;Italiyalıqlar qosıǵı&quot; retinde de belgili, 1946-jıl 12-oktyabrden 2017-jıl 15-noyabrge shekem Italiya Respublikasınıń rásmiy bolmaǵan gimni edi]. 2005-jıl 17-noyabrde Senat rásmiy gimni tuwrısındaǵı nızamdı birinshi oqılıwında qabılladı, biraq nızam aqır-aqıbette 12 jıldan keyin qabıllandı. Gimn teksti 1847-jıldıń gúzinde Goffredo Mameli tárepinen, muzıkası bolsa azmazdan keyin kompozitor Mishel Novaro tárepinen jazılǵan. XX ásirdiń 80-jıllarında Juzeppe Verdidiń «Nabukko» operasınan bólekshe de keń tarqalıp, gimn retinde atqarılǵan.

== Mámleket bayramları ==
* 1-yanvar — Jańa jıl (II Capodanno);
* 6-yanvar — Epiphany (l'Epifania) yamasa Befana (La Befana), Epiphany, Epiphany;
* 8-mart — Xalıqaralıq hayal-qızlar kúni (La Festa della Donna);
* 21-aprel — Rimniń dúzilgen kúni (Natale di Roma);
* 25-aprel — Fashizm hám nemis basqınshılıǵınan azat etilgen kún (La Liberazione);
* 1-may — Miynet kúni (Miynet kúni) (La Festa del Lavoro);
* 2-iyun — Italiya Respublikası daǵaza etilgen kún (La Festa della Repubblica);
* 15-avgust — Ferragosto (II Ferragosto) Bibi Maryamniń shaması yamasa Bibi Maryamniń shaması (L'Assunzione);
* 1-noyabr — Barlıq ázizler kúni (Il giorno di tutti i Santi yamasa Ognissanti);
* 2-noyabr — Ólgen barlıq ruxlar kúni (Il giorno della Commemorazione dei Defunti);
* 8-dekabr — Bibi Maryamniń pák koncepciyası (L'Immacolata Concezione);
* 25-dekabr — Masihtiń tuwılǵan kúni (Il Natale);
* 26-dekabr — Múqáddes Stiven kúni (Santo siyasat)

== Sırtqı siyasat ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya sırtqı siyasatı]]'' 

=== Tariyxıy kórinis ===
1861-jılǵa shekem Italiya bóleklenip ketken edi, sol sebepli kóplegen Italiya mámleketleri qońsılas kúshli mámleketlerge itibar qaratıp, ózleriniń sırtqı siyasatın alıp bardı. Jáhán urısınan aldınǵı Evropa áskeriy blokı 1861-jıldan baslap birlesken Italiyanıń siyasatı ol jerde jasawshı italiyalıqlar menen aymaqlardı, yaǵnıy Papa mámleketleri, Trentino, Istriya, Dalmatiyanı qosıp alıwǵa qaratılǵan edi. Italiya da óziniń koloniya imperiyasın jaratıwǵa umtıldı. 1870-jılǵı Frank-Prussiya urısı waqtında Italiya Papa mámleketlerin anneksiya etti. Keyinirek sırtqı siyasatın Germaniyaǵa qarattı, sebebi ol Franciya da dawa etken Tuniste óz ornın iyelewdi qáledi. Biraq Istriya hám Trentinonı qosıp alıw qálewi sebepli Italiya XIX ásir aqırı XX ásir baslarında Avstriya-Vengriya menen toqnas keldi.

1914-jıldan beri Italiya Germaniya menen awqamshı Antanta menen ózara kelisimler alıp barmaqta. Nátiyjede, 1915-jılda Antanta mámleketleri Italiyaǵa Antanta tárepin alıwǵa razı bolsa, kerekli aymaqlardı wáde etti. Hám 1915-jılda Italiya Avstriya-Vengriyaǵa hújim etti. 1918-jıldaǵı Parij tınıshlıq konferenciyası nátiyjesinde Italiya Istria, Trentino hám Adriatik teńizindegi bir qatar atawlardı qabılladı. Birinshi jáhán urısınan keyin Italiyanıń jańa qarsılası — Serblar, Xorvatlar hám Slovenlar Patshalıǵı payda boldı, ol 1929-jılda Yugoslaviyaǵa aylandı. Fashistler húkimet tóbesine kelgennen keyin, Italiyanıń sırtqı siyasatı asa radikal tús aldı. Yugoslaviya menen soqlıǵısıwlar [[Ekinshi jáhán urısı]] aqırına shekem aktual bolıp qaldı, bunıń nátiyjesinde Italiya Dalmatiya, Istriyanı Yugoslaviyaǵa qaytardı hám Albaniyaǵa ǵárezsizlik berdi.

Sırtqı siyasattaǵı eń áhmiyetli waqıyalardan biri 1947-jıl fevralında Parijde Italiya menen Awqamshı tınıshlıq shártnamasına qol qoyılıwı boldı. Shártnamaǵa kóre, Italiyada fashistlik shólkemler tarqatıp jiberildi, basqınshı áskerler alıp shıǵıldı, shegaralar belgilendi, Italiya aymaǵında áskeriy bazalardı jaylastırıw qadaǵan etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiyanıń siyasatı passiv edi, mámleket NATO hám AQSh jolınan bardı. Mámlekette Italiyanıń &quot;orta kúsh&quot; roli ideyası húkimran edi. 1949-jıl 4-aprelde Vashingtonda Arqa Atlantika shártnamasına rásmiy qol qoyıldı. AQSh, Franciya, Ullı Britaniya, Belgiya, Kanada, Gollandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Daniya, Portugaliya hám Islandiya wákilleri menen birgelikte Arqa Atlantika pakti Italiya húkimeti wákili, Sırtqı isler ministri Karlo Sforza tárepinen qol qoyıldı. Sırtqı islrr ministri Sforza, sonıń menen birge, Italiyanıń Evropa Keńesi (1949) hám Evropa Kómir hám Polat Jámiyetshiligine (1951) qosılıwın aktiv túrde alǵa súrdi.

1955-jıl aqırında Italiya BMSh ǵa aǵza boldı. 1960-jıllardıń basınan berli Italiya krizislerdi basqarıw hám dúnyanıń túrli mámleketlerinde BMSh nıń tınıshlıqsúyer operaciyalarında qatnasıwda ájayıp tájiriybege iye boldı. Bunday xalıqaralıq iskerlik Italiya sırtqı siyasatınıń ajıralmas bólegine aylanadı hám Italiyanıń xalıqaralıq ornın bekkemleydi. Italiya 1963-jılda Kongoda tınıshlıq ornatıw ámeliyatına úlken úles qostı. Italiyanıń waqıyalardı sheshiwdegi qatnası 1980-jıldaǵı Liviya missiyası qatnası menen jáne de áhmiyetlilew boldı hám sol sebepli keńeydi. 1964-jıldan beri Italiya Sırtqı isler ministrligi (ishki italyansha termini Farnesina) birinshi ret hayallardı jumısqa qabıl ete basladı. 1970-jıllardıń aqırına kelip, izbe-iz ishki siyasiy krizisti bastan keshirip atırǵan Italiyanıń passivligi Batıs Evropada evropaizmge sadıqlıq haqqındaǵı ritorikalıq deklaraciyalar menen qaplandı. 1980-jıllar aqırında Batıs Evropa hám Qurama Shtatlar arasında qozǵalıp turǵan Italiya sırtqı siyasatınıń mayatnik Amerika basqıshında qatıp qaldı.

1980-jıllardıń aqırında bul ideologiya Yugoslaviya bólekleniwiniń baslanıwı sebepli ózgerip basladı. Italiya post-Yugoslaviya mákanında hám ulıwma Orta jer teńizindegi processlerge kóbirek itibar berip basladı. 1980-jıllar basında Italiyanıń Orta jer teńizi siyasatına jańa túrtki berildi. Mámleket NATO boyınsha sheriklerinen sezilerli dárejede ǵárezsizlikke erise aldı hám regionda óz baǵdarın dawam ettirip basladı. 1980-jılda Malta menen áskeriy hám ekonomikalıq sheriklik tuwrısında shártnamalar dúziliwi, 1982-1984-jıllarda italiyalıqlardıń Livandaǵı xalıqaralıq áskerler quramında qatnasıwı hám Suvaysh kanalın minalardan tazalaw boyınsha operaciyalar sol dáwirde Italiya siyasatınıń ayrıqsha kórinislerinen bolıp tabıladı. 1984-jıl 90-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap Italiya sırtqı siyasatında Evropa Awqamındaǵı mámleketti anıqlaw menen baylanıslı mashqala birinshi orınǵa shıqtı. Bárinen burın, birden-bir Evropa valyutası — evronı engiziw máselesine itibar qaratıldı.

XXI ásirdiń baslarında mámleket Greciya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gercegovina hám Albaniya menen birgelikte jańa subregionlıq joybar — Adriatik hám Ioniya baslaması (AII) n alǵa súriwde qatnastı. Sırtqı isler ministrleri dárejesindegi konferenciya 2000-jıl 20-mayda Italiyanıń Ankona qalasında bolıp ótti hám Italiya ushın Balqanda jańa tásir kanalların ashtı. Sonıń menen birge, AII dúzilgennen keyin, Italiya ámelde Balqandaǵı krizisten keyingi rawajlanıwdı tártipke salıwǵa ılayıq bolǵan Batıs Evropanıń tiykarǵı mámleketlerinen birine aylandı, bul Italiyaǵa ózin qubla mámleketlerdiń tartısıw oraylarınan biri retinde kórsetiw múmkinshiligin berdi. Shıǵıs Evropa 2001-jıl 11-sentyabrde AQSh ta júz bergen waqıyalardan keyin Italiya óz is-háreketlerin Batıs hám Islam dúnyası arasındaǵı baylanıslardı qayta tiklewge jumsadı. 2001-2006-jıllarda Bas ministr hám Italiya sırtqı isler ministrleri regionlıq krizisti sheshiwde Rim dáldalshılıǵında Palestina hám Izrail administraciyaları arasında baylanıs ornatıw maqsetinde bir qansha saparlar etti. Italiya Prezidentiniń Túrkiyaǵa birinshi mámleket saparı 2005-jıl 22-noyabrde bolıp ótti. Karlo Chapmi Túrkiyanıń Evropa Awqamına aǵza bolıw umtılıwların qollap-quwatlawın bildirdi, sonıń menen birge, mámleket jáne onıń administraciyası YeI tárepinen qabıl etilgen standartlarǵa erisiw ushın is-háreketlerdi ámelge asırıwı kerekligini aytıp ótti.

Italiya sırtqı siyasatınıń ústem turatuǵın baǵdarlarına tómendegiler kiredi: Orta jer teńizi, Balqan regionı, Amerika Qurama Shtatları, Evropa Awqamı, Oraylıq hám Shıǵıs Evropa mámleketleri, Rossiya, Italiya sırtqı siyasatınıń eń áhmiyetli maqsetlerinen biri BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń turaqlı aǵzası retinde orın aldı. 2011-jılǵa kelip, Italiya sırtqı xızmetiniń global tarmaǵı 300 den artıq elshixanalar, konsullikler, mádeniyat institutları hám jergilikli sheriklik agentliklerinen ibarat  bolǵanlıǵı sebepli tek 22 dana diplomat Italiya elshisi dárejesine iye edi. 2016-jılda transmilliy dárejede islegen italiyalıq diplomatlardıń eń kózge kóringenleri Evropa Awqamınıń sırtqı isler hám qáwipsizlik siyasatı boyınsha Joqarı wákili Federika Mogerini hám BMSh nıń Siriya boyınsha arnawlı wákili Staffan de Mistura bolıp tabıladı. 2011-jıl maǵlıwmatlarına kóre, shet eldegi italyan diasporası dúnyadaǵı eń iri diasporalardan biri bolıp, shama menen 5 million adamdı quraydı.

== Rossiya menen qatnaslar ==
Tiykarǵı maqala: Rossiya — Italiya qatnasları 

XXI ásirdiń baslarında Rossiya hám Apennin yarım atawı mámleketleri arasındaǵı qatnaslar ornatılǵanınıń 500 jıllıǵı bayramlandı, olar birdey civilizaciyaǵa tiyislilikti ańlaw hám ulıwma etikalıq principlerge tiykarlanǵan edi. Italiya Rossiya Federaciyası menen diplomatiyalıq qatnaslarǵa iye: SSSR menen 1924-jıl 7-fevralda ornatılǵan, 1941-jıl 22-iyunda Italiya tárepinen dúzilgen, 1944-jıl 25-oktyabrde tiklengen. Sol waqıt ishinde Italiya hám SSSR/Rossiya arasında ózara viza rejimi ámelde bolǵan. 1966-jıl aprel ayında SSSR Sırtqı isler ministri Andrey Gromikonıń Italiya Respublikasına birinshi rásmiy saparı boldı. Italiyanıń Gitler koaliciyasında qatnasıwı nátiyjesinde júzege kelgen on jıllıq suwıq qatnaslardan keyin, sapar tekǵana ózara qatnaslar salasında anıq nátiyjeler berdi, bálkim xalıqaralıq siyasat hám bloklar aralıq máseleler boyınsha SSSR hám Italiya poziciyalarınıń jaqınlasıwına alıp keldi. NATO hám Varshava shártnaması arasındaǵı qarama-qarsılıq. 1970-jıllardan berli Sovet-Italiya qatnasları ádette kóteriliw baǵdarı boyınsha rawajlanıp barıp atır hám intensivligi hám natiyjeliligi menen ajıralıp turadı. 1975-jılda Italiya hám SSSR arasındaǵı dos sıpatında qatnaslardı rawajlandırıw qálewi sáwlelendirilgen Sovet-Italiya deklaraciyasına qol qoyıldı. 1969-jılda Apennin atawlarına tábiyiy gaz jetkeriw boyınsha birinshi Sovet-Italiya shártnamasına qol qoyıldı, 2006-jılda ENI hám Gazprom arasındaǵı Italiyaǵa gaz jetkeriw boyınsha strategiyalıq shártnama 2035-jılǵa shekem uzaytırıldı.

Birinshi joqarı dárejedegi ózara kelisimler Mixail Gorbachyovtıń 1989-jıl 29-30-noyabr kúnleri Rimge saparı waqtında bolıp ótti. Italiya birinshilerden bolıp jańa Rossiyanı SSSR dıń huqıqıy miyrasxorı retinde tán aldı. Rossiya Prezidenti Baris Yeltsinniń 1991-jıl 19-20-dekabr kúnleri Rimge saparı áhmiyetli waqıya boldı. Nátiyjede eki tárepleme qatnaslar tiykarları tuwrısında qospa bayanat qabıllandı, mádeniy almasıw tuwrısındaǵı protokolǵa qol qoyıldı. 1994-jıl 14-oktyabrde Doslıq hám sheriklik shártnamasına qol qoyıldı. 1994-jılda Bas ministr Silvio Berluskonıń baslaması menen Yeltsin Neapolda bolıp ótken dúnyanıń jeti jetekshi mámleketi sammitine usınıs etildi, bul Rossiyanıń G7 ge integraciyalasıwı hám G8 ge aylanıwınıń baslanıwı boldı. 1998-jılda &quot;Rossiya hám Italiya arasındaǵı qatnaslar boyınsha háreketler rejesi&quot; engizildi. 2014-jılǵa shekem Italiya Ukrainadaǵı waqıyalar qatnası menen Evropa Awqamınıń Rossiyaǵa qarsı sankciyalarına qosılǵannan keyin, Moskva hám Rimde úzliksiz túrde joqarı dárejedegi rásmiy ushırasıwlar bolıp ótti. Chigi sarayı hám Kreml arasında tuwrıdan-tuwrı baylanıs liniyası bar. Sankciyalar 2020-jıl 31-iyulǵa shekem uzaytırıldı. Usınıń menen birge, ǵalaba xabar quralları Italiya Evropa Awqamınıń úsh mámleketinen biri (Vengriya hám Greciya menen birge) Rossiyaǵa qarsı sheklew ilajların keminde qollap-quwatlaytuǵın hám olardı hálsiretiwdi talap etip atırǵanın aytıp ótti.

Italiya sırtqı siyasatınıń zamanagóy basqıshı, ásirese Bas ministr Berluskoni dáwirinde, Rossiya menen konstruktiv qatnaslar menen ajıralıp turar edi — Italiyanıń NATO hám Evropa Awqamındaǵı minnetlemelerin saqlap qalǵan halda, Rossiya ushın qabıl etiliwi múmkin emes. 2004-jıl iyun ayında Rossiya Federaciyası hám Italiya Respublikası puqaralarına vizalar beriwdi ápiwayılastırıw boyınsha húkimetler aralıq kelisimge qol qoyılǵanı áhmiyetli waqıya bolıp, ol jaslar, ilimpazlar, mádeniyat ǵayratkerleri, isbilermenler hám mámleket xizmetkerleri ushın ózara baylanıslardı jolǵa qoydı. Rossiyadan turistlerdi qabıl etiwshi eń iri italyan kompaniyası Italcamel esaplanadı. 2014-jıl jaǵdayına kóre Rossiyada 24 Italiya viza orayları iskerlik kórsetken; 2013-jılda rossiyalıqlarǵa maksimal vizalar berilgen — 770 mıń; 2013-jılda Italiyaǵa 1,2 million Rossiya puqaraları kelgen, bul pútkil Rossiya-Italiya tariyxındaǵı eń joqarı kórsetkish bolıp tabıladı. Evropa Awqamı tárepinen Rossiyaǵa qarsı sankciyalar kirgizilgennen keyin, Rossiyadan kelgen turistlerdiń jıllıq sanı 50% ke kemeydi.

2013-jılda ózara tovar almasıw tariyxıy eń joqarı kórsetkishke jetti — 53,9 milliard dollar, ózara sankciyalardan keyin keskin tómenlew gúzetildi, 2016-jılda tovar almasıw tek 19,8 milliard dollardı quradı. Bul kórsetkishke kóre, Italiya 2013-jılda Rossiyanıń Evropa Awqamındaǵı úshinshi iri sawda sherigi, dúnyada tórtinshi orındı iyeledi. 2015-jılda Italiya Rossiyadan Germaniyaǵa «Arqa aǵım II» gaz trubası qurılısına qarsı shıqtı jáne bul joybar Rossiyaǵa qarsı sanksiyalar ruwxın buzıwı hám Germaniyanıń ekonomikalıq máplerin Evropa birliginen ústem qoyıwın aytıp ótti. Usınıń menen birge, Italiya húkimeti Evropa Awqamınıń &quot;Qubla aǵım&quot; qurılısın biykar etiwge alıp kelgen háreketlerin kritikaladı, yaǵnıy bul jónelis arqalı Rossiya gazi Italiyaǵa aǵıp shıǵıwı kerek edi. 2020-jıldıń mart ayında Italiyada COVID-19 koronavirus infekciyası háwij alǵan waqıtta, mámlekette pandemiyadan qaytıs bolǵanlar sanı 10 mıń adamǵa jaqınlasqanda, Rossiya Apennin atawlarına rossiyalıq shıpakerler brigadaların jiberdi hám olar menen qorǵaw quralları, mobil sistemalar bazasında. Transport hám aymaqtı aerozol menen zıyansızlandırıw ushın &quot;KAMAZ&quot;, medicinalıq ásbap-úskeneler, sterilizaciya ushın atız laboratoriyaları. Járdem Rossiya Federaciyası Aerokosmik kúshleri samolyotların tartqan halda Rossiya Federaciyası Qorǵaw ministrligi arqalı usınıldı. Italiyaǵa jetekshi áskeriy virusologlar hám basqa qánigeler menen 14 VKS samolyotı jiberildi; jámi 100 ge jaqın rus internacionalist áskeri VKS bartına keldi; olardıń iskerliginiń tiykarǵı jayı Bergamo qalasındaǵı infekciyanıń eń úlken tarqalıwı edi. Usınıń menen birge, La Stampa gazetası dáreklerge súyene otırıp, bul járdemdi «paydasız» dep atadı hám tiykarǵı bolmaǵan ministrlik (Densawlıqtı saqlaw ministrligi emes, Qorǵaw ministrligi) medicinalıq járdem kórsetip atırǵanın aytıp ótti.

== Xalıqaralıq aǵzalıq ==
* Birlesken Milletler Shólkemi (1955)
* NATO (1949)
* Evropa Keńesi (1949)
* Evropa Awqamı (1957)
* Onlıq toparı (1964).

NATO nıń bir bólegi retinde Italiya 1949-jıl aprel ayında awqam dúzilgeninen berli NATO aǵzası. NATO da bolıwınıń basınan-aq Italiya bloktıń Orta jer teńizindegi paydalı strategiyalıq forposti, Qubla Evropada Amerika áskeriy qatnasıwın keńeytiw ushın tramplin rolin oynawǵa arnalǵan edi. Italiyanıń Arqa Atlantika alyansına kiriwi bas ministr De Gasperi basshılıǵındaǵı Italiya xristian demokratlarınıń (CDA) amerika kursı sebepli edi, ol Qurama Shtatlar jáne onıń qorǵaw potencialın tiykarǵı tayanısh hám qorǵaw dep esaplaǵan hám kúshli háreketlerge qarsı gúresken. Vashington tárepinen Italiyanı amerika blokqa qosıwdı maqset etken.

Óziniń áskeriy bazaların Italiya aymaǵında jaylastırıwǵa umtılıp atırǵan Qurama Shtatlar 1947-jılda Italiya menen bul másele boyınsha ózara kelisimlerdi basladı hám qashannan berli 1948-jılda mámleketler arasında jasırın áskeriy protokolǵa qol qoyıldı. Hújjetke kóre, Amerika áskerleri tárepinen Italiya aymaǵınan paydalanıw úshinshi kúshke, itimal, NATO doktrinasına kóre, Batıstıń tiykarǵı potencial dushpanı esaplanǵan Sovet Awqamına qarsı áskeriy ámeliyatlar ótkerilgen táǵdirde názerde tutılǵan. Vashington shártnamasına qol qoyılǵanınan kóp ótpey, Italiya húkimeti áskeriy járdem sorap AQSh qa múrájat etti. Onıń ushın Italiya Amerika áskeriy bazaların jaylastırıw ushın aymaq beriwge razı boldı. 1949-jıldıń jazında Qurama Shtatlar jańa zamanagóy áskeriy obiektlerdi qurıw, eski gónergen aerodromlar hám portlardı qayta tiklew hám rekonstrukciya etiw boyınsha islerdi basladı. Bul rejege kóre, Italiyanıń Pantelleriya hám Lampeduza atawlarında AQSh áskeriy-teńiz bazaları dúzilgen. 1954-jılda húkimet AQSh penen Italiyada Amerika áskeriy bazaların jaylastırıw tuwrısında shártnama dúzdi, onı basılım da, parlament te tastıyıqlamadı. 1956-jılda NATO, Amerika Qurama Shtatları hám Ullı Britaniya Gladio programmasın islep shıqtı, onıń maqseti Sovet Awqamı basqınshılıǵınan qorǵaw ushın Italiyada jer astı jawınger kletkaların jaratıw edi. 1972-jılda Italiya húkimeti Sovet Awqamı menen siyasiy másláhátlesiwler tuwrısındaǵı protokolǵa qol qoyıw menen derlik bir waqıtta Maddalena atawında Amerika yadro suw astı kemelerin baza menen támiyinlew tuwrısında AQSh penen shártnama dúzdi. Italiya Suwıq urıs dáwirinde de, ol tawsılǵanınan keyin de AQSh hám NATO nıń Orta jer teńizindegi tiykarǵı forpostı edi. Bul on jıllıqlar dawamında Italiya NATO siyasatın aktiv qollap-quwatlap, óz aymaǵın tekǵana bazanı, bálkim áskeriy háreketler ushın, mısalı, 1999-jılda Yugoslaviyanı bombalaw waqtında, Liviyadaǵı operaciya waqtında (2012) hám basqa orınlarda &quot;sekiriw&quot; aerodromları retinde usınıs etti.

Usınıń menen birge, Italiyanıń ózi (ya atom elektr stanciyaları, ya neft, gaz, kómirdiń sanaat rezervleri bar bolmaǵan energiya tańsıq mámleket) tez ózgerip turatuǵın húkimetleri hám turaqsız ishki siyasiy jaǵdayı menen, áhmiyetli ekonomikalıq hám áskeriy resurslarǵa iye emes. Uzaq waqıttan berli NATO da strategiyalıq qararlar qabıllaw maqsetinde Italiyanıń NATO daǵı roli 1990-jıllardaǵı Yugoslaviya daǵdarısı dáwirinde artıp bardı. Yugoslaviya bóleklenip ketkeninen keyin, Kosovo daǵdarısı hám Italiyada Kosovo ǵárezsizligi daǵaza etilgeninen keyin &quot;orta kúsh&quot; ideyası&quot; qaharmanlar dúnyası&quot; ideyasına aylandı, yaǵnıy, Italiya áhmiyetli orın iyelegen. Dúnyada Italiya birinshilerden bolıp Serbiyanıń burınǵı Kosovo wálayatı suverenitetin tán aldı hám keyin Balqan regionın NATO sheńberindegi juwapkershilik aymaǵı dep járiyaladı. 2003-jılda Italiya urısqa qarsı keyip húkimran bolıwına qaramay, awqamshılıq minnetlemelerin atqardı hám Saddam Huseyndi awdarıw ushın koaliciya kúshleriniń Irakqa bastırıp kiriwin qollap-quwatladı. 2005-jıl mart ayında Irakta terrorshılar tárepinen qamaqqa alınǵan, girewge alınǵanlardı azat etiwde janın qurban etken italyan razvedkası Nikolo Kaliparidiń qaharmanlıǵı dúnyada úlken rezonansqa iye boldı. Bul baxıtsızlıq Italiyanıń Irak urısındaǵı qatnasıwınıń mánisi haqqındaǵı ǵalabalıq tartıslarda burılıs noqatı boldı hám 2006-jılda Bas ministr Romano Prodi dáwirinde Italiya áskerleri Iraktan shıǵıp ketti. 2003-jılda Italiya urısqa qarsı keyip húkimran bolıwına qaramay, awqamshılıq minnetlemelerin atqardı hám Saddam Huseyndi awdarıw ushın koaliciya kúshleriniń Irakqa bastırıp kiriwin qollap-quwatladı. 2005-jıl mart ayında Irakta terrorshılar tárepinen qamaqqa alınǵan, girewge alınǵanlardı azat etiwde janın qurban etken italyan razvedkası Nikolo Kaliparidiń qaharmanlıǵı dúnyada úlken rezonansqa iye boldı. Bul baxıtsızlıq Italiyanıń Irak urısındaǵı qatnasıwınıń mánisi haqqındaǵı ǵalabalıq tartıslarda burılıs noqatı boldı hám 2006-jılda Bas ministr Romano Prodi dáwirinde Italiya áskerleri Iraktan shıǵıp ketti.

2015-jılda Italiya NATO nıń eń abıraylı aǵzalarınan biri esaplanadı. Italiya áskeriy xızmetkerleri Arqa Atlantika alyansiniń túrli shınıǵıwlar hám operaciyalarında aktiv qatnasadı. Kosovo, Irak hám Awǵanıstandaǵı NATO missiyalarında 6500 ge jaqın italiyalıq áskeriy xizmetkerler hám arnawlı xızmetler xızmetkerleri qatnastı. Italiya áskeriy-teńiz kúshleriniń kemeleri NATO nıń Orta jer teńizindegi Active Endeavour teńiz operaciyasında qatnastı. Liviyadaǵı áskeriy operaciyanıń birinshi basqıshında Italiya NATO ıqtıyarında úshinshi iri hawa kúshlerin berdi. Italiya NATO byudjetine kirgizilgen qarjı muǵdarı boyınsha besinshi orında turadı. 2015-jılǵa kelip Italiyada [[AQSh]] hám NATO nıń bir neshe onlap áskeriy bazaları hám poligonları hám de Arqa Atlantika alyansiniń bir qatar komandirlik shólkemleri jaylasqan. Olar arasında Qurama áskeriy komandirlik (JMC) shtab-kvartirası hám Neapoldaǵı JMC qadaǵalawı astındaǵı teńiz kúshleri komandirligi, tap sol qalada [[AQSh]] konsulligi jaylasqan. Italiyada NATO izertlew orayı hám bir qansha alyans tálim mákemeleri jaylasqan. Olar arasında Rimdegi Áskeriy kolledj, Latinadaǵı Baylanıs hám informaciya sistemaları mektebi, La Spesidaǵı Suw astı izertlew orayı.

Suwıq urıs dáwirinen berli Italiyadaǵı Amerika bazalarında AQSh hám NATOnıń strategiyalıq bolmaǵan yadro arsenalınıń bir bólegi bolǵan taktikalıq yadro quralları (90 gellek) jaylastırıldı. Usınıń menen birge, Italiyada bir neshe onlap yadrolıq bombalardıń jaylastırılıwı italiyalıqlardıń ózleri tárepinen qollap-quwatlanbaydı, Italiya xalqınıń yarımına jaqını mámlekette bunday qurallar bar ekenliginen ulıwma xabarı joq. Qurama Shtatlarda yadrolıq bombalardı modernizaciyalaw dawam eter eken, Italiyada hám basqa Evropa NATO aǵzalarında bul qurallardı alıp juretuǵın samolyotlar rawajlandırılmaqta. 2015-jılda NATO Evropada, atap aytqanda, Italiyada 200 ge jaqın yadro bombası hám 310 tasıwshı samolyotqa iye edi. 2020-jılǵa kelip, AQSh ta islep shıǵılǵan hám sınaqtan ótkerilgen sońǵı basqarılatuǵın B61-12 yadrolıq bombaları Italiyadaǵı NATO bazalarında jaylastırılıwı kútilip atır. Italiyanıń NATO keleshegine tiyisli siyasatı koncecsiyası alyanstıń basqa mámleketleriniń strategiyalıq kórsetpelerine jaqın. Italiya NATO nıń &quot;Tınıshlıq jolında sheriklik&quot; arnawlı programması sheńberinde Rossiya menen jaqınlasıwǵa sadıq bolıp tabıladı. Rossiya menen baylanıslı Silvio Berluskonı tórt ese bas ministrlik dáwirinde eń úlken rawajlanıw hám intensivlikti aldı, ol mámleket máplerinen tısqarı Vladimir Putin menen jeke doslıqqa iye edi. 2002-jıl 28-mayda Berluskonıń baslaması menen Rossiya hám Batıs arasında áskeriy-siyasiy jaqınlasıw bolıp ótti; Pratika di Mare áskeriy bazasında bolıp ótken Rim sammitinde Rossiya-NATO keńesi dúzildi. Sonda &quot;suwıq urıs&quot; qa shek qoyıwına isengen. Matteo Renzi hám Paolo Gentiloni kabinetiniń náwbettegi kabineti talay keskin xalıqaralıq jaǵdayda birdey kórsetpelerge ámel etiwge háreket etti. Italiyanıń poziciyasına ózgerisler Ukrainada 2014-jılda baslanǵan krizis hám nátiyjede Batıs hám Rossiya arasındaǵı qatnaslardıń quramalasıwı menen ámelge asırıldı, oǵan qarsı Italiya da sanksiyalarǵa qosıldı. Soǵan qaramay, Italiya awızbirshilikte bolǵan NATO nıń rásmiy hújjetleri ele de awqamdı ózgertiw hám Rossiya menen baylanıstı dawam ettiriw zárúr ekenligin tastıyıqlaydı.

== Qurallı Kúshleri ==
Italiya qurallı kúshleri quramına tómendegiler kiredi: armiya, teńiz flotı, hawa kúshleri, karabineri. 2005-jıl 1-yanvardan baslap áskeriy xızmet biykar etildi. Buǵan deyin Italiyada shaqırıw jası 18 jastan baslanǵan, xızmet múddeti bolsa 10 ay edi.

* Urısqa tayın xalıq (er adamlar): 15-49 jas — 2001-jılda 14 248 674;
* Urısqa jaramlı xalıq (er adamlar): áskeriy xızmetke 15-49 jas — 2001-jılda 12 244 166 adam;
* Áskeriy miynet rezervleri (hár jılı áskeriy xızmetke shaqırılıw jasına jetkenler): 2001-jılda 304 369 adam;
* Áskeriy ǵárejetler: jılına 28,9 milliard dollar, bul JIÓ niń 1,5% in quraydı.

Italiyada áskeriy xızmetti bıykarlaw hám professional armiya jaratıw tuwrısındaǵı nızam qabıllandı. 1985-jıl 31-dekabrden keyin tuwılǵan jaslar endi múddetli áskeriy xızmetke shaqırılmaydı. Rásmiy túrde, jańa nızam tek áskeriy xızmetti toqtatıp turıw menen baylanıslı, sebebi Italiya Konstituciyasınıń 52-statyasında &quot;Watandı qorǵaw puqaranıń múqaddes minneti&quot; dep belgilengen. Solay etip, urıs baslanǵan yamasa basqa ayrıqsha jaǵday júzege kelgen táǵdirde, áskeriy xızmetke shaqırıw ámeliyatı qayta tikleniwi múmkin. Biraq, Rim professional armiya jaratıw baǵdarın belgilep aldı, olardıń sanı 2006-jıl aqırına kelip 190 mıńdı quradı, yaǵnıy 80 mıń áskeriy xızmetkerge qısqardı. Nızamda áskeriy xizmetkerlerdiń bes jıllıq xızmet múddeti, shártnamanı eki jılǵa eki ret uzaytırıw múmkinshiligi názerde tutılǵan. Bunnan tısqarı, tek bir jılǵa shártnama dúziw múmkin. Qurallı kúshlerden shıǵıp ketkennen keyin, burınǵı áskeriy xızmetkerlerdiń kópshiligi policiya, ot óshiriw bólimleri hám puqaralıq qorǵanıwı xızmetlerine qabıl etiledi dep shama etiledi. Bunnan tısqarı, reforma hayallarǵa armiyanıń barlıq buwınlarında derlik hár qanday lawazımdı iyelew múmkinshiligin ashıp beredi. Italiya áskeriy razvedkası AISE (2007-jılǵa shekem — SISMI) xızmetkerleri Italiyadan sırttaǵı operaciyalarda qatnasadı.

== Basqarıw jaqtan bóliniwi ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyanıń basqarıw bólimleri]]''

Italiya oraylaspaǵan unitar mámleket bolıp tabıladı. Shtattıń paytaxtı — Rim. Mámleket 20 regionǵa bólingen — Valled'Aosta, Lombardiya, Trentino-Alto-Adige, Friuli-Venesiya — Juliya, Piemont, Liguriya, Veneciya, Toskana, Umbria, Emiliya — Romagna, Marche, Abortssia-Molisa, Kampsi, Laborsia, Kalabriya, Apuliya, Sardiniya hám Siciliya (sonnan 5 ewi — Siciliya, Sardiniya, Trentino-Alto-Adij, Valled'Aosta hám Friuli-Venesiya Juliya bólek mártebege iye), aymaqlıq birlik retinde 110 provinciyanı óz ishine aladı. Wálayatlar, óz gezeginde, jámi 8101 kommunadan ibarat kommunalarǵa bólingen. Avtonom wálayatlardıń óz wákillik shólkemleri — regionlıq keńesler hám atqarıwshı shólkemleri — xuntalar, wálayatlar hám avtonom wálayatlar nızamlarda belgilengen máseleler boyınsha regionlıq hám wálayat nızamların qabıllawı múmkin.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Italiya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1947-jıl 22-dekabrde qabıl etilgen hám 1948-jıl 1-yanvardan kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1999-jıl maydan K. A. Champi). Ol parlament eki palatasınıń qospa májilisinde wálayatlar wákilleri qatnasıwında 10 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organ deputatlar palatası hám senattan ibarat parlament. Atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Keńesi ámelge asıradı. Prezident Ministrler Keńesi baslıǵı jáne onıń usınısına qaray ministrlerdi tayınlaydı.

== Tábiyatı ==
Italiya sızıǵı (7,5 mıń km) Apennin yarım atawdıń qublasında tómen-biyik bolsa, basqa bóleginde derlik tegis. Aymaǵınıń 4/5 bólegi taw hám qırlardan ibarat. Italiyanıń arqasında Alp tawları jaylasqan: Batıs Alp tawları (Monblan shıńı, 4807 m — Italiyanıń eń biyik noqatı) nıń janbawırları tik. Shıǵıs Alp tawları (eń biyik noqatı — Ortles tawı, 3899 m) az-azdan páseyip barıp, shıǵısta Karst platosına tutasıp ketken. Alp tawları qublasında jaylasqan Padan tegisligi shıǵısta Adriatika teńizine qaray tómenlep baradı. Po dáryasınıń oypatlıǵı batpaqlı oypatlıq. Alennin yarım atawı boylap 1200 km aralıqta Apennin tawları jaylasqan. Bir neshe sóngen hám sónbegen vulkanlar (Amiata — 1734 m, Vezuviy — 1277 m) bar. Italiya atawlarınıń relyefi, tiykarınan, tawlıq, atawlarda Etna (3340 m), Stromboli, Vulkano vulqanları bar. Italiyanıń orta hám qubla bólimlerinde tez-tez kúshli jer silkiniw bolıp turadı. Italiyada taskómir, bitumli slanec, neft, gaz, qorǵasın, rux, temir káni, boksit, altınkúkirt hám as duzı kánleri bar. Italiya sınap rudası rezervi boyınsha dúnyada jetekshi orında. Toskanada mramor qazıp alınadı. Metalllı hám ıssı (temperaturası 100-200°) bulaq, kóp.

== Íqlımı ==
Íqlımı Orta teńizge tán subtropikalıq, Padan tegisliginde ortasha. Alp tawları arqasınan keletuǵın suwıq samaldı tosıp turadı. Jazı ıssı hám qurǵaq. Iyuldıń ortasha temperaturası taw etekleri hám tegisliklerde 20-28°, geyde ıssı samal eskende 40-45° qa kóteriledi. Yanvardıń ortasha temperaturası Alp tawları etekleri hám Padan tegisliginde 0°, Apennin yarım ataw hám atawlarda 1-12°. Shıǵıs Alp hám Arqa Apennin tawları Italiyanıń eń jawın kóp (jılına 3000 mm) jayları bolıp tabıladı. Mámleket ishkerisinde jılına 600-800 mm, Siciliya hám Sardiniya atawlarında 500 mm jawın jawadı. Alp tawlarınıń Italiya aymaǵındaǵı bóleginde 800 den artıq muzlıqlar bar. Eń iri dáryası — Po jáne onıń aǵıslarında keme qatnaydı. Dáryalar Italiyanıń arqa bóleginde kóbirek. Dáryaları jawın, qar hám muzlıqlardan suw aladı. Olardan suwǵarıw hám gidroenergiya alıwda paydalanıladı.

Iri kólleri: Garda, Komo, Lago-Majore, Bolsena hám basqalar. Olarda keme qatnaydı, jaǵalarında kurort kóp. Alp tawlarınıń 1800 m biyiklikke shekem bolǵan qońır-orman topıraqlı janbawırında keń japıraqlı hám iyne japıraqlı ormanlar, onnan joqarıdaǵı taw-otlaqı topıraqlarda putalıqlar, subalp hám alp otlaqları bar. Apennin yarım ataw, Siciliya hám Sardiniya atawlarında (topıraǵı qońır) 500-600 m biyiklikte mudam jasıl tas emen hám qara qayın qabıǵınan tayarlanǵan material emenleri, piniya, halab qaraǵayları, putalar ósedi. 1500 m biyiklikke shekem qońır hám sur taw topıraqlı jerlerde emen, qara qayın hám kesten ormanları, 2000 m den biyikte iyne japıraqlı, keń japıraqlı ormanlar, taw tóbelerinde subalp otlaqları bar. Italiyada jabayı haywanlar, tiykarınan, tawlarda ushıraydı. Alp hám Apennin tawlarında serna, jabayı pıshıq, taw hám orman suvsari, sassiqkoʻzan, qońır ayıw, qoyan, tıyın jasaydı. Quslardıń 400 ge jaqın túri, jer bawırlawshılar bar. Awlanatuǵın balıq túri kóp. Italiyada az ushıraytuǵın ósimlik, haywan hám geologiyalıq obiektlerdi saqlaw ushın qorıqxanalar dúzilgen. Milliy baǵları: Stelvio, Granparadizo, Abrutsso, Kalabriya, Chircheo hám basqalar — jámi maydan 200 mıń ga.

== Xalqı ==
Xalqınıń 98% ten kóbi italyanlar; qalǵan bólegi retoromanlar, tirollar, francuzlar, sloven hám xorvatlar, sonıń menen birge, albanlar, katalonlar hám basqalar. Rásmiy tili — italyan tili. Tiykarǵı dini — katolik dini. Xalıqtıń 67% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Rim, Milan, Neapol, Turin, Genuya, Palermo.

== Tariyxı ==
Italiya aymaǵında paleolit dáwirinde adamlar jasaǵan. Apuliyanıń Kastro qalası qasındaǵı Romanelli goridan, Liguriyanıń Grimaldi awılı qasındaǵı Barma-Grande úńgirinen, Emiliyanıń Savinyano mákan-jayınan tabılǵan arxeologiya estelikleri sonnan dárek beredi. Arqa Italiyada jez dáwirine tiyisli arxeologiya mádeniyatı, orta Italiyada oǵan uqsas bolǵan mádeniyatlar nıshanları júdá kóp. Temir dáwirinde Italiya aymaǵında payda bolǵan bir qansha mádeniyatlar kóplegen arxeologiya esteliklerin qaldırǵan. Olar arasında villanlar mádeniyatı jetekshi bolǵan. Eramızǵa shekemgi 2-1 mıń jıllıqlarda házirgi Italiya aymaǵında ligurlar, etrusklar jasaǵan, az-azdan italiyalıqlar (sonday-aq, latınlar) kóship kelip jaylasıp baslaǵan. Italiyalıqlar toparına tiyisli bolǵan sabinlar menen birge latınlar Rimge tiykar salǵan (eramızǵa shekemgi 754-753-jıllar). Eramızǵa shekemgi V-III ásirlerde Italiya aymaǵı áyyemgi Ashtıń tiykarǵı bólegi bolǵan. Eramızdıń V ásirge shekem, yaǵnıy Italiya Rim mámleketi quramına kirgen dáwirge shekem bolǵan Italiyanıń sonnan keyingi tariyxı jáne onıń aymaǵında qulshılıq basqarıw principi qálipleskenligi haqqında Áyyemgi Rim maqalasına qarańız.

Eramızdıń III ásirde, tiykarınan, Italiya aymaǵınan ibarat bolǵan Rim imperiyasında qulshılıq basqarıw principi kriziske ushıraǵan. Qulshılıq jámiyeti waqtında feodalizm elementleri júzege kele basladı: iri jer iyeligi menen birge mayda xojalıqtıń bar ekenligi, natural xojalıq basshılıǵı Rim imperiyası dáwirinde pútkilley toqtamaǵan jer iyeleriniń siyasiy hákimiyatı asıp barǵan edi. IV-V ásirde Italiyaǵa bastırıp kirgen german qáwimleri hám basqa varvar qáwimler Rim imperiyasına sezilerli soqqı berdi. V ásir baslarında Italiyaǵa kirip kelgen vestgotlar 413-jılda Rimdi basıp aldı. 455-jılda Rim vandallar tárepinen joq etildl. Eramızdıń V ásirde german, vestgot, vandal hám basqa qáwimlerdiń hújimi, qullar hám de kolonlardıń kóterilisleri nátiyjesinde Batıs Rim imperiyası jemirilgennen keyin, 476-jıl Odoakr basshılıǵında korollik hákimiyatı ornatıldı. 488-jılda Teodorix basshılıǵında ostgotlar patshalıǵı qurıldı. 554-jıl Italiyanı Vizantiya, basıp aldı hám Vizantiya imperatorı Yustinian I 554-jıl Pragmatik sanksiya shıǵardı, bul hújjet Rim imperiyasınıń sociallıq-ekonomikalıq qatnasların qayta qayta tiklewge qaratılǵan edi. 568-jılda Arqa Italiyaǵa langobardlar keldi.

Langobardlardıń basqınshılıǵı qulshılıq rejimine úzil-kesil soqqı berdi. Olar qul iyelewshilerdiń kóp bólegin qırıp tasladı hám quwıp jiberdi. Olardan tartıp alınǵan jerler basqınshı mákánshılar arasında bólistirildi. Erkin dıyqan waqtınsha tiykarǵı islep shıǵarıwshı kúshke aylandı. Biraq Rimdegi iri jer iyeliginiń bir bólegi (qullar hám kolonlar menen birge) báribir saqlanıp qalǵan edi. Rim jeke menshikligi tásirinde langobardlar komandasınıń bólekleniwi kúsheydi, ǵárezli dıyqanlar klası hám jer iyeleri klasınıń qáliplesiw procesi tezlesti. Dáslepki feodal mámleketi payda boldı. Italiyanıń bir bólegi Vizantiya húkimranlıǵı astında qala berdi. 751-jılda langobardlar Ravenna ekzarxatidi basıp aldı, keyninen franklar onı langobardlardan tartıp aldı. 556-jılda franklar patshası Pipin Pakana Ravenna ekzarxatı, Rim dukati hám Pentapolisti papaǵa sıylıq etkennen soń, papalardıń teokratik mámleketi (Papa wálayatı) quramına qosıldı. 773-774-jıllarda Italiyanı franklar patshası Ullı Karl basıp aldı. Italiyanıń franklarǵa baǵınıqlı bolıwı onda jer iyeleri qatnaslarınıń rawajlanıwın tezlestirdi. 781-jılda Italiya patshalıǵı dúzildi. Ullı Karldıń balası Pipin onıń patshası boldı. Franklar basqınshılıǵınan keyin Italiyada múlklik qatnasları tez rawajlana basladı. 887-jıl Ullı Karl dinastiyasınan bolǵan Karl III awdarılǵannan keyin, iri zıyalılar arasında Italiya taxtı ushın gúres háwij aldı. IX ásirde Italiyaǵa qubladan arablar, arqadan vengerlar hújim etti.

X ásirdiń 2-yarımınan XII ásir baslarına shekem Italiyanıń kóp bólegi german imperatorı Otton I tásirinde boldı. X-XI ásirlerde Italiyanıń Milan, Veneciya, Genuya, Piza hám basqa da qalaları episkop-senorlar iskenjesinen qutılıp, ǵárezsiz qalalarǵa aylandı. XI-XII ásirlerde Italiya qalalarında ónermentler hám sawdagerler korporaciyaları-cexlar payda boldı. Kommunalar jeńiske eriskennen soń, húkimet senordan konsullar komissiyası qolına ótti, qala zıyalılarınıń, bay sawdagerlerdiń wákilleri sol komissiya quramına kiretuǵın edi. Ónermentler menen mayda sawdagerler húkimetke jolatılmaytuǵın edi. Xalıq jıyınınıń áhmiyeti onsha úlken emes edi. Siyasiy hám ekonomikalıq huqıqlardıń kommunaga ótiwi jer iyeleriniń qúdiretine ziyan jetkerdi hám Italiya ekonomikasınıń rawajlanıwı hám de átiraptaǵı mayda qala hám awıllar aymaǵında boysındırıw jolı menen qala-mámleketlerdiń dúziliwi ushın túrtki boldı, bul qala-mámleketlerde sol dáwir ushın oǵada aldıńǵı bolǵan jańa mámleket forması — respublika basqarıw principi ornatıldı. Qala kommunalar tovar — pul qatnasları rawajlanǵan qúdiretli oraylarǵa aylandı; atanaq júrisleri bolsa bul jerde port qalalar (Veneciya, Genuya, Piza, Ankona) gúlleniwine, olardı Evropa menen Shıǵıs arasındaǵı tiykarǵı sawda dáldalshılarına aylandırdı. Arqa hám Orta Italiyadaǵı qalalardıń ekonomikalıq ústemligi Italiyanıń sol bóleginde XI-XII ásirlerde iri jer iyeleriniń jerlerdi dıyqanlar, ricarlar, sawdagerler hám geyde qalalardıń joqarı siyasiy toparına girewge beriwine alıp keldi. XII-XIII ásirlerde Italiya qalalarınıń qollap-quwatlawı menen awıl kommunaları júzege kele basladı, olar ózin-ózi basqarıw huqıqı beriliwin talap etti.

Awıl kommunaları jer iyeleri húkimranlıǵınan azat bolıwı menen-aq qońsılas qalalarǵa ǵárezli bola bardı. XII-XIII ásirde Paviya, Milan hám basqa qalalarda ónerment, sawdager hám mayda ricarlar iri zıyalılarǵa qarsı gúresti. Sol dáwirdegi qalalar xalqı Italiyaǵa bastırıp kirgen german jer iyelerine qarsı qaharmanlarday gúresti. 1158-jılda imperator shıǵarǵan Ronkal sheshimine qaray Italiya kommunaları siyasiy ǵárezsizlikten ayırıldı. German jer iyelerine qarsı gúres dáwirinde Italiya qalalarında gvelflar hám gibellinlerdiń siyasiy partiyaları payda boldı. 1162-jılda german basqınshılarına qarsılıq kórsetiwdiń tiykarǵı orayı bolǵan Milan wayran etildi. 1167-jılda Arqa Italiya qalaları birlesip, «Múqaddes Rim imperiyası» imperatorlarına soqqı beriw ushın Lombardiya ligasın dúzdi. German jer iyelerine qarsı gúres italyan xalqınıń milliy ózligin ańlaw elementleri payda bolıwına kómeklesti. 1183-jıl Konstansa pitimine qaray Italiya qalaları imperatordan haqıyqıy ǵárezsizlikti jáne tiklep aldı.

XI ásirde Qubla Italiya hám Siciliyanı normanlar basıp alǵan edi, bul jerlerde jer iyelik qatnasları Arqa hám Orta Italiyadaǵıdan tómenlew rawajlandı. XIII ásirde de yarım dıyqanlardıń úlken qatlamı bar edi. Siciliya koroli hám «Múqaddes Rim imperiyası» imperatorı Fridrix II Shtaufen Siciliyanı oraylasqan byurokratik monarxiyaǵa aylandırdı, óz húkimranlıǵın pútkil Italiyaǵa jayıwǵa zaya urındı. XIII ásir 60-jıllarda Qubla Italiya ózine Anjuy dinastiyasın boysındırıp aldı. 1282-jıldaǵı xalıq kóterilisi sebepli Siciliya korolligi ıdıradı. XIII ásir aqırı XIV ásir baslarında Siciliyanı, XV ásir ortalarında Qubla Italiyanı da Aragon dinastiyası qolǵa kirgizip aldı. Nátiyjede Italiya qubla ispanlar húkimranlıǵı astına ótti. XIII ásirde Italiya qalalarınıń dáslepki rawajlanıwı sebepli Arqa hám Orta Italiyadaǵı aldıńǵı qala-mámleketlerde dáslepki tovar-pul qatnasları nıshanları payda boldı: bank jumısı rawajlandı, teńiz artı sawdası, mawıtı toqıw gúllendi (Florensiya, Veneciya, Genuya, Piza, Bolonya). Bank hám sawda qarjısınan sanaattı rawajlandırıw ushın paydalanıldı. Ónermentshiliktiń keńeyiwi qala-mámleketlerdiń ózine qaraslı aymaqlarda dıyqanlardıń servaj (krepostnoy ǵárezlilik) dan azat etiwine múmkinshilik berdi. Dıyqanlardıń kóbisi qalalarǵa kóship, ustaxanalardaǵı jalshılar sapın toltırdı. Arqa hám Orta Italiya qalalarında sawdager-ónermentler menen jer iyeleri arasında kúshli gúres nátiyjesinde jer iyeleri siyasiy huqıqlarınan ayırıldı.

Arqa hám Orta Italiya qala hám awıllarında islep shıǵarıw kúshleriniń jedel rawajlanıwı sebepli XIV-XVI ásirlerde dúnyada birinshi ret dáslepki tovar — pul qatnasları payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp keldi. XIV ásir Arqa hám Orta Italiyanıń ayırım iri qalalarında jalshılar sanı neshe on mıńlaǵan adamǵa jetti, tiykarınan, mawıtı toqımashılıǵında manufaktura payda boldı. XIV-XV ásirlerde xalıq kóterilisleri kúsheyip barıwınan shoshıǵan «semiz» popolanlar qalalarda respublika mákeme usılın tiraniya menen almastırdı. XV ásirde Florensiya, Milan, Bolonya, Ferrara, Urbino hám basqa orınlarda tiraniya bekkem júzege keldi. XVI ásir 2-yarımında Italiyada reakciya kúsheyiwi, mal-múlklik qatnaslarınıń daǵdarısı hám sawda-sanaat qatnaslarınıń keń tamır jayıwı Italiyada aǵartıwshılıq aǵımın keltirip shıǵardı. Sawda-sanaattıń rawajlanıwı hám aǵartıwshılıq háreketi Italiya tariyxında jańa dáwir — shet el húkimranlıǵına qarsı gúres baslanıwına sebep boldı. 1789-1794-jıllarda Franciyada bolıp ótken revolyuciya Italiyadaǵı revolyuciyashılar iskerligin kúsheytti. Franciyadaǵı sıyaqlı Italiyada da yakobinshiler háreketi payda boldı. 1796-1797-jıllardaǵı Napoleon júrisinen keyin Italiya Respublikası (1797) dúzildi. 1799-jıl A. V. Suvorov armiyası francuz armiyasın Italiyadan jıljıtıp shıǵardı. Biraq 1800-jıl Napoleon armiyası Italiyaǵa taǵı bastırıp kirdi. Pyemont, Liguriya, Toskana, Papa wálayatları Franciyaǵa qosıp alındı, Sizalpin (1802-jıldan Italiya) Respublikası Italiya patshalıǵına aylandırıldı (Napoleonnıń ózi imperator edi). Solay etip, pútkil Italiya (Sardiniya hám Siciliya atawlarınan tısqarı) Franciya qol astında birlestirildi. 1814-jıldan Italiyada Franciya húkimranlıǵına qarsı gúresiwshi shólkemler dúzile basladı. Napoleon imperiyası jemirilgennen keyin, Vena kongressi (1814-1815) mámlekettiń Avstriyaǵa qaraslılıǵı hám kóplegen korolliklerge bólingenligin rásmiylestirdi. XIX ásir 40-jıllarınan Lombardiya, keyninen Pyemontta sanaat awdarıspaǵı baslandı.

1848-1849-jıllarda revolyuciya júz berdi. Franciya, Avstriya hám de Italiya jer iyeleri til biriktirip, revolyuciyanı bastırdı, aldınǵı tártiplerdi tikledi. 1860-jıl may ayında J. Garibaldi shólkemlestirgen áskeriy júris Italiyanı birlestiriwde áhmiyetli rol oynadı. Avstriya zulımınan azat etilgen jerler Pyemontqa birlestirildi, 1861-jıldan Pyemont birlesken Italiya patshalıǵı dep júrgizildi. 1870-jılǵa kelip Italiya birlestirip bólindi hám ol qaraqshılıq jolın tuta basladı. Italiya Germaniya hám Avstriya-Vengriya menen birge Úshler Awqamın dúzdi (1882). Italiya áskerleri 1889-1890-jıllarda Somali hám Eritreyanı basıp aldı, bıraq Efiopiyada awır soqqıǵa ushıradı. 1911-1912-jıllardaǵı Italiya-Túrkiya urısı nátiyjesinde Italiya Liviyanı basıp aldı. 1916-jıl 27-avgustta Italiya Germaniyaǵa qarsı urıs járiyaladı. Urıs mámleket ekonomikasına úlken zıyan keltirdi. Urıstıń awır aqıbetleri hám ekonomikalıq krizis Italiyada qozǵalańlar baslanıwına alıp keldi. Ásirese, Turin jumısshılarınıń kóterilisi júdá kúshli boldı. Revolyuciyalıq kúshlerdiń tarqaqlıǵınan paydalanǵan revolyuciyashı elementler húkimet joqarısına 1922-jıl 31-dekabrde B. Mussolinidi keltirip qoydı. Mussolini húkimeti demokratiyalıq kúshlerge qarsı gúres basladı. 1929-1933-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi Italiya ekonomikasın qıyın jaǵdayǵa salıp qoydı. Soǵan qaramay, Mussolini húkimeti mámleketti áskeriylestire berdi hám jańa urısqa tayarlıq kóre basladı. 1935-jıl 3-oktyabrde Italiya urıs járiyalamastan Efiopiyaǵa hújim baslap, 1936-jıldıń may ayında onı hám 1939-jılda Albaniyanı basıp aldı. Italiya Milletler Awqamınan shıǵıp, «Antikomintern pakti» ne qosıldı (1937) hám gitlershiler Germaniyasınıń tiykarǵı awqamshısına aylandı. 1940-jıl oktyabrde Italiya Greciyaǵa, 1941-jıl aprelde Yugoslaviyaǵa hújim etti. 1941-jıl 22-iyunda Italiya burınǵı SSSR ǵa urıs járiyaladı, shıǵıs frontqa italyan ekspedicion korpusı (1942-jıldan armiya) n jiberdi.

Bıraq 1943-jıl Italiya áskerleri burınǵı Sovet armiyası tárepinen joq etildi. Siciliyaǵa Angliya-Amerika áskerleri bastırıp kirdi. Bul waqıyalar Mussolini siyasatınıń kriziske ushırawına hám húkimettiń Marshal P. Badolo qolına ótiwine sebep boldı (1943-jıl 25-iyul). Badolo Angliya-Amerika komandirligi menen jarasıw (sózsiz taslim bolıw) shártnamasına jasırınsha qol qoydı. Bunnan xabardar bolǵan Germaniya Italiyanıń úlken bólegin basıp alıp, Mussolini basshı quwırshaq húkimet dúzdi. 1943-jıl gúzinen italyan xalqı azatlıq ushın gúres basladı. Aqır-aqıbette, 1944-jıl aprelde barlıq antifashist partiyalardıń wákillerinen ibarat jańa húkimet (Badolo basshı) dúzildi. Pútkil xalıq qurallı kóterilisi nátiyjesinde 1945-jıl aprelde mámleket fashistlerden azat boldı. 1946-jıl 2-iyunda Respublika dep, daǵaza etildi.

Italiya 1945-jıldan baslap [[BMSh]] aǵzası. 1992-jıl 10-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetti tán aldı hám sol jıl 24-martta diplomatiyalıq qatnasın ornattı. Milliy bayramı — 2-iyun — Respublika dep daǵaza etilgen kún (1946); 1977-jıldan 2000-jılǵa shekem iyunnıń birinshi ekshembisinde bayramlanǵan. Trir qalası diywallarınıń arqa dárwazası (qurılıs 180-jılda baslanǵan, biraq aqırına jetpegen).

== Fiziologiyalıq qásiyetleri ==
=== Geografiyalıq jaylasıwı ===
Tiykarǵı maqala: Italiya geografiyası 

Italiya aymaǵı 302 073 km² (maydanı boyınsha dúnyada 72-orında turadı). Italiya Franciya, Shveycariya, Avstriya hám Sloveniya menen qurǵaqlıqta shegaralas.

=== Geologiyalıq dúziliwi ===
Italiya litosfera plitaları arasındaǵı baylanıs aymaǵında jaylasqan, sol sebepli jer silkiniwler tez-tez boladı. XX-XXI ásirlerde belgilengen eń úlken jer silkiniwler:
* 1908-jıl: Reggio hám Messina qalasındaǵı jer silkiniw
* 1915-jıl: Marsikadaǵı jer silkiniw
* 1929-jıl: Boloniya jer silkiniwi
* 1932-jıl: Abruzzo jer silkiniwi
* 1972-jıl: Ankonda jer silkiniwi
* 1976-jıl: Friuli jer silkiniwi
* 1990-jıl: Santa-Lyusiyadaǵı jer silkiniw
* 1997-jıl: Umbria hám Marche qalalarındaǵı jer silkiniwi
* 2002-jıl: Molise jer silkiniwi
* 2009-jıl: L' Aquila jer silkiniwi
* 2012-jıl: Emilie-Romagna jer silkiniwi
* 2016-jıl: Abruzzoda jer silkiniw, Latsio

Italiyada aktiv hám óshken vulkanlar bar. Olar arasında eń úlken 5 ewi bar:

* 1. Etna — Evropadaǵı eń biyik aktiv vulkan — 3340 m. Ol Siciliya atawınıń arqa-shıǵısında jaylasqan bolıp, basqa kraterlar menen birge Kalabriya regionı jaǵasınan ashılǵan ájayıp gózzallıq landshaftın usınıs etedi.
* 2. Vezuviy — (1277 m) Neapol hám qoltıq ústindegi minarlar — bul landshaft dúnyaǵa ataqlı. Vezuviydiń eń ataqlı atılıwı eramızǵa shekemgi 79-jılda júz bergen. Pompey, Stabiae hám Herculaneum derlik pútkilley lava hám kúl astında bolǵanında. Aqırǵı ret Vezuviy 1944-jılda oyanǵan, biraq qánigelerdiń aytıp ótiwinshe, keleshekte vulkan mudam aktiv hám júdá qáwipli boladı.
* 3. Stromboli — Tirren teńizindegi Eol atawlarınıń bir bólegin quraytuǵın aktiv vulkan.
* 4. Vulkan tap sol atamadaǵı atawda jaylasqan Eol atawlarınıń taǵı bir vulqanı bolıp tabıladı.
* 5. Marsiglia — Tirren teńizinde jaylasqan potencial qáwipli suw astı vulkanı.

=== Tawlar,dárya hám kólleri ===
Arqada Alp tawlarınıń qubla janbawırları Batıs Evropanıń eń biyik noqatı Montblan tawı (4810 m), qublada Padan tegisligi; yarım atawda Apennin tawları jaylasqan (eń biyik noqatı — Korno Grande tawı, 2914 m). Apennin tawları tómendegilerge bólinedi: Ligurian, Toskana-Emilian, Umbro-Marsiya, Abruzze, Kampaniya, Lukaniya, Kalabriya Apennin hám Monti Sabini. Sonıń menen birge, yarım atawdıń shıǵıs bóleginde Gargano yarım atawı, qubla-shıǵısında hám qubla-batıs bóleginde Salentina hám Kalabriya yarım atawları jaylasqan. Aktiv vulkanlar — (Vezuviy, Etna); jer silkiniwler tez-tez júz beredi. Teńizlerdi juwıw — shıǵıstan Apennin yarım atawın Adriatik teńizi, arqa bóleginde Veneciya qoltıǵı menen juwıp turadı. Puglia hám Albaniya arasındaǵı Otranto buǵazı Adriatik teńizin Ion teńizi menen baylanıstıradı. Apuliya hám Kalabriya arasında Taranto qoltıǵı qurǵaqlıqqa tereń kiredi. Júdá tar Messina buǵazı Kalabriyanı Siciliyadan, keńligi 135 km bolǵan Siciliya (yamasa Tunis) buǵazı Siciliyanı Arqa Afrikadan ajıratıp turadı. Tirren teńizi Sardiniya, Korsika, Toskana arxipelagi, Apennin yarım atawı hám Siciliya menen shegaralanǵan úshmúyesh formasındaǵı háwiz bolıp tabıladı. Korsika arqasında Genuya qoltıǵı menen Liguriya teńizi jaylasqan. Siciliya atawınıń arqa-shıǵıs bóleginde Nebrodi tawları, Sardiniya atawınıń qubla-batıs bóleginde Kampidano tegisligi jaylasqan. Kishi atawlardıń kópshiligi arxipelaglarǵa bólingen, mısalı, Napoleon Bonapart quwǵın etilgen Elba atawın óz ishine alǵan Toskana arxipelagi. Italiyadaǵı eń uzın dárya — Po, uzınlıǵı 682 km. Eń úlken kól — Garda kóli (370 km²).

=== Íqlımı ===
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya ıqlımı]]'' 

Italiya subtropikalıq Orta jer teńizi ıqlım zonasında jaylasqan bolıp, teńizdiń tásiri arqa hám batıs samallar ushın tosıq bolǵan Alp tawları tárepinen kúsheytiriledi.

=== Paydalı qazılmalar ===
Italiya hár qıylı mineral resurslarǵa iye. Biraq olardıń kóbisiniń kánleri rezervleri tárepinen kishi, pútkil mámleket boylap tarqalǵan, kóbinese olardı ózlestiriw ushın qolaysız orınlarda. Solay etip, 1982-jılda mámlekette, sonday-aq Elba atawında (bir qatar orınlarda, bıraq ásirese Mártera aymaǵında) temir rudasın qazıp alıw pútkilley toqtatıldı. Basqa túrdegi shiyki ónim rezervleri boyınsha Italiya jarlı. Antrasit az muǵdarda Aosta oypatlıǵı aymaǵında, kolloid qońır taslar Toskanada, torf hám torfqa uqsas qońır taslar da ushıraydı. Oraylıq Italiya hám Liguriyada kishi marganets kánleri bar. Apuliyanıń karst shuqırlıqlarınan uzaq waqıttan berli qazıp alınǵan boksit házir derlik tawsıladı. Siciliya atawında kaliy hám tas duzı, asfalt hám bitum rezervleri bar.

Italiyanıń energiya resursları mámlekettiń energiyaǵa bolǵan mútájiniń tek 15 payızın qandıradı. Sardiniya, Toskana, Umbria, Kalabriyada qońır hám tómen sapalı kómir kánleri bar. Siciliya atawı, Padaniya tegisligi hám Oraylıq Italiyanıń shıǵıs jaǵasındaǵı sheklengen neft rezervleri Italiyanıń neftke bolǵan mútájiniń 2% ten azıraǵın támiyinleydi. Padan tegisliginiń tábiyiy gaz kánleri jáne onıń suw astı dawamı, Adriatik teńiziniń kontinental shelfi mámleket ekonomikası ushın júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Tábiyiy gaz Arqa, Oraylıq hám Qubla Apennin hám Siciliyada jaylasqan. Urıstan keyingi jıllarda júdá áhmiyetli (Italiya ushın) neft resursları — Padan oypatlıǵında, Alp tawları eteklerinde, sonıń menen birge Siciliya atawında tabıldı. Olarǵa qosımsha túrde bitumli slaneclar, Ragusa regionındaǵı Siciliya atawında, Abruzzo e Molise regionındaǵı San Valentino qasında, sonıń menen birge, Frozinone regionında (Latsio).

== Xalqı ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya xalqı]]''

== Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
&quot;Alǵa, Italiya&quot; partiyası, 1993-jıl siyasiy awqam retinde dúzilgen, 1996-jıl partiyaǵa aylandırılǵan; Italiya liberal partiyası, 1848-jılda tiykar salınǵan, 1944-jılda qayta tiklengen, 1994-jıl martında ózin-ózi tamamlaǵan hám sol jıl iyulda qayta islengen; Italiya Xalıq partiyası, tamamlanılǵan Xristian-demokratiyalıq partiya negizinde 1994-jıl 18-yanvarda rásmiy túrde dúzilgen; Kommunistlik qayta qurıw partiyası, 1991-jıl dúzilgen; Italiya respublikashılar partiyası, 1832-jıldan iskerlik kórsetedi; Italiya social-demokratiyalıq partiyası, Socialistlik partiya bólekleniwi nátiyjesinde 1947-jılda dúzilgen, 1966-jılda Socialistlik partiya menen qosılǵan, 1969-jıldan taǵı ǵárezsiz partiya; Italiya socialistleri, Italiya socialistlik partiyasınıń bóliniwi nátiyjesinde 1994-jıl dúzilgen; Italiya socialistlik partiyası, 1892-jılda Italiya miynetkeshler partiyası atı menen dúzilgen. Italiya ulıwma miynet konfederaciyası, 1906-jılda dúzilgen; Italiya miynetkeshleri kásiplik awqamları konfederaciyası, 1948-jılda dúzilgen, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası aǵzası. Italiya miynet awqamı, 1950-jılda dúzilgen.

== Xalqı, nomer hám esap-kitap ==
2008-jıl aqırına kelip Italiya xalqı 60 million adamnan astı. Usı waqıtta mámleket xalqı sanı boyınsha Evropa Awqamı mámleketleri arasında tórtinshi orında hám dúnya mámleketleri arasında 23-orında. Xalıq tıǵızlıǵı — hár kvadrat metrge 199,2 dana adam. Kilometr — Evropa Awqamında besinshi orın. Eń joqarı tıǵızlıq Arqa Italiyada jaylasqan bolıp, ol jerde mámleket ulıwma xalqınıń derlik yarımı jasaydı. Italiyanıń eń tıǵız jaylasqan aymaqları Kampaniya, Lombardiya hám Liguriya tegislikleri bolıp, bul jerde 1 km² ga 300 den artıq xalıq tuwrı keledi. Bul X ásirge shekem qolaylı ekonomikalıq shárayatlar menen baylanıslı. Mámleket qublası rawajlanǵan hám xalıq tıǵızıraq edi. Po dáryası oypatlıǵı ásirese tıǵız. Tawlı aymaqlarda xalıq talay az. Bul jerde xalıq tıǵızlıǵı 1 km² ga 35 adamǵa shekem páseyedi, Sardiniya hám Bazilikatanıń ekonomikalıq tárepten az rawajlanǵan aymaqlarında xalıq tıǵızlıǵı 1 km² ga 60 adamdı quraydı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiya uzaq ekonomikalıq rawajlanıwdı bastan keshirdi, bul awıl xalqınıń qalalarǵa migraciyasın keltirip shıǵardı hám emigraciyanı toqtattı hám mámleketti immigrantlar ushın ózine tartarlıq edi. 1970-jıllarǵa shekem tuwılıw dárejesi joqarı bolıp turdı, bıraq tez arada xalıqtı almastırıw dárejesinen tómenge tústi. 2008-jılda hár bes italiyalıqtan biri 65 jastan asqan. Soǵan qaramastan, tiykarınan, sońǵı jigirma jıl ishinde ǵalabalıq immigraciya sebepli, 2000-jıllarda kóp jıllar dawamında birinshi ret tuwılıw dárejesi (ásirese, arqa aymaqlarda) ósti. Tuwılıw dárejesi de astı: 2005-jıldaǵı 1,32 ge salıstırǵanda 2008-jılda 1,41 di quradı.

''Xalıq sanı:''
* 1931-jıl — 41,2 million adam.
* 1960-jıl — 51,0 million adam.
* 1977-jıl — 56,3 million adam.
* 2000-jıl — 57,7 million adam.
* 2007-jıl — 60,1 million adam.
* 2008-jıl — 59,9 million adam.
* 2009-jıl — 60,2 million adam.
* 2011-jıl — 59,6 million adam.
* 2017-jıl — 60,5 million adam.
* 2023-jıl — 58,9 million adam.

2014-jıl jaǵdayına kóre Italiyada ortasha ómir kóriw 83 jastı quraydı, bul dúnyadaǵı eń joqarı kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı. Hayallar ushın pensiya jası 65 jas, er adamlar ushın 70 jas bolıp tabıladı.

=== Ósiw pátleri, xalıqtıń jası hám jınısı quramı ===
Italiyada tuwılıwdıń ulıwma dárejesi 1881-1890-jıllarda maksimal dárejege jetti hám 37,8 promilleǵa teń edi, biraq 1932-jılda 23,6 ǵa kemeydi. 2021-jıl jaǵdayına Italiya xalqınıń jas quramı: 0-14 jas — 12,8%; 15-64 jas — 63,7%; 65 jas hám onnan úlken — 23,5%. Italiya xalqınıń ortasha jası The World Factbook maǵlıwmatlarına kóre 2020-jıl ushın 46,5 jastı (dúnyada 5-orın), sonday-aq er adamlar ushın 45,4 jas hám hayallar ushın 47,5 jastı quradı. Er adam hám hayal qatnası: ulıwma xalıq — 0,93 (2020). 2021-jıl jaǵdayına Italiya xalqınıń ortasha ómir kóriw dawamlılıǵı: jámi — 82,67 jıl; er adamlar — 80,01 jas; hayallar — 85,49 jıl. 2021-jıl jaǵdayına kóre, tuwılıw dárejesi hár 1000 xalıqqa 8,37 jańa tuwǵan bópeni quraydı (dúnyada 216-orında). Ulıwma tuwılıw dárejesi (TFR) hár bir hayalǵa 1,47 tuwılıwdı quraydı.

Xalıqtıń demografiyalıq qartayıwı sebepli ólim dárejesi turaqlı asıp barmaqta, 2021-jıl jaǵdayına kóre ólim dárejesi hár 1000 adamǵa 10,7 ólimdi quraydı (dúnyada 24-orında). 2021-jıl jaǵdayına kóre, Italiyanıń sap migraciya dárejesi hár 1000 xalıqqa 3,21 migranttı quraydı (dúnyada 34-orında). 2019-jıl jaǵdayına kóre, Italiyada birinshi tuwılǵan hayaldıń ortasha jası 31,3 jastı quraydı (salıstırıw ushın, Koreya Respublikasında dúnyadaǵı eń tómen TFR ǵa iye bolǵan mámleket 2020-jılda hár bir hayalǵa 0,84 tuwılıwdı quraydı, ortasha jası 2019-jılda birinshi tuwılǵan hayal 32,2 jasta edi). Italiyada regionlar boyınsha tuwılıw dárejesinde úlken ayırmashılıqlar bar edi: dástúriy túrde qubla aymaqlarda tuwılıw dárejesi joqarı bolǵan, biraq jaqında bul tendenciya keri.

2009-jıl jaǵdayına kóre, shet elde tuwılǵan italyanlardıń kelip shıǵıwı geografiyası tómendegishe edi: Evropa (53,5%), Afrika (22,3%), Aziya (15,8%), Amerika (8,1%) hám Okeaniya (0,06%). Italiyanıń shet el xalqı tegis emes bólistirilgen: 87,3% mámlekettiń eń ekonomikalıq rawajlanǵan arqa hám oraylıq regionlarında, tek 12,7% bolsa yarım atawdıń awıl xojalıǵı qubla bóleginde jasaydı. 2019-jıl jaǵdayına kóre, [[BMSh]] esap-kitaplarına kóre, Italiyada 6,3 million immigrant yamasa mámleket xalqınıń 10,4 procenti jasaǵan. Italiya Milliy Statistika Institutı (ISTAT) maǵlıwmatlarına kóre, Italiya mámleketi xalqınıń kóbeyiwine Italiyada turaqlı jasawshı shet el puqaraları úlken úles qosqan. 2001-jıldan 2011-jılǵa shekem shet ellikler sanı úsh ese kóbeydi: 2001-jılǵı xalıqtı dizimge alıwda 1 300 000 den sál kóbirek, 2011-jılda bolsa 3 769 518 dana shet el puqaraları Italiyada jasaǵan. Shet el puqaralarınıń aymaqlıq bólistiriwi derlik ózgermedi: úshten eki bólegi Italiya arqasında, atap aytqanda arqa-batıs bóleginde turaqlı jasaw jayına iye, bul jerde shet elliklerdiń 36 procenti jasaydı. Immigrantlardıń yarımınan azıraǵı jergilikli xalıq sanı 20 000 adamnan aspaytuǵın kishi toparlarda jasaydı. Iri kommunalardan eń joqarı orındı Breshiya iyeleydi, onıń aymaǵında shet el xalqınıń 16% i jasaydı.

== Ekonomikası ==
Italiya — joqarı rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Dúnyada eń rawajlanǵan 10 mámlekettiń biri. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 31,6%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,9%, xizmet kórsetiw salası 65,5% (1997). Italiyada 12 mln. nan zıyat xalıq xizmet kórsetiw salasında, 6,5 mln. adam sanaatta, 1,5 mln. adam awıl xojalıǵında bánt. Sanaatında awır sanaat ústem. Atap aytqanda, mashinasazlıq, metallurgiya, avtomobilsazlıq, toqımashılıq, elektroenergetika, neftti qayta islew, neft ximiyası rawajlanǵan. Sanaat óniminiń ádewir bólegi eksport etiledi. Italiyada shiyki ónim hám energetika rezervleri az, barları da tegis emes jaylasqan. Neft hám gaz (tiykarınan, Padan tegisligi, Po dáryası etekleri, Adriatika teńizi jaǵasına jaqın jaylar hám Siciliya atawında), qorǵasın, rux (tiykarınan, Sardiniya atawında), temir káni (Aostada hám Sardiniya atawda), boksit, kinovar (sınap rudası), pirit (Toskana wálayatında), altınkúkirt, duz (Siciliya atawında), qońır kómir, qurılıs materialları hám basqalar qazıp alınadı.

Íssılıq elektr stanciyaları elektr energetikanıń tiykarın quraydı. Atom elektr stanciyaları hám geotermal stanciyalar qurılǵan. Jılına ortasha 222 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Metallurgiya sanaatı, tiykarınan, shetten keltirilgen shiyki ónim tiykarında isleydi. Qara metallurgiyanıń eń iri kárxanaları Genuya, Neapol átirapında, sonıń menen birge, Pombino hám Tarantoda; reńli metallurgiya kárxanaları Veneciya, Bolsano, Mori, Milan qalaları hám Sardiniya atawında jaylasqan. Neftti qayta islew kárxanaları (shetten keltirilgen shiyki ónim tiykarında), tiykarınan, teńiz jaǵasındaǵı jaylar (Genuya, Neapol, Venetsiya, Spetsiya, Augusta) de hám neft ónimleri eń kóp qollanılatuǵın qalalar (Milan hám basqalar) da. Sanaattıń jetekshi tarawı bolǵan mashinasazlıq tarmaqları: avtomobilsazlıq (Turin), kemasazlıq (Genuya, Livorno, Neapol, Veneciya, Triyest), stanoksazlıq (Milan, Breshna, Turin), priborsazlıq (Ivrea), elektrotexnika (Milan, Varese, Bergamo, Turin, Genuya) hám elektron (Milan átirapı) sanaatı rawajlanǵan. Neft ximiyası, plastmassa, metalllı tógin, jasalma talshıq, farmacevtika hám rezina ónimleri, sintetikalıq kauchuk islep shıǵarıw joqarı dárejege jetken. Lombardiya hám Pyemont — dástúriy toqımashılıq orayları.

Azıq-awqat sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları — un, makaron, sır, qant-qumsheker, konserva, zeytun mayı, júzim vinosı (jılına 70 mln. gektolitr) islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Jeńil sanaat, atap aytqanda, ayaq kiyim islep shıǵarıw rawajlanǵan. Ónermentshilikke ásirese úlken itibar beriledi. Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaqları — dıyqanshılıq (58%) hám shárwashılıq (42%). Ónimli jerlerdiń 34,3% (19,6 mln. gektar) awdarılıp, egin egiledi, 11% baǵ, júzimzarlıq hám zeytunzar, 19,2% otlaq hám jaylaw. Tiykarǵı dán eginleri — biyday, makka-júweri, sulı, arpa, salı. Qant láblegi, júzim, zeytun, citrus miyweler hám palız eginleri de jetistiriledi. Vino islep shıǵarıw kólemi tárepinen Italiya dúnyada jetekshi orınlardan birinde turadı. Italiya jılına 6 mln. tonnaǵa jaqın hár qıylı ızǵar miywe beredi, onıń azǵana 60% i mámleket arqasındaǵı qánigelesken fermer xojalıqlarında jetistiriledi. Qubla wálayatlarda badam, ǵoza, fundukzarlar kóp. Júzim ónimi jılına 10 mln. tonna (onıń 90% i qayta isletilinip, vino etiledi), citrus miyweler hasılı jılına 3,3 mln. tonna, pomidor ónimi 5,5 mln. tonna. Shárwashılıqta qaramal (8,8 mln. bas), shoshqa (9,6 mln. bas) hám qoy (12,2 mln. bas) baǵıladı. Mámleket arqasında sút hám gósh shárwashılıǵı ústem. Balıqshılıq jaqsı rawajlanǵan.

== Xalıqtıń etnikalıq quramı ==
=== Tiller ===
''Tiykarǵı maqala: [[Italyan tili]]''

Rásmiy tili italyan tili bolıp, hind-evropa shańaraǵınıń romantikalıq tilleri toparına kiredi. Italiyada italyan tiliniń túrli dialektleri de bar. Barlıq dialektlerdi arqa, oray hám qubla dialektlerine bóliw ádet bolıp tabıladı. Zamanagóy italyan tilin &quot;hámelge erisken&quot; dialekt dep ataw múmkin, ol sociallıq-siyasiy turmısta keń qollanıladı. Usınıń menen birge, Florenciya sóylesiminde olar kóbirek siyasat haqqında emes, bálkim Florenciyada tuwılǵan eń ullı súwretshiler sıyaqlı mádeniyat haqqında sóylesedi — Dante Aligyeri, Jovanni Bokkachcho sıyaqlı mádeniyat haqqında sóylesedi. Nemis tili rásmiy túrde Bolzano hám Qubla Tirolda italyan tiline teń dep tán alınǵan, sloven tili Gorizia hám Triestta regionlıq mártebege iye, Aosta oypatlıǵında francuz tili.

== Din ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyada din]]''

2003-jıl 31-mart jaǵdayına Rim-katolik shirkewiniń Italiyadaǵı sıyınıwshılarınıń sanı 55 752 000 den 57 610 000 adamǵa shekem (Italiya xalqınıń shama menen 96,77%), olardan 33 ten 38% ke shekem aktiv parishionlar; Katoliklerdiń 10% túrli shirkew ministrliklerinde qatnasadı. Mámlekettegi pravoslav xristianlardıń ulıwma sanı, 2012-jıl ushın esap-kitaplarǵa kóre, 1,4 million adamdı (mámleket xalqınıń 2,3% ten aslamın) quraydı hám Shıǵıs Evropadan kelgen emigrantlar sanınıń kóbeyiwi esabına artıp barmaqta. Yegoryevsk arxiyepiskopi Mark (Golovkov) tıń sózlerine kóre, pravoslavlik Italiyada dinge sıyınıwshılar sanı boyınsha (katolikten keyin) ekinshi din bolıp tabıladı. Batıs Evropa Patriarxal Eksarxi, Italiyadaǵı Moskva Patriarxiyası shirkewleriniń administratorı — Korsun hám Batıs Evropanıń Metropoliti Entoni. Basqa xristian konfessiyaları arasında eń úlkenleri Iegova gúwaları (460 512 aǵza, olardan 2011-jıl aqırına shekem 245 657 si tarqatıwshılar), Italiyadaǵı Quday assambleyaları, pravoslavlıq, Evangelist shirkewleri federaciyası, Italiya (Vaudenlar, Baptistler), Pentikostallar, Jetinshi kún adventistleri).

== Italiya puqaralıǵı ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya puqaralıǵı]]''

Italiya puqaralıǵın tuwılıw arqalı alıs jus sanguinis (qan huqıqı) principine tiykarlanadı. Bunnan kelip shıǵadı, tuwılıw boyınsha Italiya puqarası italiyalıq ákesi yaki italiyalıq anasınan tuwılǵan bala bolıp tabıladı. Italiyaǵa kóship kelgen basqa mámleketler puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar (puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar), eger olar Italiya nızamshılıǵında belgilengen bir qatar shárt hám talaplardı atqarsa, Italiya puqaralıǵın alıwları múmkin. Dáslepki shárt — italyan tilin biliw. Jus soli tárepinen puqaralıq (topıraq huqıqı) (mámleket aymaǵında puqaralıǵı bolmaǵan shaxslardan tuwılǵan balanıń puqaralıǵın avtomatikalıq túrde alıw) Italiyada, Evropanıń hesh bir jayında bolǵanı sıyaqlı, tán alınbaydı.

Puqaralıqqa qabıllaw arqalı, Italiya puqaralıǵın alıw ushın soraw mámlekette 10 jıl nızamlı jasaǵannan keyin, sudlanǵanlıq jaǵdayı bolmasa hám dáramat dáregi bar bolsa, beriliwi múmkin. Italiyanıń burınǵı puqaraları hám olardıń tikkeley áwladları (jus sanguinis) ushın 10 jıllıq dáslepki múddet qısqartırılıwı múmkin; Italiyada tuwılǵan shet ellikler (jus soli); Evropa Awqamı puqaraları, qashqınlar hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar. Eger Italiya puqarası menen turmıs qurǵan bolsa, ekinshi ómir joldası puqaralıq ushın arza beriwi múmkin, ómir joldaslardıń nekesi hám birgelikte jasawı dawamlılıǵın esapqa alǵan halda: Italiyada nızamlı jasaǵan táǵdirde 2 jıl nekeden keyin; 3 jıllıq nekeden keyin, eger Italiyadan sırtta jasasa. Puqaralıqtı ótkeriw tuwrısındaǵı qarar qabıl etilgen kúnge kelip, ómirlik joldaslardıń ajırasıwı, nekeni bıykarlaw, ajırasıw yamasa nekeniń ámel etiwin tamamlaw bolmawı kerek. Belgilengen múddetler ómirlik joldaslar tárepinen tuwılǵan yamasa saqlap alınǵan balalar qatnasıwında yarımına qısqartırılıwı múmkin.

Italiya puqaralıǵın tán alıw, sonıń menen birge, burınǵı Avstriya-Vengriya imperiyası aymaǵında tuwılǵan hám jasap atırǵan shaxslar hám olardıń áwladları ushın arnawlı nızamlar tiykarında da múmkin. Eki puqaralıq Italiyada &quot;repatriaciya nızamı&quot; astında múmkin. Italiya hám Argentina arasında eki puqaralıq tuwrısındaǵı kelisim. Italiya puqaralıǵın alıw aldınǵı puqaralıǵınan waz keshiwge alıp kelmeydi, eger bunday waz keshiw Italiya puqaralıǵın soraǵan shaxs kelip shıqqan mámleket nızamshılıǵına muwapıq májbúriy bolmasa. Italiya puqaralıǵı Italiyada hám pútkil Evropa Awqamında erkin háreketleniw hám jasaw, saylaw processinde qatnasıw, dúnyanıń kóplegen mámleketlerine vizasız sayaxat etiw, sonıń menen birge basqa huqıqlardı beredi. Nızamǵa qarsı immigraciya Italiya nızamshılıǵına muwapıq jazalanadı: basqarıw járiymaǵa qosımsha túrde, huqıqbuzardı deportaciya etiw hám keleshekte Italiyaǵa viza beriwden bas tartıw.

=== Intim tarawdı huqıqıy tártipke salıw ===
2016-jılǵa shekem Italiya Batıs Evropadaǵı gey puqaralıq awqamları yamasa bir jınıslı nekelerdi tán almaǵan sońǵı mámleket bolıp qaldı, bul bolsa geyler paradı qatnasıwshılarınıń narazılıǵına sebep boldı. 2016-jıl 11-may kúni Deputatlar palatası puqaralıq birlespeleri tuwrısındaǵı nızamdı 372 kópshilik dawıs penen maqulladı, 51 danası qarsı, 99 danası biytárep. Puqaralıq birlespelerin neke menen teńlestiriw haqqında hesh qanday gáp joq. Italiya gomoseksualizmdi kritikalawdı  jınayat dep esaplaytuǵın nızamdı biykarladı. Italiya parlamenti LGBT wákillerin kritikalaw ushın qamaq jazasın názerde tutatuǵın nızam joybarın qollap-quwatlamadı. Senattıń (parlament joqarı palatası) 2021-jıl 27-oktyabrdegi jıynalısında deputatlardıń kóbisi baslamaǵa qarsı dawıs berdi. Italiyada ǵarlıq nızamlı iskerlik emes. 1958-jılǵı ámeldegi nızam tekǵana hayallar sawdası hám ǵarlıqtan paydalanıwdı, bálkim jeke máp ushın ba yamasa joq pa, oǵan járdem beriwdiń hár qanday formasın da qadaǵan etedi. Italiyada ǵarxanalar joq, bıraq on mıńlaǵan hayallar, tiykarınan, emigrantlar Italiya kóshelerinde bul áyyemgi ónermentshilik penen shuǵıllanadı. Italiyada nudizm 2006-jılda nızamlastırılǵan; Italiyadaǵı nudist plyajlarına hár jılı 600 mıńǵa jaqın adam keledi.

== Ekonomika hám finans ==
''Tiykarǵı maqalalar: [[Italiya ekonomikası hám Italiya ekonomikalıq káramatı]]'' 

Pul birligi evro esaplanadı. 2018-jıl jaǵdayına kóre, Italiyada ortasha is haqı ayına 2595 evro (jalpı) hám 1878 evro, social hám jeke jeńillikler (sap) ayına. Italiyanıń 2019-jılda JIÓ ge qosqan úlesi 11,3% ti quraydı. XVJ maǵlıwmatlarına kóre, 2022-jılda Italiyanıń mámleket qarızı mámleket jalpı ishki óniminiń 144,696% in quradı. Áhmiyetli ekonomikalıq jetiskenliklerge qaramay, mámleket ekonomikası búgingi kúnde strukturalıq hám quramsız máselelerden azaplanıp atır. Sońǵı on jıllıqlardaǵı jıllıq ósiw pátleri kóbinese Evropa Awqamınıń ortasha dárejesinen tómen boldı. Italiya, ásirese, 2000-jıllardıń aqırındaǵı global finanslıq krizisten qattı tásirlendi. 1980-jıllardan berli mámlekettiń úlken ǵárejetleri mámleket qarızınıń keskin ósiwine alıp keldi. Bunnan tısqarı, Italiyada turmıs dárejesi arqa hám qubla arasında sezilerli ayırmashılıqqa iye: Arqa Italiyada xalıq jan basına ortasha jalpı ishki ónim Evropa Awqamı ortasha kórsetkishinen sezilerli dárejede joqarı, Italiya qublasındaǵı ayırım wálayatlar hám wálayatlarda bolsa ortasha dárejeden talay tómen. Oraylıq Italiyada xalıq jan basına jalpı ishki ónim ortasha.

Sońǵı jıllarda Italiyada xalıq jan basına jalpı ishki ónimniń ósiwi az-azdan evrozona ortasha dárejesine jaqınlastı, usınıń menen birge bántlik dárejesi ele arqada qalıp atır. Biraq, ekonomistler rásmiy nomerlerdi mámlekettiń jasırın ekonomikası (Evropanıń joqarı tabıslı mámleketleri arasında tek Greciyada kóbirek) hám rásmiy bolmaǵan jumıs orınlarınıń kópligi (jumısshı kúshiniń 10% ten 20% ke shekem bolǵanlıǵı) sebepli tartısıp atır. Ekonomikalıq aktiv emes xalıqtıń real dárejesin hám jumıssızlıq dárejesin tómenletiw. Jasırın ekonomika Italiyanıń qublasında keń tarqalǵan, biraq arqaǵa qaray kúsheyip baradı. Dárejesine teń. Taǵı bir dawam etip atırǵan ekonomikalıq mashqala sonda, italiyalıqlar dúnyadaǵı ekinshi eń kekse millet bolıp tabıladı (yaponlardan keyin) hám dúnyadaǵı eń tez qartayǵan xalıqlardan biri, 2022-jıl 1-yanvar jaǵdayına kóre, Italiya xalqınıń 23,8 procenti 65 jastan asqan. Sonıń menen birge, Italiyada 2022-jıl 1-yanvar jaǵdayına kóre, 5 030 716 dana emigrant bar, bul mámleket ulıwma xalqınıń tek 10,6 payızın quraydı, bul rawajlanǵan mámleketler arasında júdá tómen kórsetkish bolıp tabıladı. Óytkeni, Italiya qubla Evropadaǵı mámleket retinde, turaqlı ekonomikalıq turaqlılıq hám xalıqtıń demografiyalıq qartayıwı sebepli qońsılas bayraq Evropa mámleketleri sıyaqlı potencial emigrantlar ushın ekonomikalıq tárepten ózine tartarlıq emes bolıwı múmkin.

=== Sanaat hám finans ===
'''Abzallıqları:''' kúshli mámleket byudjeti (2012-jıl jaǵdayına kóre 972 mlrd. dollar, dúnyada 7-orın). Básekige shıdamlı orta klass. Dizayn, kiyim-kenshek hám xojalıq texnika islep shıǵarıw salasında dúnya modasın ornatadı. Jetekshi firmalar qatarına Fiat (avtomobilsazlıq), Montedison (plastmassa), Olivetti (baylanıs), Benetton (kiyim-kenshek) kiredi. Joqarı jemisli awıl xojalıǵı hám turistlik islep shıǵarıw, ataqlı moda úyleri. Ullı mádeniy miyras (Italiya Evropa mádeniy baylıqlarınıń úshten eki bólegin óz ishine aladı) Apennin atawları shtatın Evropa hám dúnyadaǵı sayaxatshılar ushın eń ózine tartarlıq mámleketlerden birine aylandıradı, bul bolsa turizm sektorın rawajlandırıw ushın sheksiz perspektivaǵa iye.

Xalıq jan basına jalpı milliy ónim jılına 30 mıń dollardı quraydı. Sanaattıń jetekshi tarmaqları: mashinasazlıq, metallurgiya, ximiya hám neft-ximiya, jeńil hám azıq-awqat. Italiya avtomobiller (ataqlı brendler: Alfa Romeo, Ferrari, Fiat, Iveco, Lamborghini, Lancia, Maserati), motocikller (ataqlı brendler: Aprilia, Ducati), mopedler, velosipedler, traktorlar islep shıǵaratuǵın iri islep shıǵarıwshılar hám jáhán bazarına jetkerip beretuǵınlardan biri esaplanadı, kir juwıw mashinaları hám muzlatqıshlar, jazıw hám esaplaw mashinaları, radioelektron ónimler, sanaat úskeneleri, polat trubalar, plastmassa hám ximiyalıq talshıqlar, avtomobil shinaları, sonıń menen birge, tayın kiyim hám sherim ayaq kiyim, makaron, sır, zeytun mayı, vino, konservalanǵan miywe hám pomidor. Keń kólemde cement, gúl hám miywelerden tábiyiy essensiya hám efir mayları, shiyshe hám ılaydan islengen buyımlar, zergerlik buyımların islep shıǵarıw. Piritler, sınap káni, kaliy duzı, dolomitlar, asbest qazıp alıw.

'''Kemshilikleri:''' Húkimet deficitligi hám mámleket qarızınıń ósiwi ele da áhmiyetli. Ekonomikalıq ósiwdiń tómenligi, jedel menshiklestirilip atırǵan xizmet kórsetiw tarawı nátiyjesiz. Jumıssızlıq 2 ese joqarı bolǵan bay Arqa hám jarlı qubla arasında baylıqtıń teńsiz bólistiriliwi. Salıq tártibiniń jeterli emesligi, az-azdan rawajlanbaqta. Xalıqaralıq básekige jaman baǵdarlanǵan kárxanalar. Shólkemlesken ayıpkerlik, náshebentlik sindikatları, mafiya strukturalarınıń tásiri, ásirese qubla aymaqlarda — Kampaniya, Kalabriya hám Siciliya. Mámleket qublasında mámleket shólkemleriniń byurokratizaciyası hám biznesti tártipke salıwdaǵı korrupciya dárejesi de arqaǵa qaraǵanda kútá joqarı, bul, atap aytqanda, Italiyanıń qubla regionlarınıń ekonomikalıq jáne sociallıq rawajlanıwındaǵı sozılmalı keshigiw menen baylanıslı.

=== Energiya hám import ===
Italiya energetika hám suw resurslarında jarlı, mámlekette neft hám gazdıń sanaat rezervlerine iye bolǵan kánleri yamasa bir atom elektr stanciyası joq. Jobalarǵa kóre, birinshi atom elektr stanciyası Franciya járdeminde 2020-jılǵa shekem qurıladı. Tórt atom elektr stanciyasın qurıw ushın xolding kompaniyaları jaratıladı, olardıń hár birinde Italiyanıń Enel energetika kompaniyasınıń úlesi 60%, Franciya EDF bolsa 40% ti quraydı. Italiya neft hám gazdı Rossiya, Norvegiya, Parsı qoltıǵı mámleketleri hám Afrikadan import etedi, elektr energiyası bolsa Franciyadan támiyinlenedi.

Italiya óziniń jıllıq 60 milliard kub metr tábiyiy gazge bolǵan ulıwma mútájliginiń 10% ten azıraǵın támiyinleydi; deficit import esabına qaplanadı. Talaptıń 40 procenti yamasa 24 milliard kub metrden kóbi &quot;Gazprom eksport&quot; tárepinen támiyinlenedi. 2016-jıl may ayında Rossiyadan jetkerip beriwge ǵárezlilikti kemeytiw maqsetinde 870 kilometr uzınlıqtaǵı Trans-Adriatik gaz trubası (Trans-Anadolu gaz trubasınıń dawamı) qurılısı baslandı, bul 2020-jılǵa kelip Ázerbayjan gazın jetkerip beriw imkaniyatın beredi. Italiya, Rossiya da «Qubla aǵım» joybarı biykar etilgeninen keyin Italiyaǵa tap sonday gaz trubasın qurıp atır.

=== Awıl xojalıǵı hám turizm ===
Italiya joqarı dárejede rawajlanǵan sanaat -agrar mámleket bolıp tabıladı. Tiykarınan sanaat hám joqarı dárejede rawajlanǵan arqa hám az rawajlanǵan, awıl xojalıǵı qublası. Awıl xojalıǵında ósimlikshilik ústemlik etedi. Tiykarǵı eginleri biyday, mákke, salı (Evropada 1-orın; jılına 1 million tonnadan artıq), qant láblebi. Italiya citrus miyweleri (jılına 3,3 million tonnadan artıq), pomidor (5,5 million tonnadan artıq), júzim (jılına shama menen 10 million tonna; 90% ten aslamı vinoǵa qayta islenedi), zeytun jetistiriw boyınsha dúnyadaǵı eń iri hám Evropadaǵı jetekshi mámleketlerden biri bolıp tabıladı. Gúlshilik hám qusshılıq rawajlanǵan. Italiya xalıqaralıq turizmniń eń iri regioni (jılına 50 millionnan artıq adam). Mámlekette 155 YUNESKO nıń Pútkil dunya miyrasları obiektleri jaylasqan bolıp, bul dúnyanıń basqa mámleketlerine qaraǵanda kóbirek. Italiyada turizm ekonomikanıń jetekshi tarmaqlarınan biri bolıp, JIÓ niń 12% in quraydı. Italiya jáhán turizm bazarınıń 5,6 payızın quraydı. Bul kórsetkish boyınsha mámleket Evropa Awqamında Franciya hám Ispaniyadan keyin 3-orındı iyeleydi.

2015-jılda Italiyaǵa 40 million shet el sayaxatshı keldi, bul kórsetkish boyınsha mámleket dúnyada 4-orındı iyeledi. Italiyaǵa eń kóp sayaxatshılar Qıtaydan keledi — jılına 3 millionǵa jaqın. Orta Korollikten sayaxatshılardıń kópligi, sonıń menen birge, Italiyada turaqlı jasawshı iri Qıtay jámiyetshiligin esapqa alǵan halda, 2016-jıldıń báhárinde Italiya húkimeti úlken qádem tasladı: olar Qıtay policiyası xızmetkerlerin ózine tarttı. Pekindaǵı italiyalıq qánigelerdiń kórsetpeleri, Rim hám Milanda kóshelerdi patrul qılıw. Watanlaslardan quralǵan qıtaylıq kiyim-kenshek patrulları júdá belgili hám Italiyadaǵı qıtaylarǵa ózlerin qáwipsiz seziwine járdem beredi hám Italiya huqıqtı qorǵaw keńseleri qosımsha razvedka maǵlıwmatlarınan paydalanadı. Birlesken Milletler Shólkeminiń Jáhán turizm shólkemi (UNWTO) statistikalıq maǵlıwmatlarına kóre, 2017-jılda xalıqaralıq turistlik aǵımlar boyınsha Italiya 58,3 million turist penen Qıtay, AQSh, Ispaniya hám Franciyadan keyin besinshi orındı iyeledi.

== Xalıq bántligi quramı ==
Jámi ekonomikalıq aktiv xalıq: 24,86 million adam (2007-jıl), sonnan 4% awıl xojalıǵında, 31% sanaatta hám 65% joqarı tarmaqta bánt. Házirgi waqıtta Italiyanıń bántlik strukturasıdaǵı regionlıq uyǵınlaspawshılıqları tómendegilerden ibarat:
* Arqa-batıs hám Arqa-shıǵıs regionlar arasındaǵı ayırmashılıqlar kishiliginshe qalıp atır. Bul aymaqlarda sanaat salasında bánt bolǵan xalıqtıń úlesi ulıwma birdey. Ayırmashılıqlar tek joqarı tarmaq hám awıl xojalıǵında bánt bolǵanlar sanında baqlanadı. Arqa-batıs region dástúriy túrde jáne de rawajlanǵan region bolıp, onda ilgeri kúshli sanaat qáliplesken (Italiyanıń tiykarǵı sanaat úshmuyeshi Milan-Turin- Genuya bul jerde jaylasqan). Arqa-shıǵıs region óziniń sanaat strukturasın 1970-jıllardan keyin, alyuminiy sanaatı, energetika, neftti qayta islew hám neft-ximiya sanaatınıń qúdiretli kárxanaları qurılǵanınan keyin iyeledi.
* Oray dástúriy túrde mámleket boyınsha ortasha kórsetkishler menen xarakterlenedi jáne bul region sanaat arqası hám awıl xojalıǵı qublası arasındaǵı ótkel esaplanǵan. Házirgi waqıtta Oray da bul orta poziciyalardı saqlap qaldı, biraq XX ásirde Arqa regionlar hám Oray arasındaǵı ayırmashılıq XXI ásirge qaraǵanda sezilerlirek edi. Házirgi waqıtta Arqa hám Oraylıq regionlarda jumıs penen bánt xalıqtıń ekonomika tarmaqları boyınsha bólistiriliwi derlik birdey. Tek ǵana úshinshi tarmaqtaǵı bántlik boyınsha Oraylıq rayon arqa qońsılarınan sezilerli (8-11 procentke) aldında. Úshinshi dárejeli sektorda xızmetkerler sanınıń bul ósiwi paytaxt bolǵan hám mámlekettegi xizmet kórsetiw salasında bántliktiń eń joqarı úlesine iye bolǵan Latsio wálayatı menen baylanıslı. Oraylıq regionnıń eki aymaǵında (Toskana hám Umbria) stavkalar ele de milliy ortasha kórsetkish penen birdey bolıp qalıp atır.
* Italiyanıń qubla bóleginde qubla-batıs hám qubla-shıǵıs aymaqlardı ajıratıw múmkin. Qublanıń batıs hám shıǵıs aymaqları arasında (arqadan ayrıqshalanadı) ekonomika tarmaqları boyınsha xızmetkerler sanın bólistiriwde bunday birdeylik joq. Solay etip, Qubla-batıs region Qubla-shıǵıs regionnan bántlik quramında ekonomikanıń úshinshi sektorınıń jáne de ayqın ústemligi menen ajıralıp turadı, Qubla-shıǵıs regionda bolsa sanaat sektorı kóbirek rawajlanǵan. Qubla-batıs hám Qubla-shıǵıs aymaqlardı birlestiretuǵın zat awıl xojalıǵında bántliktiń joqarı kórsetkishi bolıp tabıladı, sáykes túrde 7% hám 9%, bul mámleket ortasha kórsetkishinen shama menen 2 ese joqarı. 1995-jılda awıl xojalıǵında bántlik dárejesi Qubla-batıs regionda 11%, Qubla-shıǵıs regionda 12% edi. Solay etip, Oray ekonomika tarmaqlarında bántlik kórsetkishleri boyınsha arqa aymaqlarǵa, qubla bolsa úshinshi hám sanaat tarmaqlarında xızmetkerler sanın kóbeytiw hám soǵan uyqas túrde jumıs penen bántlikti kemeytiw esabına óziniń bántlik strukturasın jaqsıladı. Awıl xojalıǵı sektorı. Zamanagóy Italiyada xalıq bántliginiń &quot;óz-ara&quot; strukturası bar. Strukturanıń birinshi bólegi arqa-batıs, arqa-shıǵıs hám oray regionların, ekinshisi bolsa qublanı óz ishine aladı. Atap aytqanda, arqa aymaqlarda baslanǵısh mektep oqıtıwshınıń ortasha is haqısı shama menen 2000 evronı, qubla wálayatlarda — shama menen 1000 evronı quraydı. Kishi aymaǵı hám xalıq tıǵızlıǵı sebepli zamanagóy Italiyada shıǵındılardı qayta islew máselesi ótkir (Qarańız: Italiyadaǵı taslandıq daǵdarısı). Italiya óziniń ekonomikalıq dárejesi boyınsha ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan mámleketler hám islep shıǵarıwshı kúshlerdiń ortasha rawajlanıw dárejesine iye mámleketler arasında aralıq orındı iyeleydi. Basqa joqarı rawajlanǵan mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı, Italiyada sanaat ekonomikanıń jetekshi tarmaǵı bolıp tabıladı, eger onda intensiv hám uyǵın emes túrde ósip baratırǵan xizmet kórsetiw tarawına qaraǵanda ekonomikalıq aktiv xalıqtıń kishilew bólegi isleydi. Sanaat ónimleriniń ózine túser bahası awıl xojalıǵı ónimleri ózine túser bahasınan asıp ketedi, bunda sanaatqa salıstırǵanda hár jılı azıraq kapital qóyıladı. Italiya eksportında sanaat ónimleri de ústemlik etedi. Italiya milliy baylıǵınıń áhmiyetli bólegi monopoliyalar qolında bolıp, olardıń kópshiligi eń iri transmilliy konsernlerden esaplanadı. Olar ximiya hám elektrotexnika sanaatında (Montedison), avtomobilsazlıq sanaatında (Fiat) hám kauchuk sanaatında (Pirelli) ústemlik etedi.

Usınıń menen birge, mámleketimizde, tiykarınan, jeńil hám azıq-awqat sanaatı, sonıń menen birge, xojalıq elektr úskeneleri, sintetikalıq materiallardı qayta islew úskenelerin islep shıǵarıw, sonıń menen birge, ayırım subiektlerde kóplegen orta, kishi hám kishi firmalar bar. Dáskesazlıq sanaatınıń tarmaqları. Kishi firmalardıń úshten eki bólegi shańaraqqa tiyisli múlk bolıp tabıladı. 1970-jıllardan baslap iri kárxanalardıń qısqarıwı hám kishi hám orta firma hám kárxanalardıń rolin asırıw tendenciyası gúzetildi. Italiya mámleketi mámleket ekonomikasına aktiv hám túrli sırtqı kórinislerde aralasadı: onıń qánigelesken shólkemleri akciya jámiyetlerinde qadaǵalawshı akciya iyeleri retinde qatnasadı, túrli mámleket programmalarına muwapıq sanaat kárxanaları shólkemlestiriledi. Shtat mámlekettegi eń iri isbilermenge aylandı. Onıń poziciyaları ásirese energetika, metallurgiya hám kemasazlıqta kúshli. Kóplegen jeńil sanaat kárxanalarına da iyelik etedi. Eń iri bankler de milliylestirildi. Mámleket sektorınıń rawajlanıw páti pútkil Italiya ekonomikasınıń rawajlanıwınan asıp ketedi. Global krizis Italiyada kóplegen ekonomikalıq mashqalalardı jáne de kúsheytti. Byudjet deficitligi hám mámleket qarızı kólemi boyınsha Italiya evro aymaǵınıń bes &quot;jetekshileri&quot; qatarına kiredi. Solay etip, Italiyada mámleket qarızınıń JIÓ ge qatnası 100% ten artıq. Biraq, suverenli qarız hám menshikli biznes qarızınıń ulıwma muǵdarı boyınsha Italiya Germaniyaǵa qaraǵanda talay jaqsı kórsetkishlerge iye. Bas ministr Berluskoni tárepinen usınıs etilgen Italiya ekonomikasın qutqarıw programmasına is haqısın muzlatıw hám mámleket xizmetkerleriniń pensiyaǵa shıǵıwın keshiktiriw, regionlıq administraciyalardı finanslıq támiynlewdi kemeytiw hám salıq tólewden qashıw ústinen qadaǵalawdı kúsheytiw kiredi. Pensiya jası áyeller ushın 65 jasqa, er adamlar ushın 70 jasqa kóterildi. Basqa qabıl etiwge bolmaytuǵın sharalar hám Italiya ekonomikasınıń olarǵa salıstırǵanda hálsiz qatnası 2011-jıl gúzinde Berluskoni napaqaǵa shıǵıwına alıp keldi. 60 million xalıqqa iye Italiyada jarlılıq shegarasınan tómende jasap atırǵanlar sanı 2016-jılda hár kúni 600 adamǵa astı. 2016-jıl may ayınan baslap Joqarı kassaciya instanciyasınıń sheshimine kóre, ashlıqtı qandırıw ushın az muǵdardaǵı azıq-awqat yamasa tayın azıq-awqat ónimlerin &quot;mútajlik astında qalǵan shaxslar&quot; tárepinen urlanıwı (&quot;azıq-awqatqa turmıslıq mútajlikti qandırıw&quot;) emes. Italiyada jınayat, eger ol tovar iyesi tárepinen toqtatılıwı múmkin. Bul sud sheshimi Italiya jámiyetshiligi hám baspasózi tárepinen kewil bildiriw menen qabıllandı.

== Transport, infrasistema, baylanıs ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyada transport]]''

Italiyada temirjollar hám avtomobiller tarmaǵı rawajlanǵan. Jolawshılardıń 90% ten aslamı hám júklerdiń 80% ten aslamı avtomobillerde tasıladı. Sırtqı transportta teńiz transportı ústemlik etedi. Italiya sawda flotı 667 kemeden ibarat — ulıwma tonnası boyınsha dúnyada 17-orında. Júk hám jolawshılardı ishki tasıwda tiykarǵı orındı avtomobil transportı, keyin bolsa temirjol transportı iyeleydi. Mámleket temirjollardı elektrlestiriw boyınsha dúnyada birinshi orında turadı.

=== Avtomobil transportı ===
Zamanagóy avtomobil hám temirjollardıń tıǵız tarmaǵı Arqa Italiya qalaların baylanıstıradı. Mámlekettiń arqadan qublaǵa sozılıwı múnásibeti menen onıń temirjol hám avtomobil jolları tarmaǵı tiykarınan meridional jóneliste rawajlanǵan. Padan tegisliginen tısqarı keńliktegi baylanıslar jetkilikli emes. Italiyada kóplegen jollar hám temirjollar tik taw janbawırlarında jatqızılǵan hám sol sebepli kóp kópirler hám tunnellerge iye, bul bolsa olardı isletiw bahasın asıradı. Italiyada avtomobil transportınıń roli úlken: ol barlıq qurǵaqlıqtaǵı júk tasıwdıń 3/4 bólegin quraydı. Jollardıń derlik yarımı Italiya arqasında, mámleket qublasında bolsa jol tarmaǵınıń tıǵızlıǵı talay tómen.

=== Temirjol transportı ===
Italiyanıń temirjol tarmaǵı 16,5 mıń km den asadı, sonday-aq 1 mıń km. 10 iri qalalardı — Turin, Milan, Veneciya, Padua, Verona, Boloniya, Florenciya, Rim, Neapol, Salernonı baylanıstıratuǵın joqarı tezliktegi avtomobil jolları. Italiyada Evropada birinshi ret 1970-jıllarda &quot;Pendolino&quot; qatlamındaǵı poezdler islep shıǵılǵan bolıp, olar jolawshılar ushın qolaylıq jaratatuǵın hám joldıń qıysıq bólimlerinde tezlikti páseytirmeytuǵın arnawlı iymeyiw sistemasına iye (bul texnologiya keyinirek tarqaldı. Tezlikti asırıw ushın úzliksiz trekten jaqsılaw paydalanıw ushın Evropaǵa). Italiyada birinshi tezjúrer temirjol 1984-jılda qurılǵan, poezd Rim hám Florenciya arasındaǵı 254 km aralıqtı 90 minutta basıp ótken. Sonnan berli Italiya temirjolları kúshli texnikalıq rawajlanıwdan ótti hám 2015-jılǵa kelip Evropada eń modernizaciya etilgen hám úskenelestirilgen temirjollar qatarına kiredi. Tiykarǵı mámleket operatorı Trenitalia hám úzliksiz, hám joqarı tezlikte xızmet kórsetedi. 2012-jıl may ayınan baslap, alternativ tezjúrer temirjol operatorı Nuovo Trasporto Viaggiatori (NTV) Italiyada Italo brendinen paydalanǵan halda isley basladı.

&quot;Le Frecce&quot; tez júrer poezdler tarmaǵı Italiyanıń barlıq iri qalaların óz ishine aladı. Tez júrer poezdlerdiń maksimal tezligi 300 km/saat, texnikalıq múmkinshilikleri 360 km/saatqa shekem. Rim hám Milan arasında tez júrer poezdler ushın minimal sayaxat waqtı 2 saat 45 minut, Rim hám Veneciya arasında 3 saat 30 minut, Rim hám Turin arasında 4 saat 10 minut, Rim hám Neapol arasında 1 saat 10 minut. Qızıl oq (Frecciarossa) qatlamındaǵı poezdler tek Turinnen Milan, Florenciya, Rim arqalı Salernoǵa shekem bolǵan jańa tez júrer liniyalarda qollanıladı. Silver Arrow (Frecciargento) taypalı poezdler hám tez júrer, hám ápiwayı jónelislerde (kombinaciyalanǵan sistema) qollanıladı, tezligi saatına 250 km. Bul poezdler Rimdi Veneciya, Verona, Bari, Lechche hám Reggio-Kalabriya menen baylanıstıradı. EuroNight túngi poezdleri Rimdi Trieste, Bolzano, Lecce, Reggio Calabria, Palermo, Syracuse menen baylanıstıradı; hám shet elde — Parij, Myunxen, Vena. Italiyadan tuwrıdan-tuwrı poezdler reysiniń eń uzaq noqatı — Moskva: Nitstsadan Rossiya paytaxtına baratuǵın poezd (40-45 saat) Italiyada San-Remo, Genuya, Milan, Verona, Bolzanoda toqtaydı. Materikti Siciliya menen baylanıstıratuǵın temirjol kópirin joybarlaw basqıshında, házirde Palermoǵa ketip atırǵan poezdlar Messina buǵazın parom arqalı kesip ótedi. Sardiniya atawında temirjollar da bar. Rossiya Federaciyası Tábiyiy monopoliyalar máseleleri institutı (2013) maǵlıwmatlarına kóre, Italiya hár jılı 1000 km temirjol infrasisteması ushın 268 million evro mámleket investiciyasın kirgizedi jáne bul kórsetkish boyınsha Evropada birinshi orında turadı.

=== Teńiz transportı ===
Teńiz transportı mámlekettiń ishki hám sırtqı transportında júdá áhmiyetli rol oynaydı. Bul Italiyanıń Orta jer teńizi suw jolındaǵı poziciyası, uzaq jaǵa sızıǵı hám mámleket ishinde atawlardıń bar ekenligi menen anıqlanadı. Italiya jaǵasında 144 port bar. Portlardıń júk aylanbasında neft hám basqa mineral shiyki ónimler ústemlik etedi. Italiyanıń eń úlken portı Genuya pútkil Orta jer teńizindegi eń áhmiyetli portlardan biri bolıp tabıladı. Genuya pútkil Italiyanıń arqa-batıs bólegi, sonıń menen birge, Shveycariya ushın sırtqı dúnyaǵa kiriw esigi bolıp xızmet etedi. Genuyanıń Adriatikadaǵı tiykarǵı konkurenti hám básekishisi Triest bolıp, júk aylanbası boyınsha Italiyada ekinshi orında turadı hám Evropadaǵı eń áhmiyetli neft portlarınan biri esaplanadı. Triest arqalı Arqa-shıǵıs Italiya Orta jer teńizi, Jaqın hám Orta shıǵıs, Shıǵıs Afrika hám Shıǵıs Aziyadaǵı basqa mámleketler menen baylanısqan. Qubla Italiya portlarınıń (Agusta hám Taranto) júk aylanbası sezilerli dárejede astı, bul neftti qayta islew hám neft-ximiya sanaatınıń rawajlanıwı menen anıqlanadı. Mámlekettegi eń iri jolawshı portlarınan biri bolǵan Neapol Apennin yarım atawı hám Siciliya, Sardiniya hám basqa atawlar arasındaǵı baylanıslar orayı bolıp tabıladı.

=== Dárya transportı ===
Italiyada iri dáryalar joq ekenligi sebepli dárya transportı az rawajlanǵan. Awzınan Piacenza hám Pavia qalalarına shekem bolǵan birden-bir Po dáryası tolıq mániste navigaciya etiledi. Rim orayındaǵı Tiber dáryası máwsimlik turizm tramvayları ushın háreketlenedi.

=== Aviaciya transportı ===
Italiyada puqara avıaciyası júdá tez rawajlanıp atır. Hawa jolları Italiyanıń eń iri qalaların Evropanıń kóplegen qalaları, sonıń menen birge, basqa kontinentler menen baylanıstıradı. Mámlekettiń eń iri aeroportları — Rim qasındaǵı Leonardo da Vinchi, Milan qasındaǵı Malpensa hám Linate, Riminidaǵı Federiko Fellini xalıqaralıq aviakompaniyalar tarmaǵınıń zárúrli orayları bolıp xızmet etedi. Jámi 40 qa jaqın jergilikli aviakompaniyalar bar.

=== Truba transportı ===
Truba uzınlıǵı: shiyki neft — 6503 km, qayta islengen neft ónimleri — 2148 km, tábiyiy gaz — 19 400 km.

=== Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ===
Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar Italiyanıń ekonomikalıq rawajlanıwı ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Barlıq importtıń derlik 15% i neft bolıp tabıladı. Italiya metallurgiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın shiyki zat — stanoklar, sanaat ásbap-úskeneleri, aǵash, qaǵaz, azıq-awqattıń hár túrli túrlerin de import etedi. Eksport etiletuǵın tiykarǵı ónimler mashinasazlıq, tiykarınan, transport quralları, túrli úskeneler, jazıw hám esaplaw mashinaları, awıl xojalıǵı hám azıq-awqat ónimleri, ásirese, miywe-palız egini ónimleri, pomidor konservaları, sırlar, tayın kiyim-kenshekler, ayaq kiyimler, ximiya hám neft-ximiya ónimleri esaplanadı. Franciya hám Germaniya menen sawda ásirese aktiv. Italiyaǵa hár jılı 50 million shet el turisti keledi, tiykarınan Germaniya, Franciya hám AQSh tan. Italiyada kóp sanlı turistlerdi qabıllaw ushın materiallıq baza uzaq waqıttan berli jaratılǵan. Mıymanxana jataqlarınıń sanı boyınsha Evropada birinshi orınlardan birin iyeleydi.

== Sociallıq siyasat ==
Úsh tiykarǵı kásiplik awqamları bar: Italiya miynet awqamı, Italiya kásiplik awqamları konfederaciyası hám ulıwma Italiya miynet konfederaciyası.

== Tálim ==
Tiykarǵı maqala: Italiyada tálim

=== Mektepke shekemgi tálim ===
Úsh jastan baslap kishi italiyalıqlar balalar baqshalarına (scuola materna) jiberiledi, ol jerde olar úsh jıl dawamında mektepke tayarlanadı. Balalar 15-30 adamnan ibarat toparlarda oqıydı. Balalar baqshadan keyin baslanǵısh mektepke jiberiledi.

=== Baslanǵısh mektep ===
6 jastan 11 jasqa shekem

Baslanǵısh mektep 2 basqıshqa bólingen — scuola elementare 1 hám scuola elementare 2. Bul eki dáreje de hámme ushın biypul. Baslanǵısh mektep aqırında oqıwshılar jazba hám awızeki imtixanlardı tapsıradı. Olardıń nátiyjelerine kóre, baslanǵısh mektepti tamamlaǵanlıǵı tuwrısındaǵı gúwalıq (diploma di licenza elementare) beriledi. Bul basqıshta oqıw, jazıw, sızıw, arifmetika, muzıka, geografiya, tariyx, informatika hám dene tárbiyası úyreniledi — bul pánler májbúriy bolıp tabıladı; eger qáleseńiz, tek din úyretiledi. Oqıw programmalarına ádette bir shet tilin úyreniw de kiredi.

=== Orta baslanǵısh mektep (scuola media) ===
11 jastan 14 jasqa shekem

Bul basqıshta studentler italyan tili, tariyx, geografiya, matematika hám tábiyat tanıw, eki shet tili, kórkem óner tariyxı, texnologiya hám muzıka pánlerin úyrenedi.

=== Orta mektep ===
14 jastan 19 jasqa shekem

Bul basqıshta studentler ádettegi programma boyınsha oqıw jáne universitetke kiriwge tayarlanıw yamasa oqıwların kásiplik tayarlıq penen birlestiriw haqqında qarar qabıl etedi.

=== Joqarı maǵlıwmat ===
Italiya joqarı tálim sisteması universitetler, texnikalıq universitetler, universitet kolledjleri, konservatoriyalar hám akademiyalardan ibarat. Italiyada 56 universitet bar. Olardan 47 si mámleket, 9 menshikli. Italiya Boloniya procesin qáliplestiriw baslawshılarınan biri bolıp, dúnyadaǵı eń áyyemgi Boloniya universiteti atın aldı, ol jerde 1999-jılda Evropanıń 29 mámleketi bilimlendiriw ministirleri Boloniya deklaraciyasına qol qoydı. 2020-jıl jaǵdayına kóre, 25 jastan 64 jasqa deyingi Italiya xalqınıń 20,1 procenti joqarı maǵlıwmatqa iye. Xalıqtıń 62,9% orta mektepti tamamlaǵan.

== Pán ==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyadaǵı pán]]''

Italiyada ilim uzaq tariyx hám qádiriyatqa iye. Ataqlı italyan ilimpazları:

* Pizalik Leonardo (&quot;Fibonachchi nomerleri &quot;nomerler izbe-izligin Evropaǵa tarqatıwǵa járdem berdi)
* Leon Battista Alberti (Italiya Oyanıw dáwiriniń jetekshi kórkem óner teoretigi, keleshek haqqındaǵı táliymattıń matematikalıq tiykarların belgilep bergen, kriptografiyanıń rawajlanıwına úlken úles qosqan)
* Luka Pacioli (zamanagóy buxgalteriya principleriniń tiykarshılarınan biri)
* Leonardo da Vinchi (anatom, tábiyatshı, oylap tabıwshı)
* Gerolamo Kardano (kardan mili oylap tabıwshısı)
* Andreas vesalius (ilimiy anatomiya tiykarshısı)
* Galileo Galiley (eksperimental fizikanıń tiykarshısı)
* Evangelista Torricelli (atmosfera basımı kontsepciyası avtorı)
* Jovanni Domeniko Kassini (XVII ásir astronomı hám injeneri)
* Jozef Lui Lagranj (XVIII ásirdiń eń ullı matematigi Leonhard Eyler menen birge)
* Alessandro Volta (batareya oylap tabıwshısı)
* Amedeo Avogadro (onıń atı menen atalǵan tiykarǵı fizika-ximiyalıq nızamdı oylap tapqan)
* Antonio Meucci (telefon oylap shıǵarıwshısı)
* Ascanio Sobrero (birinshi bolıp nitrogliserin alǵan)
* Antonio Pachinotti (dinamo jaratıwshılardan biri)
* Juzeppe Peano (matematikalıq logika hám jıynaqlar teoriyası tiykarshılarınan biri)
* Guglielmo Markoni (radio oylap shıǵarıwshısı, fizika boyınsha 1909-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Enriko Fermi (dúnyadaǵı birinshi yadro reaktorınıń jaratıwshısı, fizika boyınsha 1938-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Giulio Natta (organikalıq ximik, ximiya boyınsha 1963-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Daniele Bove (farmakolog, 1957-jıl ushın fiziologiya yamasa medicina boyınsha Nobel sıylıǵı)
* Aurelio Pechcei (insan rawajlanıwınıń global modellerin úyreniwshi Rim klubınıń tiykarshısı hám birinshi prezidenti)
* Rita Levi-Montalchini (neyrobilim, fiziologiya yamasa medicina boyınsha 1986-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Karlo Rubbiya (fizik, fizika boyınsha 1984-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Giorgio Parisi (teoriyalıq fizik, fizika boyınsha 2021-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)

=== Esaplaw kúshi ===
2023-jıl iyun jaǵdayına kóre, Casalecchio di Renoda CINECA jaylasqan bolıp, Italiyadaǵı ilimiy izertlewler ushın eń kúshli superkompyuter orayı bolıp, Evropa Awqamı superkompyuterlerinen biri, EuroHPC JU joybarı, «Leonardo» superkompyuteri jaylasqan. 2022-jıl noyabr ayında Leonardo Evropa hám Evropa Awqamındaǵı ekinshi eń operativ superkompyuterge, Top500 reytinginde bolsa dúnyada tórtinshi orınǵa shıqtı [161. 2023-jıl iyun jaǵdayına kóre, Leonardo Top 500 reytinginde dúnyada tórtinshi orındı iyeledi hám 238,70 petaflops kórsetkishi hám ortasha quwat tutınıwı shama menen 7,4 MVt [bolǵan 304,47 petaflops kórsetkishine iye.

== Mádeniyat hám kórkem óner ==
Tiykarǵı maqalalar: Italiya mádeniyatı hám Italiya kórkem óneri

=== Súwretlew kórkem óneri ===
Tiykarǵı maqala: Italiya súwretlew kórkem óneri

Italiya kórkem óneri tariyxı tiykarınan Batıs civilizaciyası kórkem óneri tariyxın aldınnan belgilep berdi. Kóp ásirler dawamında Apennin atawlarında húkimranlıq etken etrusk hám ásirese Rim jerlerinen keyin Italiya Oyanıw dáwiri Evropa kórkem ónerinde oraylıq orındı iyeleydi. Italiya XVI-XVII ásirlerde barokko usılınıń besigi bolǵan Evropa kórkem turmısında da húkimranlıq etti. XVIII ásirde mámleket mádeniy páseńlewdi bastan ótkerdi hám ol Franciyaǵa jeńilip, Evropanıń ruwxıy ómiriniń lokomotivi rolin joǵalta basladı. Biraq, XIX ásirdiń ortalarında mámleket xalıqaralıq saxnaǵa Makchiaioli, Futurizm, Metafizik súwret, Novesento, Arte Povera, Transavantgarde sıyaqlı kórkem háreketler menen qayttı. Italiya kórkem óneri tariyx dawamında bir qansha iri mádeniy háreketlerge tásir kórsetti hám ullı súwretshiler, arxitektorlar hám músinshiler galaktikasın jarattı. Eń ataqlı italyan súwretshileri: Giotto di Bondone, Jovanni Bellini, Sandro Botticelli, Leonardo de Vinchi, Mikelanjelo, Giorgione, Rafael Santi, Titian, Tintoretto, Karavadjio, Nikolo Pisano italyan músinshiligi mektebiniń tiykarshısı esaplanadı. Músinshi Donatello jańa Oyanıw dáwiri kórkem óneriniń, atap aytqanda Oyanıw dáwiri monumental músinshiligi hám relyefiniń, sonıń menen birge, músinshi portret janrınıń tiykarshılarınan biri esaplanadı. Búgingi kúnde Italiya xalıqaralıq kórkem óneri saxnasında zárúrli orın tutadı, bir neshe iri kórkem óner galereyaları, muzeyler hám kórgizbeler. Mámlekettiń tiykarǵı kórkem orayları onıń paytaxtı Rim, sonıń menen birge Florenciya, Veneciya, Milan, Neapol, Turin hám basqa qalalar bolıp tabıladı.

=== Ádebiyatı ===
Tiykarǵı maqala: Italiya ádebiyatı 

Eń ataqlı italyan jazıwshısı — Ilohiy komediya jaratıwshısı Dante Aligyeri. Sonıń menen birge, dúnyaǵa ataqlı: Franchesko Petrarka, Jovanni Bokaccio, Nikolo Makiavelli, Karlo Kollodi, Janni Rodari, Umberto Eko. Altı italiyalıq jazıwshılar Nobel sıylıǵına iye boldı: Giosue Carducci (1906), Gracia Deledda (1926), Luidji Pirandello (1934), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975), Dario Fo (1997).

=== Arxitektura ===
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya arxitekturası]]'' 

Leon Battista Alberti hám Filippo Brunelleschi jańa Evropa arxitekturasınıń jaratıwshıları bolıp tabıladı. Italiyada Kolizey, Piza minarı, Santa Mariya del Fiore soborı, Milan soborı, Áwliye Mark soborı, Doge sarayı, Mole Antonelliana, Villa d'Este, Trevi fontanı sıyaqlı eń jaqsı arxitektorlıq dóretpeleri jaylasqan hám taǵı basqa Italiyanıń barlıq baǵdarlarında kóplegen arxitekturalıq estelikler bar. Bularǵa muzeyler, saraylar, ımaratlar, háykeller, shirkewler, kórkem galereyalar, villalar, fontanlar, tariyxıy ımaratlar hám arxeologiyalıq jaylar kiredi. Sonıń menen birge, Italiyanıń arxitekturalıq tásiri onıń shegaralarınan sırtta da tarqaldı. Mısalı, italyan arxitektorları Bartolomeo Rastrelli hám Karl Rossi Rossiya imperiyasında XVIII-XIX ásirlerdiń eń ataqlı ımaratların qurǵan.

=== Sport ===
Italiyada eń ataqlı sport túri bul futbol. Italiya futbolınıń joqarı divizionı A Seriya esaplanadı. Futbol boyınsha Italiya saylandı komandası 4 márte FIFA Jáhán chempionatı chempionı (1934, 1938, 1982, 2006) hám futbol boyınsha Evropa chempionatında 2 ret (1968, 2020) jeńimpaz shıqqan. Italiya saylandı komandası jeńilissiz oyınlar boyınsha jáhán rekordın ornattı (izbe-iz 37 oyın). Italiya terme jámááti dárwaza qorǵawshısı Janluiji Buffon barlıq dáwirlerdiń eń jaqsı dárwaza qorǵawshısınan biri esaplanadı.

Italiya watanı:
* qılıshpazlıq tariyxındaǵı eń kóp olimpiada hám jáhán chempionatları iyesi Edoardo Mangiarotti;
* bodibildingshi, Arnold Shvarceneggerdiń kásiplesi, mırza Olimpiadanıń eki márte jeńimpazı Franko Kolombo;
* futbol sudyası Perluiji Kollina, onıń kollekciyasi planetadaǵı eń jaqsı sudya ushın altı sıylıqtı óz ishine aladı;
* Barlıq dáwirlerdiń eń tabıslı motocikl báygeshilerinen biri Valentino Rossi.

Italiyada da ataqlı: velosiped, tennis, golf. Sonıń menen birge qarańız: Giro d'Italia, 1934-jılǵı FIFA Jáhán kubogi, 1956-jılǵı qısqı Olimpiada oyınları, 1960-jılǵı jazǵı Olimpiada oyınları, 1990-jılǵı FIFA Jáhán kubogi hám 2006-jılǵı qısqı Olimpiada oyınları.

=== Asxana ===
Tiykarǵı maqala: Italiya asxanası 

Dástúriy italyan asxanası, atap aytqanda, pizza, makaron hám karpaccio sıyaqlı taǵamlar sebepli dúnyada keń tarqalǵan hám ataqlı bolıp tabıladı. 24 mámleketten 25 mıń adam qatnasqan YouGov izertlewi nátiyjelerine kóre, italyan asxanası dúnyadaǵı eń ataqlı taǵam retinde tán alınǵan. Bul júdá hár túrli hám ayrıqsha, hár bir regionnıń ayrıqsha dástúriy tamaqları bar. Italiya asxanası rimlikler, grekler, lombardlar, arablar hám Italiyada jasaǵan yamasa onıń mádeniyatınıń qáliplesiwine tásir kórsetken basqa xalıqlardıń mádeniy tásiri menen tariyxtan ornatılǵan kóp ásirlik dástúrlerge tiykarlanadı. Songbird taǵamları Italiyada uzaq waqıttan berli ataqlı delikates bolıp kelgen, biraq tábiyattı qorǵawshılardıń umtılıw-háreketleri sebepli jabayı quslar sawdası endi mámlekette qadaǵan etilgen. Italiya kóp túrdegi sır islep shıǵaradı, olardan eń ataqlıları mozzarella, parmesan, gorgonzola hám mascarpone. Italiyada dúnyadaǵı birinshi kofe mashinası jaratıldı hám kofe ishimlikleri dúnyada keń tarqaldı: espresso, ristretto, americano, latte, kapuchino. Dúnyada ataqlı bolǵan italyan shiyrinlikleri — tiramisu, panna kotta hám italyan muzqaymaqları. Italiyada uzaq waqıttan berli vinoshılıq dástúrleri bar. Alkogollı ishimlikler tiykarınan Italiyadan: Amaretto, Aperol, Grappa, Limoncello, Martın, Prosecco, Sambuca, Fragolino.

=== Muzıka ===
Tiykarǵı maqala: Italiya muzıkası 

Italiya muzıkası tariyx dawamında joqarı bahalanǵan hám italyan muzıkasınıń kóplegen dóretpeleri joqarı kórkem óner esaplanadı. Opera muzıka, sóz hám saxna háreketin birlestirgen spektakl túri retinde Italiyada tuwılǵan. Janr XVI ásirdiń aqırında Florenciyada rawajlana basladı hám keyin pútkil mámleket boylap jáne onıń shegaralarınan sırtta tarqaldı. Italiyada dóretiwshilik etken kompozitorlar qatarına dúnyaǵa «Sevilya shashtárezi» hám «Uilyam Tell» operaların usınıs etken Joachino Rossini, onıń isiniń dawamshıları Donizetti hám Bellini, «Traviata», «Aida» dóretpelerin jazǵan opera novatorı Juzeppe Verdi kiredi hám &quot;Rigoletto&quot;, &quot;Manon Lescaut&quot;, &quot;Madama Butterfly&quot;, &quot;Turandot&quot; hám basqalardı jazǵan Jakomo Puccini. Italiyanıń eń ataqlı opera qosıqshıları: Enriko Karuso, Lusiano Pavarotti hám Andrea Bocelli. Italiyanıń eń ataqlı opera teatrı La Scala Milanda jaylasqan. Ataqlı opera qosıqshısı Anatoliy Solovyanenko: &quot;Italiya qosıqshılıq mektebi bar bolǵan eń aldıńǵı hám eń jaqsı qosıqshılıq mektebi&quot; hám &quot;ol insan dawısınıń maksimal múmkinshiliklerinen paydalanadı&quot; dep aytıp ótti. Italiya Antonio Vivaldi, Nikolo Paganini, Tomaso Albinoni, Pietro Lokatelli, Arkanjelo Korelli, Juzeppe Torelli, Federiko Agostini sıyaqlı ataqlı skripkashı hám kompozitorlar hám Nikolo Amati, Antonio Gi Stradivarilar sıyaqlı skripkashılardıń watanı esaplanadı. Italiyadaǵı ataqlı kino kompozitorları: Ennio Morrikone, Nino Rota, Giorgio Moroder. Dúnyadaǵı eń ataqlı italyan estrada artistleri : Adriano Çelentano, Toto Kutugno, Al Bano hám Romina Pauer, Rikkardo Fogli, Viola Valentino, Raffaella Márte, Robertino Loreti, Janni Morandi, Savage, Gazebo, Robert Miles, Toni Umberzi Totsi Pupo, Eros Ramazzotti, Ricchi hám Poveri, Eyfel 65, Måneskin. Hár jılı Italiyada &quot;Sanremo festivalı&quot; qosıq tańlawı ótkeriledi.

=== Kino ===
Tiykarǵı maqala: Italiya kinosı 

Italiya kino kórkem óneri menen XIX-XX  ásirler bosaǵasında payda bolǵanınan berli shuǵıllanǵan jáne onıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetken. 1905-jılda Italiya kinosı payda boldı. Birinshi film Filoteo Alberinidiń &quot;Rimniń basıp alınıwı&quot; filmi esaplanadı. Sonnan keyin Italiyada kinonıń rawajlanıwı baslandı. Ataqlı italiyalıq rejissyorlar: Federiko Fellini (Eń jaqsı rejissyorlik ushın Oskarǵa kandidat bolǵan birinshi shet elli rejissyor), Serxio Leone, Kastelano hám Pipolo, Luchino Viskonti, Roberto Rossellini, Mikelanjelo Antonioni, Bernardo Bertoluchchi, Per Paolo Pasolini, Franko Pasolinipe, Franko Pasolini, Janni Amelio, Pupi Avati, Pietro Germi, Tonino Guerra, Dino Risi. Ataqlı italyan kino aktyorları hám kinoaktrisaları: Adriano Çelentano, Ornella Muti, Jina Lollobrigida, Marcello Mastroianni, Monika Belluchchi, Roberto Benigni, Nikoletta Brashi, Sofiya Loren (inglis tilinde bolmaǵan roli ushın Oskar alǵan birinshi aktrisa boldı). Italiyada Batıs filmleriniń &quot;Spagetti Western&quot; kishi janrı payda boldı, ásirese 1960 hám 1970-jıllarda ataqlı. Bul waqıt ishinde Italiyada 600 ge jaqın vestern filmleri súwretke alındı. Olardan eń ataqlısı Klint Istvud penen &quot;Jaqsı, jaman hám shıraysız&quot;. SSSR menen birgelikte tómendegi filmler súwretke alınǵan:

* 1964-jıl — &quot;Olar Shıǵısqa ketti&quot;, rejissyor Juzeppe De Santis
* 1969-jıl — &quot;Qızıl shatır&quot;, rejissyor Mixail Kalatozov
* 1970-jıl — &quot;Voterloo&quot;, rejissyor Sergey Bondarchuk
* 1970-jıl — &quot;Ayǵabaǵarlar&quot;, rejissyor Vittorio De Sika
* 1973-jıl — &quot;Italiyalıqlardıń Rossiyadaǵı aqılǵa sıymaytuǵın hádiyseleri&quot;, rejissyor Eldar Ryazanov
* 1980-jıl — &quot;Turmıs gózzal&quot;, rejissyor Grigoriy Chuxray
* 1987-jıl — &quot;Qarańǵı kózler&quot;, rejissyor Nikita Mixalkov

Dúnyadaǵı eń áyyemgi xalıqaralıq kinofestival — Veneciya kinofestivalı hár jılı Italiyada ótkeriledi. Baslı sıylıq — «Altın arıslan». Festivaldıń barlıq bólimleri nátiyjelerine kóre, Luiji De Laurentis sıylıǵı da beriledi.

== Ǵalaba xabar quralları ==
Tiykarǵı maqala: Italiyadaǵı gazetalar dizimi

Eń ataqlı baspasóz ǵalaba xabar quralları arasında Corriere Della Sera, Il Giornale, La Repubblica, La Stampa, L'Espresso, Italia Oggi, La Nazione, Il Sole 24 Ore gazeta hám jurnalları bar. ANSA informaciya agentligi bar. Italiyada ǵalaba xabar quralların sheklewshi hám jınayat jumısları boyınsha tergewge tiyisli hár qanday maǵlıwmattı sudqa shekem aparıwdı qadaǵalaytuǵın nızam joybarı qızǵın dodalanbaqta. Jurnalistler hám ápiwayı adamlardıń narazılıǵına juwap retinde siyasatshılar nızamnıń názik tárepleri taǵı dodalanıwın aytıp atır.

Xalıqaralıq Baspasóz Institutınıń anıqlıq kirgiziwinshe, nızam joybarı «basılımlar ushın 464,700 evroǵa shekem jáne onı buzǵan jurnalistler ushın 20,000 evroǵa shekem járiyma» nı názerde tutadı. Bul nızam, sonıń menen birge, tergewshiler jınayatı ámelge asırılǵanlıǵın tastıyıqlamaǵanǵa shekem, adamlardı olardıń razılıǵısız súwretke alıw hám videoǵa alıw (buzılıw azatlıqtan ayırıw menen jazalanadı) hám telefon sáwbetlerin tıńlawdı da qadaǵan etedi. Nızam joybarına qosılmaǵanlardıń aytıwına qaraǵanda, siyasatshılar ápiwayı jeke turmısı menen baylanıslı jánjellerden qashıwǵa háreket etip atır. Nızam joybarı belgili siyasatshılar, atap aytqanda, napaqaǵa shıǵıwǵa májbúr bolǵan Bas ministr Silvio Berluskoni hám sanaat ministri Klaudio Skaiolanıń telefonları tıńlanıwına juwap retinde kóriledi.

=== Esittiriwler ===
Tiykarǵı maqala: Italiyada televidenie

Italiyada televidenie hám radioesittiriw ǵalabalıq hám kommerciyaǵa bólinedi. Italiyanıń ǵalabalıq esittiriwi 1-shi (Rai 1), 2-shi (Rai 2) hám 3-shi (Rai 3) telekanallarında, 3 radiostanciyada (Rai Radio 1, Rai Radio 2 hám Rai Radio 3) efirge uzatılatuǵın Rai teleradiokompaniyası tárepinen usınıs etiledi. Italiya kommerciyalıq televidenie hám radioesittiriw Mediaset xoldinginde birlesken Rete 4 (4-kanal), Canale 5 (5-kanal) hám Italia 1 (6 -kanal) teleradiokompaniyaları tárepinen usınıs etiledi.

== Astronomiyada ==
Asteroid (477) Italiya, 1901-jılda oylap tabılǵan, Italiya atı menen atalǵan.

== Transportı ==
Jolawshılardıń 90% ten kóbi, júklerdiń 80% ten aslamı avtomobil transportında tasıladı. Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı −304 mıń km, temirjol uzınlıǵı — 19,6 mıń km. Shetke jiberiletuǵın hám shetten alınatuǵın júklerdiń kópshiligi teńiz transportı arqalı tasıladı (eksport júkleriniń 60-65%, import júkleriniń 80-90%). Tiykarǵı teńiz portları: Genuya, Triyest, Veneciya, Neapol. Italiya — xalıqaralıq turizmniń eń úlken oraylarınan biri (jılına 50 mln. nan kóp turist kelip ketedi).

== Sırtqı sawda ==
Italiya ekonomikası kóp tárepten sırtqı sawdaǵa baylanıslı. Italiya shetke sanaat mashina-úskeneleri, transport quralları, jazıw hám esap mashinaları, ximiya hám awıl xojalıǵı ónimleri, kiyim-kenshek hám ayaq kiyim, neft ónimleri hám basqalardı shıǵaradı. Shetten neft, kómir, temir rudası, qara hám reńli metallar, paxta, sonıń menen birge, mashinalar, aǵash, qaǵaz, azıq-awqat keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Evropa ekonomikalıq jámiyetlik birlik mámleketleri, AQSh, Rossiya. Pul birligi — lira.

== Medicinalıq xızmeti ==
Italiyada mámleket emlew mákemelerinen tısqarı menshikli shıpakerlik te keń tarqalǵan. Shıpakerler universitetlerdiń 27 medicina fakultetinde tayarlanadı. Kurortlar, ásirese, mineral suw hám ılay-balshıqlar jardeminde emleytuǵın sanatoriyalar kóp. Eń ataqlıları: Montekatini-Terme, Fyuji, Salsomajore, Kastellammare-di-Stabiya, AbanoTerme, Kapri.

== Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri ==
Italiyadaǵı zamanagóy xalıq tálimi sisteması XIX ásirdiń 2-yarımınan shólkemlestirilip baslaǵan. 1859-jılda 6-9 jastaǵı balalardıń májburiy tálimi tuwrısında nızam (Kazati nızamı) qabıl etilgen edi. Italiyada 6-14 jastaǵı balalar ushın májburiy 8 jıllıq tálim engizilgen. Mámleket mektepleri menen birge, tiykarınan, diniy shólkemler támiynatındaǵı menshikli mektepler de bar. Xalıq tálimi sistemasına tómendegiler kiredi: 3-5 jaslı balalar ushın májburiy bolmaǵan mektepke shekemgi tárbiya mákemeleri, májburiy mektepler (6-11 jaslı balalar ushın 5 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq tómen orta mektep), májburiy mektep negizinde orta ulıwma tálim hám óner tálimi beretuǵın tolıq orta ulıwma tálim mektep liceyleri (5 jıl tálim beretuǵın usı oqıw jurtın pitkergenler universitetke kiriw ruxsatın aladı), orta pedagogika oqıw orınları (baslanǵısh mektep muǵallimlerin tayarlawshı 4 jıllıq oqıtıwshılar institutları hám mektepke shekemgi tárbiya mákemeleri tárbiyashıların tayarlawshı 3 jıllıq pedagogika mektepleri), óner oqıw orınları (maman jumısshılardı tayarlawshı 3 jıllıq óner institutları, orta texnika maǵlıwmatlı xızmetkerlerdi tayarlawshı texnika institutları), orta kórkem hám muzıka oqıw orınları, joqarı oqıw orınları (universitet hám joqarı mektepler).

Italiyada 27 universitet, 50 den artıq mámleket hám menshikli joqarı mektepleri hám de menshikli universitetler bar. Iri universitetleri: Bolonya universiteti, Rim universiteti, Neapol universiteti, Milan, Bari, Genuya hám basqa qalalardaǵı universitetler. Italiyada 150 iri kitapxana, atap aytqanda, Rimde 31, Milanda 19, Neapolda 19, Florensiyada 9, Turinda 6 kitapxana bar. 170 ten artıq muzey hám súwret galereyaları bar. Eń ataqlıları: Rimdegi Milliy muzey, Julia muzeyi hám villası, Bargeze muzeyi hám galereyası, áyyemgi kórkem óner galereyası, zamanagóy kórkem óner milliy galereyası, Florensiyadaǵı Milliy muzey, arxeologiya muzeyi, súwret galereyası (atap aytqanda, Uffitsi galereyası), Messina, Neapol, Palermo, Peruja, Veneciyadaǵı muzeyler.

Izertlewler milliy keńesi (1923) atom energiyası máselelerinen tısqarı barlıq pán tarawların basqaratuǵın hám oǵan basshılıq etetuǵın tiykarǵı mámleket shólkemi bolıp tabıladı. Oǵan ilimiy izertlew institut hám izertlew orayları, laboratoriyalar boysınadı. Keńes Italiyanıń xalıqaralıq ilimiy baylanısların ámelge asıradı. Atom energiyası Milliy komiteti atom energiyası salasındaǵı izertlew jumısların basqaradı. Italiyada bir neshe akademiya, atap aytqanda, Dei Linnei milliy akademiyası, Milandaǵı tábiyiy pánler hám ádebiyat akademiyası (1803), Palermo, Turin, Rim hám basqa qalalarda Medicina Pánler akademiyaları bar. Universitetler qasında ilimiy mákemeler isleydi. Yadro fizikalıq milliy institutı mámlekette sol tarawda alıp barılatuǵın barlıq izertlew jumısların birlestiredi. 20 dan aslam institutta awıl xojalıǵı pánleri salasında izertlew alıp barıladı. Densawlıqtı saqlaw ministrligi biologiya, ximiya, farmakologiya, gigiena hám basqa tarawlardaǵı islerdi qadaǵan etip turadı. Italiyada ayırım xalıqaralıq izertlew orayları — Neapolda Genetika hám biofizika institutı, Triyestta Teoriyalıq fizika orayı, Udineda Mexanika orayı, Isprada Yadro izertlewleri orayı bar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Italiyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Eń irileri: «Messagero» («Xabarshı», kúndelik gazeta, 1878-jıldan), «Corriera della sera» («Keshki xabarnama», kúndelik gazeta, 1876-jıldan), «La Stampa» («Baspasóz», kúndelik gazeta, 1868-jıldan), «Discussione» («Báseki», háptelik jurnal, 1953-jıldan), «Mondo operaio» («Jumısshı dúnyası», háptede 2 ret shıǵatuǵın jurnal, 1948-jıldan), «Panorama» (háptelik jurnal, 1962-jıldan), «Unità» («Birlik», kúndelik gazeta, 1924-jıldan), «Repubblica» («Respublika», kúndelik gazeta, 1976-jıldan). Italiyada 1924-jıldan radioesittiriw, 1954-jıldan telekórsetiwler alıp barıladı. Italiya radioesittiriw hám telekórsetiwler xızmeti — RAI-TV 1924-jılda dúzilgen. Ajensiya Natsionale Stampa Assochata (ANSA) informaciya agentligi 1945-jıldan, Ajensiya Jornalistika Italia (AJI) informaciya agentligi 1950-jıldan berli isleydi.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatınıń dáslepki úlgileri orta ásirlerde latın tilinde jaratılǵan (tiykarınan, liniy táriypler, ańızlar, waqıyalı qıssalar toqılǵan). Italyan ádebiyatında áyyemgi grek hám rim ádebiyatı dástúrleri hám shıǵıs mádeniyatınıń tásiri kúshli bolǵan. XII-XIII ásirlerde xalıq tilinde diniy hám dúnyalıq ádebiyat úlgileri («Novellino», «Jeti danıshpan kitabı» hám basqalar) jaratıldı. XIII ásirde shólkemlestirilgen «Jaǵımlı jańa usıl» filosofiyalıq poeziya mektebi wákilleri (G. Gvinitselli, G. Kavalkanti, Chinoda Pistoya, D. Freskobaldi) shın muhabbattı jırladı. Italiya ádebiyatınıń ullı wákili Dante dóretiwshiligi sol mektep tásirinde qáliplesti hám rawalandı. Onıń dóretiwshiligi italyan ádebiyatı hám ádebiy tilin rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. Italiyada gumanistlik dúnyaqaras hám jańa ádebiyat erte payda boldı. F. Petrarka, J. Bokkachcho, L. Ariosto hám basqa jazıwshılar absolyutizmi, diniy nadanlıqtı áshkara etti. Orta ásirlerde Italiyada komediya janrı rawajlandı. Bul janrda B. Bibbiyena, N. Makiavelli, P. Aretino ájayıp dóretpeler jarattı.

XVI ásir baslarında milliy ádebiy til qáliplesti, ádebiyatta gumanistlik dúńyaǵa kózqaras húkimranlıq etti, jańa ádebiy janrlar payda boldı. Biraq XVI ásir 2-yarımında mámlekette júz bergen ulıwma páseńlew tásirinde reakciya kúsheydi. Mikelanjelo Buonarroti, J. Bruno, T. Tasso hám basqa jazıwshılar gumanizm dástúrlerin dawam ettirdi. XVII ásirde formalıq aǵımlar, barokko usılı payda boldı. XVIII ásirde «nıqaplar komediyası» nıń qorǵawshısı K. Gotssi jańa dóretpeleri menen maydanǵa shıqtı. K. Goldoni milliy realistlik komediya janrı teoriyasın hám onlaǵan ájayıp komediyalardı jarattı. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında Italiya ádebiyatında revolyuciyalıq klassicizm aǵımı ústemlik etti. V. Alfyeri jawınger tragediyalar («Brut I», «Brut II», «Saul» hám taǵı basqalar) jarattı. Napoleon júrisleri dáwirinde patriotlıq ruwxındaǵı ádebiyat júzege keldi (U. Foskolonıń roman, tragediyaları). A. Mandzonıń romanları («Azatlıq bayramı», «Besinshi may» hám basqalar) nda miynetkesh xalıq wákilleriniń mártlik gúresi, shayır J. Leopardi dóretpeleri («Italiyaǵa», «Etikalıq taxtalar» sıyaqlı toplamlar) nde Italiya xalqınıń awır turmısı súwretlendi. XIX ásir 30-jıllarınan ádebiyat milliy azatlıq gúresi ideyalarınıń úgitshisi bolıp xızmet etti. Bul dáwirde, ásirese, tariyxıy roman, romantik drama, poeziya keń rawajlandı.

Italiya milliy ǵárezsizlikke eriskennen keyin de ádebiyatta milliy azatlıq ushın gúres dástúrleri dawam etti (R. Jovanolidiń «Spartak» romanı hám basqalar). Verizm (Italiya naturalizmi) aǵımınıń wákilleri — J. Kaduchchi, J. Verga, M. Serao, G. Deledda, L. Pirandello hám basqalar óz dóretpelerinde miynetkesh xalıq ómirin shın sáwlelendirdi. XIX ásir aqırlarında Italiya ádebiyatında páseńlew ruwxındaǵı neoromantizm, futurizm aǵımları payda boldı. Birinshi jáhán urısınan keyin mámlekette fashistler diktaturası ornatılǵannan soń, demokratik ádebiyat hám baspasóz qadaǵan etilip, tek «sap kórkem óner» ruwxındaǵı dóretpeler baspa etildi. 30-jıllar aqırınan Italiya demokratiyalıq ádebiyatı taǵı rawajlana basladı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Qarsılıq kórsetiw háreketi milliy mádeniyat hám ádebiyat rawajlanıwına jardem berdi. Urıstan keyingi jıllarda Italiya ádebiyatında bir qatar jas shayır hám jazıwshılar (I. Kalvino, M. Venturi, J. Vassani, D. Pea hám basqalar) payda boldı. Neorealizm jetekshi aǵımǵa aylandı. 60-90-jıllarda realistlik ádebiyat jańa basqıshta rawajlandı. Onıń iri wákilleri — V. Pratolini, A. Moravia, I. Kalvino, L. Shashi, M. Venturi, L. Malebra, S. Kvazimodo, E. Montale, D. Fo hám basqalar. Italiya ádebiyatı rawajlanıwına salmaqlı úles qostı. K. Goldoni («Eki bayǵa bir malay»), K. Gotssi («Baxıtlı gedey»), R. Jovanoli («Spartak»), Sh. Perro («Qızıl qalpaqsha»), J. Rodari («Sálem balalar»), Dante, J. Bokkachcho hám basqalardıń dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.

== Arxitektura ==
Etrusklar hám Áyyemgi Rim arxitektorlıq ansamblleri hám turaq-jay ımaratları Italiyanıń eń áyyemgi arxitekturalıq  estelikleri bolıp tabıladı (Qarańız: Rim). Dáslepki orta ásirlerden Rimdegi bazilika (Santa-Mariya Majore, V ásir, Santa Anessa, VII ásir) hám orayı gúmbezli shirkewler (San-Stefano Rotondo, V ásir), sonıń menen birge, Ravenna estelikleri kompleksi hám basqa estelikler saqlanǵan. XI-XIII ásirlerde roman usılında júzege kelgen ımaratlar payda boldı (Milandaǵı Sant-Ambrojo bazilikası, XI ásir, Aretssodaǵı Santa-Mariya della Pove shirkewi, XII ásir hám basqalar). Ayırım dóretpelerde Vizantiya arxitektorlıǵınıń tásiri bilinedi (Veneciyadaǵı áwliye Mark sobori, XI ásir, Palermodaǵı sobor).

XI-XII ásirlerde Pizadaǵı sobor maydanı kompleksi áyyemgi arxitektorlıq dástúrleri usılında júzege kelgen. Qalalardıń tez pát penen rawajlanıwı záwlim diniy-basqarıw ımaratları menen bir qatarda qala diywalları, dárwaza, minar, turar jay ımaratları, ratushalar qurıwdı da talap etti. XIII-XIV ásirlerde gotika rawajlandı (Milan, Orvyeto, Florensiya soborlari). Úlken qalalar júzege kele baslaǵannan keyin, qurılıstıń jańa ózgerisleri payda boldı (jámiyetlik hám mádeniyat ımaratlarına ayrıqsha itibar menen qarala basladı). B. Mikelanjelo, D. Bramante, J. Vinola hám basqa ataqlı arxitektorlar Rim hám Veneciyada saltanatlı ımaratlar qurıldı. Barokko arxitektorları (XVI ásir) kóp qalalarda bay xojalıqlar ushın úlken ansambller, jeke qorǵanlardı qıyabanlı, kolonnadalı hám fontanlı etip qurdı.

Ímaratlardıń sánine, salawatına ayrıqsha itibar berildi (L. Bernini, F. Barromini). Rimdegi áwliye Pyotr sobori menen  Navon maydanı (XVI-XVII ásirler) gózzal arxitekturalıq ansambllerden esaplanadı. XVIII ásirden klassicizm rawajlanıp, bul usıl Milan hám Neapol qalalarındaǵı ansambl hám teatr ımaratlarında iz qaldırdı. XX ásirde modernizm (Turindegi kórgizbe zalı), neoklassicizm (Rimdegi sport orayı), 60-jıllardan bolsa organikalıq arxitektorlıq ózgerisleri qáliplesti. Zamanagóy arxitekturalıq qurılıs hám ımaratlar qurıwda maydannıń keńligi hám qolaylıǵına, jańasha sheshimlerge ayrıqsha itibar berildi (Rimdegi Termini vokzalı, sport sarayı, Paduyadaǵı Italiya banki ımaratı).

== Súwretlew kórkem óneri ==
Italiya aymaǵındaǵı eń áyyemgi estelikler paleolit hám neolit dáwirlerine tiyisli (Apuliyadaǵı jartas súwretleri, Liguriya hám Emiliyadaǵı áyeller háykelsheleri). Jez dáwirinde (eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 2-yarımı) kórkem ılaydan islengen ıdıs buyımlar soǵıldı. Eramızǵa shekemgi VIII-II ásirlerden etrusklar estelikleri málim. Eramızǵa shekemgi VIII-VI ásirlerden Italiya, Greciya, eramızǵa shekemgi V ásirden eramızdıń V ásirine shekem Áyyemgi Rim mádeniyatı hám kórkem ónerin qáliplestiriw oraylarınan birine aylandı. Orta ásirlerde diniy ańızlar tiykarındaǵı dóretpeler payda boldı. Veneciya hám Siciliyada Vizantiya kórkem ónerine jaqın mozaika súwretleri jaratıldı. XII ásir aqırınan baslap diniy dáske súwretshiligi hám diniy ruwxtaǵı tábiyat kórinisli músinshilik tarqaldı.

XIII-XIV ásirlerde Florensiya, Piza, Siyena hám basqa qalalar kórkem ónerinde realistlik principler rawajlana basladı. XV ásirden Oyanıw dáwiri realistlik kórkem óneri rawajlandı. Súwretshiler tábiyatqa, insanǵa kóbirek múrájat ete basladı: Súwretshi hám músinshiler anatomiya hám optikanı ilimiy tiykarda úyrenip, ájayıp kórkem óner úlgilerin jarattı (Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafael, Jorjone, Titsian hám basqalar). XV-XVI ásirlerde maylı boyaw súwretshiligi, gravyura, ámeliy bezew (mebel, keramika, zergerlik), teatr dekoraciyası kórkem óneri joqarı tekshege kóterildi. XVI ásir aqırı hám XVIII ásirde saltanatlı hám dábdebeli barokko usılı (háykelshi L. Bernini, súwretshilerden Pyetroda Kortona, L. Jordano) payda boldı.

XVI ásir aqırlarında payda bolǵan akademizm (áǵa-ini Kartachchi) hám manyerizm (músinshi B. Chellini hám súwretshiler F. Parmijanino, A. Bronzino) kórkem óneri húkimranlıq etti. XVIII ásir Veneciya súwretshiliginde (J. B. Tyepolo, A. Kanaletto, F. Gvardi) turmıslıq baqlawlar kúshliligi menen kózge taslanatuǵın mazmunlı dóretpeler jaratıldı. XVIII ásir 2-yarımında klassicizm (A. Kanova) hám romantizm (F. Ayes, D. Morelli) payda boldı, keyinirek xojalıq janr hám peyzaj súwretshiligi rawajlandı. Músinshi V. Vela, súwretshilerden J. Fattori, T. Sinorini, S. Lega, J. Segantini hám basqa miynetkesh xalılarq turmısı, azatlıq ushın gúres temalarında dóretiwshilik etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin syurrealizm, abstrakt kórkem óner háwij alıp ketti. Bıraq olaqlıq hám formalizmniń bul bir úlgilerine qarsı gúreste realistlik kórkem óner wákilleriniń dóretiwshiligi kámal taptı. Músinshilerden F. Messini, J. Mansu, súwretshi R. Guttuzo, G. Mukki, K. Levi, K. Meloni hám olardıń dawamshıları italyan xalqınıń real ishki sezimlerin, miynetin, ómirin sáwlelendiriwshi dóretpeler jarattı.

== Muzıkası ==
Italiya — ataqlı qosıqshılar, opera, zamanagóy nota jazıwı hám fortepianonıń watanı. Uvertyura, simfoniya, kantata hám basqa muzıka janrları Italiyada jaratılǵan. Barkarola, gondolyera, frotolla, vilanella sıyaqlı qosıq túrleri, galyarda, siciliana, tarantella oyınları folklor tiykarında payda bolǵan. Xalıq muzıkasınıń bay dárekleri shirkew hám Italiya professional muzıkasına mákán bolǵan. Oyanıw dáwirinde dúnyalıq muzıka rawajlandı. XIV ásirde Are Nova mektebi, XV-XVI ásirlerde muzıka akademiyaları júzege keldi. XVI-XVII ásirlerde vokal-saz muzıkanıń oratoriya, kantata sıyaqlı jańa túrleri payda boldı. Florensiya hám Neapolda gomofoniya usılı rawajlanıwı tásirinde opera kórkem óneri qáliplesti. Ya. Peridiń «Dafna» (1594) operası usı janrdıń dáslepki úlgisi bolıp tabıladı. K. Monteverdi tariyxta birinshi bolıp ǵalabalıq opera teatrın ashtı (1637).

XVIII ásirde opera hám milliy qosıq kórkem óneri keń rawajlandı, belkanto usılı payda boldı. Florensiya, Bolonya, Neapol teatrlarında J. Pergolezi, A. Salyeri, J. Paiziyello hám basqalardıń reń-báreń operaları saxnalastırıldı. XVIII ásirde buff opera qáliplesti, jańa opera teatrları ashıldı. A. Vivaldi, D. Skarlatti, J. Tartini sıyaqlı sazende kompozitorlar koncert, sonata janrlarına tiykar salındı. N. Paganini óziniń az ushıraytuǵın atqarıwshılıq talantı hám romantik dóretpeleri menen ataqlı. XIX ásir opera kórkem óneri sociallıq-siyasiy qaraslar tásirinde rawajlandı. J. Rossini, V. Bellini, G. Donitsetti, J. Verdi operalarında xalıqtıń azatlıqqa umtılıwı óz kórinisin taptı. XIX ásir aqırında R. Leonkovallo, Sh. Puchchini hám basqa kompozitorlardıń operalarında turmıstı shın sáwlelendiriwge jóneltirilgen verizm usılı júzege kelgen. O. Respigi, A. Kazella hám basqalardıń dóretiwshiliginde muzıkalıq impressionizm hám de neoklassicizm usılları rawajlanǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiya muzıkasında tınıshlıq, azatlıq ushın, fashizmge qarsı gúres temaları áhmiyetli orın aldı. 50-jıllardan avangardizm tásiri kúsheydi. L. Dallapikkola, L. Berio, L. Nono dóretpelerinde ishki qarama-qarsılıq namaları jańlaydı, joqarı ideologiyalıq sáwlelendiriw qurallarınıń quramalılıǵı, toqımalılıǵı menen qosılıp ketedi.

Zamanagóy italyan kompozitorları arasında R. Vlad, J. F. Gedini, I. Montemetssi, G. Petrassilar ayrıqsha ajıralıp turadı. Ataqlı dirijyorları: A. Toskanini, P. Arjento, V. De Sabata, G. Kantelli, V. Ferrero, K. Sekki, K. Abbado; qosıqshıları: J. Simonato, R. Skotto, A. Stella, R. Tebaldi, J. Bekki, T. Gobbi, E. Karuzo, M. Del Monako, L. Pavarotti hám basqalar. Teatrlarınan «La Skala» (Milan), «San-Karlo» (Neapol), «Feniche» (Veneciya), Rim operası hám basqalar jáhánge ataqlı. 1970-jıllardan Italiya estrada kórkem óneri wákilleri jáhán kóleminde belgili (T. Kutuno, A. Chelentano, A. hám R. Pauer, J. Morandi, R. Kara, Pupo, R. Fogli, F. Papetti hám basqalar). Jańa muzıka korporaciyası (1923-jıldan), Muzıkashılar jámiyeti, 14 konservatoriya, kóplegen muzıka liceyleri, mektepleri, ilimiy institutları (atap aytqanda, Verdi miyrasların úyreniw institutı) bar. Veneciya, Florensiya, Verona sıyaqlı qalalarda hár jılı muzıka festivalları ótkeriledi. Ózbekstan teatrlarında Italiya kompozitorları (J. Rossini, J. Verdi, J. Puchchini, R. Leonkavallo, V. Bellini hám basqalar) nıń operaları («Sevilya shashtárezi», «Traviata», «Rigoletto», «Aida», «Otello», «Chiochio-San», «Masqarapazlar», «Luchiya de Lamermur» hám basqalar) jeńisli saxnalastırılǵan.

== Teatr ==
Teatr kórkem óneriniń búrtikleri xalıq dástúrleri, karnaval bayramları hám oyınlarına barıp taqaladı. Orta ásirlerde katolik shirkewine maqul túsken liturgik drama, misteriya, lauda janrları ústem edi. Oyanıw dáwirinde dúnyalıq pyesalar, komik janr rawajlandı. XVI-XVIII ásirlerde professional teatr payda boldı, saxnalardı dekoraciya menen bezew tártip-qaǵıydaları islep shıǵıldı. Xalıq dóretiwshiligi tásirinde «nıqaplar komediyası» rawajlandı. XVIII ásirde teatr kórkem ónerine aǵartıwshılıq ideyaları sińdirildi. K. Goldonidiń dramaturgiyadaǵı reformalıq iskerligi úlken rol oynadı.

XVIII ásir aqırlarında revolyuciyalıq hárekettiń kúsheyiwi nátiyjesinde jáhán dramaturglarınıń eń jaqsı dóretpeleri saxnalastırıldı. E. Rossi, T. Salvini, E. Duze, A. Ristori sıyaqlı ataqlı artistler jetilisip shıqtı. XIX ásirde hám XX ásir baslarında Italiya ádebiyatındaǵı, ásirese dramaturgiyadaǵı aǵım hám principler teatrda óz kórinisin taptı. Fashistler diktaturası jıllarında Italiya teatrı pútkilley páseńlewge ushıradı. Fashizm joq etilgennen keyin, demokratiyalıq kúshler tásirinde Italiya teatrı taǵı janlandı. L. Viskonti, E. De Filippe, J. Streler, L. Skuarsina gumanistlik ruwxtaǵı dóretpelerdi saxnalastırdı. Dáslepki turaqlı teatr («stabile») lar payda boldı. Rim, Milan, Genuya, Turin teatrları jáhán klassikası hám jergilikli avtorlardıń dóretpelerin kórsete basladı. Qospa truppalar da bar. V. Gasman, J. Le Lullo, F. Dzefirelli sıyaqlı rejissyorlar, A. Proklamer, G. Mauri, P. Stoppa, V. Marikoni hám basqa aktyorlar ataqlı.

== Kino ==
1895-jıl «Milan vokzalına kelgen poezd» atlı birinshi hújjetli film (rejissyor I. Pakkoni) jaratıldı. 1901-jıl Florensiya hám Rimde dáslepki kinoteatrlar ashıldı. Biraq 1904-jıl Turinde hújjetli-xronika filmleri studiyası ashılǵanınan keyin waqıyalı italyan kinematografiyası payda boldı. 1905-jılda F. Alberini menen D. Santoni Rimde óz kinostudiyasın dúzdi (1906-jıldan ol «Chines» dep atala basladı). 1905-1906-jıllardan Turin hám Milandaǵı kinofirmalar kórkem filmler islep shıǵarıwǵa kiristi. 1905-jılda «Chines» ǵalabalıq saxnalarǵa bay bolǵan birinshi italyan filmi — «Rimniń basıp alınıwı», keyinirek Italiyanıń birlestiriliwine arnalǵan dúrkinli kartinalardı jarattı. 1909 -1910-jıllarda «Kitilina», «Makbet», «Anita Garibaldi», «Don Karlos», «Otello», «Beatriche Chenchi» hám basqa filmler ekranǵa shıǵarıldı.

Italiya kinosı 1913-jılda joqarı tekshege kóterildi, onıń 497 filmi shet el kino bazarın toltırıp jiberdi. Bul dáwirde M. Kazerini, E. Benchivenga, D. Le Liguoro, E. Guatssioni, L. Maji, B. Negroni, D. Pastrone sıyaqlı rejissyorlar dóretiwshilik etti. Fashistler basshılıǵı dáwirinde (1922-1943) Italiya kino kórkem óneri nacizmniń agitaciya quralına aylandı. Soǵan qaramastan, A. Blazetti hám M. Kamerini súwretke alǵan filmlerde Italiya turmısındaǵı illetler áshkara etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiya kino kórkem ónerinde shın haqıyqatlıqtı sáwlelendiretuǵın progressiv baǵdardaǵı filmler jaratıla basladı. L. Viskonti, J. D. Santis, P. Jermi, Ch. Dzavettini, E. de Filippo hám basqalar. Italiya xalqınıń fashizmge qarsı gúresin, ápiwayı insannıń ómirin kinolentalarda real sáwlelendirdi («Rim, saat II», «Zeytunler astında tınıshlıq joq», «Chochara» hám basqalar).

Keyingi jıllarda «Italyansha neke», «Italyansha ajırasıw», «Hár kimdiki ózine…», «Sakko hám Vansetti», «Olar Shıǵısqa baradı», «Ayǵabaǵar» sıyaqlı filmler jaratıldı. Italiyadaǵı 40 tan artıq kinofirma jılına 200 den aslam film islep shıǵaradı. Kinoaktyorlar arasında A. Manyani, J. Mazina, S. Loren, J. Lollabrijida, K. Kardinale, S. Sandrelli, M. Mastroyanni, J. M. Volonte, F. Nero, A. Sordi, U. Tonyassi, M. Vitti, M. Plachido hám basqalar ataqlı. 1970-1990-jıllardaǵı eń jaqsı filmlerden «Teris aywan» (rejissyor E. Skola), «Gúl adamnıń baxıtsızlıǵı» (rejissyor B. Bertoluchchi), «Hayallar qalası» (rejissyor F. Fellini), «Úsh aǵa-ini» (rejissyor F. Rozi) n kórsetiw múmkin.

== Ózbekstan — Italiya qatnasları ==
''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan — Italiya qatnasları]]''

== Derekler ==
&lt;references/&gt;

{{Evropa}}
{{Sırtqı siltemeler}}
[[Kategoriya:Italiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
{{geo-stub}}</text>
      <sha1>o9ezhmq3j0nlcq5wc5rtqp5fud6rq6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Charlz Dikkens</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1812</id>
    <revision>
      <id>121044</id>
      <parentid>120429</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:54:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>121044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3183" sha1="smd2dcagianhmhvu81qc65ug6e79xmj" xml:space="preserve">{{Jazıwshı infoqutısı|súwret=Dickens Gurney head.jpg|súwret táriypi=Dikkens, 1867|atı=Charlz Dikkens|tuwılǵan jeri=[[Portsmouth]], [[Ullı Britaniya]]|qaytıs bolǵan jeri=[[Higham (Kent)|Higham]], [[Ullı Britaniya]]|ómirlik joldası=Catherine Dickens (1836–1858)|negizgi atı={{lang-en|Charles Dickens}}|qolı=Charles Dickens Signature.svg}}
'''Charlz Dikkens''' ({{lang-en|Charles Dickens}}; [[1812|1812-jıl]] [[7-fevral]] — [[1870|1870-jıl]] [[9-iyun]]) — [[Ullı Britaniya|inglis]] [[jazıwshı]]sı hám jámiyet sınshısı. Ol Viktoriya dáwiriniń eń jaqsı jazıwshısı esaplanadı. Ózi jasaǵan dáwirde onıń shıǵarmaları misli kórilmegen abırayǵa iye bolǵan, XX ásirde onıń ádebiy talantı sınshılar hám tiyisli shaxslar tárepinen tán alındı. Onıń roman hám povestleri pútkil dúnyaǵa belgili bolıp qalmaqta.

Angliyanıń [[Portsmouth]] qalasında tuwılǵan Dikkens ákesiniń qarızları sebepli qamaqqa túskennen keyin fabrikada islew ushın mektepti tárk etti. Durıs bilim almaǵan bolsa da, erte kámbaǵallıǵı onıń jetiskenlikke erisiw jolında járdem berdi. Ol óziniń 20 jıllıq miynet jolı dawamında háptede bir shıǵatuǵın gazetanı basqarǵan, 15 roman, 5 povest, júzlegen gúrriń hám fantastikalıq maqalalardı basıp shıǵarǵan, balalar huqıqları, bilimlendiriw hám basqa da jámiyetlik máselelerde jańalıqlar ushın gúresken.

Ol 1836-jılı basıp shıǵarılǵan «Pikvik qaǵazları» romanı menen dańqqa eristi. Bir neshe jıl ishinde ol xalıqaralıq tán alınǵan ádebiyatshı boldı, shaxs hám jámiyet haqqındaǵı yumorlıq, satiralıq hám keskin pikirleri menen belgili boldı. Romanlarınıń, tiykarınan, háptelik yamasa aylıq basılımlar kórinisinde shıǵıwı Viktoriya dáwirinde baspa óneriniń eń keń tarqalǵan túri bolǵan seriyalı basılımlardı baslap berdi. Seriyada shıqqan shıǵarmalar Dikkenske oqıwshılardıń juwapkershiligin jaqsı bahalaw imkaniyatın berdi hám ol tez-tez temalardı hám qaharmanlardıń rawajlanıwın ózi alǵan pikirler tiykarında qáliplestirdi. Mısalı, ómirlik joldasınıń pedikurı [[Devid Kopperfild]]tegi Maucher xanımnıń kemshilikleri birinshi planda turıptı degen pikirinen keyin ol qaharmannıń jaqsı qásiyetlerin rawajlandırǵan. Ol «[[Oliver Tvist]]» shıǵarmasındaǵı Fegin dep atalǵan ataqlı jınayatshı Ikey Solomonnan ilhamlanǵan bolsa kerek. Ol Leigh Hunttan ilhamlanıp jaratqan «Bleak House» filmin mırza Skimpole qaharmanınıń kitaptıń bólimlerin baqlap barıwshı doslarınıń másláhátleri menen islep shıqtı. Ol sol romandaǵı Lourens Baytorn hám shirkew xızmetkeri Muni ushın da haqıyqıy turmıstan úlgi alǵan edi. Ol Baytorn ushın Valter Savage Landordan, al Muni ushın Solsberi maydanındaǵı Luni ismli shirkew xızmetkerinen ilhamlanǵan edi. Ol óziniń temaların jaqsılap dúzetuǵın edi hám óziniń gúrrińlerine kóbinese házirgi waqıyalardıń elementlerin kirgizetuǵın edi.

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Jazıwshılar]]
[[Kategoriya:Charlz Dikkens]]</text>
      <sha1>smd2dcagianhmhvu81qc65ug6e79xmj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>James Joyce</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1820</id>
    <revision>
      <id>120986</id>
      <parentid>112439</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:22:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (2),  –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120986</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="590" sha1="btowat0rwtwygdg7tyhy8r2bmfjgttx" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı}}
[[Fayl:Revolutionary Joyce Better Contrast.jpg|nobaý|Joyce [[Zurich]]te (1918)]]
'''James Augustine Aloysius Joyce''' (aytılıwı: ''Djeyms Avgustin Aloizius Djoys''; 2 fevral, 1882 — 13 yanvar, 1941) [[Irlandiya]]lı jazıwshı hám shayır bolǵan. Ol 20-ásir basındaǵı [[modernizm]] háreketiniń iri wákilleriniń biri dep tán alınǵan. Joycetıń eń ataqlı jumısı ''[[Ulysses]]'' romanı esaplanadı.
[[Fayl:Joyce - Dubliners, 1914 - 3690390 F.jpg|nobaý|upright|left|''Dubliners'', 1914]]

[[Kategoriya:Jazıwshılar]]
[[Kategoriya:Shayırlar]]</text>
      <sha1>btowat0rwtwygdg7tyhy8r2bmfjgttx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kamerun</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1936</id>
    <revision>
      <id>121054</id>
      <parentid>115954</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:02:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (21) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121054</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15910" sha1="mfb78g54ynur2d3s4lr9ots84y2ye06" xml:space="preserve">'''Kamerun''' (inglisshe: Cameroon, francuzsha: Sategoip), '''Kamerun Respublikası''' (ing. Republic of Cameroon, frans. République du Cameroun) — [[Oraylıq Afrika]]daǵı mámleket. BMSh aǵzası. Batısta [[Atlantika okeanı]]nıń Biafra qoltıǵı menen tutas. Maydanı 475,4 mıń km2, xalqı 28,2 mln. adam (2023). Paytaxtı [[Yaoundé]] qalası. Basqarıw tárepten 10 wálayat (province) qa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Kamerun — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1972-jıl 2-iyunnan kúshke kirgen, oǵan 1995-jılda dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1982-jıldan Pol Biyya). Ol ulıwma, tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 7 jılǵa saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet — bir palatalı parlament (Milliy jıynalıs). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Kamerun ekvatorial hám arqa subekvatorial regionlarda jaylasqan. Jer maydanı arqaǵa qaray tómenlep baratuǵın tegistawlıq (1500-2000 m). Kamerun orayında Adamaua platosı bar (eń biyik noqatı 3008 m). Biafra qoltıǵı jaǵasında Kamerun vulkanik massivin (4070 m) ajıratıp turatuǵın oypatlıqtıń keńligi 150 km. Qazılma baylıqları: temir rudası, altın, boksit, qalay, titan, neft, tábiyiy gaz. Íqlımı qublasında ekvatorial, ızǵar ıqlım. Ortasha temperatura fevral yamasa martta 24-28°, iyul-avgustta 22-24°. Jıllıq jawın ishki aymaqlarda 1500-2000 mm, jaǵada 3000 mm den artıq (Kamerun massiviniń batıs hám qubla-batıs janbawırlarında — 10 000 mm ge shekem).

Kamerunnıń basqa bóleginde ıqlım — ekvatorial-mussonlı, jawın kóp jawadı, qısı qurǵaq. Ortasha temperatura 19-24°, arqasında 26-33°. Jıllıq jawın 500 mm ge shekem. Dáryaları kóp hám suwlı, bosaǵalı, gidroenergiyaǵa bay. Kópshiliginde keme qatnay almaydı. Aymaǵınıń '/, bólegine jaqını orman. Qubladaǵı qızǵısh-sarı ferralit topıraqta mudam jasıl ormanlar, jaǵada mangra putaqshaları bar. Qımbat bahalı aǵash beretuǵın terekler (qızıl, temir terek hám basqalar) kóp. Arqasındaǵı qızıl-qońır hám qara tropikalıq topıraqlarda savanna ósimlikleri ósedi. Ormanları tereklerde jasaytuǵın haywanlar (meshinler hám basqalar), pil, suw ayǵırı, krokodil, jılan, qus hám túrli shıbın-shirkeylerge bay. Qotos, nosorog, kiyik, jirafa, arıslan, gepard hám basqalar kóp. Haywanlardı saqlap qalıw ushın Benue, Bubanjida, Vaza milliy baǵları hám Bafia, Ja, Duala-Edea, Kampo qorıqxanaları júzege kelgen.

== Xalqı ==
Xalqınıń kóbisi bantu (duala, balundu, basa hám basqalar), shıǵıs bantoid (bamileke, bamum, tikar hám basqalar) til shańaraqlarına tiyisli. Rásmiy tilleri — francuz hám inglis tilleri. Xalqınıń 45% áyyemgi diniy ıqtıqattı saqlaǵan, 35% bóleginen aslamı xristian (tiykarınan, katolik), 20% sunniy musulman. Xalıqtıń 41% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Duala, Yaunde, Bafusam, Morva, Garva hám basqalar.

== Tariyxı ==
Kamerun aymaǵınan orta hám joqarı paleolit dáwirine tiyisli tas qurallar tabılǵan. Kamerunda dáslep pigmeylar jasap, ańshılıq, shárwashılıq hám dáslepki dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan. XVI ásirdiń 2-yarımınan Kamerunǵa portugallar, gollandlar, XVIII ásir baslarınan inglis, francuz, nemis, amerika dinge shaqırıwshıları (missionerlar) hám sawdagerleri kele basladı. Olar Kamerunlıqlarǵa duz, gazmol, ıdıs-tabaq, mıs quyması, spirtli ishimlikler alıp kelip satqan. Evropalıqlar Kamerunnan pil súyegi, palma mayı, burısh hám basqalardı alıp ketken. XVII-XVIII ásirlerde Arqa Kamerunda Mandora sultanlıǵı dúzildi. XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásir baslarında fulbe kóshpelileri Arqa hám Oraylıq Kamerunda bir neshe musulman mámleketlerin dúzdi. XVIII ásirde Oraylıq Kamerunda qáliplesken Bamum mámleketi fulbelarǵa qarsı gúresti. XVIII-XIX ásirlerde Oraylıq hám Qubla Kamerunda taǵı bir qansha mámleketler payda boldı.

XX ásir baslarında Germaniya Kamerunnıń arqa hám oraylıq bólimlerine húkimranlıq ete basladı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde inglis-francuz áskerleri Kamerun aymaǵın Germaniyadan tartıp aldı (1916). Shıǵıs Kamerun Franciya, Batıs Kamerun [[Ullı Britaniya]] qadaǵalawına ótti. Jergilikli xalıqtıń ǵalabalıq shólkemi — [[Nigeriya]] hám Kamerun Milliy keńesi (1944) hám de Kamerun xalıqları awqamı partiyası basshılıǵında Kamerun xalqı ǵárezsizlik ushın gúres basladı. Aqır-aqıbette, 1960-jıl 1-yanvarda Shıǵıs Kamerun ǵárezsizligi daǵaza etilip, 13-noyabrden Kamerun Respublikası dep júrgizile basladı. 1961-jıl 1-oktyabrde Batıs Kamerunnıń Kamerun Respublikasına birlesiwi nátiyjesinde Kamerun Federativ Respublikası (KFR) dúzildi. Mámleket ekonomikasın kóteriw ilajları kórildi: birden-bir pul hám ólshem birligi qabıllandı; barlıq siyasiy partiyalar Kamerun milliy awqamına birlestirildi. Awqamnıń 1-syezdinde KFR n rawajlandırıw programması qabıllandı. 1972-jıl 20-maydaǵı referendum nátiyjesinde KFR Kamerun Birlesken Respublikası dep ataldı. 1984-jıl 25-yanvardan baslap Kamerun Respublikası dep atalatuǵın boldı. Kamerun — 1960-jıldan [[BMSh]] aǵzası. Milliy bayramı — 20-may — respublika daǵaza etilgen kún (1972).

== Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları ==
Respublikanı qorǵaw háreketi, 1991-jılda dúzilgen; Kamerun xalqı demokratiyalıq birlespesi, 1966-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya hám rawajlanıw ushın milliy awqam, 1991-jılda dúzilgen; Social demokratiyalıq front, 1990-jılda tiykar salınǵan; Kamerun xalıqları awqamı, 1991-jıldan ashıq isley baslaǵan. Kamerun miynetkeshleri kásiplik awqamı shólkemi, 1972-jılda dúzilgen, Afrika kásiplik awqamları birligi shólkemine kiredi.

== Xojalıǵı ==
Kamerun — agrar mámleket. [[Oraylıq Afrika]] regionında ekonomikalıq kórsetkishleri tárepinen ortasha tabıslı mámleketler toparına kiredi. 1980-90-jıllarda jalpı ishki ónimniń ortasha jıllıq ósiw pátleri 7% ti quradı. Sanaat jıldamlaw rawajlanıwı sebepli jalpı ishki ónim quramı ózgerdi: sanaattıń salıstırmalı úlesi 44%, awıl xojalıǵınıń úlesi 24% boldı.

== Sanaatı ==
Kamerunda neft qazıp alatuǵın jáne onı qayta isleytuǵın, alyuminiy, koja ayaq kiyim, toqımashılıq hám aǵashsazlıq sanaatı kárxanaları bar. Qımbat bahalı aǵash (temir aǵash, qızıl aǵash) eksport etiwde Kamerun dúnyada 6-orında turadı. Ǵárezsizlik jıllarında mámleket ózin azıq-awqat penen tolıq támiyinlepǵana qalmay, shetke de satıp basladı. Elektr energiyanıń yarımına jaqını suw kúshi hám yarımınan kóbi janılǵı járdeminde payda etiledi (jılına ortasha 2,6 mlrd. kvt/saat). Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı — dıyqanshılıq. Egisliklerdiń 50% ten kóbi azıq-awqat eginleri, 30% eksportbap eginler menen bánt. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: tarı, aq júweri, mákke, salı, maniok, yams, makabo, taro, banan, jer ǵoza, palız eginleri, qumshekerqamıs, sobıqlılar. Kakao, kofe, kauchuk, temeki, paxta, shay, maylı palma hám basqalar da jetistiriledi. Kamerun arqa hám batısında kóshpeli hám yarım kóshpeli shárwashılıq áhmiyetli rol oynaydı. Qaramal, qoy, eshki, shoshqa, qus baǵıladı. Ishki suw háwizleri hám Biafra qoltıǵında túrli balıqlar awlanadı.

== Transportı ==
Mámleket ishkerisinde tasılatuǵın júklerdiń 70% temirjol transportına tuwrı keledi. Temirjoldıń uzınlıǵı 1175 km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı — 65 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Duala, dárya portı — Garva, xalıqaralıq aeroportlar — Yaunde, Duala, Garvada. Kamerun shetke neft, aǵash, paxta talshıǵı, kauchuk, banan, jer ǵoza, maylı palma ónimleri hám basqalardı shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, keń tutınıw buyımları, janılǵı hám de maylaw materialları hám basqalar aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Niderlandiya, Franciya, AQSh, Kanada, Yaponiya, Germaniya, Ispaniya. Pul birligi — Afrika franki.

== Medicinalıq xızmeti ==
Kamerunda shıpakerler Yaunde qalasındaǵı universitet medicina-sanitariya orayında tayarlanadı.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
6-12 jastaǵı balalar ushın májbúriy tálim engizilgen. Tálim Shıǵıs Kamerunda francuz, Batıs Kamerunda inglis tilinde alıp barıladı. Balalardıń 85% oqıwǵa qosılǵan. Mámleket mekteplerinen tısqarı menshikli mektepler de bar. Óner-texnika tálimi baslanǵısh mektep negizinde dúzilgen. Joqarı oqıw orınları: Yaunde universiteti (1962), Joqarı politexnika mektebi (1971), Joqarı jurnalistika mektebi (1970), Milliy awıl xojalıǵı kolledji, Milliy basqarıw mektebi, Milliy sport institutı, Joqarı baylanıs mektebi hám basqalar. Ilimiy mákemeleri: Ilimiy hám ámeliy izertlewler keńesi (1962), Pán-texnika izertlewleri milliy byurosı (1965), Pán rawajlanıwına kómeklesiw awqamı (1972), Afrika tillerin úyreniw region ilimiy izertlew orayı, Awıl xojalıǵı izertlew institutı, Demografiya izertlewleri institutı, Geografiya milliy institutı, Kánshilik-geologiya izertlewleri byurosı (1959), Paxta institutı hám basqalar. Kitapxanaları: Yaundeda milliy arxiv (1952), Yaunde universiteti kitapxanası, Joqarı normal mektep kitapxanası, Yaundedaǵı milliy kitapxana, Demografiya izertlewleri institutınıń kitapxanası hám basqalar. Ebolovda Oraylıq Kamerun xalıqları kórkem óneri muzeyi, Bafusamda bamilike kórkem óneri muzeyi, Fumbanda bamum kórkem óneri muzeyi bar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Kamerunda bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: &quot;Kamerun tribyun&quot; (&quot;Kamerun minberi&quot;, inglis hám francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1974-jıldan), &quot;Kamerun autluk&quot; (&quot;Kamerun perspektivası&quot;, inglis tilindegi menshikli gazeta, 1971-jıldan), &quot;Kamerun nuvo&quot; (&quot;Jańa Kamerun&quot;, francuz tilindegi menshikli gazeta, 1984-jıldan), &quot;Kamerun tayms&quot; (&quot;Kamerun waqtı&quot;, inglis tilindegi menshikli gazeta, 1960-jıldan), &quot;Ofjektif&quot; (&quot;Maqset&quot;, francuz tilindegi aylıq jurnal, 1979-jıldan). Kamnyus — húkimet informaciya agentligi 1978-jılda dúzilgen. Kamerun radio hám telekórsetiwi — húkimet mákemesi, 1988-jılda dúzilgen, ulıwma radioesittiriwler 1955-jıldan alıp barıladı.

== Ádebiyatı ==
Xalıq awızeki dóretiwshiligi Kamerun xalqı turmısında áhmiyetli rol oynaydı. XX ásir baslarında bamum jazıwı payda bolıp, bul jazıwda tariyx, medicina hám dinge tiyisli 3 dóretpe jaratıldı. 30-jıllardan jergilikli (bulu, duala) tillerde shıǵarmalar (tiykarınan, folklor xarakterinde) jaratıla basladı. Házirgi ádebiyatı, tiykarınan, francuz, tolıq emes, inglis tillerinde bolıp, milliy azatlıq háreketi menen bekkem baylanısqan. Kópshilik jazıwshılar ótkenge múrájat etse de, olardıń dóretpelerinde XX ásir 50-jıllarındaǵı azatlıq gúresiniń tásiri sezilip turadı (E. E. Yondonnıń &quot;Kamerun! Kamerun!&quot; poeziyalıq kompleksi hám basqalar).
Roman jazıwshılar jámiyettiń túrli qatlamları ómirin kórsetti, kolonizatorlikti sın pikir bildirdi (Mongo Betidiń &quot;Shápáátsiz qala&quot;, &quot;Tamamlanǵan missiya&quot; romanları hám taǵı basqalar). Kamerun ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Kamerun mádeniyatı jámiyeti, Kamerun shayırları hám jazıwshıları awqamı dúzildi. 1963-jıldan mádeniyat máselelerin sáwlelendiretuǵın &quot;Abbia&quot; jurnal shıǵa basladı. Ádebiy dóretpelerde eskilik sarqıtları (kóp hayallıq, qalıń alıs-beris) n áshkara etiw, azatlıq gúresi tariyxı, jańa turmıs qıyınshılıqları hám basqa temalar tiykarǵı orın tutadı. Dramaturgiya durıs tabıslarǵa eristi. Shayırlardan R. Filombe, F. Senga-Kyuo, F. Bebey hám basqa xalıq awızeki dóretiwshiligi dástúrlerin dawam ettiriw menen birge házirgi zaman máselelerin de qálemge aladı. S. M. Eno-Belinganıń lirika-filosofiyalıq qosıqlardan ibarat &quot;Negrsha nıqaplar&quot; kompleksi keyingi jıllardaǵı salmaqlı dóretpe boldı.

== Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri ==
Ílay, tas, aǵash hám bambuktan islengen sheńber, tuwrı múyeshli, qamıs tóbeli ılashıqlar, ıdısqa uqsatıp ılaydan qurılǵan 6-8 m li konus tárizli úyler kóp. XIX ásir aqırında iri qalalar (Yaunde, Duala) payda boldı, olarda arabsha hám evropasha usıl qosılıp ketken ımaratlar boy kóterdi. Keyingi jıllarda zamanagóy arxitekturalıq imaratlar jergilikli arxitektorlardıń joybarları tiykarında da qurıla basladı (Dualadaǵı &quot;Kokotye&quot; mıymanxanası, sawda palatası; Yaundedaǵı prezident rezidenciyası, francuz mádeniy orayı, vokzal ımaratları). Kamerun xalıqları arasında aǵash naǵıs oyıwshılıǵı (úy úskeneleri, aǵashtan islengen adam, haywan háykelsheleri hám olarǵa naǵıs salıw) rawajlanǵan. Zamanagóy aǵash naǵıs oyıwshılarınan Mombe Massanga, onıń ulı G. Muafo, sonıń menen birge, Isam Kanko eń ataqlıları bolıp tabıladı.

== Muzıkası ==
Kamerun xalqınıń milliy quramı túrli-túrliligi muzıka mádeniyatınıń ayrıqshalıǵın belgileydi. Saz ásbapları da túrlishe: urma ásbaplardan úlken-kishi barabanlar, ksilofon, balafon; tarlı-tırnama sazlardan ngombi, mvet, molori hám basqalar; úflep shertiletuǵın sazlardan kakaki, sanri sıyaqlılar. Hár bir xalıqtıń qosıqları, ásbap dásteleri quramı, atqarıw usılı hár túrli. Ayırım rayonlarda miynet procesine qor bolatuǵın muzıka: balıqshılar qosıǵı, mákke uqalawshı hayallar qosıǵı hám basqalar bar. Ayırım qosıqlar jeke, basqaları qor dawıslıqta hám de kóp dawıslıqta atqarıladı. Kóplegen qosıqlardı ayaq oyınnan ajıratıp bolmaydı. Pigmeylardıń qosıq-oyın dástúri de ayrıqsha. Olardıń &quot;mvet&quot; muzıka tamashaları oǵada ózine tartatuǵın dárejede. Xalıq muzıka dóretiwshiligi menen birge dástúriy professional (saray) muzıka janrları da rawajlanǵan. XX ásirde Evropa hám Amerika muzıkasınıń tásiri kúsheydi. Zamanagóy kompozitorlar, dirijyorlar, sazendeler jetilisip shıqtı, qosıq hám ayaq oyın ansamblleri dúzildi. Kamerun muzıkashılar hám kompozitorlar awqamı dúzildi (1972). Folklor úlgilerin toplaw hám úyreniw jolǵa qoyıldı.

== Teatrı ==
Kamerun xalıqları arasında áyyemnen ayaq oyın-muzıka oyınları — pantomimalar ádet bolǵan. Ayırım oyınlar geyde tamasha saxnasına aylanıp, xalıq, teatına uqsap ketedi. 1955-jıl Yaundeda jas artistler awqamı dúzildi. Truppa basshısı S. Avona óziniń &quot;Ebutunıń úyleniwi&quot;, &quot;Jumıssız&quot; pyesaların saxnalastırdı. 1961-jılda Dualada Kamerun xalıq teatrı ashıldı. Keyinirek dúzilgen &quot;Afrika avangardi&quot; drama truppası jergilikli avtorlardıń dóretpelerin saxnalashtırdı. Yaunde hám Dualada háwesker toparlardıń kórikleri, kórkem óner festivalları ótkerildi.

== Filmi ==
Kamerunda jaratılǵan dáslepki filmler etnikalıq kóriniste edi: &quot;Tam-tam Parijde&quot; (1963, rejissyor T. Sita-Bella), &quot;Bambilikeniń úlken úyi&quot; (1966, rejissyor J. P. Ngassa). 1966-jılda Informaciya ministrligi janında kino bólimi ashıldı. 1973-jılda kino sanaatı fondı shólkemlestirilip, filmler jaratıw ushın sol fondtan aqsha berilip basladı. Rejissyorı J. P. Dikong-Pipanıń &quot;Shaqlar&quot; (1964) hám &quot;Ákemdi qaytarıp beriń&quot; (1965) qısqa metrajlı filmlerinen keyin &quot;Biygana bala&quot; (1975), &quot;Azatlıqtıń qádiri&quot; (1979) filmleri dańq shıǵardı. Rejissyor D. Kamva &quot;Átkónshek&quot; hám &quot;Biziń qızımız&quot; atlı satiralıq filmler jarattı.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Afrika}}

== Sırtqı derekler ==
{{Wikiqoyma|{{PAGENAME}}}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Afrika mámleketleri]]
[[Kategoriya:{{PAGENAME}}]]</text>
      <sha1>mfb78g54ynur2d3s4lr9ots84y2ye06</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Johann Gutenberg</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2056</id>
    <revision>
      <id>121023</id>
      <parentid>115918</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (4) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121023</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2939" sha1="bw3fv3u8zxibcx0a1vgxuded3m5qi4f" xml:space="preserve">{{Underlinked|date=Iyun 2023}}
{{Orphan|date=Iyun 2023}}
{{Shaxs infoqutısı}}
[[Fayl:Gutenberg.jpg|thumb|250px|Johann Gutenberg]]
'''Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg''' (kóbirek '''Johann Gutenberg''' ismi menen belgili) (shama menen 1390-jillar — 3-Fevral' 1468), Nemis temir-ustasi hám oylap tabiwshisi bolǵan. Ol 1450-jillarda baspa boyinsha islegen miynetleri menen belgili, soniń ishinde ol topografiyani oylap tabiwi menen dańq arttirdi. &lt;br /&gt;
Gutenberg Mainz qalasında, sawdager Friele Gensfleisch zur Ladenniń sem'yasinda tuwildi. Gutenbergtiń ákesi jasap turǵan jeriniń atina &quot;zum Gutenberg&quot; dep familiyasin ózgertti. &lt;br /&gt;
Gutenberg baspa ushin metall sortin; siyalardi; (metal háriplerdi) júdá aniq teriw jolin; hám baspa mashinaniń jańa túrin oylap tapti. Ol baspa mashinasiniń pikirin vino islep shiǵariwshilardiń press mashinasinan aldi. Kóplegen adamlar Gutenbergti qozǵaliwshi teriw baspa isin oylap tapti dep oylaydi, lekin ol aldin Qitayda oylap tabilǵan edi; baspani kóriń.
&lt;br /&gt;
Qozǵalmali baspadan aldin adamlar blokli baspadan paydalandi. Blokli baspada basip shiǵariwshi mashina bir bólek metal yamasa aǵashtan toliq bir bet basilip shiǵar edi. Qozǵalmali baspa mashinada, bólek háripler (A, B, C ...) metal yamasa aǵashtan islendi, hám olar hár qiyli sózlerde qayta qayta paydalaniliwi múmkin boldi. Birgelikte alip qaraǵanda, Gutenbergtiń oylap tabiwlari basip shiǵariwdi tezletti. Renessans Evropada informatsiya jariliwi júzege keldi — qisqa waqit ishinde adamlar kóplep jańa kitaplar basip shiǵardi.&lt;br /&gt;
Jańa kitaplardiń kóplep sanda basiliwina Gutenberg basip shiǵarǵan Bibliya — Gutenberg Bibliyasi — sebep boldi.Bul adamlar kóp sanda basip shiǵarǵan birinshi Bibliya edi; oniń basip shiǵariwin Gutenberg 1455-jildiń 23-Fevral'inda baslaǵan. Gutenberg isbilermenlikti bilmegenligi sebepli óziniń oylap tabiwinan kóp aqsha isley almadi. Oniń nizam menen problemalari bolip, mashinalarin oziniń sherigi Johann Fustqa aldirip qoydi. Sol waqittaǵi Arxiepiskop Gutenbergke ashindi, hám oǵan hár jili kiyimler, vino, hám aziq-awqatlar menen napaqa beriwge wáde berdi. Gutenberg 1468-jili Mainz, Germaniyada qaytis boldi. &lt;br /&gt;
Óz waqtinda Gutenberg tabisqa erispedi, lekin oniń oylap tabiwi júdá áhmiyetli boldi. Qisqa waqit ishinde, jańaliqlar hám kitaplar Evropa boylap júdá tez tarqala basladi. Ilimpazlar bir biri menen jaqsi baylanisa aldi, hám nátiyjede ilim hám texnologiya tez rawajlana basladi. Kóplep adamlar oqiwdi úyrendi. &lt;br /&gt;
Búgingi kúnde elege shekem Gutenberg Bibliyasinan 60 danasi saqlanip qalǵan. Olar qozǵalmali baspa mashinadan shiqqan eń eski kitaplar esaplanadi. &lt;br /&gt;
''Gutenberg Galaktikasi'' hám Gutenberg Proekti Gutenbergtiń ati menen ataladi. AQSHtaǵi Gutenberg, Ayova qalası oniń atina qoyilǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Uncategorized|date=Iyun 2023}}</text>
      <sha1>bw3fv3u8zxibcx0a1vgxuded3m5qi4f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iran</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2360</id>
    <revision>
      <id>120960</id>
      <parentid>115865</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (36) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120960</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43676" sha1="rya5a5kindkpaf1hxhwwfyclmxu4sb9" xml:space="preserve">{{dereksiz}}
'''Iran Islam Respublikası''' (parsısha: جمهوری اسلامی ایران — Jomhuri ye Eslāmi ye Irān), qısqasha '''Iran''' (parsısha: ایران — Irān) — [[Batıs Aziya]]daǵı mámleket. Paytaxtı — [[Tegeran]] qalası. Maydanı 1 648, 95 km², xalqınıń sanı 86 835 152 adam (2023). Pul birligi — Iran riali. Basqarıw tárepten 31 ustonǵa bólinedi. Iri qalaları: Mashhad, Karaj, Tabriz, Sheroz, Isfahon, Ahvoz. Batıstan Irak (Kurdistan wálayatı), arqa-shıǵıstan Armenstan, Ázerbayjan hám Túrkiya menen, arqadan Túrkmenstan, shıǵıstan Awǵanıstan hám Pakistan menen shegaralas.

Iran aymaǵı arqa tárepten Kaspiy teńizi, qubladan Hind okeanınıń Parsı hám Umman teńiz qoltıqları menen juwıladı. Iran áyyemgi qoljazbalarga kóre derlik bes mıń jıllıq bay tariyxqa iye. Bul mámleket aymaǵındaǵı dáslepki mámleket — Elam, eramızdan aldınǵı 3 mıń jıllıqta Irannıń házirgi Xuzistan ustonı aymaǵında payda bolǵan. Ámeldegi Konstituciyası 1979-jıl 2-5-dekabrdegi referendumda tastıyıqlanǵan, keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Konstituciya boyınsha mámlekettiń joqarı rásmiy shaxsı — Iran Islam Respublikası Basshısı (1989-jıldan Said Ali Xomanaiy). Odan keyingi joqarı rásmiy shaxs — prezident (2021-jıldan Ibrohim Raisiy). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Islamıy Keńes jıynalısı (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Iran balalardı óltiriw boyınsha dúnyada birinshi orında turadı.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Iran Islam Respublikasınıń ámeldegi Konstituciyası 1979-jıldıń 2-5-dekabr kúnleri ótkerilgen putkil xalıq referendum nátiyjelerinen keyin qabıl etilgen. Keyin ayırım ózgerisler kirgizilgen. Rásmiy Iran — Islam Respublikası bolıp tabıladı. Bul mámleket házirde dúnyada júdá az bolǵan teokratik mámleketlerden biri. Mámleket Konstituciyasına kóre, mámlekettiń joqarı rásmiy shaxsı — Iran Islam Respublikası Joqarı Basshısı bolıp tabıladı. Joqarı Baslıq mámlekettiń ulıwma siyasatın hám basqa iskerlik tarawların qadaǵalaydı. Sonıń menen birge, áyne Joqarı Baslıq mámleket qurallı kúshleriniń bas komandiri, áskeriy razvedka basshısı. Joqarı Baslıq xızmetkerlerin mámlekettiń ayırım joqarı lawazımlarına tayınlaydı hám wazıypasınan azat etedi. Bular: Joqarı sud baslıqların, policiya basshısın, barlıq túrdegi qurallı kúshler komandirlerin, sonday-aq 12 dana Konstituciya qaraqshıları keńesinen 6 danasın. Joqarı Baslıq Ekspertler keńesi tárepinen saylanadı hám bul keńeske esabat beredi. 1979-jıldıń 3-dekabrinen 1989-jıldıń 3-iyunına shekem Iran Joqarı Basshısı Ruhulloh Xumayniy edi. Onıń óliminen keyin bul lawazımǵa sol jıldıń 4-iyun kúninen Ali Xomanaiy tayınlandı hám ol házirde Irannıń ámeldegi Joqarı Basshısı bolıp tabıladı.

Mámlekette ekinshi rásmiy joqarı shaxs — Iran Islam Respublikası Prezidenti bolıp tabıladı. Prezident mámleket Konstituciyası garanti, húkimet bası bolıp tabıladı. Prezident qararları Joqarı Baslıq tastıyıǵınan ótkeninen keyin qabıl etiledi. Iran prezidenti Ministrler keńesi aǵzaların tayınlaydı, mámleket húkimetin qadaǵalaydı. Mámleket prezidenti saylawı mámlekettiń 18 jasqa tolǵan puqaraları ulıwma, teń hám tuwrıdan-tuwrı putkil xalıq saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriwi jolı menen ótkeriledi hám 4 jıl múddetke saylanadı. Bir prezident kepilligi eki múddetten, yaǵnıy 8 jıldan kóbirek bolıwı mámleket Konstituciyası tárepinen sheklengen.

== Tábiyatı ==
Iran Old Aziya tawlıǵı regionınıń shıǵıs bóleginde jaylasqan hám Iran tawlıǵınıń batıs bólegin iyelegen. Iran arqada Kaspiy teńizine tutas, qublada Parsı hám Umman qoltıqları menen oralǵan (bul qoltıqlardaǵı Keshm, Xormuz, Xark hám basqa atawlar Iranǵa tiyisli). Jaǵaları oypatlıq, ayırım jayları mangra putaqshaları menen oralǵan. Jer maydanınıń yarımınan kóbi tawlı. Mámleket aymaǵınıń shetlerinde Arqa Iran, Shıǵıs Iran hám Qubla Iran tawları jaylasqan. Iran tawları arasında Elburs tawları (Damovand shıńı Irannıń eń biyik noqatı bolıp tabıladı, 5604 m) hám Túrkmenstan Xorasan tawları bólek ajıralıp turadı. Irannıń qubla batısında Zagros taw dizbegi jaylasqan. Shet dizbekler aralarında 1000-2000 m biyikliktegi tegistawlıqlar bar. Irannıń batısında, Armenstan tawlıǵında sóngen vulkanlar, ishki tegistawlıqlarda shól hám landshaftlı oyıqlar bar. Irannıń qubla jaǵasın Garmsar tegisligi iyelegen. Iran neft hám gaz rezervlerine bay. Taskómir, temir hám xrom káni, az ushıraytuǵın elementler, polimetall hám mıs káni, boksit, altınkúkirt, surma, barit, duz kánleri hám basqalar bar.

== Íqlımı ==
Iran aymaǵınıń úlken bóleginde suptropikalıq, kontinental, Parsı hám Umman qoltıqları jaǵasında tropikalıq ıqlım; jazı ıssı, qısı arqada suwıq, qublada jıllı. Yanvardıń ortasha temperaturası Tegeranda 2', Jasq qalası (Umman qoltıǵı jaǵasında) nda 19°; iyul ayında tap sol orınlarda 29 hám 32°. Ortasha jıllıq jawın 500 mm den kem, tek Elburs tawları janbawırlarında 2000 mm ge shekem, Seyiston batıǵında 5060 mm. Iranda dárya az. Iri dáryaları: Qorun, Safedrud, Atrek, Araks, Hilmand, Shatt ul-Arab. Tek Qorun dáryasında keme qatnaydı. Taw aralıǵındaǵı oyıqlarda aqpas kól (Urmiya, Dáryachai Namak hám basqalar) bar. Taw aldı tegisliklerindegi boz topıraqlarda shól ósimlikleri, tawlardaǵı qońır topıraqlarda sahra ósimlikleri ósedi. Oypatlar sorlaq. Elburs tawlarınıń arqa janbawırı keń japıraqlı orman menen oralǵan. Irannıń qublasındaǵı qızıl topıraqlarda savanna túrindegi ósimlikler ósedi. Dárya oypatlıqları otlaq, topıraǵı allyuvial. Irannıń haywanat dúnyası hár túrli. Tawlarda qoyan, shaǵal, taw eshkisi, jolbarıs, qaplan, dikobraz, oypatlıqlarda túlki, qasqır, sırtlan, buǵı, porsıq hám basqalar jasaydı. Mámleket orayındaǵı tegislikte keklik, Parsı qoltıǵı jaǵasında bir qazan hám qızıl ǵaz, Kaspiy teńizinde qımbat bahalı balıq túrleri — osyotr hám beluga kóp. Milliy baǵları: Kevir, Gúlistan, Urmiya, Oraylıq Elburs hám basqalar.

== Xalqı ==
=== Sanı ===
2015-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Iran xalqı 78 million 408 mıń 412 adamdı quraydı. 2011-jılda mámlekette ótkerilgen xalıq sanın sanaw hám dizimge alıw nátiyjelerine kóre, Iran xalqı sanı 75 million 149 mıń 669 adamdı quraǵan edi. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı — 42 adam/km² ga. 1979-jıldan berli Iran xalqı eki esege ósti hám 2006-jılǵa kelip 70 495 782 adamdı quradı. Sońǵı jıllarda bul rekord ósiw templeri passivlesken. 2009-jıldıń may ayı jaǵdayına kóre, Iran xalqınıń 60% ten kóbisi 30 jasqa tolmaǵan edi. Xalıq arasındaǵı sawatlılıq 85% ten aslam hám bul kórsetkish jıldan-jılǵa jaqsı tárepke ózgerip atır. Mámleket xalqınıń 70% ten kóbi qalalarda jasaydı. Iranda tuwılǵanlardıń 4 millionnan aslamı Irannan sırtta jasaydı. Olardıń tiykarǵı bólegi 1979-jılda mámlekette júz bergen Islam revolyuciyası kesirinen qashqanlar bolıp tabıladı. Bul qashqınshılar házirde tiykarınan AQSh, Kanada, Avstraliya hám Evropa mámleketlerinde jasaydı hám derlik barlıǵı bul mámleketler puqaralıǵın alǵan. 1996-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Irannıń ózinde 1 millionnan aslam qashqınshılar bar bolǵan. Olardıń tiykarǵı bólegi urıs hám qıyın ekonomikalıq jáne sociallıq jaǵday sebepli Awǵanstan hám Pakistannıń Vazirstanına kiretuǵın wálayatlardan kelgen.

=== Milliy quramı ===
Iranda 30 dan artıq millet wákilleri jasaydı. Xalqınıń 75% ten aslamı iraniy tiller hám iraniy xalıqlar toparına kiretuǵın xalıqlar: parsılar, kurdlar, lurlar, mozandaronlar, gilaklar, balujlar, tolishlar, baxtiyoriylar, pushtunlar, tájikler hám basqalar quraydı. Túrkiy tiller hám túrkiy xalıqlar toparına kiretuǵın ázerbayjanlar hám túrkmenler, sonıń menen birge basqa milletlerden, arablar, armenlar, ossuriyalıqlar, gruzinler, lolılar hám basqalar da jasaydı. Bul milletlerdiń 65% ten aslamı parsılar, shama menen 15% ázerbayjanlar, 10% kurdlar, 6% lurlar, 2% arablar, túrkmenler 2%, basqalar 3%.

=== Diniy quramı ===
Iran xalqı dinge sıyınıwshılardıń tiykarǵı bólegi musulmanlar bolıp tabıladı, yaǵnıy xalıqtıń 98% in musulmanlar quraydı. Olardan 89% islamnıń shia mazhabına, 9% islamnıń sunniy mazhabına sıyınadı. Iranda mámleketlik dini — islam dininiń shia mazhabı bolıp tabıladı. Bahrayn, Irak hám Ázerbayjandaǵı sıyaqlı, Iranda mámleket dinge sıyınıwshılarınıń yarımınan kóbi shia mazhabına sıyınıwshılar bolıp tabıladı. Iranda bul mazhab ushın múqaddes esaplanatuǵın eki qala jaylasqan. Bular: Mashhad hám Qum qalaları bolıp tabıladı.

== Tariyxı ==
Iran aymaǵında adamzat dáslepki paleolit dáwirinen jasaydı. Iranlıqlar tuwrısındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar Ossuriya jazba esteliklerinde keltirilgen. Eramızǵa shekemgi 834-jılda shah Salmanasar III tiń shıǵısqa etken júrisin xarakteristikalaytuǵın ideografiya jazıwlarında áyyemgi parsı tilinde sóylesiwshi xalıqlar jasaǵan Parsua mámleketi belgilengen. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıq basında Irannıń qubla-batısında dáslep qala mámleketler, keyin Elam mámleketi payda boldı. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq dawamında Iran aymaǵına hind-iran tillerinde sóylesiwshi hind-evropa qáwimleri kirip kele baslaǵan. Irannıń házirgi atı sol xalıqlar — oriylar atı (áyyemgi iransha aguapa — «oriylar mámleketi») nan alınǵan. Bul dáwirde Iran aymaǵınıń bir bólegi Ossuriya húkimranlıǵı astında bolǵan. Eramızǵa shekemgi shama menen 673-672-jıllarda Ossuriyaǵa qarsı kóterilgen qozǵalań nátiyjesinde Iran tawlıǵınıń arqa-batıs bóleginde Midiya mámleketi payda boldı. Eramızǵa shekemgi 550-jıl Midiya hám Farsıya patshalıǵı arasında bolıp ótken urıs (553-550) tan keyin húkimet Ahamaniyler dinastiyası qolına ótti. Grekler, keyinirek Evropanıń basqa xalıqları Farsıya atın mámlekettiń barlıq bólegine tiyisli dep bilip, onı Farsıya (Persiya) dep atap baslaǵan (Evropa ádebiyatında bul atama 1935-jılǵa shekem saqlanıp kelgen). Batıs penen Shıǵıs arasındaǵı sawda jollarında óz húkimranlıǵın ornatıw maqsetinde Ahamaniyler Greciya menen urıs alıp bardı.

Eramızǵa shekemgi 330-jıl Ahamaniyler mámleketi Aleksandr Maqduniy áskerleri tárepinen jeńiliske ushıradı. Onıń óliminen keyin Iran Salavkiyler mámleketi quramına kirdi. Eramızǵa shekemgi III ásir házirgi Iran hám Túrkmenstan shegaralarında Parfiya patshalıǵı júzege kelip, eramızǵa shekemgi II ásir ortalarında Irannıń barlıq aymaǵı onıń quramında bolǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirden Parfiya Rim menen uzaq múddetli urısqa kirdi. Eramızǵa shekemgi 224-jıl Parfiya qaramaǵındaǵı Farsıya húkimdarı Ardasher I Parfiyanıń sońǵı patshası Artaban V ti urısta jeńgennen soń, Sasaniyler mámleketin dúzdi. Sasaniyler húkimranlıǵı dáwirinde III ásir ortalarında moniylik, V ásir aqırlarında mazdakiylik payda boldı. VII ásirde Irandı arablar basıp aldı hám ol Arab xalifalıǵı quramına kirdi. Iranda islam dini tarqalıp, X ásirde xalıqtıń kóp bólegi oǵan sıyınıp basladı. IX-X ásirlerde Iran aymaǵında járdemshiler payda boldı. 900-jılda Xorasan hám pútkil Shıǵıs Iran Samaniyler qol astına ótti, keyin Shıǵıs Iran Orta Aziyanıń bir bólegi hám házirgi Awǵanstan aymaǵı menen birgelikte Gáznaviyler mámleketi quramına kirdi.

XI ásirde Iranǵa túrkiy qáwim (oǵuz) ler kirip keldi. Olardan biri — saljukiyler ǵaznaviyler áskerin joq etip, Irandı hám oǵan qońsılas mámleketlerdi basıp aldı hám Saljukiyler mámleketin dúzdi. XII ásir baslarında Saljukiyler mámleketi bóleklenip, qatar sultanlıqlar payda boldı. XII ásir aqırında Iran Xorezmshahlar mámleketine qosıp alındı. 1220-1256-jıllarda Irandı mongollar basıp aldı hám XIV ásirdiń ortalarına shekem Hulokuiylar mámleketi quramında boldı. XIV ásirdiń 30-80-jıllarında Xorasanda mongol hám jergilikli zıyalılar zulımına qarsı Sarbadorlar kóterilisleri, 1350-jıl Mozandaron hám Gilonda Saidler háreketi bolıp ótti, nátiyjede sarbadorlar hám saidler mámleketi payda boldı. XVI ásir basında Irannıń barlıq bólegi Safaviyler qolına ótti. 1502-jıl shia mazhabı mámleket dini dep daǵaza etildi. XVII ásirdiń aqırı — XVIII ásir baslarında mámlekettiń túrli bólimlerinde zıyalılarǵa qarsı qozǵalańlar, sonıń menen birge, tásirge salınǵan awǵan, túrkmen, kurd, ázerbayjan hám basqa xalıqlardıń azatlıq háreketleri baslanıp ketti.

Awǵan qáwimleriniń 1709-1722-jıllardaǵı kóterilisleri nátiyjesinde 1722-jıl olar Safaviyler paytaxtı bolǵan Isfahandı iyeledi. Awǵan xanlarınıń húkimranlıǵına qarsı xalıq háreketi baslanıp ketti. 1723-jıl Irannıń arqa-batıs hám oraylıq wálayatlarına bastırıp kirgen túrkler quwıp shıǵarıldı. Iran mámleketi Nadirshah basshılıǵında kútá úlken imperiyaǵa aylandı. 1747-jıl hiyle nátiyjesinde shah óltirildi hám Iran mámleketi bóleklenip ketti. XVIII ásir aqırında zand hám qojar xanları arasında uzaq dawam etken gúresten keyin Iranda Qojarlar dinastiyası ornatıldı. XVIII ásir aqırınan Iran Evropa mámleketleriniń kolonizatorlik obiektine aylandı. XIX ásirdegi Rossiya-Iran urısları nátiyjesinde burın Iran basıp alǵan Kavkaz artı aymaqları Rossiyaǵa ótti. XIX ásirdiń 50-jıllar ortalarında mámlekette social qarama-qarsılıqlardıń kusheyiwi Bobiylar kóterilislerinde óz kórinisin taptı. XIX ásirdiń 60-jılları — XX ásir baslarında Iran tiykarınan, Ullı Britaniya hám Rossiyanıń yarım koloniyasına aylandı. XIX ásir aqırınan zulım jáne social qarama-qarsılıqlardıń kusheyiwi 1905-1911-jıllardaǵı Iran revolyuciyasınıń baslanıwına imkan jarattı.

Nátiyjede konstituciya daǵaza etildi, parlament (jıynalıs) shaqırıldı. 1911-jıl aqırında Iran revolyuciyası Angliya hám Rossiya tárepinen bastırıldı. Birinshi jáhán urısı jılları (1914-1918) nda Iran urısqa kirgen mámleketlerdiń áskeriy háreketleri maydanına aylandı. 1919-jıl Iran Ullı Britaniya tárepinen basıp alındı. Mámlekette milliy azatlıq gúresi háwij aldı. Iran Ázerbayjanı (1920), Gilon hám Mozandaron (1920-1921), Xorasan (1921) da kúshli milliy azatlıq háreketleri bolıp ótti. 1921-jıl 21-fevralda oń kúshler Rizaxan komandirligi astında mámleket awdarıspaǵın ámelge asırdı. Said Ziyovuddin basshılıǵındaǵı jańa húkimet (bul húkimet quramında Rizaxan áskeriy ministr bolǵan) demokratiyalıq háreket jayılıp ketpew ilajların kórdi hám jámiyetlik qısıwı astında 1919-jılǵı Angliya-Iran kelisimin biykar etti. 1925-jıl 12-dekabrde Shólkemlestiriw jıynalısı Rizaxandı Rizashah Pahlaviy atı menen Iran shahı dep járiyaladı. 1930-jıllardıń ortalarınan Iran Germaniya menen baylanısların kúsheytirip basladı. Ekinshi jáhán urısı jılları (1941-jıl avgustta) Iran aymaǵına sovet hám inglis áskerleri kirgizildi (1945-jıldıń aqırı — 1946-jıl mayda alıp shıǵıp ketildi). 1941-jıl 16-sentyabrde Rizashah taxttan waz keshti jáne onıń ornına balası Muhammed Riza Pahlaviy otırdı.

1943-jıl 9-sentyabrde Iran Germaniyaǵa qarsı urıs járiyaladı, bıraq áskeriy háreketlerde qatnaspadı. 1945-1946-jıllar Iranda kúshli antiimperialistlik hám demokratiyalıq háreketler háwij aldı. Húkimet [[AQSh]] hám [[Ullı Britaniya]] járdemine súyene otırıp, bul háreketlerge shek qoydı. 1960-jıllardıń baslarında mámlekette social hám ishki siyasiy jaǵday keskinlesti. Shah húkimeti monarxiya basqarıw principi hám áskeriy qúdiretin bekkemlew maqsetinde reformalar ótkeriwge kiristi (agrar reformalar ótkerildi, bilimlendiriw hám densawlıqtı saqlaw sistemasın jaqsılawǵa tiyisli ayırım ilajlar ámelge asırıldı). Biraq shah basqarıw principiniń reakcion ishki siyasatı, batıs Iranda islam dininiń fundamental qádiriyatların qayta tiklewge umtılıwshı ruwxaniylerdiń keskin qarsılıǵına ushıradı. 1979-jıl fevralda monarxiyaǵa qarsı revolyuciya nátiyjesinde shah basqarıw principi awdarıldı. Revolyuciyaǵa súrginnen qaytqan shialar jetekshisi Oyatullo Humayniy (1964-jıl mámleketten súrgin etilgen) basshılıq etti. Muhammed Riza Pahlaviy mámleketten shıǵıp ketiwge májbúr boldı. 1979-jıl 1-aprelden mámleket rásmiy túrde Iran Islam Respublikası dep at berildi. 1979-jıl aqırında Iran menen Irak arasındaǵı qatnaslar keskinlesti. Iran menen Irak arasında Shatt ul-Arab dáryası boylap ótken shegara jónindegi jánjel qurallı soqlıǵısıwǵa aylanıp ketti. 8 jıl dawam etken bul kelispewshilik eki tárepti de haldan taydırdı. Humayniy óliminen keyin (1989) húkimet joqarısına kelgen jańa húkimet bir qansha unamlı reformalardı ámelge asıra basladı, sırtqı siyasatta Irandı xalıqaralıq kólemde jekelenip qalıw jaǵdayınan shıǵarıw jolın belgiledi.

Iran 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetin 1991-jıl 25-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 10-mayda diplomatiyalıq qatnaslardı ornatqan. Milliy bayramı — 11-fevral — Islam revolyuciyası kúni (1979).

== Siyasiy partiya hám shólkemleri ==
Iran Islam Respublikası Konstituciyasına qaray, Iranda Islamǵa baylanısı bolmaǵan siyasiy partiya hám shólkemler iskerligi qadaǵan etilgen. Házirgi kúnde mámlekettiń ishki siyasiy turmısında bir qatar islam partiya hám awqamları bar bolıp, olar arasında itibarǵa ılayıq bolǵanları Gúresip atırǵan ruwxaniyler jámiyeti, Islamıy Iran birlik partiyası, Islamıy Iran awızbirshilik partiyası, Rawajlanıwǵa xızmet etiwshiler awqamı, Imam Humayniy siyasatı tárepdarları awqamı bolıp tabıladı.

== Ekonomikası ==
Iran — neft sanaatı rawajlanǵan agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı 21,3%, sanaat 32,7% (atap aytqanda, neft hám gaz qazıp alıw 18,7%) ti quraydı. Sanaatında neft, gaz, kómir, xrom, qorǵasın, rux, mıs, marganets hám temir kánin qazıp alıw úlken áhmiyetke iye. Jılına ortasha 85 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Neftti qayta islew, neft ximiyası kárxanaları bar. Qara hám reńli metallurgiya, mashinasazlıq hám metallsazlıq, azıq-awqat, toqımashılıq sanaatı rawajlanǵan. Ónermentshilik (gilem toqıw, metall buyımlar tayarlaw) penen de shuǵıllanıladı. Awıl xojalıǵı mámleket ekonomikasınıń áhmiyetli tarmaǵı esaplanadı. Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı — dıyqanshılıq. Tiykarǵı azıq-awqat egini — biyday; sonıń menen birge, arpa, salı, sobıqlı dán eginleri egiledi. Baǵshılıq (erik, shaptalı, ánjir, piste, xurma, behi, ánar, citrus miyweler, ǵoza hám basqalar), júzimshilik, palız eginlerin egiw hám palızshılıq penen mámlekettiń hámme bóleginde shuǵıllanıladı. Paxta egiledi, qant láblebi, qumshekerqamıs, temeki jetistiriledi, shay ósiriledi. Shárwashılıǵında qoy, eshki, qaramal, eshek, túye, at, ǵashır baǵıladı. Qusshılıq rawajlanǵan. Nawqanshılıq penen shuǵıllanıladı. Parsı qoltıǵı hám Kaspiy teńizinde balıq awlanadı. YUNESKO tárepinen belgilengen dúnya civilizaciyası miyraslarına tiyisli 12 tariyxıy esteliktiń 3 ewi Iranda jaylasqan. 2001-jıl Irandı 1 402 160 shet el turist zıyarat etti, shet el turizminen túsken dáramat 1,112 mlrd. AQSh dolların quradı. Pul birligi — rial.

== Aymaqliq bóliniwi ==
=== Iri qalaları ===
Iran xalqınıń 70% ten kóbi qalalarda jasaydı. Ayırım esap-kitaplarǵa kóre, bul kórsetkish 2030-jılǵa kelip 80% ten asıp ketiwi múmkin. Mámlekette 2011-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, 1331 túrli kólemdegi qalalar bar. 1951-jılda, mámlekette 201 qala bar edi. Irannıń segiz qalası millioner-qala mártebesine iye, yaǵnıy bul 8 qalada 1 millionnan aslam adam jasaydı. Irannıń paytaxtı hám eń iri qalası — Tegeran. Bul qalanıń xalqı 2015-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, 8 846 782 adamdı quraydı. Tegeran aglomeraciyasında bolsa 15 200 000 den aslam adam jasaydı. Áyne Tegeranda mámleket sanaatınıń yarımınan kóbi jaylasqan. Úlkenligi hám xalqınıń sanı boyınsha mámlekettegi ekinshi qala — Mashhad. Bul qala shia mazhabı tabınıwshıları ushın múqaddes qala esaplanadı hám Mashhad xalqı 2011-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre 2 749 374 adamdı quraydı. Irannıń basqa millioner qalaları: Karaj, Isfahan, Tabriz, Sheroz, Qum, Ahvoz.

== Transportı ==
''Tiykarǵı maqala: [[Iranda transport]]''

Transport jolınıń uzınlıǵı 7,3 mıń km. Ishki júklerdiń tiykarǵı bólegi avtomobil transportında tasıladı. Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 167 mıń km. Teńiz sawda flotınıń tonnası 8345 mıń tonna dedvaytti quraydı. Parsı qoltıǵındaǵı tiykarǵı portları: Bandar-Abbos, Bandar-Humayniy, Bushir, Xark, Abadan, Bandar-Mohshahr; Kaspiy teńizinde — Enzeli, Novshahr, Amirabad. Tegeran, Sheroz, Isfahan, Bandar-Abbos, Abadan, Tabrizde xalıqaralıq aeroportlar bar. Iran shetke neft hám neft ónimleri, ǵalı, gaz, paxta, mıywe, teri, metall buyımlar shıǵaradı; shetten azıq-awqat, mashina hám úskeneler, sanaat shiyki zatın aladı. Sırtqı sawdada Germaniya, Italiya, Kuveyt, BAÁ hám basqa mámleketler menen sheriklik etedi. Iranda shet el turizmi rawajlanǵan.

== Medicinalıq xızmeti ==
Iranda ortasha ómir 69 jastı quraydı. 2003-jıl 110 797 orınlı 730 emlewxana (120 sı menshikli), 307 169 shıpaker, miyirbiyke hám farmacevt isledi. Shıpakerlar universitet hám orta arnawlı medicina bilim orınlarında tayarlanadı. Házirgi waqıtta Iranda densawlıqtı qamsızlandırıw jolǵa qoyılıp atır.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
=== Baslanǵısh hám orta bilim beriw ===
Iranda 5 jıllıq biypul májburiy baslanǵısh tálim engizilgen. Eki basqıshtan ibarat 7 jıllıq orta mektep tálimi bar. Mámlekette sawatlılıq kórsetkishi 85,0% ten zıyatlaw hám bul kórsetkish jıldan-jılǵa jaqsı tárepke ózgerip atır. 2004-jıl maǵlıwmatlarına kóre, sol jılǵı oqıw jılında mámlekettegi mekteplerde 17 million 196 mıń 588 oqıwshı tálim alǵan hám bul kórsetkish Iran xalqınıń tez pátte ósiwi nátiyjesinde keskin asıp atır. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları pedagogikalıq bilim orınlarında, orta mektep oqıtıwshıları Tegeran universiteti qasındaǵı pedagogika institutında tayarlanadı.

=== Joqarı tálim hám joqarı oqıw orınları, muzeyler ===
Joqarı maǵlıwmatlı kadrlar Tegeran universiteti, Tegerandaǵı Iran milliy universiteti, Farobiy universiteti, Sheroz, Mashhad, Isfahan, Tabriz, Karaj, Ahvozdaǵı universitetlerde, Tegeran politexnika institutı, Abadan neft institutı hám basqalarda tayarlanadı. 2004-jıl joqarı oqıw orınlarında 1 million 673 mıń 753 student oqıdı hám bul kórsetkishler de keskin ósip atır. Institutlar Tegerandaǵı pán hám bilimlendiriw rawajlanıwın izertlew hám rawajlandırıw institutı, Iran mádeniyatı izertlew orayı, Kórkem óner hám arxeologiya tariyxı milliy orayında, sonıń menen birge, Tegeran, Mashhad, Tabriz, Sheroz, Isfahan, Ahvoz universitetleri hám basqa joqarı oqıw orınlarında da alıp barıladı. Mámleket iri kitapxanaları: Tegerandaǵı Iran Milliy kitapxanası (1935), Parlament kitapxanası (1924), hár bir universitet qasındaǵı kitapxanalar. Mádeniyat ministrligi sistemasında 1500 dan aslam kitapxana bar. Iranda arxeologiya hám etnografıya muzeyi, Gúlistan sarayı muzeyi, Milliy kórkem muzeyi, Gilemler muzeyi hám basqa iri hám bay muzeyler bar.

=== Baspasóz hám ǴXQ ===
Iranda baspasóz hám ǴXQ jaqsı rawajlanǵan. Mámlekettegi baspasóz, televidenie, radio hám basqa ǴXQ quralları mámleket qadaǵalawında. Iranda bes júzden aslam gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Tiykarǵı hám iri gazetaları: «Abror» (1985-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Keyhon» (1942-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Risolat» (1985-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Egtelot» (1925-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Ettelote haftagi» (1941-jıldan baspadan shıǵarıladı). Islam Respublikası informaciya agentligi (IRNA), 1934-jıl dúzilgen. «Iran Islam Respublikası hawazı» milliy radiosı 1971-jıl dúzilgen. Iran televideniesine 1971-jıl tiykar salınǵan.

== Ádebiyatı ==
Iran ádebiyatın shártli túrde 3 basqıshqa bóliw múmkin: áyyemgi, orta ásir hám zamanagóy. Iran ádebiyatınıń dáslepki úlgileri áyyemgi parsı tilinde jaratılǵan. Qaharmanlıq eposınıń dáslepki kórinisleri Ahamaniyler dáwirine tiyisli ideografiya jazıwlarında óz sawleleniwin tapqan. Iran arablar tárepinen jawlap alınıp (VII ásir), onıń aymaǵı xalifalıq quramına kirgennen keyin Iran ádebiyatı arab tili hám islam tásirinde qáliplesti. IX ásirge kelip ádebiyatta parsı tiliniń poziciyası kúsheydi. X ásirdiń 2-yarımınan baslap parsı tili Shıǵısta poeziya tili dárejesine kóterildi. X-XV ásirler Iran poeziyasınıń rawajlanıw dáwiri esaplanadı. Bul dáwirde Firdawsiy, Omar Hayyam, Saadiy, Rumiy, Hafız sıyaqlı dúnya ádebiyatınıń jaqtı juldızları ózleriniń ólmeytuǵın dóretpelerin jarattı. Olardıń poeziyasında gumanizm, insannıń ullı zat ekenligi, ruwxıy bárkámallıq tárepke umtılıw ideyaları jırlandı. Parsı ádebiyatınıń eń jaqsı ǵáziynesi bolǵan Firdawsiydiń «Shahnama» dástanı maydanǵa keldi. Bul dáwirde Iran ádebiyatınıń eski janrları bolǵan rubayı, táriyp, ǵázzel hám kontinent jáne de rawajlandı. Usınıń menen birge Abdullo Ansoriy, Farididdin Attor hám basqalardıń dóretpelerinde sufizm táliymatı ideyaları óz kórinisin taptı. Mongollar tárepinen Irannıń basıp alınıwı (1220-1256) nátiyjesinde mádeniy turmıs kriziske ber burdı. XIII ásirdiń 2-yarımına kelip Iran ádebiyatında gimn hám qaharmanlıq eposları rawajlantı. XVI ásir aqırı Iran ádebiyatında shia mazhabına tán joqlaw qosıǵı qosıq janrı qáliplesti. Bul dáwirge kelip Iran eski ádebiyatı saray poeziyası sheńberinde rawajlandı.

XVII ásir Iran ádebiyatında hind usılı (sabke hindi) ústemlik ete basladı. Bul jaǵday XVIII ásirde Iran shayırları Mushtaq Isfahaniy, Azaniy Bikdeliy Koshoniy, Hotif Isfahaniy hám basqalardıń kelispewshiligine ushırap, Iran ádebiyatında «bozgasht» (qaytıw) dep atalatuǵın jańa jónelistiń payda bolıwına alıp keldi. Bul jónelis dáslepki Iran eski poeziyasına tán usıldı qayta janlandırıwǵa qaratılǵan is-háreketler menen ańlatıladı. XIX ásirde Iran ádebiyatında yadnama hám saparnamalar payda bolıp, jańa parsı proza janrına tiykar salındı. Iranda keń qulash jayǵan milliy azatlıq háreketi (1905-1921) publicistika hám satirik poeziyanıń qáliplesiwine túrtki boldı. M. Báhár, A. Lohutiy dóretiwshiliginde ádalatsızlıqqa qarsı gúres ideyaları kórindi. XX ásirde Iran ádebiyatında roman hám realistlik gúrriń janrı rawajlandı. Bul dáwirde Murtazo Mushfiq Kozimiydiń «Qorqınıshlı Tegeran» (1924), Abbos Kozimiydiń «Mashaqatlı turmıs» (1931), Yahyo Davlatobodiydiń «Shahrnoz» (1926), Said Nafisiydiń «Farangis» (1931) atlı dóretpeleri basıp shıǵarıldı. XX ásirdiń 30-jıllarında Iran poeziyasına jańa qosıq janr «sheri nou» kirip keldi. Dástúriy aruz salmaǵınan waz keship, erkin usılda qosıq jaratıw bul jónelistiń xarakterli tárepi bolıp tabıladı. Iran poeziyasındaǵı jańa jónelistiń tiykarshısı Nimo Yushij (1895-1961) esaplanadı. 1940-1950-jıllar prozada sociallıq ómirdi sáwlelendiriwshi bir qatar realistlik dóretpeler jaratıldı. Sadıq Hidoyat (1903-1951) tıń «Qańǵı iyt» (1943), «Hajı aǵa» (1945), Bozorg Alaviydiń «Eliw úsh» (1942), «Onıń kózleri» (1952) gúrrińleri jámiyetshilik itibarın qazandı. Islam revolyuciyasınan keyin Iran ádebiyatında azatlıq hám revolyuciyanı jırlawshı qosıqlar, Iran-Irak urısında qatnasqan jawıngerlerdiń mártligi hám patriotlıǵın sáwlelendiriwshi dóretpeler, diniy jóneliste jazılǵan qosıq jıynaqları keń orın aldı.

== Arxitekturası ==
Iran aymaǵındaǵı arxitekturalıq estelikler uzaq ótmishke3 barıp taqaladı. Iranda neolit dáwirine tiyisli paxsadan qurılǵan turar jaylar (Koshon janındaǵı TepeSialk, Sheroz qasındaǵı Tali-Bakun) tabılǵan. Midiya patshalıǵı dáwiri (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 1-yarımı) nde onıń paytaxtı Ekbatana átirapında (házirgi Hamadon) qorǵan diywalları júzege kelgen. Ahamaniyler dáwirinde saray arxitekturası keń rawajlandı (Pasargada, Persepolis, Suzadaǵı saray kompleksleri). Ahamaniyler saray arxitektorlıq usılına sánlilik, haywan háykelsheleri menen bezetilgen biyik baǵanalar tán. Tiykarǵı qurılıs materialları — shiyki gerbish, tas hám aǵash. Tórtmúyesh formasındaǵı zardushtiylik ibadatxanaları da sol dáwirge tiyisli arxitekturalıq estelik esaplanadı. Parfiya patshalıǵı dáwirinde háwli tárepine ashıq áywanlı saraylar qurılǵan. Sasaniylar dáwirinde qalalar tez pát penen júzege kele baslandı. Qalalar dóńgelek yamasa tuwrı tórtmúyesh sızılmalı etip, qalıń diywal menen oraldı. Jay qurılısında tas, miytin gerbish, aǵash qollanılǵan, tam bólegi bolsa taǵa tárizlı formaǵa iye bolǵan. Keyinirek gúmbezler payda bolǵan. Sasaniylar dáwiri saraylarına saltanatlı áywan hám biyik baǵanalar tán.

Irannıń arablar tárepinen jawlap alınıwı (VII ásir) arxitekturasında jańa usıldaǵı ımaratlardıń payda bolıwına alıp keldi. Bul dáwirde kóplegen kárwansaray, meshit, minar, maqbara, tim, medirese hám juwınıw bólmeleri qurıldı. Diywal menen oralǵan kóplegen qalalar qurıldı. Qalanıń 4 dárwazasın baylawshı 2 tiykarǵı qıyabannıń kesilisken noqatı saray, bazar hám meshit jaylasqan oraylıq maydandı quradı. Ayırım jaǵdaylarda qala orayında qorǵan-saray qurıldı. XII ásirge kelip meshit qurılısında Iranǵa tán usıl payda boldı (tórt tárepi áywan hám ekinshi qabattaǵı bólmeler menen qorshalǵan háwli hám de gúmbezli imarat). Meshit janında joqarı bólegi tarayıp baratuǵın sheńber minar boy kóterdi. Bul payıtqa deyin minarlar segiz múyesh formasında qurılǵan. XIII-XIV ásirler ortalarında Iranda medirese, meshit, meshittegi keń namazxana hám minardan quralǵan pútin ansambller payda boldı. Iran Temuriylar mámleketi quramına kirgen dáwir (XIV-XV ásirler) de arxitekturada gúmbezlerdi kók kafel menen bezew ádet kórinisine kirdi. Meshit, medirese hám basqalar ımaratlardıń aldınǵı bólegine kafellerden reńli bezew berildi (Mashhadtaǵı Gáwharshadbegim meshiti, 1405-1418, arxitektor Qavomiddin Sheroziy).

XIV-XVI ásirlerde qala qurılısı háwij aldı, qala ansamblleri (Jańa Isfahan) qurıldı, saraylar diywal súwretler, mozaika menen bezetildi (Isfahandaǵı Ali Qopu, Chehel Sutun sarayları, Qazvindaǵı saraylar). Safaviyler dáwirine kelip, Iran arxitekturasında sánlilikke keń orın berildi, ımaratlardı quramalı hám kórkem naǵıslar menen bezew, úlken fontanlar qurıw dástúr boldı. Qalalarda sawlatlı kompleksler qurıw jobası turmısqa qollanıldı. Isfahandaǵı Shah maydanı átirapında júzege kelgen saray, meshit, kárwansaray hám bazar pútin arxitekturalıq ansambldi quradı. XVIII-XIX ásirlerde júz bergen ekonomikalıq krizis Iranda qurılıs kóleminiń keskin azayıwına alıp keldi. XX ásirge kelip, Iran arxitekturasında jańa formadaǵı ımaratlar payda boldı (Tegerandaǵı universitet ımaratı, 1930-jıllar; Tegeran qasındaǵı «Xilton» mıymanxanası, 1962). Turar jay, sociallıq mákanlar, sanaat komplekslerin, kópirler qurılısında ayna, metall hám temir-beton konstrukciyalar keń qollanıldı. Iran arxitektorları ımaratlardı qurıwda zamanagóy arxitektorlıq usılı hám milliy dástúrlerden paydalandı (Hamadondaǵı Ibn Sino maqbarası, 1952; Mashhadtaǵı Nadirshah maqbarası, 1961; Nishopurdaǵı Omar Hayyam qábiri ústine qurılǵan pavilon, 1963).

== Súwretlew kórkem óneri ==
Iran kórkem óneri 8 mıń jıl dawamında qáliplesip kelgen. Iran aymaǵınan tabılǵan úńgirlerdegi adam, haywan, ósimlik hám ań qurallarınıń diywal súwretleri súwretlew kórkem óneriniń dáslepki úlgileri retinde tán alındı. Eramızǵa shekemgi XII-VII ásirlerge tiyisli qábirlerden qımbat bahalı metalldan islengen kórkem bezew buyımlar, bronza háykelsheler tabılǵan. Ahamaniyler dáwirinde gúmis hám altınnan jasalǵan ıdıslar, zergerlik buyımları, tamǵa, teńgeler naǵıs oyıwshılıq penen bezetilgen. Sasaniylar dáwiri súwretlew kórkem ónerinde músinshilik tiykarǵı orın iyeledi (Mozandarandaǵı bronza byustlar), IX-XIII ásirlerde ámeliy bezew kórkem óneri rawajlandı. Nishapur, Koshon, Sultanabad sıyaqlı qalalar gúlalshılıq orayları retinde dańq shıǵardı. Hár túrlı reńli shiyshelerden ıdıs hám buyımlar tayarlandı. Iran milliy kórkem óneriniń tiykarǵı túrleri (gilemshilik, ılaydan islengen ıdıslarǵa sızılǵan naǵıslar, sulıw jazıw) arablar basqınshılıǵına shekem qáliplesti, biraq óziniń joqarı shıńlarına islam dini dáwirinde eristi. Iran súwretlew kórkem ónerine geometriyalıq formalar, ósimlik naǵısları, ańızlardan alınǵan taxtalar, haywanlar súwreti tán bolıp tabıladı. Batısta parsı súwretlew kórkem óneri miniatyura retinde belgili. Iran súwretshileri óz dóretpelerinde ápsanalıq qaharmanlar hám shahlardı hám de Iran eski ádebiyatı dóretpelerindegi syujetlerdi sheberlik penen sáwlelendirdi.

Quran tekstlerin bezew kórkem óneri joqarı shıńlarǵa kóterildi. Iran Arab xalifalıǵı quramına kirgennen keyin sulıw jazıw kórkem óneri rawajlandı. Bul kórkem óner túriniń rawajlanıwı Temuriyler dáwirine tuwrı keldi. Sulıw jazıwdıń sheber ustası Mir Emod Hasaniy Seyfi Gáznaviy (1617-jıl qaytıs bolǵan) bolǵan. Qojarlar dinastiyası húkimranlıǵı dáwirinde sulıw jazıwdıń «shikastanastaliq» forması gúllenip, házirgi kunge shekem qollanıladı. XV-XVII ásirler miniatyura kórkem óneriniń rawajlanıw dáwiri esaplanadı. Tabriz hám Isfahan miniatyura mektepleri dańq shıǵardı (Taǵı qarańız: Tabriz miniatyura mektebi, Isfahan miniatyura mektebi). Bul dáwirde jaratılǵan miniatyura dóretpeleri naǵısqa bay bolıp, reńlerdiń hár qıylılıǵı hám elegantlıǵı menen ajıralıp turadı. Iran miniatyuralarında realizm baǵdarı da keń orın alǵan. Bul usıldıń jaqtı wákili Rizo Abbasiydıń dóretpelerinde urıs syujetleri, hayallar kelbeti sáwlelendirilgen. Onıń jaratqan miniatyuraları Isfahandaǵı Chehel Sutun hám Ali Qopu sarayları diywallarında saqlanıp qalǵan. XIX ásirde Iran miniatyura kórkem óneri batıs mádeniyatı tásiri astında kriziske ushıradı.

XX ásir baslarında Iran súwretshiliginde realizm baǵdarı úlken orın iyeledi. Músinshilik, súwretshilik kórkem óneri hám fafika (ásirese, kitap bezewi, reklama plakatları) óse basladı. Hasan Ali Vaziriy, Muhsin Muqaddam, Abulqasım Sadiqiy sıyaqlı súwretshi hám músinshiler óz dóretpelerinde ápiwayı xalıq turmısınan alınǵan waqıyalardı sáwlelendirdi. 1920-jıl Kamol ul-Mulk Tegeranda súwretshilik hám músinshilik mektebin quradı. Zamanagóy súwretlew kórkem óneri milliy mektebiniń tiykarshılarınan biri Akbar Tajvidiy (1925-1995) bolıp tabıladı. Házirgi dáwirde súwretlew kórkem óner dástúrlerin Irannıń ataqlı súwretshileri M. Farshchiyon, A. Rustamiyon, P. Kalontariy, Yo. Tabotaboiy, Otashzod hám basqalar dawam ettirmekte. Súwretlew kórkem ónerinde modernizm usılı rawajlandı. 1959-jıl Tegeranda Bezew kórkem óneri joqarı mektebi ashıldı. Xalıq kórkem ónerinde aǵash, súyek, sadaf naǵıs oyıwshılıǵı, naǵıs oyıwshılıq rawajlanǵan (orayı — Isfahan hám Sheroz). 2000-jıl Iran Kórkemlik akademiyası dúzilgen. Islam mádeniyatı hám súwretlew kórkem óneri boyınsha túrli iri xalıqaralıq kórkem kórgizbeler, sulıw jazıw tańlawların ótkeriw keń tarqalǵan.

== Muzıkası ==
Irannıń eski hám xalıq muzıkası uzaq ótken zamanǵa barıp taqaladı. Áyyemgi dáwir muzıkası haqqında maǵlıwmatlar saqlanbaǵan, biraq muzıkalıq ásbap hám namalar Iran muzıka mádeniyatınıń Mesopotamiya muzıkalıq dástúrleri menen bekkem baylanıslılıǵın kórsetedi. Xalıq muzıkasında klassifikaciya, nama, táriyp, ǵázzel, dáske keń tarqalǵan. Iran milliy muzıka asbapları: nay (nayilabak, «haft band», nayianbon), sırnay, oq jaysha, qanun, setor, rubab, barbat, tar, santur, sheńber, tonbak. VI ásirge kelip saray kórkem óneri, kompozitorlar dóretiwshiligi (Barbat hám basqalar) gúllendi, xalıq arasında sazendeler (qosıqshı, ayaq oyınshı) dańq shıǵardı, muzıka teoriyası qáliplesti. Arab basqınshılıǵı dáwirinde Iran muzıkası arab-musulman mádeniyatı tásirine ushıradı, bir waqıttıń ózinde arab hám de parsı muzıkası elementlerin ózlestirdi. XIII ásirde kompozitor, muzıka teoretigi Safiuddin al-Urmaviy ataqlı boldı. XIX ásirdiń 2-yarımınan baslap Iran muzıkasına Evropa muzıkası tásir kórsetti, Tegeranda Shah kolledji qasında Evropa usılındaǵı muzıka mektebi ashıldı. XX ásirdiń 20-jıllarında kompozitor, Tegeran universiteti professorı Ali Naqi Vaziriy milliy muzıka tálimin jolǵa qoydı, muzıka teoriyasına tiyisli dóretpe jaratıp, muzıka mektebin ashtı. 30-jıllardıń baslarında Tegeranda Joqarı muzıka mektebi (40-jıllarda konservatoriyaǵa aylandırıldı) óz jumısın basladı, filarmoniya jámiyeti (1940), X. Sanjariy basshılıǵında simfoniyalıq orkestr (1946) dúzildi. A. Vaziriy, A. Sabo, A. Rashidiy sıyaqlı kompozitorlar ataqlı bolǵan. Házirgi kúnde Iranda, tiykarınan, folklor toparları, milliy saz ansamblleri bar. Usınıń menen birge XX ásir aqırlarınan milliy hám Evropa namaların uyǵınlastırǵan estrada hám orkestr orınlanıwına da úlken itibar berilip atır. 1968-jıldan Sherozda milliy kórkem óner festivalları ótkerip turıladı. Muzıka kórkem óneriniń rawajlanıwına Mırza Abdullo, Darveshxan, Karami, Faromirzo Poydur, Abu al-Hasan Sabo úlken úles qosqan, házirde Husayn Malik, Tohir Zoda, Shahnoz, Shojarayon sıyaqlı artistler ataqlı.

== Teatrı ==
Teatr bulaqları áyyemgi dástúrlerden baslanadı. Ayırım dáreklerde áyyemgi «bozigar» (orta ásirlerdegi masqarapazlar teatrın yadqa saladı) teatrı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar saqlanıp qalǵan. Iranda pantomima, quwırshaq hám saya teatrları áyyemnen ataqlı. Ótken zamanda nıqaplar kórgizbesi hám dástúr («sade») tamashaları uyımlastırılǵan. X ásirden baslap Imam Huseyn ólimine arnalǵan diniy baǵdardaǵı saxnalar qoyılǵan. XVII-XVIII ásirlerde parsı tragediyası túrlerinen biri — kewil bildiriw payda boldı. XX ásirdiń 30-jıllarına shekem Iranda masqarapazlar teatrı bar bolǵan. 1890-jıl Tegeranda saray teatrı dúzildi. XX ásir baslarında Iranda «Farhang» («Mádeniyat») teatr akciya jámiyeti shólkemlestirildi. 1911-jıl Iran milliy teatrına, 1917-jıl Evropa usılındaǵı Iran komediya teatrına tiykar salındı. 1929-jıldan baslap Iran teatrlarında hayallar iskerlik kórsete basladı. 1932-jıl súwretshi S. Kermonshohiy Tegeranda teatr-studiya quradı. Bul mákan mámlekettiń aldıńǵı teatr kórkem óneri orayına aylandı. 1930-1940-jıllar teatrlarda, tiykarınan, Evropa dramaturglarınıń dóretpeleri saxnalastırıldı. Iran teatr kórkem óneriniń rawajlanıw dáwiri 1960-jıllarǵa tuwrı keldi. 1963-jıl Tegeranda professional aktyorlardı tayarlawshı drama studiyası dúzildi, turaqlı teatr toparları, atap aytqanda «Búgingi teatr» (basshısı M. Jafariy) hám Milliy truppa (basshısı M. Javonmard) payda boldı. 1968-jıldan Sherozda hár jılı teatr festivalı ótkeriledi. 1979-jılǵa shekem Iranda Varyete teatrı da bar bolǵan. Islam revolyuciyasınan keyin teatr kórkem óneri kriziske bet burdı. Házirgi kúnde diniy ruwxtaǵı spektakllerdi saxnalastırıw ushın ruxsat berilgen. Hayallardıń teatrda iskerlik kórsetiwi qadaǵan etilgen.

== Kinosı ==
1920-jılda Tegeranda birinshi kinoteatr ashıldı. 1930-jıl komediya janrındaǵı dáslepki kórkem film jaratıldı. 1934-jıl dáslepki dawıslı film súwretke alındı. 1946-jıl «Mitrafilm» (1948-jıldan «Forsfilm») kinostudiyası dúzildi. 1950-jıllarda súwretke alınǵan «Port urısı» filmi mámlekettiń eń ataqlı kino shıǵarmasına aylandı. 60-jıllardıń aqırı — 70-jıllarda tariyxıy, tań qalǵanday, muhabbattı jırlawshı film hám muzıkalıq komediyalar, atap aytqanda, «Mazandaran jolbarısı» (rejissyor S. Xachikiyon), «Intizarlıq jaǵası» (rejissyor S. Yosimiy) sıyaqlı filmler jaratıldı. 1955-jıldan Tegeranda xalıqaralıq, 1964-jıldan milliy kinofestivallar ótkeriledi. 1964-jıl Kino kórkem óneriniń Joqarǵı Keńesi dúzilgen. Sol dáwirdiń belgili rejissyorları I. Kushon, M. Muhsiniy, S. Yosimiy, S. Xachikiyon, Sh. Rafiyolar milliy kinematografiyanı rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. 1970-jıllarda jılına 100 den artıq kórkem film jaratıldı, mámlekette 500 ge jaqın kinoteatr isledi. Islam revolyuciyasınan keyingi dáwirde kino kórkem óneri krizisqa ushıradı. Filmler islep shıǵarıw kólemi keskin kemeydi (jılına 30). Mámlekette kópshilik kinostudiya hám kinoteatrlar óz iskerligin toqtattı. 1980-1981-jıllarda bar-joǵı 11 film jaratıldı. 1980-jıllar aqırına kelip kinematografiya qayta tiklene basladı. Mámleket tárepinen kórsetilgen járdem hám de batıs filmlerine qoyılǵan sheklewler ornına Iranda ayrıqsha milliy kino jaratıldı hám talantlı kinoartistler jetilisip shıqtı. 1990-jıllardıń ortalarında Iran filmleri xalıqaralıq kólemge shıqtı. «Shiye dámi», «Samal bizdi alıp ketedi» (ekewiniń rejissyorı A. Kiyorustami), «Qandahar»  (rejissyor M. Maxmalbof), «Áke», «Aspan balaları», «Jánnet reńi» (úshewiniń rejissyorı M. Majidiy) sıyaqlı filmler Kann, Turin, Berlin hám Moskva kino ánjumanlarında itibarlı sıylıqlar iyesi boldı. Bul filmlerde dáwirdiń sociallıq hám mádeniy máseleleri, insanlar arasındaǵı qatnaslar, turmıs filosofiyası shın sáwlelendirildi.

== Ózbekstan — Iran qatnasları ==
''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan — Iran qatnasları]]'' 

== Demografiyası ==
Iran xalqı 83,500,000 adamdı quraydı. Irannıń rásmiy tili — parsı tili bolıp tabıladı, biraq Irannıń 16% xalqı túrkiy tilli xalıqlardan quralǵan.

&lt;/gallery&gt;{{Aziya}}
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Iran| ]]
[[Kategoriya:Aziya]]</text>
      <sha1>rya5a5kindkpaf1hxhwwfyclmxu4sb9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Islam</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2441</id>
    <revision>
      <id>120971</id>
      <parentid>102640</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8452" sha1="jsg8zsaxxg7413f964oya05fvpflmbh" xml:space="preserve">{{Islam dini}}
'''Islam''' ([[Arab tili|arab.]] ''إسلام‎'') — álemlik monoteistlik-ibrahimlik [[din]]. Xristianlıqtan keyin dúnyadaǵı eń kóp tarqalǵan din bolıp tabıladı. «Islam» sózi «beýbitşilik», (Allahtıń zańlarına) «boysınıw, baǵınıw» bolıp tabıladı. Al shariyat terminologiyasında islam — tolıq boysınıw, Allahtıń aldında parızlardı orınlaw, odan basqa qudaylarǵa sıyınbaw bolıp esaplanadı. Islam diniń ustawshı jan [[musılman]] dep ataladı. Musılmanlardıń negizgi diniy kitabı [[Quran]] Kárim (arab.: القرآن الكريم‎) — klassikalıq ádebiy arab tilinde (arab.: الفصحى‎) Allah tarepınen túsirilgen.
Islamlıq kózqaras boyınsha, jaratıwshı Allah hárdayım adamzat balasın tuwra jolǵa salıp turıw ushın hár túrli payǵambarlar jiberip otırǵan. Olardıń ishinde Ibrahim (Avraam), Musa (Moïseý), Isa (Ïïsws) t.b. bar. Musılmanlardıń isenimi boyınsha eń sońǵı payǵambar ol Allahtıń elshisi Muxammed  bolıp esaplanadı.

== Islamnıń negizleri ==
Imam Maslim xadisler jıynaǵında Omar ibn ál-Xattabtan jetken xadiste Muxammed payǵambar Islamnıń úsh mártebesin aytıp, olardıń negizlerin ataydı.

=== Iman ===
Iman (arab.: الإيمان‎) — musılmandıqtıń eń úlken dárejesi. Iman altı negizden quralıp, kóbinese adamnıń ishki qasiyetlerin durıslaydı:
Allahqa iman keltiriw
Perishtelerge iman keltiriw
Qasiyetli kitaplarǵa (Quran, Injil, Táwrat, Zabir) iman keltirw
Payǵambarlarǵa iman keltiriw
Aqıret kúnine iman keltiriw
Taǵdır men qazaǵa iman keltirw
Iman sózi — arab tilindegi «á-má-ná (arab.: آمن‎)» etistiginen shıǵıp, ifǵal (arab.: إفعال‎) babında qoldanılǵan masdar (arab.: مصدر‎ — túbir sóz) bolıp esaplanadı. Al jalpı iman uǵımı — bir adamnıń sóylegen sózin quwatlaw, aytqanın qabıl etiw, shın kóńili menen qabıl etiw, gúmánǵa jol bermesten anıq, júrek penen, shın ıqılas penen iseniw degen mánislerdi beredi. Iman etken kisi «mawmin (arab.: مؤمن‎)», iman etilgen nárselerge de «mawminan bi… (arab.: مؤمن بـ‎)» deydi.

==== Allahqa iseniw ====
{{main|Allah}}
Alláh (arab.: الله‎‎‎) — «láfz ál-djálálá» (ulıqtıq sózi), bir ǵana quday bar ekenin bildiretin arab sózi. «Allah» sózi ayırım alımlardıń túsindiriwinshe arabtıń «iláh (quday)» sózine «ال» artiklin jalǵaw arqılı payda bolǵan. Bul at Allahtıń eń áwelgisi jáne eń ullısı esaplanadı. «Allah» atın tek ǵana Allahqa qollanıwǵa boladı. Ádettegide «Allah» sózi menen qosa «Taala» yamasa «Subxanahu wa Taala» degen onıń ullılıǵın bildiretin sózler qoldanıladı.

[[File:Allah 1.jpg|thumb|right|&quot;Allah&quot; sóziniń arab kórkem jazıwı menen jazılwı]]
Musılmanlardıń isenimi boyınsha, Allah — pútkil álemniń jaratıwshısı jáne basqarıwshısı. Allahtan basqa eskim bunday kúsh iyesi emes. Allahtıń bolıwı álem ushın júdá kerek nárse, onıń joqlıǵıı múmkin emes. Allahqa teń eshkim joq, jáne bunı dinine qaramastan adamzattıń kópshiligi moyınlaydı. Allah sóziniń zor mánisi bar. Barlıq óte jaqsı atlar jáne qásiyetler iyesi, ol jalǵız. Allah máńgi, ol tabılmaǵan jáne tabılmaydı da. Onıń oyına adamnıń aqılı menen jetiw múmkin emes. Biraqta Onı Quranda jazılǵan, Súnnetten jetken qásiyetler menen elesletiwge boladı. Allahtıń Jaratıwshısı, barlıǵın baqılawshı ekenine Quran Kárimdegi mına ayatlar dálil boladı:
«Ey, Adam balası, senlerdi bir adamnan jaratıp, oǵan onıń ózinen jubayın jaratqan, jáne olardan kóplegen er adamdar men áyel adamdardı taratqan Allahtan qorqıńlar! Onıń atı menen bir-birińnen soraytuǵın Allahtan qorqıńlar jáne tuwısqannan qarım-qatnastı buzıwdan qorqıńlar. Shın mánisinde Allah senlerdi baqılawshı» (Nisa súresi, 1-shi ayat)

Allahtıń bir Qudayshılıq usınday bóleklerden quralǵan:
Allahtıń pútkil álemniń Jaratıwshısı, Rizıqlandırıwshısı jáne Basqarıwshısı ekenine, óltiretin de, tiriltetuǵın da tek ǵana Allah ekenine, qıyınshılıqta kómeklesip, duwa-tilekti orınlatuǵın tek ǵana Allah ekenine, Odan basqanıń bul islerge kúshi men qúdireti jetpeytinine iseniw;
Barlıq qulshılıqtı tek ǵana Allahqa arnaw; óz-ózińdi tómen sanaw, baǵınıshlılıq, muhabbat, iyiliw jáne sájde etiw, qurban shalıw menen ant ishiwdi hesh bir sherigi joq Allahqa arnaw;
Allah Taalanıń Kitabında jáne Payǵambarınıń Súnnetinde kelgen at-qásiyetlerin moyınlap, Onı barlıq kemshilik atawlıdan, jaratılıslarǵa uqsawdan páklew;

===== Allah sóziniń islam sháriyatındaǵı túsindirmesi =====
«Allah» sózi Allah Taalanıń barlıq kórkem atların jıynaqlawshı at. Arablar bul sóz benen qulshılıq etetin edi, yaǵnıy sol qulshılıqqa ılayıqtı ataydı. Quranda aytılǵan:
«Ol aspanda da, jerde de Quday. Ol Hikmet Iyesi, Biliwshi.» (Zuxruf súresi, 84-shi ayat)

Yaǵnıy jerde de, aspanda da oǵan qulshılıq qılınadı. «Allah» sóziniń mánisi: Jaratılıslar muhabbat penen, ullılaw menen jáne baǵınıshlılıq penen qulshılıq qılatuǵın Quday. Barlıq kórkem qásiyetler jiynalǵan Quday, Kámil, Ullı jáne Kórkem. Barlıq jaratılıslardı bilimimen qorshaǵan Biliwshi, kúshinen hesh nárse ayıra almaytuǵın Qúdiretli[6].

===== Allahqa serik qosıw (shirk) =====
 {{main|Shirk}}
[[File:Flag of Jihad.svg|right|thumb|«Lá iláhá ill-Allah» guwalıǵı jazılǵan bayraq]]
Arab tilinde «shirk» (arab.: شِرْكٌ‎) sózi «eki zattı teń qılıw» degen mánis beredi. Al sháriyatta bul terminniń ulıwma mánisi bar:
Shirktiń ulıwma mánisi: Allahtıń jeke ózine tán bolǵan qásiyetin yamasa ayırmashılıǵın basqaǵa teńew. Bunday shirktiń úsh túri boladı:

Birewdi Allahtıń jaratıshılıq-rabbılıq sıpatına teńew, yamasa osı sıpatlar menen Allahtan basqanı sipatlaw;
Tek Allahqa ǵana tiyisli bolǵan at-qásiyetlerdi basqa birew de iyelenedi dep eseplew;
Allah Taalaǵa qulshılıqta sherik qosıw, yaǵnıy qulshılıqtıń qálegen túrin Allahtan basqaǵa arnaw[7];
Shirktiń qosımsha mánisi dep Allahtan basqadan Oǵan duwa etkendey duwa qılıw, Onnan qalay jaqsılıq tileseń solay jaqsılıq tilew, Oǵan qalay úmit etseń solay úmit etiw, Onı qalay jaqsı kórseń basqanı solay jaqsı kóriw. Quran menen Súnnette shirk tuwralı aytılsa negizinen usı túsiniledi[7].
Basqa jaǵınan alsaq shirk eki túrge bólinedi: úlken jáne kishi shirk.
Úlken shirk (arab.: الشرك الأكبر‎) dep Allahtan basqaǵa qulshılıq etiw, basqanı Allahqa teńewdi ataydı. Úlken shirk adamdı Islamnan shıǵarıp, onıń dozaqta azaplanıwına sebep boladı;
Kishi shirk (arab.: الشرك الأصغر‎) dep úlken shirkke aparatın islerdi yamasa Quran menen Súnnette «shirk» dep atalǵan, biraq dárejesi úlken shirkke jetpeytin nárselerdi ataydı[8].
Islami isenim (aqida) boyınsha Allahqa sherik qosıwdıń gúnásı júdá awır, hátte sol shirkte qaytıs bolǵan adam máńgilikke dozaqta qaladı dep esaplanadı. Allah aytadı:
«Shın mánisinde Allah Oǵan sherik qosqandı keshirmeydi, onnan basqasınıń (yamasa: onnan kishiniń) barlıǵın keshiredi, eger qálese » (Nisa súresi, 48-shi ayat)

===== Allahtıń kórkem-atları =====
{{main|Allanıń atları}}
Muxammed payǵambar aytqan:
«Shın mániste Allahta 99 at bar — birsiz júz. Kimde-kim olardı sanap shıqsa jánnátqa kiredi» («Saxix ál-Buxari»: «Tawxid kitabı»; «Saxix Muslim»: «Zikir, duwa jáne táwbe babı»; «Musnad Axmad»: «Ábw Hurayradan kelgen at-qásiyet xadisleri»; «Sunan át-Tïrmizi»: «Payǵambardan kelgen duwalar babı»; «Sunan Ibn Madjah»: «Duwa babı»)

Allahtıń kórkem atlarına iseniw musılmannıń qasına jáne onıń Jaratıwshısıǵa degen iseniwine úlken tásir etedi. Allahqa jan-táni menen qulshılıq qılıwdaǵı mánisin tabıw — bul áserdiń bir nátiyjesi bolıp esaplanadı[7]. Sonıń menen bir qatar Allahqa iseniw, Onıń at-qásiyetlerine iseniw — adam balasına Allahtan qorqınısh sezimin sezidiretuǵın eń úlken faktorlardıń biri, sebebi adam Jaratwshısın kóbirek tanıǵan sayın, Odan qorqınıshı kóbeye beredi.

{{shala}}

== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Islam]]
[[Kategoriya:Din]]</text>
      <sha1>jsg8zsaxxg7413f964oya05fvpflmbh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Irak</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2840</id>
    <revision>
      <id>120959</id>
      <parentid>115864</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (25) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120959</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27683" sha1="2knt3o0q7dti58nj9gg76eyq9bkmgam" xml:space="preserve">''Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: [[Irak (mánisleri)]]''

'''Irak''', '''Irak Respublikası''' (Al-Jumhuriyah al-lraqiyah) — [[Qubla-batıs Aziya]]da, Dajla hám Furot dáryaları aralıǵında jaylasqan mámleket. Maydanı — 435,052 km2. Xalqı — 37,056 mln. adam (2015). Paytaxtı — [[Baǵdad]] qalası. Basqarıw tárepten 18
(wálayat) ga bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Irak — respublika. 1970-jıl 16-iyulda kúshke kirgen Waqıtsha konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı — prezident (1979-jıl iyuldan Saddam Husayn, áyne waqıtta ol bas ministr, Revolyuciyalıq komandirlik keńesi baslıǵı hám qurallı kúshler joqarı bas komandiri). Prezidenttiń kepillik múddeti — 7 jıl. 2002-jıl 15-oktyabrdagi referendumda S. Huseyinniń prezidentlik kepilligi taǵı 7 jılǵa uzaytırıldı. Nızam shıǵarıwshı húkimet — Milliy Keńes (parlament); ol 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Irak aymaǵınıń kóp bólegi Joqarı hám Tómen Mesopotamiya tegisliklerinen ibarat. Arqa hám arqa-shıǵısında Armeniya hám Iran tawları (uzınlıǵı 3000 m den joqarı), qubla hám qubla-batısında Siriya Arabstan tegistawlıǵınıń shet bólegi (uzınlıǵı 900 m ge shekem) jaylasqan. Joqarı Mesopotamiya (yamasa Jazira) uzınlıǵı 300-450 m tegis platodan ibarat. Tómen Mesopotamiyanıń uzınlıǵı bolsa 100 m den aspaytuǵın allyuvial oypatlıq bolıp tabıladı. Tiykarǵı paydalı qazılmaları — neft hám gaz. Fosforit hám altınkúkirt kánleri de bar.

=== Íqlımı ===
Iraktıń arqa bóleginde kontinental Orta teńiz ıqlımı, jazı ıssı hám qurǵaq, qısı jıllı hám jawın kóp, qublasında tropikalıq ıqlım. Mosulda iyuldıń ortasha temperaturası 34°, yanvar ayında 7°. Qısta tawlarda qar jawadı. Eń tómen temperatura -18° qa shekem. Basrada yanvardıń ortasha temperaturası 11°, avgust ayında 34°, geyde 50° qa jetedi. Jıllıq jawın tawlarda 500 mm ge shekem, mámlekettiń qubla-shıǵısında 60-100 mm ge shekem jetedi. Irak aymaǵınan ótken Dajla hám Furot dáryalarınan suwǵarıwda keń paydalanıladı. Alkurn qalası janında bul dáryalar qosılıp, birden-bir Shatt ul-Arab dáryasın payda etedi hám Parsı qoltıǵına kishi kóller kóp. Shóllerinde suw waqtınsha aǵatuǵın saylıqlar bar. Topıraqları — dárya oypatlıqlarında suwǵarılatuǵın ónimli allyuvial topıraq. Iraktıń qalǵan bóleginde sahra hám shala shólge tán kashtan hám boz topıraqlar tarqalǵan. Tawlı aymaqlarda taw-otlaq topıraqları ushıraydı. Aymaǵınıń kóp bólegi sahra, qubla-batısı shól hám shala shól. Taw janbawırlarında siyrek putalıqlar, dárya oypatlıqlarında terek hám talzarlar bar. Shatt ul-Arab oypatlıǵında xurmazarlar kóp.

=== Haywanat dúnyası ===
Haywanot dúnyası túrli-túrli. Tegisliklerde taw eshkisi (jeyran, kiyik), jabayı eshek (ǵashır), ala sırtlan, shaǵal, qaplan jasaydı. Kemiriwshiler, jer bawırlawshılar (atap aytqanda, záhárli ko'lvor jılan) hám zıyanlı shıbın-shirkeyler (shekshek, falanga, shayan) kóp. Dárya jaǵalarında qotan, qızılǵaz, birqazan ushıraydı.

== Xalqı ==
Xalqı, tiykarınan, arablar (75%) hám kurdlar (20%). Sonıń menen birge, túrkmenler, ossuriy (aysor) lar, iraniylar, armanlar hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tili — arab hám kurd tilleri. Tiykarǵı dini — islam. Xalqınıń 96% i musulmanlar (62% i shialar hám 34% i sunniyler). Xristianlar da bar. Xalıqtıń 70,4% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Baǵdad, Basra, Mosul, Karkuk, Najaf.

== Tariyxı ==
Irak aymaǵı (Mesopotamiya) — dúnyadaǵı eń áyyemgi mádeniy oraylardan biri. Eramızǵa shekemgi 7 mıń jıllıqta dáslepki suwǵarılatuǵın dıyqanshılıq, shárwashılıq rawajlanǵan. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqta qalalar payda bolǵan, bir neshe mayda qulshılıq mámleketleri payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta olar Bobil patshalıǵına birlesken. Eramızǵa shekemgi VI ásirde Irak aymaǵı Ahamaniyler, keyinirek Salavkiyler (eramızǵa shekemgi IV-II ásirler) hám Parfiya (eramızǵa shekemgi II ásir — eramızdıń III ásir) mámleketleriniń xojalıq, sawda orayı bolǵan. Sasaniyler húkimranlıǵı dáwirinde bul jerde xristianlıq, evreylik hám basqa dinler menen birge zardushtiylik te tarqalǵan. VII ásirdiń 30-jıllarında Mesopotamiyanı arablar iyelegen. 661-jıl Ummaviyler xalifalıǵına qosıp alındı. Xalıq arasında Islam dini hám arab tili keń tarqala basladı. 750-1055-jıllar bul jerde Abbasiyler húkimranlıq etti. Keyinirek saljukiyler, XIII ásir 2-yarımında mongollar bastırıp kirdi. XIV ásir aqırı — XV ásir basında Ámir Temur saltanatı quramına kirgen. XVI ásir 30-jıllarında Iraktı túrkler, XVII ásir basında Safaviyler iyeledi. XVII ásir 2-shereginen Birinshi jáhán urısı aqırına shekem Osmanlı túrk imperiyası quramında boldı. Birinshi jáhán urısınan keyin Iraktı inglisler basıp aldı hám taladı. 1920-jıl Irak ústinen Ullı Britaniya mandatı ornatıldı. Sol waqıttan baslap kolonizatorlikke Qarsı pútkil mámleket boylap milliy azatlıq kóterilisi baslanıp ketti. Bul kóterilis shápáátsizlik penen bastırılǵan bolsa da, inglisler milliy húkimet dúziwge razılıq berdi. Irak ámir Faysal basshılıǵındaǵı korollik dep daǵaza etildi, biraq ol inglisler qadaǵalawında edi. Angliya Irak patshalıǵın awır shártnamalar dúziwge májbúr etti (1922, 1923).

Irak nefti Angliya basshı monopoliyalar, tiykarınan &quot;Irak petroleum kompani&quot; (1929-jılǵa shekem &quot;Turkish petroleum&quot;) ıqtıyarında qaldı. 1932-jıl Ullı Britaniya Irakqa rásmiy tárepten ǵárezsizlik berdi, biraq áskeriy-siyasiy qadaǵalap turıw huqıqın aldı. Irak húkimetiniń Ullı Britaniya menen sheriklikti kúsheytiw, awıllarda mákánlar húkimranlıǵın bekkemlewdi názerde tutqan siyasatı xalqıqtı ashlıqqa alıp keldi hám siyasiy huqıqlardan ayırdı. Bul siyasatqa qarsı dıyqanlardıń kóterilisleri bolıp ótti (1930-1936). Jumısshılar óz huqıqları ushın gúres basladı. Bir neshe kásiplik awqamları dúzildi. Irak húkimetiniń siyasatınan mayda milliy oqımıslı adam hám oficerlerdiń bir bólegi de narazı boldı. Húkimet basshıları bir neshe ret ózgertirildi. 1941-jıl oktyabrde Nurı Said basshılıǵında jańa húkimet dúzildi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde miynetkeshler jaǵdayı awırlasıp, xalıq háreketleri kúsheydi. Nátiyjede, siyasiy tutqınlar azat etildi.

Urıstan keyin milliy azatlıq háreketi kúsheydi. Arab-izrail urısı dáwirin (1948-1949) de húkimet mámlekette repressiya hám quwǵın qılıw siyasatın alıp bardı. Parlament tarqatıldı, siyasiy partiyalar hám kásiplik awqamları iskerligi qadaǵan etildi. AQSh penen Irak arasında &quot;Texnika járdemi&quot; (1953), &quot;Áskeriy járdem&quot; (1954) tuwrısında shártnamalar dúzildi. 1955-jıl Irak-Túrkiya áskeriy shártnamasına qol qoyıldı. Bul bolsa Baǵdad paktiniń dúziliwine tiykar boldı. Mámlekettegi patriot kúshler azatlıq hám demokratiya ushın gúresti toqtatpadı. 1956-jılda Irak armiyasında &quot;Azat oficerler&quot; atlı jasırın revolyuciyalıq shólkem dúzildi. 1957-jıl Irak Kompartiyası, Milliy demokratiyalıq partiya, Ǵárezsizlik partiyası (&quot;Ǵárezsizlik&quot;) hám Arab socialistlik oyanıw partiyası (Baas partiyası) nıń birlesiwinen Milliy Birlik Frontı (MBF) dúzildi.

1958-jıl 14-iyulda MBF, &quot;Azat oficerler&quot; shólkemi hám de miynetkeshlerdiń birgeliktegi háreketi nátiyjesinde patshalıq awdarıldı hám Irak respublika dep daǵaza etildi. Abdulkarim Qasım basshılıǵında húkimet dúzildi. Respublika húkimeti Iraktıń Baǵdad paktinan shıqqanın járiyaladı. Iraktaǵı inglis áskeriy bazaları tamamlanıldı (1959-jıldıń 30-mayında). 1958-jıl 26-iyulda qabıl etilgen konstituciyada barlıq puqaralar nızam aldında teń huqıqlı hám demokratiyalıq erkinlikler menen támiyinlenejaqlıǵı jazıp qoyıldı. Sonnan keyin kásiplik awqam shólkemleri hám siyasiy partiyalar ashıq isley basladı. Húkimet siyasiy tutqınlarǵa ulıwma keshirim járiyaladı. Hayallar er adamlar menen teń huqıqqa iye boldı. Shet el firmalarınıń Irak jerlerine iyeligi sheklendi.

Húkimettiń xalıqshıllıq siyasatı ishki ırımshıl kúshlerdiń qarsılıǵına ushıradı. A. Qasım patriot shólkemler iskerligin sheklewge májbúr boldı. 1961-jıl sentyabrde kurd xalqına qarsı urıs basladı. 1963-jıl fevralda mámleket awdarıspaǵı bolıp, húkimet Baastıń ekstremist basshıları qolına ótti. Olar demokratlardı tolıq joq etiwge kiristi. Mıńlaǵan patriotlar óltirildi hám qamaqqa alındı. Bunday zulım siyasatqa qarata xalıq ǵázebi kusheyiwi nátiyjesinde Baas basshıları eki keri gruppaǵa bólindi. 1963-jıl noyabrde hákimiyattı A. S Orif basshı áskerleri qolǵa aldı. 1963-1968-jıllar túrli siyasiy toparlardıń húkimet ushın gúresi menen ótti. Húkimetke qarsı kórsetiwler boldı. 1968-jıl iyuldaǵı mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde húkimet general Ahmad Hasan al-Bakr basshılıǵındaǵı Baas basshıları qolına ótti. Húkimet siyasiy tutqınlardı azat etip, aldınǵı wazıypalarına qayta tayınladı. Az aqsha alatuǵın miynetkeshler &quot;qorǵaw salıǵı&quot; nan azat boldı. Miynet, pensiya, jumısshılardıń social támiynatı, jer reforması haqqında jańa nızam qabıllandı (1970). Revolyuciyalıq komandirlik keńesi Irak mámleketi sheńberinde kurdlardıń milliy avtonomiyasın tán aldı. Irak Kurdistanındaǵı áskeriy háreketler toqtatıldı. Kurd aǵartıwshı shólkemlerine erkinlik berildi. Kurd tili ekinshi rásmiy til dep daǵaza etildi. Húkimet wákilleri qatarına kurd milletine tiyisli 5 dana siyasatshı kirgizildi. Kurdistandı rawajlandırıw programması ámelge asırıla baslandı. 1974-jıl 11-martta Irak Kurdistanı avtonomiyası daǵaza etildi.

1979-jıl S. Huseyn mámleket prezidenti bolǵannan keyin, 1980-jıl sentyabrde Irak penen Iran arasında Shatt ul-arab dáryası boylap ótken shegara jónindegi jánjel qurallı soqlıǵısıwǵa aylanıp ketti. 8 jıl dawam etken bul kelispewshilik Jaqın Shıǵıs hám Parsı qoltıǵı átirapındaǵı jaǵdaydı keskinlestirip jiberdi. Aqır-aqıbette 1990-jıl 15-avgustta Irak prezidenti Saddam Husayn Iran prezidenti A. A. Hoshimiy Rafsanjoniyǵa xat jiberip, tezlik penen kelisim dúziwdi usınıs etti. Iran bul usınıstı qabılladı. Biraq bul urıs mámleket ekonomikasına úlken zıyan jetkerdi. 1990-jıl 1-avgusttan 2-avgustqa ótetuǵın keshede Irak áskerleri Kuveyt aymaǵına bastırıp kirdi hám bir neshe kún dawamında onı qamal etip turdı. Baǵdad Kuveyttiń Irak penen &quot;tolıq hám máńgi birleskenligin&quot; járiyaladı. BMSh Qáwipsizlik Keńesi Kuveyttiń Irak tárepinen basıp alınıwın qaraladı hám Irak áskerleri Kuveyttan tezlik penen alıp shıǵıp ketiliwin talap etti. Irakqa qarsı qattı ekonomikalıq jaza ilajları járiyaladı. Biraq Irak administraciyası bul talaptı atqarmadı.

Nátiyjede BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń &quot;Usı regionda tınıshlıq hám qawipsizlikti qayta tiklew ushın barlıq zárúr qurallardan paydalanıw&quot; tuwrısındaǵı sheshimine qaray, AQSh, Ullı Britaniya, Franciya, bir qatar arab mámleketleri áskeriy bólimlerinen ibarat kóp milletli kúshlerdiń áskerleri 1991-jıl 16-yanvardan 17-yanvarǵa ótetuǵın keshesi Irakqa qarsı urıs háreketlerin basladı. &quot;Shóldagi dúbeley&quot; dep atalǵan bul urısta Irak áskerleri jeńiliske ushıradı. 1994-jıl noyabrde Irak Kuveyttıń suverenitet, aymaqlıq pútinligi hám xalıqaralıq shegaraların tolıq hám úzil-kesil tán alıwın bildirdi. BMSh qáwipsizlik keńesi qararlarına muwapıq Iraktıń ǵalabalıq qırǵın quralları rezervleri, olardı jetkeriwshi qurallar hám islep shıǵarıw quwatların anıqlap, joq etip taslaw ushın arnawlı komissiya dúzildi. Iraktan barlıq túrdegi shiyki zat, sonday-aq, neft, tayın ónimler satıp alıw hám de oǵan barlıq túrdegi shiyki zat hám tayın ónimler, qural-jaraq, áskeriy texnika satıw, basqa tárizde áskeriy járdem kórsetiw qadaǵan etildi. Azıq-awqat hám dári-dármaq bunnan tısqarı. Áskeriy waqıyalar hám ekonomikalıq qamal nátiyjesinde Irak sociallıq-ekonomikalıq tarawlarda hádden tıs awır jaǵdayǵa túsip qaldı. Irak 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1993-jıl 19-iyunda ornattı. Milliy bayramı — 17-iyul — Revolyuciya kúni (1968).

== Tiykarǵı siyasiy partiyaları, shólkemleri hám kásiplik awqamları ==
Arab socialistlik oyanıw partiyası — Ba's, 1947-jılda dúzilgen, Ulıwma arab Base partiyası quramına kiredi, Irakta 1954-jıl qáliplesken; Kurdistan demokratiyalıq partiyası, 1946-jılda dúzilgen; Kurdistan revolyuciyalıq partiyası, 1974-jıl shólkemlestirilgen; Irak kommunistax partiyası, 1934-jılda tiykar salınǵan; Demokratiyalıq milliy patriot frontı, 1980-jıl dúzilgen; Aldıńǵı milliy patriot frontı, 1973-jıl dúzilgen. Irak jumısshı kásiplik awqamları ulıwma federaciyası 1959-jılda dúzilgen bolıp, Jáhán kásiplik awqamları federaciyası aǵzası.

== Ekonomikası ==
Irak — agrar-industrial mámleket. Irak bekkem ekonomikalıq potencialǵa iye. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 22%, awıl xojalıǵınıń úlesi 20,3% ti quraydı. Neft (rezervi 65 mlrd. tonnadan zıyat), gaz, altınkúkirt, mramor hám fosfatlardıń úlken rezervleri bar. Irak-Iran urısı baslanıwınan aldın neft eksport etiwden hár jılı 21-26 mlrd. dollar dáramat alınatuǵın edi. Sanaattıń neft, gaz qazıp shıǵarıw, neftti qayta islew, cement, elektr energetika, mashina injineriya hám basqa tarmaqları rawajlanǵan. Mayda ónermentshilik kárxanası hám ustaxanaları kóp. Toqımashılıq, ayaq kiyim, azıq-awqat sanaatı da anaǵurlım rawajlanǵan. Al-Iskandariyada mashinasazlıq zavodı, Samarrada antibiotik hám basqa dári-dármaqlar zavodı, Qut al-Amarada jip gezleme kombinatı, Baǵdadta elektronika ásbap -úskeneleri zavodı hám tigiwshilik fabrikası, Ramodida ayna zavodı hám basqa kárxanalar bar. Biraq BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń ekonomikalıq jaza ilajları nátiyjesinde finanslıq resurslar, shiyki ónim, ıqtıyat bólimler, ásbap -úskeneler jetispewshiligi hár tarawda sezilip turadı.

Awıl xojalıǵına jaramlı jerler 12 mln. ga, sonnan 8 mln. ga jer islenedi. Egin maydanınıń kópshilik bólegine biyday, qalǵan bólegine paxta, temeki, palız eginleri egiledi; baǵshılıq ta rawajlanǵan. 1990-jıllarǵa shekem Irak xurma tereginiń sanı tárepinen dúnyada 1-orında turatuǵın edi, dúnya bazarına shıǵarıp satılatuǵın xurma miywesiniń 4/5 bólegi onıń úlesine tuwrı keler edi. Biraq Irakqa qarsı jaza ilajları awıl xojalıǵına da tásirli tásir etti. Atap aytqanda, 1990-jılǵa salıstırǵanda 2000-jılda egin maydanları qısqarıp, jalpı ónim kemeydi. Mısalı biyday ónimi 1055 mıń tonnadan 800 mıń tonnaǵa, arpa 1095 mıń tonnadan 500 mıń tonnaǵa, mákke 171 mıń tonnadan 100 mıń tonnaǵa, júzim 428 mıń tonnadan 290 mıń tonnaǵa túsip qaldı. Shárwashılıqtaǵı qoy, eshki, qaramal, túye, at sanı da kemeydi. Shetten mashina hám úskeneler, azıq-awqat, qara metall, ximiyalıq buyımlar keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı qarıydarları: Iordaniya, Italiya, Germaniya hám basqalar. Pul birligi — Irak dinori.

== Transportı ==
Temirjol uzınlıǵı 3 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 30 mıń km, neft trubaları uzınlıǵı 4,2 mıń km, gaz trubaları uzınlıǵı 2,6 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları — Basra, Fao, Umm-Kasr, dárya portı — Baǵdad. Baǵdadta zamanagóy xalıqaralıq aeroport bar. Irak shetke xurma, teri, jún, cement, neft, neft ónimleri, altınkúkirt shıǵaradı.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
1970-jılda 6 jastan 12 jasqa deyingi balalardıń májbúriy baslanǵısh tálimi tuwrısında nızam qabıl etilgen. Baslanǵısh mektepte de, orta mektepte de oqıw múddeti 6 jıl. Universitetler, institutlar, kolledjler, atap aytqanda, Baǵdad universiteti, Baǵdadta al-Mustansuriya universiteti, Basra, Mosul hám Sulaymoniyada universitetler, Baǵdadta texnologiya institutı bar. 1947-jılda Irak Pánler akademiyasına tiykar salınǵan. Baǵdadta Kurd Pánler akademiyası, Ilimiy izertlewler shólkemi bar. Iri kitapxanaları: Baǵdad universitetiniń oraylıq kitapxanası, Milliy kitapxana, Irak muzeyi kitapxanası, Mosuldaǵı Ǵalabalıq kitapxana hám basqalar. Muzeyleri: Baǵdadtaǵı Irak muzeyi, Arab miyras estelikleri muzeyi, Mosul muzeyi, Basradaǵı universitet muzeyi, Eski Bobil qaldıqlarındaǵı Bobil muzeyi.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Eń áhmiyetli gazeta hám jurnalları: &quot;As-Savra&quot; (&quot;Revolyuciya&quot;, arab tilindegi kúndelik gazeta, 1968-jıldan), &quot;Al-Irak&quot; (&quot;Irak&quot;, arab hám kurd tillerindegi kúndelik gazeta, 1976-jıldan), &quot;Al-Jumhuriya&quot;, (&quot;Respublika&quot;, arab tilindegi kúndelik húkimet gazeta, 1963-jıldan), &quot;Bagdad observer&quot; (&quot;Baǵdad gúzetshisi&quot;, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1967-jıldan), &quot;Baǵdad&quot; (francuz tilinde 2 ayda 1 ret shıǵatuǵın siyasiy hám mádeniy jurnal), &quot;Al-Afak al-Arabiyya&quot; (&quot;Arabstan shapaqları&quot;, arab tilindegi aylıq siyasiy-ádebiy jurnal, 1975-jıldan). Irak informaciya agentligi 1959-jılda dúzilgen. Mámleket radioesittiriw hám televidenie shólkemi húkimet shólkemi bolıp tabıladı. 1936-jıldan radioesittiriw, 1956-jıldan telekórsetiw alıp barıladı.

== Ádebiyatı ==
Orta ásirlerde Irak paytaxtı — Baǵdad ulıwma arab mádeniyatı, páni hám ádebiyatınıń oraylarınan biri bolǵanlıǵı sebepli Irak jazba ádebiyatı da ulıwma arab ózeninde gúllendi. Ulıwma arab kórkem ádebiyatı V-VII ásirlerde awızeki xalıq dóretiwshiligi bay dárekleri tiykarında payda boldı. Aldın proza (ańızlar, ertekler), keyin poeziya (ǵázzel, táriyp hám taǵı basqalar) payda bolıp, rawajlana basladı. XVI ásirden ádebiyat páseńlewge ushıradı. XIX ásirde Abd al-Muhsin al-kozimiy, Jamol Sidqiy az-Zaxaviy hám Maruf Rusafiy sıyaqlı ataqlı shayırlar óz dóretpelerinde aǵartıwshılıq hám milliy azatlıq gúresi ideyaların sáwlelendirdi. XIX ásir hám XX ásir baslarında Irak ádebiyatında poeziya jetekshi janr bolǵan. Mahmud Ahmad assayid Irak ádebiyatında birinshi bolıp gúrriń hám qıssalar jazdı. Olarda adamgershilik ideyaların alǵa súrdi. Zunnun Ayyub hám basqa satirikshilerdiń dóretiwshiligi tártipke salıwshı mámleket socialliq ómirine úlken tásir kórsetti. Sol dáwirde aldıńǵı shayırlardan Muhammed Mahmud al-Javhoriy hám Muhammed Solih Bahr ul-Ulum nátiyjeli dóretiwshilik etti.

50-jıllarda Irak ádebiyatında romanshılıq hám dramaturgiya qáliplesti. Bul dáwirdegi Irak poeziyası haqıyqatlıqtı tuwrı sáwlelendire basladı. Revolyuciya (1968-jıl) dan keyin Irak ádebiyatı gúllep rawajlandı. Basqınshılıqqa qarsı gúres hám ádalatlı jámiyet qurıw gimnin jırlaw tiykarǵı tema bolıp qaldı. Abu al-Vahhob al-Bayotiy, Hasan al-Bayotiy hám basqalar dóretiwshiliginde siyasiy jáne sociallıq namalar jańladı. Irak poeziyasın reforma etken Nozik al-Maloika hám basqa shayıralar hám de shayırlar lirikalıq qosıqlar jarattı. Kurd tilindegi ádebiyat ta rawajlanǵan.

== Arxitekturası ==
Arxitekturası júdá eski dástúrlerge iye bolıp, bul jerde Bobil-Ossuriya mádeniyatı hám Parfiya estelikleri saqlanıp qalǵan. VII ásirden baslap arab mádeniyatı tásiri kúsheygen. VII ásir 30-jıllarında Kufa, Basra, VIII ásir baslarında Vasit qalalarına tiykar salındı. 762-jıldan dóńgelek joba tiykarında Madinat as-Salom (Tınıshlıq qalası, házirgi Baǵdad) qurıla basladı. IX ásirde orta ásirler arxitekturası gúllendi (salawatlı saray imaratları, biyik minarlı meshitler, atap aytqanda, Samarradaǵı 450 baǵanalı Mutavakkil meshiti). XII ásir hám XIII ásir 1-yarımınan Baǵdadtaǵı (Mustansuriya Medirese kompleksi, Bobal-Vastani qala dárwazası) hám Mosuldaǵı (Nuriddin jome meshiti) estelikler saqlanǵan. XVI-XVII ásirlerde bezew kásibi, zergerlik hám naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri úlgileri bolǵan Baǵdadtaǵı Muso al-Qadim (altın meshit) maqbara meshiti, Karboladaǵı Imam Huseyn maqbara meshiti hám basqalar qurıldı. Turar jaylar ishki háwlili, teris aywanlı, áynekleri sánli oyma naǵıslı aǵash pánjereli etip qurıldı. Zamanagóy arxitekturada túrli evropasha usıllar tásiri bilinedi. Basra, Mosul, Karbalo, Samarra qalaları joybarı islep shıǵıldı (1959-1960). Baǵdad, Mosul, Basra hám basqa qalalardaǵı zamanagóy jámiyetlik hám turaq-jay ımaratları sızılması hám qurılısında jergilikli ıqlım hám turmıs shárayatları itibarǵa alındı, xalıq dástúrlerine ámel etildi. Irak arxitektorları arasında N. Javdod, R. al-Shatırshı, X. Munif hám basqalar ataqlı.

== Súwretlew kórkem óneri ==
Irak aymaǵında eramızǵa shekemgi 8-7 mıń jıllıqqa tiyisli eski mádeniyat mákan-jaylarında áyyemgi kórkem óner dóretpeleri (alebastr hám ılaydan soǵılǵan háykelsheler, tamǵa-tumarlar, ılaydan islengen ıdıslar) tabılǵan. Eramızǵa shekemgi  4-1 mıń jıllıqta Shumer, Akkad, Bobil, Ossuriya kórkem mádeniyatı izbe-iz rawajlandı. Grek, Parfiya, Sasaniyler kórkem óneri estelikleri ushıraydı. Orta ásirlerde Irak kórkem óneri ulıwma arab mádeniyatı quramında gúllendi. VIII-XIII ásirlerdegi ganch hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, diywal súwretshiligi, miniatyura, gúlalshılıq, naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri gúllep jasnadı. Zergerlik hám sulıw jazıw rawajlanıp, házirgi bezew kórkem ónerinde de dawam etpekte. XX ásir baslarında reńli súwretlew kórkem óneri júzege keldi (Abdulqodir Rassom, Muhammed Solih Sakiy hám basqalar). Súwretshi hám músinshi Javod Salim, súwretshilerden Ata Sabriy, Xolid al-Jadr, músinshilerden Xolid ar-Raxxal, Muhammed Ǵániy at shıǵarǵan. Olar áyyemgi Irak kórkem óneri dástúrlerin rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. Keyingi jıllarda Ismoil ash-Shayıqlı, Nurı ar-Ravi, Diya al-Azavi hám basqalar olardıń jumısların dawam ettirdi. Sońǵı áwladqa tiyisli súwretshilerden Hafiz ad-Durubiy hám Mahmud Ahmad Irak súwretlew kórkem ónerin joqarı dárejege kóterdi. Irak aymaǵında bir neshe ásirler dawamında kurdlar kórkem óneri rawajlanıp kelmekte.

== Muzıkası ==
Muzıkası arab muzıka kórkem óneriniń bir shaqapshasın quraydı. Irakda ud, rubab, nızam, nay, daff hám basqa saz ásbapları áyyemnen málim. Abbasiylar xalifalıǵı dáwiri (750-1258) nde Baǵdad Orta hám Jaqın Shıǵıs xalıqları muzıka oraylarınan biri esaplanıp, bul jerde ataqlı kompozitorlar — Ishoq al-Mavsiliy, Safiuddin al-Urmaviylar dóretiwshilik etken. Osmanlı túrk imperiyası quramında bolǵan dáwiri (XVI ásirdiń 30-jılları — 1918) nde túrk muzıkasınıń tásiri kúshli bolǵan. Irak xalıq hám professional muzıkası keń rawajlanǵan maqam sistemasına tiykarlanadı. Maqamlar iri formadaǵı vokal-nama gruppalardıń lad tiykarın hám de nama-sesler uyǵınlıǵı mazmunın belgileydi. Hár bir dóretpe arnawlı bir maqam atı menen ataladı. Irak xalıq qosıqları ishinde ataba, xuda, muashshaq sıyaqlı aytım janrları keń tarqalǵan. Zamanagóy Irak muzıkasında Evropa muzıka dástúrleriniń tásiri bar. Baǵdad radiosında Shıǵıs muzıkası orkestri (basshısı kompozitor Salim al-Shalabiy), qor, jeke atqarıwshı qosıqshıları bar. 1929-jıl Baǵdad orta mektep oqıwshıları tárepinen &quot;Irak milliy teatrı&quot;, 1931-jıl birinshi proffesional ansambl, 1971-jıl simfoniyalıq orkestr dúzilgen.

Irak muzıka kadrları, tiykarınan, Elegant kórkem óner akademiyası (1940, muzıka, súwretlew kórkem óner hám músinshilik, teatr kórkem óneri bólimleri bar) nda tayarlanadı. 1968-jıl balalar muzıka mektebi ashılǵan. Mámleket oqıw orınlarınan tısqarı menshikli muzıka mektepleri bar. Irakta kompozitor Ahmed al-Halil (qosıq, saz dóretpeler avtorı), xalıq hám zamanagóy qosıq atqarıwshıları Lomia Tavfiq, Vahida Halim, Dahlil Hasan, Zuhur Husayn, Foruh Hilol, Rizo Ali, sazendeler Hasan Rajab, Shuayb Ibrohim, Xudayr Shibli, Jalil Bashir, Munir Bashir hám basqalar belgili. Irak mámleket folklor ansambli 1985-jıl Tashkentte gastrolda bolǵan. Kompozitor hám sazende (ud) Salmon Shukur 1987-jıl Samarqandta bolıp ótken Z-Xalıqaralıq muzıka simpoziumında qatnasqan.

== Teatrı ==
Irak professional teatrı óz iskerligin XX ásirdiń 20-jıllarınan baslaǵan. 1929-jıl orta mektep oqıwshıları Baǵadta milliy teatr toparın dúzip, mektep hám kóshelerde qosıqlar, oyınlar atqarǵan, kishi satiralıq pyesalar kórsetken. 1931-jıl háwesker rejissyor Haqqi ash-Shibliy 50 ge jaqın iraqlik, mısırlıq, siriyalıq hám livanlıq qosıqshılar hám xalıq sa orkestrinen ibarat birinshi professional ansambl dúzgen. Ansambl tárepinen Musa Shohbanderdiń &quot;Vaxda&quot; spektakli, arab ádebiyatı hám folklori tiykarında jaratılǵan spektakller saxnalastırıldı. Sonday ansambller Baǵdad, Basra, Mosulda da dúzildi. Irakta xalıq saz ásbapları menen birge dástan yamasa qosıq aytıwshı maqamshılar (kórkem oqıw ustaları) dan Muhammed Kubbanchi, Salima Murad, Sabiha Ibrohim hám basqalar ataqlı. Aktyorlar elegant kórkem óner akademiyası uyımlastıratuǵın koncertlerde, radio hám telekórsetiwler arqalı óz kórkem ónerlerin kórsetip beredi.

== Kinosı ==
Kinosı 1940-jıllar ortalarınan rawajlana basladı. 1945-46-jıllarda mısırlıq rejissyorlar iraklıq aktyorlar qatnasıwında &quot;Qahira-Baǵdad&quot;, &quot;Shıǵıs batırı&quot; filmlerin súwretke aldı. 1948-jıl Baǵdadta kinostudiya ashılǵannan keyin, &quot;Aliya hám Issam&quot;, &quot;Shıǵıs balaları&quot;, &quot;Laylo Irakta&quot; hám basqa filmler jaratıldı. 1958-jılda Irak kinosında jańa rawajlanıw dáwiri baslandı hám &quot;Sayd Afandi&quot; (rejissyorı K. Husni) filminiń súwretke alınıwı menen Irak kinematografiyasında jańa realistlik jóneliske tiykar salındı. 1960-jıl Irakta dúzilgen Teatr hám kino isleri bas basqarması hújjetli xronikalıq filmlerin úzliksiz islep shıǵarıwdı jolǵa qoydı. 60-jıllarda &quot;Kim ayıplı&quot; (rejissyorı A. Vali), &quot;Gúzgi japıraqlar&quot; (rejissyorı X. Labib), &quot;Túńgi saqshı&quot; (rejissyorı X. Shavqiy) filmleri dańq shıǵardı.

70-jıllarda Irak kinematografiyashıları sociallıq-siyasiy temaǵa múrájat etti, sol dáwirde qurǵaqshılıq máseleleri haqqında &quot;Shóllegenler&quot; (rejissyor Shukri Jamil), awıldaǵı ózgerisler haqqında &quot;Tájiriybe&quot; (rejissyor F. at-Tuhami), xalıq sanasınań ósiwi haqqında &quot;Burılıs&quot; (rejissyor D. Ali) filmleri júzege keldi. Sonnan keyingi &quot;Dárya&quot; (rejissyor F. al-Yasiriy), &quot;Diywallar&quot; (rejissyor Shukri Jamil) filmlerinde aldıńǵı realistlik dástúrler sáwlelendi. Áyne waqıtta mámlekettiń aktual máselelerin kóterip shıǵıwshı hújjetli kino rawajlanıp, &quot;Jerge qaytıw&quot;, &quot;Áwladlar miyneti&quot;, &quot;Joǵalsın tınıshlıq&quot;, &quot;Sónbes nur&quot; lentaları júzege keldi. Irakta jılına 3-4 ádebiy, azǵana 30 hújjetli film islep shıǵarıladı.

{{Aziya}}
{{Authority control}}
[[Kategoriya:Iraq| ]]
[[Kategoriya:Aziya]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]</text>
      <sha1>2knt3o0q7dti58nj9gg76eyq9bkmgam</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hindstan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2841</id>
    <revision>
      <id>120925</id>
      <parentid>115824</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:33:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (38) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50361" sha1="qk2lrt8aqq0c0muqn5sx0q5njjr49hs" xml:space="preserve">'''Hindstan''' (rásmiy: '''Hindstan Respublikası''' (Bhārat Gaṇarājya[1]))- [[Qubla Aziya]]daǵı mámleket. Aymaǵı arqadan qublaǵa 3 214 km, batıstan shıǵısqa 2 933 km sozılǵan. Arqasında Himalay tawları, batısta Arabstan teńizi, shıǵısta Bengaliya qoltıǵı menen qorshalǵan. Hindstan quramına Arabstan teńizindegi Lakkadiv hám Amindiv atawları, Bengaliya qoltıǵındaǵı Andaman hám Nikobar atawları da kiredi. Maydanı — 3,3 million km2. Xalqı — 1 428 627 663 adam (2023). Paytaxtı — [[Nyu Dehli]]. Basqarıw tárepten 28 shtat hám 8 awqam aymaǵına bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Hindstan — federativ respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1950-jıl 26-yanvardan kúshke kirgen; keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2022-jıl 25-iyuldan Droupadi Murmu). Ol parlamenttiń eki palatası hám shtatlardıń nızam shıǵarıwshı shólkemleri aǵzalarınan ibarat saylawshılar komissiyası tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident eki palata — Shtatlar keńesi (Raja sabxa) hám de Xalıq palatası (Log sabxa) nan ibarat parlament, atqarıwshı hákimiyattı prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Hindstan arqalı az bóleklengen, tómen, qumlı. Tiykarınan, Hindstan yarım ataw hám Hindgang tegisliginde jaylasqan; Himalay hám Qaraqurum tawlarınıń bir bólegin óz ishine aladı. Hindistan aymaǵınıń 3/4 bólegi tegislik hám tegistawlıq. Hindstan yarım atawınıń derlik hámmesin Dekan tegistawlıǵı iyelegen (shıǵısqa qaray 900 m den 300 m ge shekem tómenlep baradı). Hindstan yarım atawı arqada allyuvial Hindgang tegisligi jaylasqan. Jer sharındaǵı eń biyik taw dizbegi — Himalay (Hindistanda biyikligi 8126 m, Nangaparbat tawı) hám Qaraqurum tawları Hindistandı arqadan tosıp turadı. Hindstanda paydalı qazılmalardan taskómir, temir rudası, titam, altın, tábiyiy gaz, marganets, xromit, boksit, almaz, qımbat bahalı taslar, mıs, neft, slyuda, qorǵasın kánleri bar.

== Íqlımı ==
Íqlımı, tiykarınan, tropikalıq ıqlım, arqada tropikalıq mussonlı ıqlım. Iyun-oktyabrde ıssı hám ızǵar, noyabr-fevralda qurǵaq, salqın, mart-mayda júdá ıssı hám qurǵaq ıqlım. Ízǵar máwsimde jıllıq jawınnıń 70-90% jawadı. Jıllıq jawın Batıs Gat hám Himalay tawlarınıń samalǵa qarsı janbawırlarında 5000-6000 mm, Shillong platosında 12000 mm (Jer júzindegi eń jawın kóp jer), Hindgang tegisliginde 100 mm, Hindstan yarım atawınıń oraylıq bóleginde 300-500 mm. Yanvardıń ortasha temperaturası tegisliklerde 15° (arqada), 27° (qublada), may ayında hámme jerde 28-35°, ayırım waqıtlarda 48°. Tawlarda ortasha temperatura yanvarda -G, −8°, iyulda 18-23°.

Tiykarǵı dáryaları: Gang, aǵısı Jamna, Hind (joqarǵı aǵımı), Braxmaputra (tómen aǵımı), Narmada, Godavari, Krishna. Dáryaları jazda suwlı (musson jawınları dáwirinde tasadı), suwǵarıwda keń paydalanıladı, ayırımlarında keme qatnaydı. Topıraqları Hindistan aymaǵınıń kóp bóleginde qızıl, Dekan tegistawlıǵında qara, Hindgang tegisligi hám teńiz jaǵası oypatlıqlarında qońır topıraq. Himalay tawları janbawırında taw-qońır, sarı, taw qońır-orman, podzol, taw-otlaqı topıraqlar tómennen joqarıǵa almasıp baradı. Ósimliklerden akaciya, bambuk, kokos hám xurma palmasi keń tarqalǵan. Mámlekettiń 25% orman. Himalay tawlarınıń tómen janbawırlarında terek, joqarıda tik, sandal, himalay kedri, qaraqaraǵay, aqqaraǵay ósedi. Batıs Gat tawları janbawırı, Gang hám Braxmaputra deltaları, Shıǵıs Himalay taw aldı mudam jasıl ormanlardan ibarat. Hindistanda ósimliklerdiń 21 000 túri tarqalǵan. Onda Jer júzinde bar bolǵan barlıq ósimliktiń yarımınan kóbin ushıratıw múmkin.

Haywanat dúnyası hár túrli. Sút emiziwshi haywanlardıń 350 túri, quslardıń 1600 den zıyat túri bar. Hindistan aymaǵında pil, meshin, nosorog, arıslan, qaplan, jolbarıs, mangusg hám basqa haywanlar jasaydı, jılannıń derlik barlıq turi bar. Mámlekette 75 milliy baǵ hám 420 dan artıq qorıqxana bar. Iri milliy baǵları: Kaziranga, Manas, Dachigan, Dadva, «Gúller oypatlıǵı» (Uttar-Pradesh), Sariska hám basqalar.

== Xalqı ==
Hindstan — dúnyada eń kóp milletli mámleketlerden biri. Hindstanda túrli tillerde sóylesiwshi bir neshe júz millet, elat hám qáwim jasaydı. Xalqınıń 72% hind-evropa tilleriniń hindoriy tilleri toparında sóylesiwshi xalıqlar — hindustoniylar, marathlar, bengallar, bixarlar, gujarotlar, oriyalar, rajastxonilar, panjobilar quraydı. Kashmirilar dari til toparına tiyisli. Hindstan qublada, tiykarınan, dravid tillerinde, arqa hám arqa-shıǵısında tibetbirma tillerinde sóylesiwshi xalıqlar jasaydı. Qala xalqı 30%. Rásmiy tilleri — hind hám inglis tilleri. Xalıqtıń kóbisi (73%) hinduiylik dinine sıyınadı; islam (16%), xristian (6%), sikhizm (2,5%) hám basqa dinlerge sıyınıwshılar da bar. Iri qalaları: Kalkutta, Bombey, Dehli, Chennay, Bangalor, Ahmadobod, Aydarobod, Puna, Kanpur, Nagpur, Jaypur, Lakhnau.

== Tariyxı ==
Arxeologiyalıq tabilǵan zatlar Hindstanda adamlar tas dáwirinde-aq jasaǵanlıǵınan dárek beredi. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqtıń 2-yarımı — 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında Hind dáryası oypatlıǵında joqarı dárejede rawajlanǵan qala mádeniyatı payda bolǵan (Qarańız: Xarappi mádeniyatı). Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 2-yarımında arqa-batıstan Hindistanǵa oriylar kirip kelip, aldın Panjab, keyinirek Gang dáryası oypatlıǵına jayǵastı. Eramızǵa shekemgi VI ásirde arqa Hindstannıń shıǵıs bóleginde, Gang hám Jamna dáryaları háwizlerinde Magay&quot;a mámleketi bolǵan. Eramızǵa shekemgi VI-IV ásirlerde ekonomikalıq rawajlanıw áyyemgi hind jámiyetinde turmıs shárayatların talay ózgertti. Qullar hám jallanba jumısshılardıń miynetinen dıyqanshılıq, ónermentshilik hám kánshilik jumıslarında paydalanıldı. Social qarama-qarsılıqlardıń kusheyiwi diniy-sektantlik háreketin payda etti, aqıbette buddizm hám jaynizm dinleri payda boldı. Eramızǵa shekemgi IV ásir ortalarında Nandalar dinastiyası dáwirinde derlik pútkil Hind dáryasınıń oypatlıǵı magadha mámleketi ıqtıyarında bolǵan. Magadha mámleketi gúllenip rawajlanǵan dáwirde Hind dáryası háwiziniń bir bólegin Ahamaniyler basıp aldı. Eramızǵa shekemgi 327-325-jıllarda Hindstanǵa Iskandar Maqduniy bastırıp kirdi. Magadha mámleketiniń qaraqshılıq urısları Mauriylar imperiyası dáwirinde de dawam etti. Patsha Ashoka húkimranlıǵında derlik pútkil Hindistan hám házirgi Awǵanıstannıń bir bólegi Mauriylarǵa qaraslı edi. Eramızǵa shekemgi I ásirde Hindistan arqasınıń úlken bólegi kushanlar qol astına ótti (Qarańız: Kushan patshalıǵı). Kushanlar mámleketi jemirilgennen keyin, IV ásirde Hindstan arqada taǵı Magadha mámleketi gúllendi.

Keyinirek Guptalar dinastiyası dáwirinde arqa Hindistannıń ádewirǵana bólegi — shıǵısta Bengaliya qoltıǵınan batısta Panjab hám Katxiyavar yarım atawına shekem bolǵan aymaq Magadha mámleketi quramına kirdi. Tap sol dáwirde Dekapda Vakataka, Pallavlar, Vanga sıyaqlı mámleketler bar bolǵan. II-IV ásirlerde bul jerde qulshılıq basqarıw principi jemirile baslaǵan. VI-XII ásirlerde Hindstanda bir neshe mámleket bar bolǵan. VII ásirdiń 1-yarımında jergilikli patshalardan biri Harsha Hindistan arqadaǵı bir neshe mámleketlerdi jawlap alıp, Harsha imperiyasına tiykar salındı. Bul imperiya 30 jıl húkim súrdi. VIII ásir baslarında arablar Sindti basıp aldı. XI ásir baslarında Mahmud Ǵaznaviy Hindistan arqasına bir neshe ret hújim etip, Panjabtıń bir bólegin óz mámleketi quramına qosıp alǵan. XII ásir aqırı — XIII ásir baslarında Hindistan arqasın Ǵuriylar mámleketi húkimdarı Muhammad Ǵuriy jawlap aldı. Onıń óliminen keyin Ǵuriy járdemshilerinen biri Qutbiddin Oyboq Dehli sultanlıǵına tiykar saldı. XIV-XV ásirlerde hind rojalarınıń hákimiyatı saqlanǵan Rajputana (Qarańız: Rojasthon) dan tısqarı Hindistan arqada ǵárezsiz Jaunpur, Bengaliya, Gujarat, Malva hám de Dekannıń arqada Baxmoniy sultanlıǵı payda boldı. Awǵanlardıń Lodiylar dinastiyası húkimranlıǵı dáwiri (1451-1526) nde Gang dáryası oypatlıǵınıń ádewirǵana bólegi sultanlıqqa qosıp alındı. XV ásir aqırında Hindistanǵa dáslepki evropalıq kolonizatorlar — portugallar kirip keldi hám XVI ásirdiń 1-yarımında olar teńiz jaǵasına jaylasıp aldı.

1526-jıl aprelde Zahiriddin Muhammad Babur panipattaǵı urısta Ibrahim Lodiydi jeńip, Dehli sultanlıǵın iyeledi hám Hindistanda Baburiyler mámleketine tiykar saldı (bul mámleket 1858-jılǵa shekem bar boldı). XVII ásir baslarında Hindstanǵa Angliya hám Gollandiyanıń Ost-Hindstan kompaniyaları suǵılıp kirdi hám portugallardı Hindistan menen alıp baratırǵan teńiz sawdasınan ayırıp, mámlekette qatar faktoriya (sawda-satıq punktleri) asha basladı. 1664-jıl francuzlardıń Ost-Hindstan kompaniyası da dúzildi. Baburiyler arasındaǵı óz-ara ishki gúres inglis hám francuzlardıń Ost-Hindistan kompaniyalarına Hindstanda áskeriy ekspansiya uyımlastırıw imkaniyatın berdi. Hindstanda ústemlikke erisiw ushın bul eki kompaniya arasında Qubla Hindstanda bolıp ótken sawashlar (1756-1763) nátiyjesinde Angliyanıń Ost-Hindistan kompaniyası jeńimpaz shıǵıp, Bengaliyanı jawlap aldı, Karnatik hám Aud xanlıqların óz xızmetkerlerine aylandırdı. 1803-jıl Dehli basıp alınǵannan keyin, baburiy patshalar inglisler Ost-Hindstan kompaniyasına tolıq ǵárezli bolıp qaldı. 1833-jıl Ost-Hindistan kompaniyası sawda shólkemi retinde tamamlanıp, oǵan Hindstandı kolonizatorlik tiykarında basqarıw wazıypası júkletildi. Hindistan áste-aqırın Ullı Britaniyaǵa awıl xojalıǵı shiyki ónimin jetkerip beretuǵın bazaǵa aylanıp qaldı. XIX ásir ortalarında kolonizatorlarǵa qarsı xalıq qozǵalańları bolıp ótti. 1857-1859-jıllarda bolıp ótken ataqlı áskeriyler qozǵalańı (Qarańız: Hindstan xalıq kóterilisi) Hindistannıń keyingi rawajlanıwına tásir kórsetti. 1858-jıl Ost-Hindstan kompaniyası tamamlanıp, Hindistandı tikkeley Ullı Britaniya basqarıp basladı.

XIX ásirdiń 80-jıllarınan mámlekette xalıqtıń narazılıq kórsetiwleri, mitingler, is taslawlar háwij aldı. 1885-jıl qatar milliy shólkemler birlesip, Hindistan milliy kongressi (HMK) ne jıynaldı. XX ásir basları onda B. Tilak basshılıǵında shep demokratiyalıq aǵım qáliplesti. 1905-1908-jıllarda milliy azatlıq háreketi jáne de háwij aldı. Ásirese, 1908-jılǵı Bombey is taslawı zárúrli áhmiyetke iye boldı. Ullı Britaniya húkimeti milliy azatlıq háreketin diniy topar belgileri boyınsha bólip taslawǵa háreket etti hám 1906-jıl Musulmanlar ligası partiyasınıń payda bolıwına kómeklesti. Oǵan qarsı hindulerdiń Hindu maxasabxa (hindulerdiń ullı awqamı) siyasiy shólkemi dúzildi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwiri (1914-1918) nde Hindistan metropoliya tárepinde urısta qatnastı. 1918-jıldan kolonizatorlikke qarsı gúres jáne de háwij aldı. Bul dáwirde HMK basshılarınan biri bolǵan M. K. Gandi kolonizatorlarǵa qarsı gúrestiń sat'yagraxa (kúsh isletpesten qarsılıq kórsetiw) formasın propaganda etti. Gandi táliymatı — gandizm HMK partiyasınıń rásmiy ideologiyasına aylandı. Inglis kolonizatorlarınıń Amritsar obası (1919-jıl aprel) nan keyin dekabrde HMK boysınbaw kompaniyasın háwij aldırdı. 1918-1922-jıllarda jumısshılar háreketi kúsheydi. 1920-jıl Bugun Hindistop kásiplik awqamları kongressi dúzildi. 1923-1927-jıllarda milliy azatlıq háreketi waqtınsha passivlesti.

1927-jıl HMK da antiimperialistlik gúresti aktivlestiriw tárepdarların birlestirgen shep qanat payda boldı. Oǵan J. Neru hám S. Ch. Bas basshılıq etti. 1929-1930-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi antiimperialistlik háreketti jańa basqıshqa kóterdi. 1930-jıl HMK M. Gandi basshılıǵında taǵı boysınbaw kompaniyasın baslap jiberdi. 1931-jıl martta HMK basshıları kolonizator húkimran sheńberler menen kelisim basladı. Hár eki tárep kelise almaǵan soń, boysınbaw kompaniyası dawam ettirildi (1934-jılǵa shekem). 1935-jıl Angliya parlamenti Hindistandı basqarıw tuwrısında hújjet (nızam) qabılladı. Buǵan kóre, wálayatlardıń avtonomiya huqıqları biraz keńeytirildi, olarda jergilikli húkimet dúzildi, biraq húkimet aldınǵıday inglis kolonizatorları qolında qalaberdi. Mámlekette bul reakcion hújjetke qarsı kórsetiwler bolıp ótti. 1936-jıl HMK imperialistlik kúshlerge qarsı birden-bir front dúziw wazıypasın ilgeri súrdi. Ekinshi jáhán urısı (1939-1945) dáwirinde Hindistan antifashistlik koaliciya tárepinde boldı. Urıs sońında Hindistan menen Angliya imperializmi arasında ekonomikalıq hám siyasiy qarama-qarsılıqlar keskin kúsheydi. 1946 -jıl basında armiya, flot hám aviaciyada inglislerge qarsı ǵalabalıq shıǵıwlar bolıp ótti. 1946-jıl 18-23-fevralda Bombeydaǵı áskeriy teńizshiler kóterilisi revolyuciyalıq hárekettiń joqarı shıńı boldı. Angliya húkimeti milliy háreket basshıları menen kelisim baslap, 1946-jıl báhárde Hindistanǵa dominion mártebesin beriwge qarar etkenligin járiyaladı.

1946-jıl avgustta J. Neru basshılıǵında waqıtsha húkimet dúzildi. Milliy azatlıq háreketiniń háwij alıp ketiwi nátiyjesinde inglis kolonizatorları Hindistannan shıǵıp ketiwge májbúr boldı. 1947-jıl 15-avgustta Hindistan aymaǵında eki ǵárezsiz mámleket — Hindistan (tiykarınan, hindulerden ibarat) hám Pakistan (tiykarınan, musulmanlardan ibarat) dominionları payda boldı. Hindistannıń birinshi bas ministri HMK jetekshisi J. Neru boldı. 1950-jıl 26-yanvarda Hindistan suverenli respublika dep daǵaza etildi. Mámlekette agrar reformaları ótkerile baslandı. Sanaatta mámleket sektorın jaratıw jáne onı rawajlandırıw, awıl xojalıǵında jer iyesi jer iyeligin tamamlaw jolları belgilendi. 1964-jıl mayda J. Neru óliminen keyin HMK partiyasınıń jaǵdayı awırlastı. 1965-jıl gúzde Hindistan-Pakistan kelspewshiligi júz berdi. 1966-jıl Tashkent ushırasıwında qol qoyılǵan Tashkent deklaraciyası eki mámleket arasındaǵı dawlardı sheshiwine tiykar boldı. 1966-jıl yanvarda L. B. Shastri óliminen keyin J. Nerudıń qızı — I. Gandi Hindistan Bas ministri boldı. 1977-jıl martta parlamentke ótkerilgen saylawda Janata parti (partiyası) jeńimpaz shıqtı. Bul HMK niń keyingi 30 jıl (1947-1977) dawamındaǵı birinshi iri jeńilisi edi. Janata parti jetekshisi M. Desai Hindistan Respublikasınıń tórtinshi Bas ministri boldı.

1977-jıl marttaǵı jeńilisten keyin HMK partiyası krizis dáwirin basınan keshirdi. Partiyanıń bir qansha kózge kóringen basshıları Janata partiǵa ótip ketti. 1978-jıl yanvarda burınǵı Bas ministr I. Gandi jáne onıń bir qansha tárepdarları HMK nen shıǵıp, jańa partiya — HMK (I) in dúzdi. 1980-1989, 1991-1996-jıllar hám 2004-jıldan HMK [1978-jıldan HMK (I)] húkimet joqarısında. Hindistan — 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 26-dekabrde Ózbekistan Respublikası suverenitetin tán alǵan hám 1992-jıl 18-martta diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramları: 26-yanvar — Respublika kúni (1950) hám 15-avgust — Ǵárezsizlik kúni (1947).

== Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqamları ==
Hindistan milliy kongressi (I) partiyası, HMK (1885-jıl 28-dekabrde dúzilgen) gi bóliniwden keyin 1978-jıl yanvarda dúzilgen; Bxaratiya janata parti, Janata parti (1977-jıl dúzilgen) diń bóliniwi nátiyjesinde 1980-jıl aprelde dúzilgen; Janata dal partiyası, 1988-jıl 11-oktyabrde dúzilgen; Hindistan Kommunistlik partiyası, 1925-jıl 26-dekabrde tiykar salınǵan; Hindistan Kommunistlik partiyası (marksistik), 1964-jıl noyabrde dúzilgen. Ulıwma Hindistan kásiplik awqamları kongressi, 1920-jıl dúzilgen; Hindistan kásiplik awqamları milliy kongressi, 1947-jıl tiykar salınǵan; Hind kásiplik awqamları orayı, 1970-jıl dúzilgen.

== Xojalıǵı ==
Hindistan — agrar-industrial mámleket. Sanaat islep shıǵarıw, ózine tartatuǵın shet el qarjısınıń kólemi tárepinen dúnyadaǵı rawajlanǵan 10 dana mámleket qatarına kiredi. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı, orman xojalıǵı hám balıq tutıw 25%, sanaat 30%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 45% ti quraydı. Ekonomikası kóp ukladlı. Jalpı milliy óniminiń 28% in quraytuǵın mámleket sektorı áskeriy sanaat tarmaqları, atom energetikası, transport hám baylanısta jetekshi orın iyeleydi. Awıl xojalıǵında mayda dıyqan xojalıqları ústemlik etedi. Mámlekette 8 mln. nan artıq fermer xojalıǵı bar. Islenetuǵın jerler (165 mln. gektar) mámleket aymaǵınıń 2/3 bólegin quraydı; sonnan 141 mln. gektarı tek egislik (35 mln. gektarınan jılına eki ret ónim alınadı). Awıl xojalıǵı maydanınıń 20% i suwǵarıladı. Mámlekette xalıq sanı kóp bolıwına qaramastan, onıń awıl xojalıǵı ónimlerine bolǵan mútájligi tolıq qandırılıpǵana qalmay, kóp bólegin eksport ta etedi. Awıl xojalıǵı dıyqanshılıqqa qánigelesken. Tiykarǵı eginleri — salı, biyday, tarı, sobıqlı dán eginleri hám maylı ósimlikler. Hindistan shekerqamıs, jer ǵoza, shay, ken, kanakunjut, paxta jetistiriw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda turadı.

Sonıń menen birge, kauchuk, kofe, mákke, temeki, burısh, tatımlıqlar (burısh, kardamon, mushk, dolchin hám taǵı basqalar) jetistiriledi. Hindistanda kokos palmasi, banan, citrus hám basqa miyweli terekler de ósiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, qoy, eshki, shoshqa, jılqı, túye, quslar baǵıladı. Nawqanshılıq rawajlanǵan. Balıq hám teńiz haywanları awlanadı. Orman xojalıǵında qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Sanaatında marganets, slyuda (dúnyada aldınǵı orınlardan birinde), taskómir, titan, temir rudası, altın, tábiyiy gaz, xromit neft, boksit hám basqalar qazıp alınadı. Jılına ortasha 380 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi (onıń 4/5 bólegi ıssılıq elektr stanciyalarında, 1/7 bólegi GES larda); AES lar da bar. Jetekshi sanaat tarmaqları: toqımashılıq (tiykarınan, ken hám jip-gezleme), azıq-awqat (qantsheker, temeki), teri-ayaq kiyim sanaatı. Neftti qayta islew, cement, qaǵaz, shıyshe-ayna islep shıǵarıw kárxanaları bar. Qara hám reńli metallurgiya, ximiya sanaatı, mashinasazlıq rawajlanǵan. Dúnyadaǵı informaciya texnologiyaları baǵdarındaǵı kárxanalardıń yarımınan kóbi Hindistanda jaylasqan. Yadrolıq texnologiyalar hám kosmostı jawlap alıw boyınsha jetekshi orında. Hindistanda islep shıǵarılatuǵın sanaat ónimleriniń 40% ke jaqının mayda hám ónermentshilik kárxanaları beredi.

== Transportı ==
Transportında temirjol transportı zárúrli rol oynaydı. Transport jolları uzınlıǵı 75 mıń km (15% elektrlastırılǵan). Avtomobil jolları uzınlıǵı 3 mln. km den artıq. 1984-jıl Kalkutta qalasında metropoliten iske túsken. Mámlekette kemeler qatnaytuǵın dárya jollarınıń sanı 14. Mámleket sırtqı sawda aylanbasınıń 90% teńiz jolları arqalı ámelge asırıladı. Teńiz sawda flotınıń tonnası 10 366 mıń tonna dedveyt. Iri teńiz portları: Bombey, Kalkutta, Kochin, Vishakhapatnam, Chennay. Hindistannıń kóp qalaları jáhándegi iri qalalar menen hawa jolları arqalı baylanısqan. Tiykarǵı aeroportları Bombey, Dehli, Kalkutta, Bangalor, Chennay, Bxubaneshvar, Maduray qalalarında jaylasqan. Mámleket ishkerisinde xızmet etetuǵın 90 aeroport bar.

== Sırtqı sawda ==
Hindistan shetke mashina hám úskeneler, kiyim-kenshek, teri hám onnan tayarlanǵan buyımlar, ximiyalıq tovarlar, jip-gezleme gezlemeler, juttan tayarlanǵan buyımlar, temir rudası, shay, kofe, tatımlıqlar, konserva, balıq hám balıq ónimleri, brilliant, qımbat bahalı taslar shıǵaradı. Shetten neft hám neft ónimleri, islep shıǵarıw quralları, tutınıw buyımları hám basqalardı aladı. Sırtqı sawdada AQSh, Yaponiya, Ullı Britaniya, Germaniya, BAÁ, Belgiya, Italiya, Rossiya, Franciya, Saudiya Arabstanı hám basqa mámleketler menen sheriklik etedi. Pul birligi — Hindistan rupiyasi.

== Medicinalıq xızmeti ==
Mámlekette densawlıqtı saqlaw ámeliyatında xalıq shıpakerlik kásibi de keń qollanıladı. Medicina xızmetkerleri 100 den artıq medicina joqarı oqıw orınlarında, 16 tis shıpakerleri kolledjlerinde hám 12 basqa medicina bilim orınlarında, orta medicina xızmetkerleri 480 medicina mektebinde tayarlanadı. Mámlekette kóplegen medicina orayları, zamanagóy emlewxana hám ambulatoriya tarmaqları bar. Tiykarǵı kurort mákanları: Gujarot shtatındaǵı Titxal, Ubxrat, Diu, Daman, Maharashtra shtatındaǵı Madha, Marv, Karnatakadaǵı Ullal, Udili, Mangamuru hám basqalar. Hindistanda eki túrdegi densawlıqtı saqlaw mákemeleri bar. Biri menshikli densawlıqtı saqlaw, ekinshisi mámleket densawlıqtı saqlaw xızmetleri. Hindistanda ayrıqsha parıq penen tán alınǵan 6 medicina sisteması bar. Bular Ayurveda, Sidda, Unani, Yoga, Naturopatiya hám Gomeopatiya.

== Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri ==
Hindistan ǵárezsizlikke erisken waqıtta mámleket xalqınıń 96% sawatsız bolǵan. 1949-jılda qabıl etilgen konstituciya boyınsha 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın biypul májburiy talim engizildi. 2005-jılda sawatlılıq dárejesi 52% ke jetti. Mámlekette úlken jastaǵı xalıq arasında sawatsızlıqtı tamamlaw maqsetinde arnawlı mektepler ashılǵan bolıp, olarda 120 mln. adam shuǵıllanadı. Hindistanda xalıq tálimi sisteması mektepke shekemgi tálim mákemeleri, baslanǵısh hám kishi tiykarǵı mektep, tolıqsız orta hám tolıq orta mektepten ibarat.

Maman jumısshılar óner bilim orınlarında tayarlanadı. Joqarı oqıw orınlarında oqıw múddeti 5-6 jıl hám oqıw pullı. Mámleket oqıw orınları menen birge arnawlı oqıw orınları da bar. mámlekette 219 universitet hám institut hám de 7 mıńnan zıyat kolledj bar. Iri hám áyyemgi joqarı oqıw orınları: Bombey universiteti, Kalkutta universiteti, Chennay universiteti hám basqa tiykarǵı kitapxanaları: Kalkuttadaǵı milliy kitapxana (1902-jıl dúzilgen), Dehlidegi ǵalabalıq kitapxana (1951), Chennaydaǵı ǵalabalıq oraylıq kitapxana (1896) hám basqalar. Mámlekette 460 tan artıq muzey iskerlik júrgizedi. Irileri: Chennaydaǵı mámleket muzeyi (1851-jıl dúzilgen), Dehlidegi házirgi zaman kórkem óneri milliy galereyası (1954), Jańa Dehli (Nyu Dehli) degi Milliy muzey, Varanasi qalasındaǵı Kórkem óner muzeyi, Kalkuttadaǵı Hindistan muzeyi (1814), Birla Texnologiya muzeyi, Bombeydegi Batıs Hindistan muzeyi, Dehlidegi J. Neru (1964), M. Gandi (1948) memorial muzeyleri.

Hindistanda ilimiy izertlewler universitet hám arnawlı oraylarda, ilimiy jámiyet hám associaciyalarda, pánler akademiyalarında alıp barıladı. Hindistan milliy pánler akademiyası eń iri ilimiy shólkem esaplanadı. Institutlarǵa Ilimiy hám sanaat izertlewleri keńesi, Atom energiyası boyınsha komissiya, Awıl xojalıǵı izertlewleri boyınsha Hindistan keńesi, Medicina izertlewleri boyınsha Hindistan keńesi, Universitetlerdi aqsha menen támiyinlew komissiyası, Qorǵaw izertlewleri shólkemi basshılıq etedi. Hindistan ilimiy kongressi associaciyası Hindistannıń eń ǵalabalıq ilimiy jámiyeti bolıp tabıladı. Hindistanda 130 arnawlı ilimiy izertlew shólkemi, 700 den artıq qánigelesken laboratoriya ilimiy izertlewler júrgizedi. Mámlekette ilimiy izertlew menen 2,5 mln. adam shuǵıllanadı.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Hindistanda 84 tilde ulıwma tirajı 51 mln. nusqadan ibarat 19 mıń gazeta, 35 mln. nusqadan ibarat 18 mıń jurnal baspa etiledi. Irileri: «Indian ekspress» («Hind ekspressi», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1932-jıldan), «Xindustan tayms» («Hindistan waqtı», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1923-jıldan), «Tayms of India» («Hindistan waqtı», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1838-jıldan), «Steytsmen» («Mámleket ǵayratkeri», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1875-jıldan), «Neshnl gerald» («Milliy xabarshı», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1938-jıldan), «Nav bharat tayms» («Jańa Hindistan waqtı», hind tilindegi kúndelik gazeta, 1947-jıldan), «Naya patx» («Jańa jol», aylıq ádebiy-kórkem jáne sociallıq-siyasiy jurnal, 1954-jıldan), «Forin affers riports» («Xalıqaralıq qatnaslar xabarshısı», inglis tilindegi aylıq jurnal, 1952-jıldan), «Turmıs» (urdu tilindegi háptenama, 1963-jıldan), «Hindu» (inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1878-jıldan), «Hindustan» (hind tilindegi kúndelik gazeta, 1933-jıldan), «Blits» («Shaqmaq», inglis, urdu, hind, marathiy tillerindegi háptelik jurnal, 1941-jıldan). Press Trast of Hindistan, Hindistandaǵı eń iri informaciya agentligi (PTI), 1947-jıl dúzilgen; Yunayted Nyus of Hindistan (YUNI), Hindistan baspasóz informaciya agentligi, 1961-jıl dúzilgen. Ulıwma Hindistan radiosı 1936-jıldan, Ulıwma Hindistan televideniesi 1976-jıldan isleydi. Radioesittiriwler 1927-jıldan, telekórsetiwler 1959-jıldan baslanǵan.

== Ádebiyatı ==
Hind ádebiyatınıń 3 mıń jıldan kóbirek dástúrı vedalar — sanskrit tilindegi diniy gimnlerden baslanadı. Eramızǵa shekemgi X-IV ásirlerde xalıq awızeki dóretiwshiliginde iri epikalıq dástanlar — «Mahabharata» hám «Ramayana» qáliplesti. Áyyemgi hind ádebiyatı estelikleri — puranlar múqaddes tekstleri bul dástanlar tekstlerine jaqın. Áyyemgi hind ertekleri jıynaqlarınan «Panchatantra», «Xitopadesha», «Vetalapanchavinshati», «Shuksaptati» ataqlı. Avtorlıq ádebiyatı eramızǵa shekemgi I ásir baslarında payda boldı. Sanskrit ádebiyatınıń ullı shayırı hám dramaturgi Kalidasatr. Bxasa (III-IV ásir) hám Shudraka (V-VI ásir) da ataqlı dramaturg bolǵan. Sanskrit ádebiyatında Bxovabxugi (VIII ásir) da sezilerli iz qaldırdı. Dandin (VII ásir) niń «On shahzada hádiysesi» romanı sanskrit kórkem prozasınıń shıńı esaplanadı. Eramızdıń dáslepki ásirlerinen dravid tilleri (Qarańız: Dravidler) nde, atap aytqanda, tamil ádebiyatı (''Qarańız: [[Tamil ádebiyatı]]'') rawajlandı. Shama menen VII ásirden orta ásirler ádebiyatınıń tariyxı baslanadı. Sanskrit hám tamil tilindegi ádebiyat penen bir qatarda basqa tillerde de ádebiyat payda boldı. Jańa hind ádebiyatı dravid hám jańa hind-oriya tillerinde 1 mıń jıllıq aqırınan rawajlana basladı. Keyin bolsa kashmir hám sindh ádebiyatı, sonıń menen birge pushtu tilindegi ádebiyat qáliplese basladı. Musulman mámleketleriniń payda bolıwı hám islam dininiń keń tarqalıwı nátiyjesinde Hindistannıń parsı tilindegi ádebiyatı júzege keldi (Xusrav Dehlaviy, Mırza Bedil hám basqalar).

Shayırlardan Vali (XVII-XVIII ásir), Mir Toqiy, Mırza Ǵolib hám basqa urdu poeziyasınıń eń jaqsı úlgilerin jarattı. XIX ásirdiń 2-yarımında milliy azatlıq háreketiniń rawajlanıwı nátiyjesinde ádebiyatta hind aǵartıwshılıq dáwiri baslandı. Bul dáwir ádebiyatında Dinobondxu Mittro, Premchand Mittro, Bonkimchondro Choddopaddqay hám Bengaliyanıń basqa jazıwshıları nátiyjeli dóretiwshilik etti. Áyne waqıtta inglis tilinde dóretiwshilik etken dáslepki shayırlar (G. L. V. Derozio, K. Gosh, T. Datt) dıń qosıqlarında inglis romantizminiń tásiri bilinedi. XX ásirdiń 20-jıllarında ǵárezsizlik ushın gúres hind ádebiyatınıń oraylıq teması bolıp qaldı. Bul dáwirdiń ullı jazıwshısı bengaliyalı R. Tagor boldı. Parsı hám urdu tillerinde dóretiwshilik etken shayır M. Íǵbal óz dóretpelerinde joqarı kórkemlikke eristi. 1930-jıllardıń ortalarında aǵartıwshı jazıwshılardıń háreketi payda boldı. XX ásirdiń 30-jıllarında Hindistanda inglis tilindegi ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma payda boldı (M. R. Anand, N. K. Narayan, X. Chattopadxaya hám basqalar). 1936-jıl Iremchand, M. R. Anand hám Sajjod Zohirlar baslaması menen Hindistop aǵartıwshı jazıwshılar associaciyası dúzildi. Gandizm ádebiyatqa tereń tásir kórsetti. Revolyuciyalıq romantik aǵım qáliplese basladı (Josh Malihobodiy). Poeziya formaları jańalandı, proza tez rawajlana basladı. Áyne waqıtta dekadentlik aǵımları da payda boldı (I. Joshı, M. Varma). Hindistannıń ǵárezsizlikke erisiwi (1947) aldıńǵı ádebiyattıń rawajlanıwına járdem berdi.

Kolonizatorlik qaldıqların joǵaltıw ushın gúres hám ekonomikanıń rawajlanıwı ilgeri qalaq bolǵan bir qatar ádebiyatlardıń rawajlanıwına hám de jańa ádebiyatlardıń qáliplesiwine múmkinshilik tuwdırdı. Hindistannıń milliy tillerindegi ádebiyatlar menen bir qatarda inglis tilindegi ádebiyat ta rawajlanǵan. 1940-1960-jıllarda Hindistanda hind progressiv ádebiyat wákilleri A. S. Jafri, S. K. Chouxan, Xoja Ahmad Abbos, Yashpal, A. N. Kasmi, A. Nagar hám basqalar óz dóretpelerinde mámlekettegi sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardı kóterip shıǵıp, jámiyettegi eń global máselelerdi sheshiwge shaqırdı. Milliy ádebiyat wákillerinen B. Bxattachoriya, M. R. Anand, M. Bondopaddxay, T. Bondopaddxay, G. Singx, R. V. Desai, R. Krishnamurti, R. A. Maxadevan, Vsh'chatxol hám basqalar óz dóretpelerinde mámlekette ekonomikalıq ǵárezsizlikke erisiw, jarlılıqtı saplastırıw, sawatsızlıqtı tamamlaw, xalıqtıń ruwxıy dárejesin asırıw sıyaqlı mashqalalardı kóterip shıqtı. Progressiv jazıwshılar Sh. Chouxan, X. Dvidedidiń ideologiyalıq-estetikalıq qarasları mámlekettegi sociallıq-siyasiy hádiyse hám processler menen bekkem baylanısqan. Jazıwshı I. Joshı hind ádebiyatında «psixologiyalıq ádebiyat» wákili retinde kórinetuǵın boldı. Jazıwshı hám dramaturg V. Prabxakara óz dóretpelerinde ǵárezsiz Hindistannıń sociallıq máselelerin shın tárizde súwretledi. 1980-1990-jıllarda M. Rakesh, Kamleshvar, B. Saxni, J. Kumar, Duggal, A. Pritam, K. Azmi, Saksena, Vimal hám basqa jazıwshılar nátiyjeli dóretiwshilik etti (Taǵı qarańız: Xsh&quot;) ádebiyatı).

== Arxitektura ==
Hindistanda eramızǵa shekemgi 3-1 mıń jıllıqlarda-aq qorǵaw, xojalıq hám turar jay ımaratları, baǵ hám suw háwizleri bolǵan iri qalalar (Sanghol, Lothal, Mathura, Pataliputra) qurılǵan. Eramızǵa shekemgi IV-II ásirlerde úlken qorǵan, saraylar (Pataliputradaǵı patsha Ashoka sarayı), diniy buyımlarǵa arnalǵan qurılıs-stupalar, memorial stolba (stambxa) lar, úńgir ıbadatxanaları (Karlida, eramızǵa shekemgi I ásir; Ajantat, eramızǵa shekemgi II ásir — eramızǵa shekemgi VII ásir) hám monastrlar, piramidalar jaratılǵan. Eramızdıń baslarında budda ıbadatxanalarınıń jańa túrleri (Sangida jer ústine qurılǵan tórt kolonnalı terrasadan ibarat kub formasındaǵı ıbadatxana, V ásir; Ellorda pútin jartastı oyıp islengen ıbadatxana, VIII ásir) payda boldı.

VI-VII ásirlerde ıbadatxanalardıń tegis minar formasındaǵı arqa (Madya-Pradesh shtatında jaylasqan Kxajuraxo ıbadatxanalar kompleksindegi Kandarya Maxadeo hám Bxubaneshvar qalasındaǵı Mukteshvara ıbadatxanaları) hám zona sıyaqlı minar formasındaǵı qubla (Maxabalipuramdaǵı Dxarmarajaratxa ıbadatxanası) túrleri qáliplesti. Sol dáwirde Banoras qalasında hinduler ıbadatxanaları qurıldı; shıǵısta 1500 ge jaqın ıbadatxana bar. XIII ásirden Dehli sultanlıǵı dáwirinde iri saray ansamblleri, meshit, gúmbez tárizli úńgir, minarlar (Dehlidegi Polyus Minor dep atalǵan minarlı Quvvat-ul-Islam meshiti, 1193-jıldan qurıla baslanǵan) hám de bekkem qorǵan diywalları menen qorshalǵan qalalar (Siri, Jaqonpano, Tuǵlaqabad, Feruzabad; hámmesi XIV ásirde Dehli aymaǵında) qurıldı.

Baburiylar mámleketi dúzilgennen soń, Hindistan arxitekturası joqarı shıńlarǵa eristi: qala hám qorǵan qurılısı kórkem óneriniń ájayıp úlgileri jaratıldı (Agra, Ajmer, Allaobodtaǵı qorǵanlar, «Fatehpur-Sekri» qala-qorǵanı, 1569-1584), gúmbez tárizli mazarlar (Dehlidegi Xumoyun maqbarası, 1565; Agra qalası qasındaǵı Tajmahal) qurıldı. Qurılısta mramor eń kóp qollanılatuǵın qurılıs materialına aylandı. Usı waqıtta Hindistannıń ayırım aymaqlarında arxitektorlıqta jergilikli kolorit saqlanıp qaldı (Asarvtaǵı Dadagarir bulaq pavilonı, XVI ásirde., Datiyadaǵı Bir Singx Deo sarayı, XVII ásir bası). XVI ásirde jaratılǵan Haydarabadtaǵı Chor Minor Zafar arki, onıń qasındaǵı Mekka meshiti, Ahmadabadtaǵı shayqalıp turatuǵın minarlar úlken tariyxıy estelikler bolıp tabıladı.

XVII ásirde «Merwert» atı menen atalǵan meshit, Jáhángirshahtıń mramordan qurılǵan maqbarası, Dehlidegi Rang Mahal sarayı, injiler menen bezetilgen meshit, sikhlardıń Amritsardaǵı sıyınıw ornı — Altın ıbadatxana qurıldı. Baromi (Rojasthon), Kanarak (Orissa), Kajuraxo (Madhya-Pradesh) daǵı ıbadatxanalar hind arxitektorlıǵınıń teńsiz esteliklerine aylandı. XIX ásirde eski qalalar (Kalkutta, Madras, Bombey) rawajlandı hám Evropa arxitektorlıǵı usılındaǵı imaratlar qurıldı. Ǵárezsizlikke eriskennen keyin, mámleketti industriyalastırıw menen baylanıslı bolǵan qurılıslar háwij aldı. Jańa qalalar qurıldı (Chandigarx, 1951-1956, Le Korbyuzye basshılıǵındaǵı arxitektorlar toparı; Bxilai, 1963-jıldan qurıla baslanǵan, hind arxitektorları toparı). Zamanagóy ımaratlardan irileri: Kalkuttadaǵı bank (1969, arxitektor A. Gupta), M. Gandi muzeyi (1960-1963, arxitektor Ch. Korrea), Kanpur qalasındaǵı Texnologiya institutı (1963, arxitektor A. Kanvinde), Bombeydegi «Tajmahal» mıymanxanası (1975).

== Súwretlew kórkem óneri ==
Hindistan qublada tas dáwirine tiyisli úńgirlerdegi súwretler, qızdırılǵan ılaydan tayarlanǵan buyımlar, zergerlik bezewleri saqlanǵan. Mohenjodaro, Xarappa hám Hind dáryası háwiziniń oraylarında eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqta dáslepki klasslıq jámiyet kórkem óneri rawajlandı (haywan hám mifologiyalıq obrazlar súwretlengen boʻrtma belgi tumarlar, háykelshe hám basqalar). Eramızǵa shekemgi IV-II ásirlerde tastan estelikler tayarlandı (Didarganjadan tabılǵan hayal qudaylar háykeli, Sarnatxadan tabılǵan «Sherali kaptel»). Eramızǵa shekemgi I-V ásirlerde Kushan patshalıǵı dáwirinde Gandxara kórkem mektebine tiyisli buddaviy háykeller soǵıw rawajlandı. V-VII ásirlerde diywal súwretshilik gúllep jaynadı (Ajantadat úńgir ıbadatxanalar). X-XII ásirlerde bronza músinshiligi keń tarqaldı [ayaq oyın oynap atırǵan Shiva (Natarajan) háykelshesi]. XIII ásirden Dehli sultanlıǵı hám keyinirek Baburiyler mámleketi dáwirinde ámeliy bezew kórkem óneri hám kitap miniatyurası rawajlandı. Orta ásirlerde Hindistanda miniatyura kórkem óneri rawajlandı. Dáslepki hind miniatyura mekteplerinen gujarat mektebi ataqlı bolǵan. XVI ásirde miniatyura kórkem óneriniń baburiyler mektebi payda boldı. Bul mektep wákilleri súwrettiń shın bolıwına umtıldı; tariyxıy qollanbalarǵa bezewler jaratıw, portret hám animalistlik janrlar keń tarqaldı.

Kolonizatorlik dáwirinde Hindistan professional kórkem óneri derlik rawajlanbadı, xalıq ónermentshiligi (gilem toqıw, kesteshilik, toqıw, pil súyegi hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, almalı-salmalı naǵıs, teńge soqqı urıw hám basqalar) rawajlandı. XIX ásir aqırınan zamanagóy súwretshilik payda boldı (R. R. Varma). XX ásir baslarında, «Bengaliya oyanıw dáwiri» nde kóp súwretshiler milliy dástúrlerdi saqlap qaldı (reńli súwretshiler A. Tagor, N. Bos, S. Ukil; músinshi V. P. Karmarkar hám basqalar). Hindistan súwretlew kórkem ónerinde túrli aǵım hám mektepler, atap aytqanda modernistlik aǵım rawajlanǵan. Súwretshiler D. P. R. Choudxuri, B. N. Jija, S. N. Banerji, músinshiler K. Sen, Ch. Kar, P. D. Gupta, grafikler X. Das hám basqa milliy kórkem óner dástúrlerinde dóretpeler jarattı. Hindistanda ámeliy bezew kórkem óneri de rawajlanǵan.

== Muzıkası ==
Muzıkası 4 mıń jıllıq tariyxqa iye bolıp, dúnyada eń áyyemgi hám ayrıqsha formalardan dúzilgen. Onıń tamırları xalıq bayram hám diniy dástúrleri, Xarappa mádeniyatı (ásirese, Mohenjodaro rawajlanıw dáwiri) menen tikkeley baylanıslı. Hindistannıń áyyemgi jazba estelikleri («Vedalar»- «Rigveda», «Samaveda», «Atharvaveda» hám «Yajur-Veda»; eramızǵa shekemgi 2-1 mıń jıllıqları) nde diniy gimnler óz kórinisin tapqan. Muzıkashılar Hindistanda eski muzıkanıń júzege keliwin tikkeley «Samaveda» menen baylanısadı. Onıń filosofiyalıq-estetikalıq hám teoriyalıq kriteriyaları Bharatanıń sanskrit tilinde jazılǵan «Natyashastra» qollanbasında tiykarlap berilgen (shama menen eramızǵa shekemgi III-IV ásirler), Matanganıń «Brihadeshi» qollanbasında (V-VII ásirler) hind eski muzıkası haqqında tolıq maǵlıwmatlar berilgen. Sharangadevanıń «Sangitaratnakar» 7 tomlı toplamında (XIII ásir) hind ragalari, olardıń perde hám ritmlik dúzilisi, milliy muzıka sazları hám basqa máseleler kórsetilgen. Ramamatyanıń «Svaramelakalanidhi» (XVI ásir) hám de hind ilimpazlarınıń basqa qollanbalarında muzıkalıq dawıslar (thath) sisteması kosmos quwatı retinde júzege kelgen dawıs (nada) lar hám de álem rawajlanıwı jemisi bolǵan usıllar birlesiwi mánisinde aytıladı. Kosmologiyalıq qıyallar tiykarında Quyash sistemasınıń 7 planetasına koefficient berilgen 7 tiykarǵı perde, olar negizinde 22 yarım tonnan az bolǵan interval (shrutilar) sisteması júzege kelgen.

XIII ásirden baslap Arqa Hindistan muzıka mádeniyatı Oraylıq hám Orta Aziya xalıqlarınıń kórkem dástúrleri, musulman kórkem óneri tásirinde rawajlanıp barǵan. Bunıń nátiyjesinde hind eski muzıkasında 2 tiykarǵı usıl payda boldı: arqa («hindustani») hám qubla («karnatak»). Qubla Hindistan muzıka usılı (karnatak) tiykarınan dástúriy qosıqshılıq kórkem óneri menen ajıralıp turadı, onda ragalar negizinde diniy qosıqshılıq janrları — kirtan, pada (kompozitorlar Purandaradasa, XV-XVI ásirler; Kshetrayn, XVII ásir), kriti (eski qosıqtıń tiykarǵı túri; Shyam Shastri, Muttusvami Dikshitar, Tyagaraja dóretiwshiliginde rawajlanǵan, XVIII-XIX ásirler), jeńil eski muzıka janrları — tillana (XVIII ásir), javalli (XIX ásir) hám basqalar keń orın alǵan. Arqa Hindistan eski muzıkasında eń zárúrli lirikalıq janrlardan «dhrupad» (Svami Haridas, Miyan Tansen, XVI-XVII ásirler), qosıqshılıqta, keyninen qosıqshılıqta da ashıqlıq hám shıyrın keyipti sáwlelendiriwshi, virtuozli «xayal» (dáreklerde onıń tiykarshısı Ámir Xusrav Dehlaviy esaplanadı) janrları keń orın alǵan. Eski muzıka salasında «thumri», «ǵazal», «kavalli», sofiyona «kalam», sonıń menen birge, «dadra», «tappa», «tarana» lar da bar. Hind eski muzıkası, muzıkalıq folklor, ayaq oyın kórkem óneri formaları tiykarında dástúriy muzıkalıq teatr túrleri — jatra, yakshagana, tamasha hám basqalar shólkemlestirilgen. Eski oyın túrlerine bharat natyam, kathakali, kathak, manipuri, odissa hám basqalar kiredi.

Hind xalıq muzıka dóretiwshiligi túrleriniń baylıǵı hám reń-báreńligi Hindistanda túrli millet wákilleriniń jasawı, olardıń kóp tillerde sóylesiwi menen belgilenedi. Xalıq muzıka ásbaplarınan urma dhol, dholak, damaru, udukkai, úflep shertiletuǵın kombu, singh, tiruchinnam, gernay, murali, mohori, nagasar, tarlı-shertpe ektara, dutara, tuntune, jantar, tarlı oq jaylı kamaycha, banam, sarinda hám basqalar keń orın alǵan. Professional muzıka sazlarınan vina, setor, sarod, tampura, sarangi, nay, bansuri, surnay, shohnay, nagasvaram, fisgarmoniya, pakhovaj, tabla, mridanga, ghatam hám basqalar keń tarqalǵan. Hindistanda milliy azatlıq háreketi hám kolonizatorlikke qarsı gúrestiń kusheyiwi (XIX ásirdiń 1-yarımı hám XX ásirdiń ortaları) milliy muzıka mádeniyatınıń rawajlanıwında zárúrli dáwirdi baslap berdi. Rabindranat Tagordıń dóretiwshiligi ayqın bet bolıp qaldı. Aktiv oqımıslı adamlar arasında milliy muzıka miyrasların úyreniwge qızıǵıwshılıq kúsheydi. Jańa oqıw orınları ashıldı, topar shólkemleri dúzildi: Madras (házirgi Chennay) ta muzıka akademiyası (1928), Kerala kórkem óner orayı (1930), Xalıq kórkem ónerin saqlaw Bengaliya jámiyeti (1932), Dehlidegi Gandharva Mahavidyalay muzıka institutı (1939) hám basqa Vishnu Narayyana Bhatkhande, Vishnu Digambar Paluskar, Chinnasvami Mudalyar, Subbarama Dikshitar sıyaqlı muzıkashı ilimpazlar hind muzıka mádeniyatın rawajlandırıwda óz ilimiy dóretpeleri menen úlken úles qostı.

Hindistan ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgennen soń (1947), hind muzıkasınıń rawajlanıwında jańa dáwir baslandı. Teatrlarda jańa muzıkalı spektakller qoyıldı (Shila Vatstıń «Qatqan jer», Ǵulam Haydardıń «Boysınbas Panjab», S. Shankardıń «Poezd», G. D. Madgulkardıń «Ram haqqında qıssa» hám basqalar). Kino muzıkası kompozitorlıq dóretiwshiligin rawajlandırıwda zárúrli faktor bolıp qaldı, onda milliy hám Batıs Evropa mektepleriniń stilistikalıq faktorları uyǵınlasqan. Nátiyjede kompozitorlar tárepinen kino ushın xalıqqa dıqqatqa ılayıq nama hám qosıqlar jaratıldı. 1960-1990-jıllarda A. Vishvas, H. Kumar, S. Choudhuri, R. Barman, Ravi, Naushad, Xayyom, Madan Mohan sıyaqlı kompozitorlar kino muzıka janrında dóretiwshilik etken, házirgi kúnde Shankar hám Jeykishan, Lakshmikant Pyarelal, S. D. Barman, Anu Malik sıyaqlı kompozitorlar bul tarawda aktiv dóretiwshilik etip atır. Olar jaratqan nama hám qosıqlardı Talat Mahmud, Gita Datt, Shamshod Begum, Manna Dey, Lata Mangeshkar, Muhammed Rafi, Mukesh, Asha Bhonsle, Usha Mangeshkar, sonıń menen birge, Kumar Sanu, Alka, Yagnik, Anuradha Paudval, Sonu Nigam, Udit Narayyan, B. Subramaniam, Kavita Krishna Murthi, Ar-Rahman Hariharan, Adnan Sami hám basqalar jırlaǵan. Eski muzıka atqarıwshılıǵında Ravi Shankar (setor), Bismillah Xon, Ali Akbar Xon, Amjat Ali (sarod), Hariprasad Chaurasiya (nay), Pandit Ram Narayyan (sarangi), Pandit S. R. Vyas hám Malikarjun Mansur (qosıqshı-raga), Subbulakshmi, Kishori Amonkar, Sandhya Mukerji (qosıqshı-raga), Mukesh Sharma (sarod), Irshad Xan (setor hám surbahor), ustad Zakir Huseyn hám Ilmas Huseyn Xan (tabla), Jagjit Singh (qosıqshı-ǵázzel), Ǵulam Ali (qosıqshı-ǵázzel), Gulfam Ahmad (sarod hám rabab) hám basqalar ataqlı.

Hindistanda muzıka mektepleri hám kolledjleri, universitetlerde muzıka fakultetleri bar. Muzıka kórkem óneri salasındaǵı ilimiy izertlew jumısları, artistlerdiń atqarıwshılıq iskerligin maqullawshı shólkemler, muzıka kórkem ónerine tiyisli konferenciya, forum, festivallardı shólkemlestiriwshi keńseler iskerlik kórsetpekte; bular arasında — Dehli muzıka, oyın hám drama akademiyası (Sangit Natak Akademi), Bombey atqarıwshılıq kórkem óneri milliy orayı, Chennay muzıka akademiyası ataqlı. Milliy muzıka mádeniyatınıń hár túrli formaların úgit-násiyatlawda Ulıwma Hindistan radiosı baslı wazıypanı orınlap atır.

== Teatrı ==
Hindistanda xalıq teatr tamashaları áyyemgi zamanlarda-aq payda bolǵan. Olar qáwimlerdiń túrli úrp-ádetleri, oyın hám ayaq oyınları tiykarında payda bolǵan. Xalq teatrınıń tiykarǵı formaları házirge shekem jetip kelgen. Kópshilik teatr tamashalarınıń tiykarın áyyemgi hind epikalıq dástanlar — «Ramayana» hám «Mahabharata» dan alıp oynalatuǵın saxnalar shólkemlestirgen. Onıń eń kóp tarqalǵan syujeti dástanlar qaharmanları — Rama hám Krishna turmısınan alınǵan syujetlerden ibarat. Dástúriy teatrlardıń ayqın hám tásirli qurallarınan biri ayaq oyınnıń bharatnatyam, kathakaliy, kathak, manipuriy sıyaqlı túrleri bolıp tabıladı. Qubla Hindistandaǵı kóp teatrlardıń xoreografiyalıq tiykarın bharatnatyam hám kathakaliy, Arqa Hindistandaǵı teatrlar xoreografiyalıq tiykarın kathak hám manipuriy quraydı. Batıs Bengaliya hám Orissada jatra lirikalıq draması ataqlı. Bunda tamashalar ashıq jerde ótkerilgen, saxna hám dekorapiyalar bolmaǵan. Xalıq teatrları Hindistannıń basqa rayonları — Maharashtra (tamasha), Kashmir (joshi), Rojasthon (svangi) da da bolǵan. Hind eski teatrı rawajlanıwında xalıq teatrlarınıń tásiri kúshli boldı. Onıń gúllegen dáwiri Bxasa, Kalidasa hám Shudraka dóretiwshiligi menen baylanıslı. XII-XIII ásirlerde Hindistan eski draması páseńlewge ushıradı. XVI ásirde Malabar jaǵasında spektakller túnde bayramlarda qoyılatuǵın diniy temadaǵı teatr payda boldı. Bul teatrdıń ápiwayı túri — tulal XVIII ásirge shekem saqlandı.

XIX ásirdiń 2-yarımında milliy azatlıq háreketiniń kusheyiwi, milliy sananıń ósiwi Evropa tipilagi teatrın payda etti. Bengal, hind, marath tillerinde dramaturgiya jaratıldı. 1872-jıl bengal dramaturgi G. Ghosh Milliy teatrǵa tiykar saldı. Ol hind teatr kórkem óneri rawajlanıwına úlken tásir kórsetti. XIX ásirdiń 2-yarımı — XX ásirdiń 1-yarımında hind teatrında jańa sırtqı kórinislerdiń payda bolıwı hind jazıwshısı R. Tagor atı menen baylanıslı. XX ásirdiń 40-jılları professional hám háwesker teatr toparları payda boldı; olar Xalıq teatrları associaciyası (1943-jıl tiykar salınǵan) na birlesti. Kolonizatorlik basqarıw principiniń sońǵı jılları kolonizatorlikti qaralawshı teatr tamashalarınıń túrli formaları payda boldı. Hindistan ǵárezsizlikke eriskennen soń, milliy mádeniyat, atap aytqanda, teatr kórkem óneri rawajlandı. 1953-jılda muzıka, ayaq oyın hám drama akademiyasınıń ashılıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Kalkuttada «Bohurupiy», «Star», «Rangmahal», «Minerva», Teatr orayı, «Tarun opera», Dehlide «Jańa teatr», Bombeyde «Dramatik Vint» teatrları ataqlı. Sonıń menen birge, Allaobod, Chennay, Banoras, Puna hám basqa qalalarda da turaqlı teatrlar bar. Quwırshaq teatrı da teatr tamashalarınıń eń áyyemgi túrlerinen biri bolıp tabıladı. Soya teatrı keń tarqalǵan.

== Kinosı ==
Hindistannıń dáslepki filmi 1912-jılda dúzilgen («Roja Xarishchandra», rejissyor D. G. Pxalke). Dáslepki dawıslı kino 1931-jıl ekranǵa shıqtı («Dúnya nurı», rejissyor A. Iraniy). 1930-jıllarda, milliy azatlıq háreketi háwij alǵan dáwirde aldıńǵı sociallıq ideyalar menen suwǵarılǵan «Devdas» (1935, rejissyor P. S. Baruat), «Kútpegen edi» (1936), «Qońsılar» (1939, ekewiniń rejissyorı V. Shantaram) sıyaqlı filmler jaratıldı. 1947-jıl Informaciya hám radioesittiriw ministrligi janında kinematografiya bólimi dúzildi. Xalıq turmısın shın sáwlelendirgen filmler payda boldı («Jer perzentleri», 1946, rejissyor Xoja Ahmed Abbas; «Japa shekkenler», 1949, rejissyorı N. Ghosh). 1950-jıllarda zamannıń zárúrli sociallıq máselelerine baǵıshlanǵan «Qańǵı» (1951, rejissyorı R. Kapur). «Eki bigha jer» (1953, rejissyorı B. Roy), «Joldas» (1953, rejissyorı X. A. Abbos) jaratıldı. Rejissyorı S. Reydiń «Joldaǵı qosıq» (1955), «Jeńilmegenler» (1957), «Apuldıń dúnyası» (1959) nan ibarat kinotrilogiyası jáhán kino kórkem ónerinde zárúrli waqıya boldı. Sol dáwirde rejissyor G. Datt «Qaǵaz gúller», «Shóllew», «Ay nurı» filmlerin jarattı. 1960-jıllarda kewilashar muzıkalı filmler jaratatuǵın Bombey studiyasınan ayrıqshalanıp real haqıyqatlıqtı sáwlelendiriwshi filmler tayarlaytuǵın Kalkutta kino mektebi payda boldı («Xor», 1975; «Parashuram», 1978, ekewiniń rejissyorı M. Sen; «Qarsılas», 1970; «Uzaq gúldirmama» 1973, ekewiniń rejissyorı S. Rey; «Mantxan», 1977, rejissyorı Sh. Benegal).

1970-jıllarda rejissyor Ya. Chopranıń «Shola», «Qay jerdedur, qashandur», prodyuseri R. Kapurdıń «Bobbi», rejissyor R. Reddidiń «Jerlew dástúri» filmleri ekranǵa shıqtı. 1980-jıllarda rejissyorı M. Kumardıń «Revolyuciya», rejissyorı B. R. Chopranıń «Janıp atırǵan poezd», rejissyor A. Gopalakrishnanıń «Júzbe-júz», rejissyor G. Aravindonıń «Oridad» filmleri dańq shıǵardı. 1990-jıllarda rejissyor A. Chopranıń «Dsvona dil», prodyuser M. Kumardıń «Nawqas», «Jaradar» sıyaqlı patriotlıq ideyaları menen suwǵarılǵan filmleri ekranǵa shıqtı. Kino aktyorlarınan B. Saxni, D. Ananl, D. Kumar, M. Kumari, Raj, Rishi hám Karishma Kapurlar (Qarańız: Kapurlar tiasi), S. Nirgis, A. Bachchan, Amirxon, Shahruhxan, Salmanxon, R. Mukerji, A. Patel, M. Dikshid hám basqalar ataqlı. Hindistanda hújjetli filmler de shıǵarıladı. 1960-jıl Puna qalasında Kinematografiya institutı ashılǵan. 1954-jıldan Bombeyde hár jılı Pútkil Hindistan kinofestivalı ótkeriledi. Hiid kino kórkem óneri wákilleri Aziya, Afrika hám Latın Amerikası mámleketleriniń Tashkenttegi kinofestivallarında aktiv qatnasıp, kóplegen sıylıqlardı qolǵa kirgizgen. Hindistanda jılına 1000 nan artıq film jaratıladı hám ol jáhánde jaratılıp atırǵan filmlerdiń 14% in quraydı.

{{Aziya}}
{{Authority control}}
[[Kategoriya:Hindistan| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]</text>
      <sha1>qk2lrt8aqq0c0muqn5sx0q5njjr49hs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Izrail</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2844</id>
    <revision>
      <id>120982</id>
      <parentid>115880</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:21:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (34) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120982</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69658" sha1="81985qapcwp889gsd92pjlqso5aa7n3" xml:space="preserve">'''Izrail''' (ivritcha: יִשְׂרָאֵל, arabsha: إسرائيل‎) — Jaqın Shıǵıs úlkesinde, Aziyanıń batıs bóleginde, Orta teńizdiń qubla-shıǵıs boyında jaylasqan mámleket. Tiykarǵı hám rásmiy maydanı 22,072 km2. Xalqınıń sanı 2024-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre 9,883,520 adam. Paytaxtı — Tel-Aviv. Tiykarǵı ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy orayı — [[Ierusalim]] hám Tel-Aviv. Rásmiy tili — ivrit. Tán alınǵan til — arabsha.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Izrail — respublika. Mámlekette birden-bir konstituciya joq. Onıń ornın basıwshı bir qansha nızamlar bar. Eń áhmiyetlileri: Nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı keńselerdi shólkemlestiriw tuwrısında 1948-jılǵı Nızam hám Basqarıw párman, 1949-jılǵı Waqıtsha nızam, Qaytıp keliw tuwrısında 1950-jılǵı Nızam, Puqaralıq haqqında 1952-jılǵı Nızam, Knesset tuwrısında 1958-jılǵı Tiykarǵı nızam hám basqalar. 1947-jıl 29-noyabrde [[BMSh]] Bas Assambleyası kópshilik dawıs penen (33 hám 13) Palestinanı eki mámleketke bóliw tuwrısında qarar qabıl etti. Mámleket baslıǵı — prezident (2021-jıldan Isaak Herzog), ol knesset (bir palatalı parlament) tárepinen 7 jıl múddetke saylanadı, ekinshi múddetke qayta saylanıw huqıqına iye emes. Nızam shıǵarıwshı húkimet — knesset, onıń 120 deputatı ulıwma tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı, húkimet knesset tárepinen tastıyıqlanadı.

== Tábiyatı ==
Izrail Jaqın Shıǵıstıń Levant bóleginde jaylasqan mámleket. Mámleket Orta jer teńiziniń shıǵıs bóleginde jaylasqan bolıp, arqada Livan, arqa-shıǵısta Siriya, shıǵısta Iordaniya hám Batıs Jaǵa, qubla-batısta bolsa  [[Mısır]] hám Ǵazo sektorı menen shegaralanǵan. Ol 29° hám 34° N keńlikleri hám de 34° hám 36° E uzınlıqları arasında jaylasqan. Izrail mámleketiniń suverenli aymaǵı (1949-jılǵı Ot atıwdı toqtatıw kelisimleri shegarasına kóre hám 1967-jılǵı Altı kúnlik urıs dawamında iyelengen jerlerdi esapqa almaǵanda) shama menen 20,770 kvadrat kilometr hám aymaqtıń eki procent bólegi suwdan ibarat. Biraq Izrail aymaǵınıń forması oǵada tar bolıp (batıstan shıǵısqa eń keń jayı 100 kilometr, bıraq arqadan qublaǵa 400 kilometr), Orta jer teńizindegi eksklyuziv ekonomikalıq zona kólemi mámleket aymaǵınan eki márte úlken bolıp tabıladı. Izrail nızamlarına ámel etiwshi aymaq, Shıǵıs Ierusalim hám Golan tóbeliklerin de qosıp esaplaǵanda 22,072 kvadrat kilometr hám Izrail qadaǵalawı astında bolǵan aymaq, atap aytqanda áskeriy qadaǵalaw astında bolǵan, tolıq emes Palestinalıqlar tárepinen basqarılatuǵın Batıs Jaǵa menen qosıp esaplaǵanda 27,799 kvadrat kilometr.

Kólemi kishiligine qaramastan, Izrail tań qalarlıq hár túrli geografiyaǵa iye bolıp, qublada Negev sahrası, orayda Izrail oypatlıǵı, Jalila, Karmel taw dizbekleri hám arqada Golan tóbelikleri bar. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi Orta jer teńizi boyındaǵı Izrail jaǵası boyı tegisliklerinde jasaydı. Oraylıq tawlıqlardan shıǵısta Iordaniya oypatlıǵı jaylasqan bolıp, Hermon tawınan Hula oypatlıǵına shekem, Jalila teńizinen Óli teńizge shekem qamtıp alıwshı bul aymaq Jer júzindegi teńiz betinen eń tómen noqat esaplanadı. Qublalawda Arava shóli hám Izraildıń eń qubla noqatı esaplanatuǵın Qızıl teńizindegi Eilat buǵazı jaylasqan. Negev shóli hám Sinay yarım atawınıń ayrıqsha táreplerinen biri onda jaylasqan jer erroziyası kórinislerinen biri, yamasa &quot;maxtesh&quot; yarım-sheńberleri bolıp, olardan eń irisi 38 kilometrge sozılǵan Ramon maxteshi bolıp tabıladı. Izrailǵa Orta jer teńizi basseyninde jaylasqan mámleketler ishinde hár bir kvadrat metr ushın eń kóp sanlı ósimlik túrleri tuwrı keledi. Izrail tórt eko-regionnan ibarat: Shıǵıs Orta jer teńizi arshazarları, Qubla Anatoliya arshazar ormanlar, Arab sahrası hám Mesopotamiya sahrası putalıqları.

Izraildıń teńiz jaǵası bólegi ensiz oypatlıq, shıǵıs bólegi biyikligi 500-1000 metrli plato bolıp, onıń shıǵıs sheti tar, tereń Hor batıǵına tik túsken. Xula hám Tiveriad kóli, óli teńiz, qublada Negev shóli bar. Fosforit, tasduz, mramor, mıs, temir rudası, neft, gaz kánleri tabılǵan. Íqlımı subtropikalıq, qublada hám saylıqlarda shala shól hám shól ıqlımı. Jazı ıssı (24-36°), qısı jıllı (6-18°). Jıllıq jawın 100-800 mm. Arqa-shıǵısınan Iordan dáryasınıń joqarı bólegi ótedi. Dárya suwınan suwǵarıwda paydalanıladı. Topıraǵı qońır, taw boz-qońır, boz, qubladaǵı shólde boz-qońır. Tawlarda makvis, gariga, mudam jasıl emen, qaraǵay hám basqalar ósedi. Sırtlan, shaǵal, daman, kemiriwshi hám jer bawırlawshılar kóp. Quslardıń shól hám sahraǵa tán túrleri ushıraydı.

== Xalqı ==
Xalqınıń 82% i evreyler, 16% i arablar, qalǵan bólegi armanlar, druzlar. Izrail evreyleriniń yarımınan kóbi basqa mámleketlerden kelgen emigrantlar bolıp tabıladı. Rásmiy tili — ivrit hám arab tilleri. Kópshilik xalıq evreylik, qalǵanları musulman hám xristian dininde. Xalıqtıń 90% i qala hám qalashalarda jasaydı. Iri qalaları: Tel-Aviv, Xayfo, Quddus (batıs bólegi), Ramat-Gan.

== Tariyxı ==
Gominidlerdiń Afrika kontinentinen shıǵıp ketip, áyyemgi Levant aymaǵına kóship keliwi 1.5 million jıl aldınǵa barıp taqaladı. Eramızǵa shekemgi 10 mıń jıllıqta Qubla Levantta Natuf mádeniyatı júzege kelgen bolsa, eramızǵa shekemgi 4500-jıllarda Gxassul mádeniyatı júzege kelgen.

=== Bronza hám Temir dáwirleri ===
Kanonliklerdiń kelip shıǵıwı Orta Bronza dáwirine (eramızǵa shekemgi 2100-1550-jıllar) barıp taqaladı. Bronza dáwiri juwmaǵında Kanon aymaǵınıń úlken bóleginde Áyyemgi Mısırdaǵı Jańa patshalıqqa dáyek tólewshi vassal-mámleketler bar bolǵan. Bronza dáwiri juwmaǵıdaǵı krizisler aqıbetinde Kanondı tártipsizlikler qamtıp aldı hám mısırlıqlardıń aymaq ústinen qadaǵalawı birotala qoldan shıqtı. Aymaqtaǵı Hazor, Beit Shean, Megiddo, Ekron, Ashdod hám Ashkelon sıyaqlı xalıq punktleri wayran bolǵan yamasa zıyan kórgen. Izrail atlı xalıq haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar shama menen eramızǵa shekemgi 1200-jıllarǵa barıp taqalıwshı Merneptah Stele atlı Áyyemgi Mısır tasta jazılǵan. Izraillıqlar áwladları bul aymaqlarda jasaǵan somiy tillerinde sóylesiwshi xalıqlar bolǵanı haqqında maǵlıwmat bar. Zamanagóy arxeologiyalıq gúzetiwlerge kóre, Izraillıqlar hám olardıń mádeniyatı Kanonlıqlar hám olardıń mádeniyatınan ajıralıp, barǵan sayın Yahveǵa tiykarlanıwshı aldın monolatristlik, keyinirek monoteistlik dinge sıyınıw hám mádeniyat qáliplese baslaydı. Bul xalıq Bibliyaviy ivrit dep atalıwshı ivrit tilinde sóylesken. Shama menen sol dáwirde filistimlikler qubladaǵı jaǵa boyı tegisliklerine ornalasqan.

Zamanagóy arxeologiyalıq tabılǵan zatlar Tavrotta keltirilgen atalar, Shıǵıw hám Joshua kitabındaǵı basqınshılıq haqqındaǵı pikirlerdiń tariyxıy tıykarǵa iye emesligin kórsetip, olardı Izrail mámleketiniń milliy ańızları qatarına qosılıwına sebep boldı. Biraq, bul dástúrlerdiń ayırım elementleri tariyxıy tiykarlarǵa iye esaplanadı. Áyyemgi Izrail hám Evrey patshalıqlarınıń kólemi hám qúdireti boyınsha túrli báseki-tartıslar bar. Birlesken Izrail patshalıǵı bar ekenligi anıq bolmasa da, eramızǵa shekemgi 900-jıllar átirapına kelip arqada Izrail patshalıǵı, eramızǵa shekemgi 850-jıllar átirapına kelip bolsa Evrey patshalıǵı júzege keledi. Eki patshalıq arasında Izrail patshalıǵı bay bolıp, demde regionlıq qúdiretli mámleketke aylanadı. Omridlar dinastiyası dáwirinde patshalıq Samariya, Galileya, Iordan oypatlıǵı joqarı bólegi, Sharon hám Transiordaniyanıń úlken bólimleri ústinen qadaǵalaw ornatqan.Paytaxt Samariyada Temir dáwiri Levant regionındaǵı eń iri imaratlar júzege kelgen.

Shama menen eramızǵa shekemgi 720-jıllarda Izrail patshalıǵı Jańa Ossuriya patshalıǵı tárepinen basqınshılıq etiledi hám tamamlanadı. Ierusalimdi paytaxt etken Evrey patshalıǵı bolsa aldın Jańa Ossuriya patshalıǵına, keyinirek Jańa Bobil imperiyasına ǵárezli mámleketke aylanadı. Temir dáwirinde regionda 400 000 adam jasaǵanı haqqında maǵlıwmatlar bar. Eramızǵa shekemgi 587/6-jılda Iuda kóterilisinen keyin patsha Navuxodonosor II Ierusalimdi qamal etken, Sulaymon ıbadatxanasın wayran etken, patshalıqtı tamamlap, Evreya zıyalılarınıń úlken bólegin Bobilǵa súrgin etken. Tap usı dáwirden evrey xalqınıń Bobildaǵı tutqınlıǵı dáwiri baslanadı. Evreyanıń bul jeńilisi Bobil solnomalarında da belgilengen. Eramızǵa shekemgi 539-jılda Bobildi jawlap alǵan Ahamaniyler mámleketi tiykarshısı Kir II quwǵınǵa ushıraǵan Evreya xalqın óz watanına qaytıwına ruxsat beretuǵın párman daǵaza etedi. Óz watanına qaytqan evrey xalqına óz-ózin basqarıw hám ıbadatxana qurıw huqıqı beriledi.

=== Áyyemgi dáwir ===
Ekinshi ıbadatxana eramızǵa shekemgi 520-jılda qurıp pitkeriledi. Parsılar aymaqtı Yehud wálayatı retinde basqaradı hám wálayat xalqı eramızǵa shekemgi V hám IV ásirlerde shama menen 30 000 adamdı quraydı. Eramızǵa shekemgi 332-jılda Aleksandr óziniń Ahamaniyler mámleketine qarsı júrisi dawamında aymaqtı basıp aladı. Onıń óliminen keyin aymaq Ptolemeyler hám Salavkiyler dinastiyaları tárepinen Kelesuriya aymaǵınıń bir bólegi retinde basqarıladı. Keyingi ásirlerde aymaqta alıp barılǵan ellinlashtirish  ?  siyasatı aqıbetinde kelip shıqqan sociallıq-mádeniy dawlar Salavkiyler patshası Antiox IV dáwirinde óz shıńına shıqtı hám eramızǵa shekemgi 167-jılda Makkabiyler kóterilisi júz berdi. Aymaqtaǵı tártipsizlikler Salavkiyler hákimiyattı kúshsizlendirdi hám eramızǵa shekemgi II ásir aqırında yarım ǵárezsiz Evrey-Hasmoniyler patshalıǵı payda boldı. Patshalıq aqır-aqıbette tolıq ǵárezsizlikke eristi hám qońsılas aymaqlardı da ózine qosıp aldı.

Rim Respublikası aymaǵı eramızǵa shekemgi 63-jılda iyelep alınıp, dáslep Siriya ústinen qadaǵalaw ornatadı hám keyinirek Hasmoniy puqaralar urısına aralasadı. Evreyadaǵı Rim Respublikası hám Parfiya tárepdarları arasındaǵı gúresler aqır-aqıbette Herodtıń Rim Respublikası vassali retinde Evrey patshası ataǵına erisiwine sebep boladı. Eramızǵa shekemgi 6-jılda aymaq rimliler tárepinen tolıq anneksiya etilip, Judaea provinciyasına aylandırıladı jáne bul aqır-aqıbette úlken wayranshılıqlar alıp kelgen Rim-Evreya urıslarına sebep boladı. Eramızǵa shekemgi 66-73-jıllarda júz bergen Birinshi Rim-Evreya urısı aqıbetinde Ierusalim hám Ekinshi Íbadatxana wayran etiledi, xalıqtıń sezilerli bólegi bolsa nabıt boladı, yamasa kóshirip jiberiledi. Evreylerdiń Rim Respublikasına qarsı ekinshi kóterilisi Bar Koxba kóterilisi dep atalıp, ol 132-136-jıllarda júz beredi. Dáslepki jeńisten ruwxlanǵan evreyler Evreyada ǵárezsiz mámleket dúzedi, biraq rimlikler úlken ásker toplap kóterilisti shápáátsizlik penen bastıradı hám Evreya aymaǵı xalqı qırǵın etiledi. Ierusalim Aelia Capitolina atı astında Rim koloniyası retinde qayta qurıladı, Evreya provinciyası atı bolsa Syria Palaestina dep ózgertiriledi. Ierusalim aymaǵı átirapında jasawshı evreyler óz úylerinen quwıp shıǵarıladı hám pútkil imperiya boylap shashılıp ketedi. Biraq, quwǵınlarǵa qaramastan, aymaqta úzliksiz túrde evreyler jasaǵan hám Galileya evreylerdiń aymaqtaǵı diniy orayına aynalǵan. Sonıń menen birge, evrey toparları Hebron tóbelikleri qublasında hám jaǵa boyı tegisliklerinde jasaǵan.

=== Orta ásirler ===
Imperator Konstantin dáwirinde keń tarqalǵan Xristianlik dini Evreyada aldınnan bar bolǵan Rim májusiyligi ornın iyelep basladı. IV ásirde Konstantinniń Xristian dinine ótiwi menen Evreyler ushın jaǵday &quot;jáne de quramalastı&quot;. Evreyler hám evreylik dinin qadaǵalawshı bir qansha nızamlar qabıllandı hám evreyler Shirkew hám húkimet wákilleriniń izine túsiwine tap boldı. Kóplegen evreyler ózge mámleketlerde qáliplesken hám barǵan sayın rawajlanıp atırǵan diasporalarǵa kóship ketti hám Izrail aymaǵına bolsa Xristianlardıń kóship keliwi hám xalıqtıń Xristian dinine ótiwi dawam etti. V ásir ortalarına kelip xalıq sanında xristianlar kópshilikti quray basladı. V ásir aqırına kelip Samariyler kóterilisi baslandı hám samariyler xalıq sanınıń keskin qısqarıwına alıp kelgen bul kóterilis VI ásirge shekem dawam etti. Ierusalimniń Sasaniyler tárepinen jawlap alınıwı hám 614-jıldaǵı Herakleiosqa qarsı kóterilisten keyin taǵı aymaq 628-jılda Vizantiya imperiyası qadaǵalawı astına ótti.

634-641-jıllar aralıǵında Rashidun xalifalıǵı Levanttı iyelep aldı. Keyingi altı ásir dawamında aymaq Ummaviyler, Abbasiyler, Fatimiylar xalifalıqları, onnan keyin Saljukiylar hám Ayyubiylar dinastiyaları qolında talas boldı. Bul ásirler dawamında aymaq xalqı keskin qısqarıp, Rim hám Vizantiya dáwirindegi 1 million adamnan Osmanlılar hákimiyatı baslanıwına kelip shama menen 300 000 ǵa túsip qaldı. Xalıq sanı qısqarıwı menen bir qatarda aymaqta úzliksiz túrde jergilikli xalıqtıń kóshirip jiberiliwi, musulmanlardıń kóship keliwi, arablasıw, islamıylasıw hám xalıqtıń Islamǵa ótiwi júz berdi. XI ásir aqırında Salib júrisleri hám Papa jollaması tiykarında aymaqqa xristianlardıń kirip keliwi, sonıń menen birge Ierusalim hám de Múqaddes mákándı musulmanlardan tartıp alıp, Salibshi mámleketler qáliplesiwi júz berdi. Ayyubiyler basqınshı salibshilerge qarsı gúresti basladı hám 1291-jılǵa kelip Mısırdaǵı mamluklar mámleketi aymaq ústinen tolıq qadaǵalaw ornattı.

=== Jańa dáwir hám Sionizmniń júzege keliwi ===
1516-jılda aymaq Osmanlılar saltanatı tárepinen iyelep alınǵan hám keyingi tórt ásir dawamında Osmanlı Siriyasınıń bir bólegi retinde basqarılǵan. 1660-jıldaǵı Darziylar kóterilisi Safed hám Tiberiastıń wayran bolıwına alıp keldi. XVIII ásir aqırında jergilikli arab shayıqı Zohir al-Umar Jalilada de facto ǵárezsiz Ámirlikke tiykar saladı. Osmanlılardıń Shayıq ústinen qadaǵalaw ornatıwǵa urınısları biykar ketti, biraq Zohirdiń óliminen keyin aymaq ústinen jáne Osmanlılar qadaǵalawı ornatıldı. 1799-jılda aymaq gubernatorı (wáliyi) Jazzar Posha Napoleon tárepten Akkoǵa bolǵan hújimdi qaytardı jáne bul francuzlardıń Siriya júrisin bıykar etiwine sebep boldı. 1834-jılda Palestinalıq arab dıyqanlarınıń Muhammed Ali húkimranlıǵı astındaǵı [[Mısır]] armiyasına tolıq tayarlıq tártiplerine hám awır salıqlarǵa qarsı kóterilisi bastırıldı; Muhammed Ali áskerleri shegindi hám 1840-jılda Britaniya Imperiyası járdemi astında aymaqta taǵı Osmanlılar hákimiyatı tiklendi. Tez arada pútkil Osmanlılar saltanatı boylap Tanzimot reformaları baslandı.

Dúnya boylap evrey diasporası payda bolǵanınan berli kóplegen evreyler óz watanlarına, &quot;Sion&quot; ǵa qaytıwǵa úmitlengen. Izrailda Osmanlılar hákimiyatı baslanıwınan Sionizm háreketine shekem aymaqta evrey xalqı azshılıqtı shólkemlestirip, nomerler ózgerip turǵan. XVI ásirde tórt múqaddes qala — Ierusalim, Tiberias, Hebron hám Safedta evrey toparlarına tiykar salınǵan hám 1697-jılda ravvin Yehuda Hachasid 1,500 evreydi Ierusalimǵa qaray baslap barǵan. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Hasidizmge qarsı bolǵan, Perushim dep atalǵan [[Shıǵıs Evropa]] evreyleri Palestina aymaqlarına kelip jayǵasqan. Osmanlılar qolı astındaǵı Palestinaǵa 1881-jılda evreylerdiń birinshi ret kóship keliwi Birinshi Aliya dep atalıp, buǵan [[Shıǵıs Evropa]]da evreylerge qarsı ámelge asırılǵan pogromlar sebep bolǵan. Rossiya Imperiyasında 1882-jılda qabıl etilgen nızamlar &quot;May nızamları&quot; dep atalıp, bul nızamlar evreylerdiń qay jerde jasawı múmkinligin belgilep, olarǵa salıstırǵanda ekonomikalıq ayırmashılıqtı sáwlelendiretuǵın edi.

Buǵan juwap retinde siyasiy Sionizm qáliplese basladı hám aktivler tárepinen Bilu hám Sion Mahbubları (Hibbat Sion) sıyaqlı shólkemlerge tiykar salındı. Leon Pinsker tárepinen bolsa evreylerdi milliy ǵárezsizlikke qaray úndewshi &quot;Avto-emansipaciya&quot; (&quot;Auto-Emancipation&quot;) pamfleti basıp shıǵarıldı. Theodor Herzl tárepinen Izrail aymaǵında Evrey mámleketine tiykar salıw arqalı Evropa mámleketlerindegi &quot;Evreyler máselesi&quot; ne sheshim beriwdi propaganda etiwshi siyasiy Sionizm háreketine tiykar salındı. 1896-jılda Herzl Der Judenstaat (&quot;Evrey mámleketi&quot;) shıǵarmasın jazdı; keyingi jılda bolsa ol Birinshi Sionist Kongressine prezidentlik etti. Kisinyov pogromınan keyin bolsa Ekinshi Aliya (1904-1914) baslandı; shama menen 40,000 evrey kelip jayǵastı, biraq olardıń azǵana yarımı aqır-aqıbette qaytıp ketti. Migrantlardıń birinshi hám ekinshi tolqınında kelgenlerdiń tiykarǵı bólegi Ortodoksal evreyler bolsa da, Ekinshi Aliyada Sionist socialist toparları da bolıp, olar tek ǵana evrey miynetine tiykarlanǵan evrey ekonomikasın jaratıw ushın kibbutz háreketin basladı. Keyinirek Yishuv (Evrey toparları) jetekshilerine aylanıwshı Ekinshi Aliyada kelgen evreyler evrey ekonomikasınıń arab jumısshı kúshine tiykarlanbawı kerekligini túsinip jetti. Bul &quot;jumısshı kúshi basqınshılıǵı&quot; keyinirek arab xalqı menen dushpanlıq keyipiniń tiykarǵı sebebine aylandı. Jańa toparlardaǵı milletshil ideologiya da aldınǵı socialist ideologiyanı qısıp shıǵara basladı. Eger Ekinshi Aliyada kelgen migrantlar tiykarınan toparlıq evrey awıl xojalıǵı mákan-jaylarına tiykar salıwdı maqset etken bolsa da, tap usı dáwirde, 1909-jılda Tel-Aviv birinshi joba tiykarında júzege kelgen evrey qalashasına aylandı. Tap usı dáwirde birinshi evrey qurallı partizanlar toparları shólkemlestirilip basladı. Bulardıń birinshisi 1907-jılda júzege kelgen &quot;Bar-Giora&quot; bolsa, eki jıl ótip, ol irilew Hashomer shólkemine almastırıldı.

=== Britaniya Palestina mandatı ===
Chaim Weizmann tárepinen Britaniya húkimetiniń Sionizm háreketin qollap-quwatlawına erisiwge bolǵan urınıslar aqır-aqıbette 1917-jılda Balfour Deklaraciyasınıń daǵaza etiliwi menen juwmaqlandı. Britaniya Sırtqı isler xatkeri Arthur Balfour deklaraciyanı Britaniya evreyleri jámááti jetekshilerinen biri Lord Rothschildqa jiberip, Britaniya húkimetiniń Palestinada ózleri ushın &quot;milliy watan&quot; jaratıwların qollap-quwatlawın bildirdi. Weizmann úgiti boyınsha deklaraciyada kelesi mámleket jaratılıwı boyınsha kelisimler tikkeley Britaniya hám evreyler arasında bolıp, arablardıń wákilligi esapqa alınbaǵan edi. Onıń Parij tınıshlıq konferenciyasındaǵı ataqlı &quot;Tap Angliya inglisler jurtı bolǵanı sıyaqlı, Palestinanı da evrey jurtına aylandırıw&quot; maqsetin járiyalawı tap sol úgit penen baylanıslı edi. Keyingi jıllarda evrey-arab qatnasları keskin tárizde jamanlasıp ketti.

1918-jılda tiykarınan evrey volontyorlarınan ibarat Evrey Legionı Britaniya tárepinen Palestinanıń iyelep alınıwına kómeklesti. 1920-jılda aymaq mandat sisteması tiykarında Britaniya hám Franciya arasında bólip alındı hám Britaniya qolı astındaǵı aymaq (atap aytqanda búgingi Izrail aymaǵı) Palestina Mandatı (inglisshe: Mandatory Palestinae) dep at berildi. Britaniya húkimranlıǵına hám evrey immigraciyasına qarsı arablardıń qarsılıǵı 1920-jılda Palestina kóterilislerine hám Haganah (ivrit: הַהֲגָנָה; Qorǵaw) atlı evrey partizan shólkemi dúziliwine sebep boldı. Bul shólkem aldınǵı Hashomer shólkeminiń shaqapshalarınan biri bolıp, keyinirek onnan Irgun hám Lehi yarım -áskeriy toparları ajıralıp shıqqan. 1922-jılda Milletler Ligası Palestina Mandatın Balfour deklaraciyasın da óz ishine alıwshı shártler tiykarında Britaniyaǵa berdi. Aymaq xalqınıń tiykarǵı bólegi arab hám musulmanlar bolıp, evreyler xalıqtıń shama menen 11% in, arab xristianları bolsa 9.5% in shólkemlestirgen. Úshinshi hám Tórtinshi Aliyalar Palestinaǵa qosımsha 100,000 evreylerdi alıp keldi. 1930-jıllarda Evropada nacizmniń kúsheyiwi hám evreylerge salıstırǵanda ayırmashılıq háreketiniń keskinligi aqıbetinde Besinshi Aliya júz berdi hám aymaqqa shama menen sherek million evrey kóship keldi. Bul 1936-1939-jıllardaǵı arab kóterilisleriniń tiykarǵı sebebi edi. Kóteriliste arablar arasında óz-ara dúgilisiwler de bolıp, aqır-aqıbette Britaniya kúshleri hám Sionist volontyorları qozǵalańdı bastırdı. Bir neshe júz britan áskerleri hám evreyler óltirildi. Arablar arasında óltirilgenler bolsa 5,000 mıńnan aslam edi.

Britaniya húkimeti 1939-jılǵı &quot;Aq qaǵaz&quot; siyasatı menen Palestinaǵa evreylerdiń kóship keliwine sheklewler engizdi. Pútkil dúnya Holokosttan qashıp atırǵan evreylerden júz burıp atırǵan bir waqıtta evreylerdi Palestinaǵa alıp keliwdi maqset etken &quot;Aliyah Bet&quot; atlı jasırın shólkem dúzildi. Ekinshi jáhán urısı juwmaǵına kelip Palestina xalqınıń 30% i evrey edi. Britaniya húkimeti evrey immigraciyasına sheklew siyasatı aqıbetinde bir tárepten evrey partizan háreketleri qarsılıǵına, ekinshi tárepten sheklew dárejesi boyınsha arab jámiyetshiligi menen tartıslarǵa ushıradı. Haganah Irgun hám Lehi shólkemleri menen qosılıp, Britaniya húkimetine qarsı qurallı gúres basladı. Usı waqıtta júz mıńlap Holokosttan aman qalǵan evreyler ózleriniń Evropadaǵı wayran bolǵan jámiyetlerinen uzaqta, Palestinada jańa turmıs taptı. Haganah Aliyah Bet atlı programmaǵa kóre keme arqalı on mıńlap evreylerdi Palestinaǵa alıp keliwge urındı. Kemelerdiń tiykarǵı bólegi Britaniya Korollik áskeriy teńiz flotı tárepinen uslandı hám qashqınlar Kiprge hám Palestinadaǵı Atlit qashqınlar lagerlarine jayǵastı.

1946-jıl 22-iyulda Irgun Palestinadaǵı Britaniya administraciyası ımaratın partlatıp, 91 adamnıń ólimine sebep boldı. Hújim dáslep Haganah tárepinen qollap-quwatlandı. Bul Agatha Operaciyasına (britanlar tárepinen ámelge asırılǵan bir neshe reydler; olardan biri Evrey Agentligi — kommerciyalıq emes shólkemine qarsı ótkerilgen) qarsı juwap bolıp, Mandat dáwirindegi Britaniya húkimetine qarsı qaratılǵan eń qanlı háreket edi. Britaniya áskerleri hám Palestina Mandatı policiyasınıń birlesken say-háreketlerine qaramastan, 1946-1947-jıllarda evreylerdiń qarsılıq háreketleri dawam etti. Britaniyanıń evrey hám arab wákilleri arasındaǵı kelisimlerge dáldalshılıq etiwge urınısları da biykar ketti, sebebi evreyler evrey mámleketi dúzilisin óz ishine almaytuǵın hár qanday sheshimge qarsı shıqtı hám Palestinada bir-birinen ǵárezsiz evrey hám arab mámleketlerin dúziwdi usınıs etti. Arablar bolsa Palestinanıń hár qanday bóleginde evrey mámleketi dúziliwine qarsı bolıp, birden-bir sheshim retinde arablar basqarıwı astındaǵı birlesken Palestina mámleketiniń dúziliwin kórdi.

1947-jıl fevral ayında Britaniya húkimeti Palestina máselesin jańa dúzilgen Birlesken Milletler Shólkemine jiberdi. 1947-jıl 15-mayda BMSh Bas Assambleyası &quot;Palestina máselesi boyınsha raport... tayarlaw&quot; ushın Arnawlı Komitet dúziwge qarar etti. Komitet Raportında Britaniya Mandatı sistemasın &quot;Ǵárezsiz Arab mámleketi, ǵárezsiz Evrey mámleketi hám Xalıqaralıq basqarıw astında bóliwshi Ierusalim Qalası&quot; menen almastırıw rejesin usınıs etti. Arada Palestinada evrey qurallı qarsılıq háreketi dawam etti hám 1947-jıl iyul ayında keń kólemli partizan reydleri hám &quot;Serjantlar isi&quot; kelispewshiligi menen óz shıńına shıqtı. Onda Irgun eki britan serjantların girewge alıp, úsh Irgun operativleriniń joybarlastırılǵan óltiriliwiniń aldın alıwǵa urındı. Óltiriliw dástúri báribir ámelge asırılǵanı sebepli Irgun eki serjanttı da óltirdi, olardıń denesin tereklerge ilip qoyıp, átiraptı bolsa minalastırdı. Bul bolsa bir britan áskeriniń jaralanıwına sebep boldı. Bul waqıya Britaniyada keń kólemli narazılıqqa sebep boldı. 1947-jıl sentyabr ayında Britaniya húkimeti shtabı Palestinadan shıǵıp ketiwge qarar etti, sebebi endi Mandat ústinen qadaǵalaw birotala joǵaltılǵan edi.

1947-jıl 29-noyabrde BMSh Bas Assambleyası 181 (II) Rezolyuciyasın qabılladı. Rezolyuciyaǵa qosımsha etilgen joba mánisin 3-sentyabrdegi raportta usınıs etilgen rejeniń ózi edi. Evreylerdiń tán alınǵan wákillik shólkemi esaplanatuǵın Evrey Agentligi rejeni qabılladı. Rejege kóre Palestina Mandatı aymaǵınıń 55-56% evreyler ushın ajıratılıwı kórsetilgen edi. Sol waqıtta evreyler xalıqtıń shama menen úshten birin shólkemlestirip, aymaqtıń 67% ke iyelik etetuǵın edi. Arablar kópshilikti shólkemlestirip, jerlerdiń 20% ke iyelik etken. Qalǵan jerler bolsa Mandat hákimiyatı hám shet ellik jer iyelerine tiyisli bolǵan. Arab Ligası hám Palestina Arab Joqarı komiteti rejeni biykarladı hám hár qanday bóliniw rejesine qarsı ekenligin bildirdi. 1947-jıl 1-dekabrde Arab Joqarı komiteti úsh kúnlik zabastovka járiyadı hám Ierusalimda kóterilisler baslandı. Jaǵday izden shıǵıp, puqaralar urısı baslandı; BMSh dawıs beriw nátiyjeleri daǵaza etilgeninen tek eki hápte ótip, Koloniyalar boyınsha mámleket xatkeri Arthur Creech Jones Britaniya Mandatı 1948-jıl 15-mayda juwmaqlanıwın hám sol waqıttan Britaniya húkimeti Mandattan ketiwin járiyaladı. Arab qurallı toparları evrey aymaqlarına hújim etip, tiykarınan Haganah hám kishilew Irgun hám Lehi toparları menen soqlıǵıstı. 1948-jılda Haganah hújimge ótti. Bul dáwirde túrli sebeplerge kóre 250,000 Palestinalıq arablar aymaqtan shıǵıp ketken.

=== Izrail mámleketi ===
==== Tiykar salınıwı hám dáslepki jıllar ====
Britaniya Mandatı juwmaqlanıwınan bir kún aldın, 1948-jıl 14-mayda Evrey Agentligi baslıǵı David Ben-Gurion &quot;Izrail mákánında Izrail mámleketi dep atalıwshı evreyler mámleketi dúzilgenin&quot; járiyaladı. Deklaraciya tekstinde jańa mámleket shegaraları ornında tek ǵana Eretz Israel (ivrit: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל; transl.: Erets Israel) yaǵnıy Izrail mákánı atı qollanılǵan. Keyingi kúni, tórt arab mámleketleri — [[Mısır]], Siriya, Transiordaniya hám Irak — armiyaları burınǵı Britaniya Palestina Mandatı aymaǵına bastırıp kirdi hám 1948-jılǵı Arab-Izrail urısı baslanıp ketti. Emen, Marokash, [[Saudiya Arabstanı]] hám [[Sudan]] mámleketlerinen áskeriy bólimler urısqa qosıldı. Shabıwıldan maqset evrey mámleketi jaratılıwınıń aldın alıw edi. Ayırım arab mámleketleri jetekshileri &quot;evreylerdi teńizge aydaw&quot; haqqında sóylesetuǵın edi. Benny Morris pikirine qaraǵanda, evreyler bastırıp kirgen arab armiyaları olardı qatlam etiw niyetinde ekenliginen qáweter alǵan. Arab Ligası bolsa shabıwıl tártipti tiklew hám qan tógiliwin aldın alıw maqsetinde ámelge asırılǵan edi. Bir jıllıq soqlıǵısıwlardan keyin ot atıwdı toqtatıw daǵaza etildi hám Jasıl sızıq dep at shıǵarǵan waqtınshalıq shegaralar belgilendi. Iordaniya keyinirek Batıs jaǵa atı menen belgili aymaqtı, atap aytqanda Ierusalimdi, Mısır bolsa Ǵazo sektorın iyeledi. [[BMSh]] ǵa kóre 700,000 palestinalıq arablar aymaqtan qashıp shıqqan, yamasa quwıp shıǵarılǵan. Bul waqıya arab tilinde Nakba, yamasa baxıtsız hádiyse dep ataladı. 156,000 arablar bolsa óz úylerinde qaldı hám Izraildıń arab puqaralarına aylandı. 1949-jıl 11-may kúni Izrail [[BMSh]] aǵzası retinde qabıllandı. Izrail hám Iordaniya arasında kelisimge urınıw boldı, bıraq Mısırdıń reakciyasınan qáweter alǵan Britaniya húkimeti Iordaniya húkimetine óz qarsılıǵın bildirgeninen keyin bul shártnama da biykar boldı. Mámlekettiń dáslepki jıllarında David Ben-Gurion jetekshiligindegi Miynetkesh Sionist partiyası mámleket siyasatında húkimran poziciyaǵa iye edi.

1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllar baslarıdaǵı Izrailǵa immigraciya is-háreketlerine Izrail Immigraciya mákemesi hám de Mossad LeAliyah Bet (awdarması: &quot;B Immigratsiya Institutı&quot;) tárepinen kómek berildi. Bul shólkem ásirese Jaqın Shıǵıs hám [[Shıǵıs Evropa]] sıyaqlı, evreylerdiń turmısına qáwip tuwılıwı múmkin bolǵan, yamasa shıǵıp ketiw qıyın bolǵan mámleketlerdegi evreylerdi alıp shıǵıwǵa kómeklesiw ushın bul mámleketlerde jasırın operaciyalar ótkerdi. Mossad LeAliyah Bet 1953-jılǵa kelip tarqatıldı. Immigraciya jumısları Bir Million rejesine kóre ámelge asırılıp, oǵan kóre 18 ay ishinde mámleketke bir million evrey immigrantların alıp kiriliwine erisiw maqset etilgen edi. Ayırım immigrantlar sionistlik qaraslarǵa iye bolǵan, yamasa jaqsı turmıs qálep Izrailǵa kelgen bolsa, basqaları quwǵınnan qashqan, yamasa jay óz mámleketlerinen quwılǵan.

Izrail bar ekenliginiń dáslepki úsh jılında Holokosttan aman qalǵan hám arab-musulman mámleketlerinen shıǵıp ketken evreylerdiń mámleketke kiriwi nátiyjesinde mámleket ishindegi evreyler sanı 700,000 den 1,400,000 ge kóbeydi. 1948-1970-jıllar aralıǵında bolsa shama menen 1,150,000 evreyler Izrailǵa kóship keldi. Ayırım jańa migrantlar qashqın retinde kelgen bolıp, olar máabarot atlı waqtınshalıq lagerlerge jayǵasqan. 1952-jılǵa kelip bunday shatır qalalarda 200,000 nan artıq adam jasap kelmekte. Ádette Evropa mámleketlerinen kelgen evreyler Jaqın Shıǵıs yamasa Arqa Afrikalıq evreylerge salıstırǵanda jaqsılaw qatnas kórgen. Ádette Evropalıq evrey-migrantlarǵa ózgeler ushın ajıratılǵan xojalıqlar úlesilip, ádette arab mámleketinen kelgen evreyler waqtınshalıq lagerlerde kóbirek qalıp ketken. Azıq-awqat, kiyim-kenshek hám mebeller racion tiykarında bul dáwir keyinirek &quot;joqshılıq dáwiri&quot; dep at aldı. Bul krizisti saplastırıw mútájligi Ben-Gurionnıń Batıs [[Germaniya]] húkimeti menen reparaciya boyınsha shártnamaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Holokost ushın bunday finanslıq kompensaciya alıw ideyası bolsa evreylerdi ashıwǵa keltirip, mámlekette ǵalabalıq narazılıqlar hám kórsetiwler ótkerildi.

=== Arab-Izrail dawı ===
1950-jıllarda Izrail Palestinalıq jawıngerlerdiń kóplegen hújimlerine ushıradı hám hújimler tiykarınan Mısır qol astındaǵı Ǵazo sektorınan tiykarınan tınısh puqaralarǵa salıstırǵanda shólkemlestirildi. Bul bolsa Izraildıń bir neshe qarsı hújimlerine sebep boldı. 1956 -jılda Ullı Britaniya hám Franciya Mısır húkimeti tárepinen milliylestirilgen Suvaysh kanalı ústinen qadaǵalawdı qayta ornatıwǵa urınıp kórdi. Suvaysh kanalı hám Tiran buǵazınıń Izrail kemeleri ushın blokada etiliwi, qalaberse Palestinalıq jawıngerlerdiń qubladaǵı tınısh xalıqqa hújimi hám Arab mámleketleriniń qorqıtıwları birgelikte Izraildıń Mısırǵa hújim etiwine sebep boldı. Izrail sırlı túrde Ullı Britaniya hám Franciya menen awqam dúzdi hám Suvaysh daǵdarısı waqtında Sinay yarım atawın iyeledi. Bıraq BMSh basımı menen, Izrail kemeleri ushın kanaldıń ashılıwı kepillik beriliwi ornına áskerlerin tartıslı aymaqlardan alıp shıǵıp ketti. Urıs Izrail shegaraları buzılıwınıń qısqarıwına alıp keldi. 1960-jıllar basında nacist urıs jınayatshısı Adolf Eichmann Argentinada Izrail jasırın xızmetleri tárepinen qolǵa túsirildi hám sud ushın Izrailǵa keltirildi. Eichmann Izrail aymaǵında Izrail puqaralıq sudı tárepinen ólimge húkim etilgen birden-bir insan bolıp qalmaqta. 1963-jıl báhár hám jazında Izrail yadrolıq programması AQSh hám Izrail arasındaǵı diplomatiyalıq qatnaslardıń suwıqlasıwına sebep boldı.

1964-jıldan berli Izraildıń Iordan dáryası suwların jaǵa boyı tegisliklerine burıwınan qáweter alǵan Arab mámleketleri Izraildı suw resurslarınan qurǵaq qaldırıw maqsetinde dárya suwları baslanıw noqatların basqa tárepke burıwǵa urındı jáne bul bir tárepte Izrail hám ekinshi tárepte Siriya hám Livan arasında kelispewshiliklerge sebep boldı. Mısır prezidenti Jamal Abdul Nasir basshılıǵında arab milletshilleri Izrail ǵárezsizligin tán alıwdan bas tarttı jáne onı wayran etiwge shaqırdı. 1966-jılǵa kelip qatnaslar sonshalıq suwıqlasqan edi, Izrail hám Arab mámleketleri áskerleri arasında dúgilisiwler kelip shıǵıwı baslanǵan edi. 1967-jılda &quot;6 kúnlik urıs&quot; aqıbetinde Izrail iyelegen aymaqlar 1967-jıl may ayında Mısır óz armiyasın Izrail shegarasına topladı, 1957-jıldan berli Sinay yarım atawına jaylastırılǵan BMSh tınıshlıq súyer kúshlerin mámleketten quwıp shıǵardı hám Izraildıń Qızıl teńizge shıǵıw jolın tosıp qoydı. Izrail bolsa bul minez-qulıqlardı casus belli retinde qabıl etti hám 5-iyun kúni Mısırǵa qarsı aldın alıwshı hújim basladı. Iordaniya, Siriya hám Irak Izrailǵa hújim basladı. Altı kúnlik urıs atı menen belgili soqlıǵısıwda Izrail Iordan dáryasınıń Batıs jaǵasın Iordaniyadan, Ǵazo sektorı hám Sinay yarım atawın Mısırdan hám Golan tóbeliklerin Siriyadan tartıp aldı hám iyeledi. Ierusalim shegaraları keńeytirilip, oǵan Shıǵıs Ierusalim da qosıldı hám 1949-jılǵı Jasıl sızıq Izrail hám iyelengen aymaqlar arasında shegara etip belgilendi.

1967-jılǵı urıs hám Arab ligasınıń &quot;Úsh joq&quot; sheshiminen keyin Izrail Sinay yarım atawında 1967-1970-jıllarda Mısırlıqlar hújimine, iyelengen aymaqlarda palestinalıq toparlardıń Izraillıqlarǵa hújimine ushıradı. Túrli palestinalıq hám arab toparları arasında 1964-jılda dúzilgen hám dáslep ózin &quot;watandı qorǵawdıń birden-bir jolı retinde qurallı qarsılıqtı&quot; tańlaǵan topar retinde tanıstırǵan Palestina Azatlıq shólkemi eń áhmiyetlisi edi. 1960-jıllardıń aqırı hám 1970-jıllardıń basında palestinalıq toparlar dúnya boylap Izraillıq hám evrey mánzillerge hújimler shólkemlestirdi. Buǵan mısal retinde 1972-jılǵı Myunxen jazǵı olimpiadasında Izraillıq sportshılardıń qatliom etiliwin keltiriw múmkin. Izrail húkimeti bolsa buǵan qatliom shólkemlestiriwshilerin óltiriw kompaniyasın shólkemlestiriw, Livandaǵı FOT shtabına reyd shólkemlestiriw jáne onı partlatıw menen juwap berdi. 1973-jıl 6-oktyabr kúni Mısır hám Siriya armiyaları Sinay yarım atawı hám Golan tóbeliklerinde Izrail armiyasına qarsı qápelimde hújim shólkemlestirdi jáne bul Yom Kippur urısına sebep boldı. 25-oktyabrde urıs tamamlandı hám shama menen 20 kún dawamında 35,000 adam qurban bolǵan urısta Izrail 2,500 áskerin joǵalttı. Ishki tekseriwler húkimettiń urıstan aldınǵı hám urıs dáwirindegi áwmetsizliklerge juwapkerlikten qutqarıldı, biraq jámiyetshiliktiń ashıwı Bas ministr Golda Meirdi napaqaǵa shıǵıwǵa májbúrledi. 1976-jılda Izraildan Franciyaǵa ushıp atırǵan samolyot Palestinalıq jawıngerler tárepinen qolǵa alındı hám Ugandadaǵı Entebbe xalıqaralıq aeroportına qondırıldı. Izrail kommandoları 106 izraillıq tutqınlıqtan 102 sin qutqarıwǵa eristi.

=== Tınıshlıq procesi ===
1977-jılǵı Knesset saylawları aqıbetinde Miynet partiyası húkimetten ketip, Menachem Begin basshılıǵındaǵı Likud partiyası húkimetke keliwi Izrail siyasiy tariyxındaǵı áhmiyetli burılıw noqatı boldı. Sol jıl aqırında Mısır prezidenti Anvar Sadat Izrailǵa keldi hám Sadattıń Knessetta shıǵıp sóylewi Izraildıń birinshi arab mámleketi basshısı tárepinen tán alınıwın bildiretuǵın edi. Sadat hám Begin 1978-jılda Camp David shártnamasın hám 1979-jılda Mısır-Izrail tınıshlıq shártnamasın dúzdi. Ornına Izrail Sinaydan áskerlerin alıp shıǵıp ketti hám Batıs Jaǵa hám de Ǵazo sektorındaǵı palestinalıqlardıń avtonomiyası máselesi boyınsha kelisimlerge kiristi. 1978-jıl 11-mart kúni FOT partizanlarınıń Livannan Izrailǵa bastırıp kiriwi Jaǵa boyı qatliomına sebep boldı. Izrail bolsa Qubla Livanǵa bastırıp kirip, FOT bazaların ayaq astı etiw menen juwap qaytardı. Kópshilik FOT áskerleri qashıp ketti, biraq Izrail [[BMSh]] áskerleri hám Livan armiyası qadaǵalawdı qolǵa alǵansha Livan qublasın turaqlı saqlap turıwǵa eristi. FOT tez arada óziniń Izrailǵa qarsı partizanlar urısın dawam ettirip basladı. Keyingi bir neshe jıl dawamında FOT qublaǵa kirip keldi hám shegara boylap tarqaq artilleriya soqqıların beriwde dawam etti. Izrail da bir neshe hújimler menen juwap qaytardı.

Arada Begin húkimeti Batıs Jaǵaǵa Izraillıqlardıń kóship kiriwi hám jerlerdi iyelewi ushın xoshamet jaratıw arqalı sol orında palestinalıqlar menen qatnaslardıń keskinlesiwine sebep boldı. 1980-jılda qabıl etilgen &quot;Ierusalim tuwrısındaǵı nızam&quot; geyparalardıń pikirine qaraǵanda 1967-jılǵı Izraildıń qalanı qosıp alıw tuwrısındaǵı sheshimin bekkemledi hám qalanıń mártebesi boyınsha xalıqaralıq tartıslardı jáne de keskinlestirdi. Dese de, hesh bir nızam Izrail aymaǵın anıq belgilemegen hám hesh qanday bólim arqalı Shıǵıs Ierusalim oǵan kirgizilgen edi. 1981-jılda Izrail ámelde Golan tóbeliklerin ózine qosıp aldı. Xalıqaralıq jámiyetshilik bul minez-qulıqlardı biykar etti hám BMSh Qawipsizlik keńesi Ierusalim tuwrısındaǵı nızamdı da, Golan tóbelikleri tuwrısındaǵı nızamdı da biykar dep járiyaladı. 1980-jıllardan berli bir neshe evrey immigrantları tolqını Izrailǵa keldi hám 1990-1994-jıllar aralıǵında post-Sovet mámleketleri aymaǵınan kelgen immigrantlar aǵımı Izrail xalqın 12% ke asıwına sebep boldı.

1981-jıl 7-iyunda, Iran-Irak urısı dáwirinde, Iraktıń yadro quralları programmasına tosqınlıq etiw maqsetinde Izrail áskeriy hawa kúshleri Iraktıń Baǵdad sırtında qurılıp atırǵan birden-bir yadro reaktorın joq etti. 1982-jıldaǵı bir neshe FOT hújimlerinen keyin Izrail Livanǵa bastırıp kirdi hám FOT bazaların joq etti. Urıstıń dáslepki altı kúninde Izrail FOT áskeriy kúshlerin jeńip, Siriya kúshlerin pútkilley joq etti. Keyinirek Izrail húkimeti tárepinen ótkerilgen Kahan komissiyası Begin hám bir neshe Izrail generalların Sabra hám Shatila qatliomları ushın tikkeley bolmaǵan juwapker, Qorǵaw ministri Ariel Sharondi bolsa &quot;jeke juwapker&quot; dep tawdı. Sharon napaqaǵa shıǵıwǵa májbúr boldı. 1985-jılda Izrail Kiprdegi palestinalıq terroristler hújimine Tunistegi FOT shtabın partlatıw arqalı juwap qaytardı. Izrail 1986-jılda Livannıń tiykarǵı bóleginen shıǵıp ketti, biraq 2000-jılǵa shekem Qubla Livanda shegara buffer zonasın uslap turdı hám bul jerden turıp Izrail áskerleri Hizbulloh jawıngerleri menen soqlıǵısıwlarǵa kirdi. 1987-jılda palestinalıqlardıń Izrail hákimiyatına qarsı birinshi kóterilisi — Birinshi Intifoda — júz berdi hám Batıs Jaǵa hám de Ǵazo sektorınıń túrli bólimlerinde kórsetiwler hám qan tógiliw jaǵdayları júz berdi. Keyingi altı jıl dawamında Intifoda qayta shólkemlestirilip, Izrail okkupaciyasına toqtaw beriw ushın ekonomikalıq hám mádeniy sharalardı da kóre basladı. 1991-jıldaǵı Korfaz urısında FOT Saddam Husayndi hám Izrailǵa qarsı Irak raketa hújimlerin qolladı. Jámiyetshilik ǵázebine qaramastan, Izrail AQSh tıń úndewlerine kónip, qayta soqqı beriwden ózin tiydi.

1992-jılda Yitzhak Rabin Bas ministr etip saylandı jáne onıń partiyası saylaw programmalarınan biri retinde Izraildıń qońsıları menen baylanıslardı jaqsılawdı ilgeri súrgen edi. Keyingi jılı Izrail tárepinen Shimon Peres hám FOT tárepinen Mahmud Abbos Oslo shártnamasına qol qoyıwdı hám sol arqalı Palestina avtonomiyası Batıs Jaǵanıń arnawlı bir bólimlerin hám Ǵazo sektorın basqarıw múmkinshiligine iye boldı. FOT sonıń menen birge Izraildıń barlıqqa bolǵan huqıqın tán aldı hám terrorizmge juwmaq jasawǵa wáde berdi. 1994-jılda Izrail-Iordaniya Tınıshlıq shártnamasına qol qoyıldı hám Iordaniya Izrail menen qatnaslardı jaqsılaǵan ekinshi arab mámleketine aylandı. Izraillıqlardıń palestinalıqlar jerine kóship ótiwiniń dawam etiwi, sonıń menen birge mámlekette palestinalıqlar ushın ekonomikalıq shárayattıń awırlasıwı shártnamaǵa salıstırǵanda kórsetilgen arab jámiyetshiliginiń qollap-quwatlawlarına tosqınlıq etti. Palestinalıq xudkushlardıń hújimleri shártnamaǵa Izraillıqlardıń da qollap-quwatlawın kemeytti. 1995-jılda Yigal Amir — shártnamaǵa qarsı bolǵan radikal evrey — Yitzhak Rabindi atıp óltirdi.

Benjamin Netanyahunıń 1990-jıllar aqırındaǵı Bas ministrligi dáwirinde Hebronnan shıǵıp ketiwge razı boldı  (biraq bul ratifikaciya etilmedi hám ámelge aspadı) hám Palestina Milliy avtonomiyasına jáne de keń kólemli ǵárezsizlik beriwdi gózleytuǵın Wye River Memorandumına qol qoydı. 1999-jılda Ehud Barak Bas ministr etip saylandı hám mámleket áskerlerin Qubla Livannan alıp shıǵıp ketti hám de 2000-jılǵı Camp David sammitinde PMM Baslıǵı Yosir Arafot hám AQSh Prezidenti Bill Clinton menen kelisimlerdi basladı. Baarak Palestina mámleketi dúzilisi hám oǵan Ǵazo sektorı tolıqlıǵınsha hám Batıs Jaǵanıń 90% ten kóbi kirgiziliwine razılıq beriwin, ornına Ierusalim ulıwma paytaxt bolıwın usınıs etti. Kelisimler áwmetsiz shıqtı hám buǵan hár eki tárep bir-birin ayıpladı.

=== XXI ásir ===
2000-jıl aqırında Ariel Sharonnıń Íbadatxana tóbesine kelgennen keyin Ekinshi Intifoda baslandı. Tórt yarım jıl dawam etken kóterilislerde xudkushlik hújimleri tez-tez júz berdi. Ayırım analizshiler kelisimler joq bolıwınan keyin Intifoda Arafot tárepinen aldınnan joybarlastırılǵan dep esaplasadı. 2001-jılǵı saylawlar nátiyjesinde Sharon Bas ministr boldı hám óziniń Ǵazo sektorınan pútkilley shıǵıp ketiw hám Izrail-Batıs Jaǵa diywalını qurıw rejesin dawam ettirdi. Bul bolsa Intifodanıń juwmaqlanıwına alıp keldi. 2000-2008-jıllar aralıǵında 1,063 izraillıq, 4,907 palestinalıq hám de 64 shet ellik adamlar qaytıs bolǵan.

2006-jılda Hizbulloh jawıngerleriniń Izrail arqa shegara aymaqlarına artilleriya soqqısın beriw hám eki Izrail áskerlerin tutqınǵa alıp shegaradan shetke ótkerip ketiwleri bir ay dawam etken Ekinshi Livan urısına alıp keldi. 2007-jılda Izrail áskeriy hawa kúshleri Siriyada yadro reaktorın joq etti. 2008-jılda Hamas hám Izrail arasındaǵı ot atıwdı toqtatıw kelisimleri joq boldı. 2008-2009-jılǵı Ǵazo urısı úsh hápte dawam etti hám Izraildıń bir tárepleme ot atıwdı toqtatıwın járiyalaǵanınan keyin juwmaqlandı. Hamas óziniń ot atıwın toqtatıwın járiyaladı hám óziniń birotala sheginiwi hám shegara postların ashıwı shártlerin járiyaladı. Hamas raketa hújimleri hám Izraildıń juwap hújimleri putkilley toqtamaǵan bolsa da, názik ot atıwdı toqtatıw kelisimleri saqlanıp qaldı. Izrail qublasına Hamas tárepinen atılǵan júzden artıq raketa hújimlerine juwap retinde Izrail 2012-jılda Ǵazo sektorında operaciya basladı jáne bul segiz kún dawam etti. 2014-jılda Hamas tárepinen raketa hújimlerine juwap retinde Izrail Ǵazoda taǵı bir operaciya basladı. 2021-jıl may ayında Ǵazo hám Izrail arasında taǵı bir soqlıǵısıw júz berdi hám 11 kún dawam etti.

2010-jıllarǵa kelip Izrail hám Arab Ligası mámleketleri arasında sheriklik baylanısları ornatıldı jáne bul 2020-jılda Abraham shártnamasınıń qol qoyılıwına sebep boldı. Izraildıń qorǵaw siyasatınıń itibarı dástúriy Arab-Izrail konfliktinen Iran-Izrail jasırın konfliktine qaratıldı hám 2011-jılǵı Siriya puqaralar urısı dáwirinde Iran menen tuwrıdan-tuwrı soqlıǵısıwlar júz berdi. 2023-jıl 7-oktyabr kúni Ǵazolıq palestina jawıngerlik toparları Izrailǵa qarata bir neshe koordinaciyalastırılǵan hújimler shólkemlestirdi jáne bul 2023-jılda Izrail-Hamas urısına sebep boldı. Sol kúni muzıka festivalına qatnasıp atırǵan, Ǵazo qasındaǵı jasawshı tiykarınan tınısh puqaralar bolǵan 1,300 izraillıqlar óltirildi. Ǵarrılar, hayallar hám 9 aylıqqa shekem jastaǵı balalardan ibarat 200 den artıq tutqınlar urlanıp, Ǵazo ishine alıp kirip ketildi. Izrail — 1949-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 25-dekabrde tán aldı hám 1992-jılda diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı — Ǵárezsizlik kúni (1948) — Evreyler kalendarına kóre, bul bayram hár jılı hár túrli kúnde keliwi múmkin (2001-jılda 26-aprelge tuwrı keldi).

== Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları ==
«Avoda» («Miynet») socialistlik partiyası, 1968-jılda dúzilgen; «Likud» («Awqam») partiyası, 1973-jılda dúzilgen; SHAS diniy partiyası, 1984-jılda dúzilgen; «Mafdal» milliy-diniy partiyası, 1956-jılda dúzilgen; Arab demokratiyalıq partiyası, 1988-jılda dúzilgen; «Israel, xalıq ba-Aliya» («Izrail rawajlanıwda») partiyası, 1996-jılda tiykar salınǵan. Izrail ulıwma miynet federaciyası kásiplik awqamı 1920-jılda dúzilgen.

== Ekonomikası ==
Izrail ekonomikalıq hám sanaat islep shıǵarıwı rawajlanıwı boyınsha [[Batıs Aziya]]daǵı eń rawajlanǵan mámleket esaplanadı. 2023-jıl oktyabr ayı esabına Xalıqaralıq Valyuta Fondı maǵlıwmatlarına kóre Izrailda JIÓ 521.7 milliard dollardı, xalıq jan basına bolsa 53.2 mıń dollardı (dúnya boyınsha 13-orında) shólkemlestirgen jáne bul kórsetkishler Izraildi dúnyadaǵı eń rawajlanǵan hám bay mámleketler menen bir qatarǵa kirgizedi. Dúnyanıń rawajlanǵan mámleketleri arasında Izrail jarlılıq dárejesi boyınsha ekinshi orında turadı hám buǵan tiykarınan Izraildıń palestinalıq puqaraları arasındaǵı jarlılıq sebep bolǵan. Izrail nominal xalıq jan basına dáramat kólemi boyınsha Aziyadaǵı eń bay úshinshi mámleket bolıp tabıladı. Izrailda er jetkenler jan basına tuwrı keletuǵın múlk kólemi boyınsha Jaqın Shıǵısta birinshi orında turadı. The Economist basılımı 2022-jılda Izraildi rawajlanǵan mámleketler arasında 4 eń tabıslı ekonomikaǵa iye dep taptı. Sońǵı jıllarda Izrail dúnyadaǵı eń tez ekonomikalıq ósiw nátiyjelerin kórsetti. Milliarderlar sanı boyınsha Izrail Jaqın Shıǵısta 1-orında, dúnyada bolsa 18-orında turadı. 2010-jılda Izrail Ekonomikalıq sheriklik hám rawajlanıw shólkemine qosıldı. Izrail Jáhán Ekonomikalıq Forumınıń Básekishilik indeksinde (Global Competitiveness Index) 20-orında, Jáhán Bankiniń Isbilermenlik ushın jaratılǵan shárayatlar (Ease of Doing Business Index) indeksinde 35-orında tilge alındı. Izrail sonıń menen birge joqarı maman kásiplerde iskerlik júrgiziwshi jumısshılar úlesi boyınsha da jáhánde 5-orındı iyelegen. Izrailǵa tiyisli ekonomikalıq maǵlıwmatlar pútkil Izrail aymaqların, atap aytqanda Golan tóbelikleri, Shıǵıs Ierusalim hám Batıs Jaǵadaǵı Izrail mákan-jayların da óz ishine aladı.

Tábiyiy hám mineral baylıqları deficitligine qaramastan sońǵı dekadalarda awıl xojalıǵı hám sanaat sektorlarınıń rawajlanıwı Izraildıń azıq-awqat eksportlarına qaramlıǵı juwmaqlanıwına sebep boldı (dán hám gósh ónimlerinen tısqarı). 2020-jılda jámi 96.5 milliard dollardı quraǵan Izrail importları tiykarınan shiyki zatlar, áskeriy texnika, investiciya tovarları, almazlar, janılǵı, dán hám tutınıw tovarlarınan ibarat boldı. Tiykarǵı eksportları: mashina hám qurılmalar, elektron programmalar, almazlar, awıl xojalıǵı ónimleri, ximiyalıq materiallar, tekstil hám kiyim-kenshek ónimleri; eksportlar kólemi 2020-jılda 114 milliard dollardı quradı. Izrail Bankiniń sırtqı valyuta rezervleri 201 milliardtı qurap, bunıń menen dúnyada 17-orındı iyelegen. 1970-jıllar basınan Izrail AQSh tan áskeriy járdem alıp kelmekte. Qalaberse, AQSh Izrailǵa qarız kepillikleri kóriniste ekonomikalıq kómek te kórsetip, búgingi kúnde Izrail sırtqı qarızınıń shama menen yarımı soǵan tuwrı keledi. Rawajlanǵan mámleketler ishinde Izrail eń tómen sırtqı qarız kórsetkishine iye bolıp, 2015-jılda sırtqı qarız balansı oń 69 millard dollardı quraǵan.

Izrail start-uplar sanı boyınsha dúnyada AQSh tan keyin ekinshi orında hám NASDAQ birjasında sawda etiwshi kompaniyalar sanı boyınsha dúnyada úshinshi orında turadı. Xalıq jan basına start-uplar boyınsha Izrail jáhánde jetekshi mámleket bolıp tabıladı. Usınıń nátiyjesinde de Izrail &quot;Start-up mámleket&quot; dep atalǵan. Intel hám Microsoft sıyaqlı kompaniyalar ózleriniń birinshi teńiz artı izertlew institutların Izrailda qurǵan bolıp, basqa joqarı texnologiya salasında iskerlik jurgiziwshi transmilliy korporaciyalar da Izrailda izertlew oraylarına iye. Izrailda jumıs kúnleri bes kúnlik jumıslar ushın ekshembiden piyshenbige shekem, altı kúnlik jumıslar ushın jumaǵa shekem. Juma kúni jumıs kúni hám xalıqtıń tiykarǵı bólegi evrey bolǵan aymaqlarda Juma kúni Shabbat qaǵıydalarına kóre &quot;yarım jumıs kúni&quot; esaplanadı. Jumıs kúnin dúnyanıń tiykarǵı bólegi menen maslastırıw ushın bir neshe usınıslar ilgeri súrilgen.

=== Ilim hám texnologiya ===
Izraildaǵı programmalastırıw, telekommunikaciya hám medicina tarawlarınıń úlken dárejede rawajlanıwı onıń [[AQSh]] taǵı Silicon oypatlıǵına salıstırılıwına sebep bolǵan. Izrail izertlew hám islenbeler tarawı ushın sarıplanatuǵın aqshalardıń JIÓ degi úlesi boyınsha dúnyada birinshi orında turadı. Mámleket 2023-jılda Global Innovation Index boyınsha dúnyada 14-orında, 2019-jıl Bloomberg indeksinde besinshi orında bolǵan. Izrailda hár 10,000 jumısshıǵa 140 alım, texnikalıq, injenerler tuwrı keledi jáne bul boyınsha Izrail dúnyada birinshi orında turadı. Izrail 2004-jıldan berli altı ilim salasında Nobel sıylıǵına iye ilimpazlardı jetistirdi hám xalıq jan basına tuwrı keletuǵın baspadan shıǵarılǵan ilimiy maqalalar boyınsha da aldınǵı orınlarda turadı. Izrail universitetleri informatika (Technion hám Tel Aviv University), matematika (Ierusalimdaǵı Evrey universiteti) hám ximiya (Weizmann Institute of Science) tarawları boyınsha dúnyadaǵı eń abıroylı universitetler top 50 ligine kiredi.

2012-jılda Izrail Futron Kosmik básekige shıdamlılıq indeksinde (Futrońs Space Competitiveness Index) toǵızınshı orınǵa jazıp qoyıldı. Izrail Kosmik agentligi Izraildaǵı barlıq kosmik izertlew programmaların ilimiy hám kommerciyalıq maqsetler menen muwapıqlastıradı hám jergilikli tárizde keminde 13 kommerciyalıq, ilimiy-izertlew hám razvedka jasalma joldasların islep shıǵarılıwına basshılıq etken. Izrail tárepinen islep shıǵarılǵan ayırım jasalma joldaslar dúnyadaǵı eń aldıńǵı kosmik qurılmalar retinde tán alımǵan. Izrail tárepinen kishi jasalma joldaslardı tómen Jer orbitasına ushıra alatuǵın Shavit kosmik ushıwshı raketa sisteması islep shıǵılǵan. Bul sistema 1988-jılda birinshi ret ámeliyatta qollanılǵan bolıp, bul Izraildıń segizinshi kosmik ushıwshı sistemaǵa iye mámleketke aylanıwına sebep boldı. Birinshi Izrail kosmonavti [[Ilan Ramon]] 2003-jılda Columbia kosmik kemesi ushıwı dawamında qaytıs bolǵan.

Mámlekettegi suw deficiti menen baylanıslı máseleler suw saqlaw hám qayta islew texnologiyalarınıń rawajlanıwına sebep bolıp, Izrailda awıl xojalıǵı modernizaciyası hám tamshılap suwǵarıw sıyaqlı texnologiyalar oylap tabıldı. Izrail sonıń menen birge suwdı duzsızlandırıw hám qayta islew texnologiyaları boyında da jetekshi orında bolıp tabıladı. Izraildaǵı Sorek duzsızlantırıw zavodı dúnyadaǵı eń iri teris osmozis duzsızlandırıw zavodı esaplanadı. 2014-jılǵa shekem Izraildaǵı duzsızlandırıw programmaları mámleket ishimlik suwı mútájlikleriniń 35% in qapladı jáne bul kórsetkish 2050-jılǵa shekem 70% ke shıǵıwı kútiledi. 2015-jıl esabı boyınsha Izrail úy xojalıqları, awıl xojalıǵı hám sanaatındaǵı suw mútájlikleriniń 50% ten aslamı jasalma tárizde islep shıǵarılıp atır. 2011-jılda Izrail suw texnologiyaları sanaatı jıllıq tovar hám pul aylanbası 2 milliard AQSh dollarına jetti hám ónim hám de xızmetlerdiń jıllıq eksportları kólemi onlap million dollardı quradı. Teris osmozis texnologiyasındaǵı innovaciyaları menen Izrail suw eksport etiwshi mámleketke aylanıwı kútilgen.

Izrailda quyash energiyasınan da nátiyjeli tárizde paydalanıladı; mámleket injenerleri quyash energiyası texnologiyaları salasındaǵı eń aldıńǵı kadrlar esaplanıp, Izrail quyash energiyası kompaniyaları bolsa dúnya boylap klientlerge xızmet kórsetedi. Izraildaǵı úy xojalıqlarınıń 90% ten aslamı ıssı suw jaratıw ushın quyash energiyasınan paydalanadı hám xalıq jan basına bul kórsetkish boyınsha Izrail dúnyada birinshi orında turadı. Húkimet maǵlıwmatlarına kóre, ısıtıw maqsetlerinde quyash energiyasınan paydalanılǵanı sebepli mámleket jılına óziniń elektr energiyası tutınıwınıń 8% in únemlep atır. Mámleket, ásirese mámlekettegi Negev shóli quyash energiyasın islep shıǵarıw, bul tarawda izertlewler ótkeriw ushın ideal keńlikte jaylasqan. Aldın Izrailda zamanagóy elektr mashinaları infrastrukturası da bolıp, elektr mashinaları ushın quwat toltırıw shaqapshaları pútkil mámleket boylap bar bolǵan. Biraq Izraildıń elektr avtomobillerin islep shıǵarıw kompaniyası Better Place 2013-jılda jabılǵan.

=== Energiya sisteması ===
Izrail 2004-jıldan berli óziniń jaǵa boyı teńiz gaz maydanlarınan tábiyiy gaz qazıp shıǵarıwdı basladı. 2009-jılda Izrail jaǵaları qasında Tamar tábiyiy gaz maydanı anıqlandı. Ekinshi gaz rezervi maydanı, Leviathan 2010-jılda anıqlandı. Bul eki maydannan qazıp shıǵarılıwı múmkin bolǵan tábiyiy gaz Izraildı 50 jıldan aslamıraq múddetke energiya menen támiyinlewi múmkin. 2013-jılda Izrailda Tamar maydanı gazlerin kommerciyalıq maqsetlerde qazıp shıǵarıw baslandı. 2014-jıl esabında Izrailda jılına 7.5 milliard kub metr (mkm) tábiyiy gaz islep shıǵarılıwı baslandı. Izrailda 2016-jıl esabında 199 millard kub metr anıqlanǵan gaz rezervleri bar ekenligi tán alındı. Leviathan gaz maydanında gaz islep shıǵarılıwı 2019-jılda baslandı. Ketura Sun Izraildıń birinshi kommerciyalıq quyash panelleri ferması bolıp tabıladı. 2011-jılda Arava Power Company tárepinen júzege kelgen bul maydanda Suntech kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan 18,500 fotovoltaik paneller bar hám olar birgelikte jılına 9 gigavat/saat elektr islep shıǵaradı. Keyingi 20 jıl dawamında bul maydandaǵı islep shıǵarılıwshı elektr energiyası shama menen 125,000 metrik tonna karbonat angidridtiń hawaǵa shıǵarılıwınıń aldın aladı.

=== Transportı ===
Izrailda 19,224 kilometr qatlamlı jollar hám 3 million motorlı jalǵawlar bar. Hár 1,000 adam ushın tuwrı keletuǵın motor jalǵawlar sanı 365 bolıp, bul nomer rawajlanǵan mámleketler menen salıstırǵanda talay pás bolıp tabıladı. Izrailda belgilengen marshrut boylap háreketleniwshi 5,715 avtobuslar bar bolıp, olar bir neshe kompaniyalarǵa tiyisli hám olardan eń irisi hám de eń eskisi mámlekettiń derlik barlıq noqatlarında xızmet kórsetiwshi Egged kompaniyası bolıp tabıladı. Temirjollar uzınlıǵı 1,277 kilometr bolıp, olardıń barlıǵı mámleketke tiyisli Izrail temirjollarına qaraslı. 1990-jıllar basları hám ortalarında kirgizilgen iri qarjılar sebepli poezd jolawshılarınıń sanı 1990-jılda jılına 2.5 million adamnan 2015-jılda 53 million adamǵa astı hám temirjol arqalı tasılıwshı tovarlar kólemi bolsa jılına 7.5 million tonnaǵa jetti.

Izrailda úsh xalıqaralıq aeroport bar: mámlekettegi xalıqaralıq hawa saparları ushın juwapker Ben Gurion aeroportı; Ramon aeroportı; hám Haifa aeroportı. Izraildıń eń iri aeroportı bolǵan Ben Gurion aeroportı 2015-jılda 15 million jolawshıǵa xızmet kórsetken. Mámlekette úsh tiykarǵı port bar: Orta jer teńizi jaǵasında jaylasqan, mámlekettegi eń eski hám eń iri Haifa portı; Ashdod portı hám [[Qızıl teńiz]] jaǵasında jaylasqan kishilew Eilat portı. Izrail shetke almaz, tazalanǵan neft, dári-dármaq ónimleri, mashina hám úskeneler, medicina úskeneleri, kompyuter qurılmaları hám programmaları, awıl xojalıq ónimleri, ximiyalıq elementlar, tekstil ónimlerin eksport etedi. Shetten shiyki zatlar, áskeriy úskeneler, motor jalǵawları, investiciya ónimleri, almaz, qayta islenbegen neft, dán ónimleri hám tutınıw tovarların import etedi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı sherikleri: [[AQSh]], Evropa Awqamı, Qıtay, Túrkiya, Hindstan, Shveycariya, Hong Kong, Qubla Koreya, [[Rossiya Federaciyası]], Braziliya. Pul birligi — jańa shekel.

== Turizm ==
Turizm, ásirese diniy turizm Izraildaǵı áhmiyetli sanaat tarawlarınan biri bolıp, mámleket plyajları, arxeologiyalıq hám basqa tariyxıy hám de Bibliyalıq mákan-jaylar, sonıń menen birge mámlekettiń ayrıqsha geografiyalıq tárepleri turistlerdi ózine tartadı. Izraildıń qáwipsizlik penen baylanıslı máseleleri sanaatqa da óziniń unamsız tásirin ótkermesten qalmadı, biraq turistlerdiń muǵdarı taǵı qayta ósip atır. 2017-jılda Izrailǵa 3.6 million turist kelgen bolıp, bul rekord nátiyje bolıp tabıladı. Bul 2016-jıl kórsetkishinen 25 procentke biyik bolıp, Izrail ekonomikasına 20 milliard shekel kirgiziliwine sebep boldı.

== Kóshpes múlk tarawı ==
Izrail xojalıqlar bahası kórsetkishleri boyınsha dúnyanıń eń biyik úshten bir mámleketleri qatarına kiredi. 2022-jıl esabı boyınsha Izrailda 2.7 million kóshpes múlk obiektleri bar bolıp, bul kórsetkish jılına 50 mıńnan asıp atır. Biraq, sonda da talap usınıstan ústem bolıp, 2021-jıl jaǵdayı boyınsha 200,000 xojalıqlar jetispewshiligi bar. Aqıbette 2021-jılda xojalıqlar bahası 5.6% ke asıwı gúzetildi. 2021-jıl esabı boyınsha izraillıqlar 116.1 milliard shekel muǵdarında ipoteka kreditlerin alǵan bolıp, bul 2020-jıl esabınan 50% ke asqan.

== Medicinalıq xızmeti ==
Xalıq densawlıǵın saqlaw joqarı dárejede. Mámleket medicina mákemeleri menen birge menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler úsh joqarı oqıw jurtınıń medicina fakultetlerinde tayarlanadı.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
Izrailda evreyler hám arablar ushın bólek-bólek mektepler bar. Mámleket mekteplerinen tısqarı menshikli oqıw orınları da bolıp, olardıń bir bólegi diniy shólkemler dárasmatı esabına isleydi. 1969-jıldan 5 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın 10 jıllıq májbúriy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti — 6 jıl. Orta mektep — 6 jıllıq (3 jıllıq tómen hám 3 jıllıq joqarı mektep). Izrailda 5 universitet hám 17 institut bar. Eń irileri: Quddustaǵı evrey universiteti (1918), Tel-Aviv universiteti (1953), Xay-fodaǵı universitet hám Texnologiya institutı («Texnikoy», 1912). Izrail Tábiyiy jáne social Pánler akademiyası (1961) isleydi. Iri kitapxanaları: Evrey milliy kitapxanası, universitetlerdiń kitapxanaları. Izrail mámleket arxivı bar. Muzeyleri: Izrail milliy muzeyi (1965), Tiberiastaǵı munitsipal miyras muzeyi, Tel-Avivdaǵı Gaarets muzeyi, Xayfodaǵı zamanagóy kórkem óner muzeyi hám taǵı basqalar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Izrailda 400 den artıq gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: «Gaarets» («Mámleket», kúndelik gazeta, 1918-jıldan), «Gamodiya» («Xabarshı», kúndelik gazeta, 1950-jıldan), «Gatsofe» («Túsindiriwshi», kúndelik gazeta, 1938-jıldan), «Yediot axronot» («Sońǵı jańalıqlar», kúndelik keshki gazeta, 1939-jıldan), «Maariv» («Aqsham», kúndelik keshki gazeta, 1948-jıldan). Ivrit tilinde shıǵatuǵın joqarıdaǵı gazetalardan tısqarı inglis tilinde kúndelik «Djeruzalem post» («Quddus pochtası», 1932-jıldan) hám arab tilinde «Al-Ittihod» («Awqam», 1944-jıldan) gazetaları basıp shıǵarıladı. Quddusta Izrail telegraf agentligi hám Tel-Avivda Izrail informaciya agentligi isleydi. Izrail radioesittiriw basqarması húkimet xızmeti bolıp, radio hám televidenieni basqaradı, 1948-jılda dúzilgen.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatı áyyemgi Shıǵıs ádebiyatında hám áyyemgi evrey ádebiyatında bólek orın tutadı. Ol pútkil Evropa hám Shıǵıs mádeniyatı rawajlanıwına úlken tásir kórsetken. Áyyemgi yaxudiy ádebiyatı degende, birinshi náwbette, Bibliya túsiniledi. Evrey ádebiyatı keyingi ásirlerde, tiykarınan, ivrit tilinde rawajlanǵan. Ayırım jazıwshılar (Yil Agnon, A. Shlyonskiy, L. Goldberg, X. Byalik hám basqalar) Izrail quram tabıwınan talay aldın Palestinaǵa kóship kelgen hám 1948-jıldan keyin de dóretiwshiligin dawam ettirgen. Ásirese, Nobel sıylıǵı laureati (1966) Yosef Agnon gúrrińleriniń shınlıǵı hám tereń psixologizmi menen itibardı tartadı. 50-jıllarda Palestinada ósip er jetken jazıwshılar toparı — Ye. Map, Ye. Amixay, T. Rivner, S. Izhar hám basqalar ádebiyatqa kirip keldi. Olar óz dóretpelerinde social máselelerdi ortaǵa qoydı. 60-jıllarda Batıs Evropa modernizmi hám ekzistensializm filosofiyası tásiri kúsheydi. Aldınǵı jazıwshılardan M. Avi-Shaul, A. Pen, X. Kadmon, A. Kenan, D. Ben-Amots, E. BenEzer hám basqalar evrey-arab qatnasları máselelerin, rásmiy ekstremistlik siyasattan narazılıq keyiplerin sáwlelendirdi. Ivrit tilinde dóretiwshilik etiwshi kóplegen jazıwshılar idish tilinde de dóretpeler jarata basladı. Izrail Zrubavel, M. Man, I. Papernikov, P. Binetskiy hám basqalar idish tilindegi ádebiyat wákilleri bolıp tabıladı. Arab tilinde qálem terbetiwshi shayırlar — Tavfiq Zıyat, Xanna Abu Xan, Solih al-Qasım, gúrrińshiler — Emil Habibiy, Muhammed Ali Taxiy hám basqa mámlekettegi arab xalqı kemsitiliwine qarsı narazılıqtı tiykarǵı tema etip alǵan.

== Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri ==
Izrail aymaǵında túrli tariyxıy dáwirlerge tiyisli kóplegen arxitektorlıq hám kórkem óner estelikleri saqlanıp qalǵan. Galileyda eramızǵa shekemgi 10-8 mıń jıllıqlarda tastan jasalǵan jertóleler, Beysan, Megiddo hám basqa orınlardaǵı eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqqa tiyisli góne qalalar, Tel-Baytmirsim, Megiddo, Lahish, Gezer, Xatsorda jartaslar arasınan ótkerilgen vodoprovod, tas hám shiyki gerbishten qurılǵan qalıń qorǵaw qorǵanları, ıbadatxanalar, turar jaylar bar. Izrail hám Yaxudo patshaqlıqları (eramızǵa shekemgi XI ásir aqırı — VI ásir basları) dáwirinen qalǵan malqoralar, qorǵanlar, saraylar, kúndelikli kewil xoshlawxanalarınıń qaldıqları ushıraydı. Neolit dáwirine tiyisli súwretlew hám ámeliy bezew kórkem óneri úlgileri — úy haywanlarınıń pil súyegi hám ılaydan islengen ıdıstan jasalǵan háykelsheleri, oyma hám naǵıslı ıdıslar tabılǵan. Rim basshılıǵı dáwiri (eramızǵa shekemgi I ásir — eramızdıń IV ásir) Rim kórkem mádeniyatına tán bolǵan kóplegen esteliklerdi qaldırǵan (Beysandaǵı Dionis ıbadatxanası, Beysan hám Sezardaǵı teatrlar, Sezar hám Askalondaǵı asma trubalar, jámáát hám turar jay ımaratları). Qábir ústine qoyılǵan byustlar hám mramor sarkofaglardaǵı dóńki súwretler saqlanǵan. Vizantiya dáwirinen bazilika (Bet-Alfadaǵı sinagogta kafel súwretindegi muchal sheńberi, qatar bibliya saxnası, qurbanlıq dástúri súwretleri hám basqalar), monastr hám ıbadatxanalar, arablar dáwirinen meshit, medireseler, atanaqshılardan qorǵanlar, qaldıqlar qalǵan. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında evreylerdiń Palestinaǵa kóship kelip baslawı menen Izraildıń zamanagóy arxitekturası hám kórkem mádeniyatı qáliplesti. Túrli mámleketlerden kóship kelgen evreyler hár túrli kórkem hám arxitekturalıq mektep hám de jónelis dástúrlerin alıp keldi.

XX ásirdiń 50-jıllarınan Tel-Aviv, Xayfo, Rexovat qalaları rawajlana basladı. Jańa júzege kelgen basqarıw hám jámiyetlik ımaratları arasında Tel-Avivdaǵı F. Mann koncert zalı (1957, arxitektorlar Z. Rexter, D. Karmi, M. Zarxi, Ya. Rexter), Beylinson emlewxanası (1950-1958, arxitektorları A. Sharon, B. Idelson), Gaarets-muzey (1958-1960, arxitektorlar V. Vitkover, E. Baumen), 36 qabatlı «Shalom» basqarıw hám sawda ımaratı (70-jıllar), Bet-Yam qalasındaǵı mıymanxana kompleksi (1968-1969), Rexovat qalasındaǵı atom fizikası institutı hám basqalar bólek ajıralıp turadı. Súwretlew kórkem ónerinde túrli modern baǵdarları hám usılları ústem. I. Zaritskiy, I. Krize, B. Brizel sıyaqlı súwretshiler ataqlı. «Be-salel» kórkem óner hám kórkem ónermentshilik mektebi realistlik principlerge tiykar salındı. Ámeliy bezew kórkem ónerinde metall, plastmassa, ılay hám xurma tuqımınan, gúlli gazmoldan jasalǵan kórkem buyımlar keń tarqalǵan. Kitaplardı kórkem bezewge úlken itibar beriledi.

== Muzıkası ==
Muzıkası palestinalıq evreyler hám arablardıń mádeniyatı (xalıq qosıqları, oyınlar, muzıka menen birgeliktegi dástúr hám úrp-ádetler), sonıń menen birge kóship kelgen evreylerdiń dástúrleri tiykarında rawajlanǵan. 1948-jıldan keyin muzıka mákemeleri dúzildi. Izrail filarmoniyası, milliy opera hám «Inbal» muzıkalı teatrı, Xolon konservatoriyası, Tel-Aviv yaxudiy konservatoriyası, Quddus muzıka akademiyası bar. 1950-jıllardan kompozitorlıq mektebi rawajlana basladı (M. Lavri, E. Partosh, P. Benxaim, M. Avid hám basqalar).

== Teatrı ==
1926-jılda birinshi professional teatr — «Ogel» («Shatır») teatrı dúzildi. Dáslep onıń repertuarında diniy isenimler tiykarındaǵı pyesalar bar edi. Keyin shet el avtorlardıń dúnyalıq dóretpeleri saxnalastırıldı. Teatr basshısı M. Galevi A. Makarenko dóretpeleri tiykarındaǵı «Pedagogikalıq poema», Kishonnıń «Nekelik shártnaması» pyesaların kórsetiw arqalı tamashagóyler itibarın qazandı. «Matete» («Sipse») dep atalǵan satiralıq teatr 1928-jılda bolgar rejissyorı I. Daniel tárepinen dúzildi. Dramaturglardan E. Harusi, A. Penn, Alterman teatr ushın aktual temalarda pyesalar jazıp berdi. 1949-jılda bul teatr finanslıq qıyınshılıqlar sebepli jawılıp qaldı. 50-jıllarda «Batsal yarok» («Kók piyaz») hám «Hamem»

(«Ilimiliq») satiralıq teatrları júzege keldi. Izraildıń jetekshi teatrı «Gabima» («Saxna») 1928-jıldan beri Palestinada islep kelmekte. Onıń saxnasında Shekspir, Shiller, Gyote pyesaları kórsetildi. XX ásirdiń 2-yarımında bul teatrda X. Rovina, A. Meskin, Sh. Finkel, M. Zohar, Sh. Rudenskiy, A. Tal, I. Beker, M. Asherov sıyaqlı saxna ustaları dańq shıǵardı. Tel-Avivta Milliy teatr (1958-jılda tiykar salınǵan) hám Kamer teatrı (1944), Xayfoda Qala teatrı (1963), Tel-Aviv universitetinde muzıka fakulteti, 20 dan zıyat muzıka mektebi bar.

== Kinosı ==
Izrailda kino islep shıǵarıw 1950-jılda baslandı. Sol jılı rejissyor A. Amar «Pitim» kórkem filmin jarattı. 1954-jılda milliy kinematografiyanı xoshametlew haqqında nızam qabıl etilip, kinoteatrlarda álbette Izrail filmlerin kórsetiw engizildi. «Yadıńda tut» (rejissyorı F. Artvis) kórkem filmi hám «Salax Shabati» satiralıq komediyası (ekewi de 1964-jılda jaratılǵan) ásirese dıqqatqa iye. Keyingi jıllarda muzıkalıq filmler, komediyalar, tıńshılıq hám «Jangari» filmleri jaratıldı. Sawda hám sanaat ministrligi aldında kino orayı dúzilgen. Tel-Avivda eki, Quddusta bir kinostudiya bar.

== Ózbekstan — Izrail qatnasları ==
''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan — Izrail qatnaslar]]ı'' 

[[BMSh]] sheshimine kóre [[Ekinshi jáhán urısı]]nan keyin dúzilgen Jaqın Shıǵıstaǵı mámleket. Paytaxtı — [[Ierusalim]] qalası. Xalqı tiykarınan evrey milletine tiyisli insanlar. Xalqınıń besten bir bólegin arablar quraydı.


== Siltemeler ==
{{Commonscat|Izrail}}
{{Aziya}}
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]
[[Kategoriya:Izrail| ]]
&lt;!--interlanguage links--&gt;</text>
      <sha1>81985qapcwp889gsd92pjlqso5aa7n3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kanada</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2847</id>
    <revision>
      <id>121055</id>
      <parentid>115955</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:03:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (28) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121055</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33370" sha1="sev1srjz9vo04zfsp14ajhlu417jwv9" xml:space="preserve">[[File:Flag of Canada.svg|thumb|]]
[[File:Royal Coat of arms of Canada.svg|thumb]]
[[File:Canada (orthographic projection).svg|thumb]]

'''Kanada''' — [[Arqa Amerika]]nıń arqa bóleginde, dúnyadaǵı eń úlken arxipelag Kanada-Arktika arxipelaginde jaylasqan. Paytaxtı — [[Ottava]] qalası. [[BMSh]] hám NATO aǵzası esaplanadı. [[AQSh]] penen «Erkin ekonomikalıq sawda aylanbası tuwrısında» ǵı shártnamasın dúzgen. Birlesken Korollik dominionı. 1931-jılda suveren huqıqı berilgen. Biraq, ǵárezsizlik daǵaza etilmegen. Mámleketti Birlesken korollik patshası (yamasa xanzadası) tárepinen tayınlanǵan general-gubernator basqaradı. Xalıq sanı 41 mln. adam (2024-jıl).

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Kanada — [[Ullı Britaniya]] basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramındaǵı federativ mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1982-jıl 17-aprelde kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı — Ullı Britaniya koroli (xanzadası), onıń atınan general-gubernator mámleketti basqaradı. Xanzada general-gubernatordı Kanada bas ministriniń usınısı menen, ádette, 5 jıl múddetke tayınlaydı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı xanzada atınan general-gubernator hám 2 palatalı parlament (senat hám toparlar palatası) ámelge asıradı. Atqarıwshı hákimiyattı xanzada atınan general-gubernator hám de bas ministr hám ministrlerden ibarat húkimet ámelge asıradı (1993-jıldan bas ministr Jan Kretyen).

== Tábiyatı ==
Kanada aymaǵınıń batıs bólegi tawlı, shıǵıs bólegi tegislik, arqa hám tolıq emes arqa-shıǵıs jaǵaları oypatlıq, shıǵıs jaǵaları tik, batıs jaǵası bolsa júdá biyik. Materiktiń orta bólegi hám Kanada Arktikası arxipelaginiń materikke tutasqan jayı tegislik hám de platodan ibarat. Gudzon qoltıǵınıń átirapı oypatlıq. Lavrentiy qırları, Oraylıq tegislikler, Ullı tegislikler bar. Kanadanıń batıs shetinde Kordilyera tawları, qubla-shıǵısında Appalachi tawları jaylasqan. Uran, temir, nikel, mıs, rux, qorǵasın, altın hám gúmis, taskómir, neft, tábiyiy gaz kánleri bar. Íqlımı — Kanadanıń kóp bóleginde arktika hám subarktika, qublasında ortasha, tiykarınan, kontinental ıqlım. Yanvardıń ortasha temperaturası arqada -30°, -35°, qublada -18°, -20°, iyul ayı arqada 4-7° hám qublada 16-18°. Batıs jaǵada jıllıq jawın 2500 mm den artıq, shıǵıs jaǵada 1250 mm ge shekem, oraylıq rayonlarda 400-250 mm, arqada bolsa 150 mm den az.

Kanadada dárya kóp, tiykarınan, qar-jawın suwlarınan payda boladı. San-Lavrentiy (Ullı kólleri menen), Finli—PisRiver—Qullar—Makenzi (Kishi Qullar, Atabaska, Úlken Qullar hám basqa kóller menen), Bou—Saskachevan—Nelson (Bou, Sidar, Vinnipeg hám basqa kóller menen) dárya-kól sistemaları Atlantika hám [[Arqa Muz okeanı]] háwizine kiredi. 200 den artıq iri kólleri bar. Kanadanıń shet arqası arktika sahrası bolıp, hár waqıtta zamarrıq shóp hám basqa otlar ushıraydı. Onnan qublada tundra, keyninen bolsa orman-tundra zonası jaylasqan. Podzol hám batpaq topıraqlarda aq hám shırsha, amerika til aǵashı ósedi. Qubla-shıǵıs shetindegi podzol hám qońır orman topıraqlarda iyne japıraqlı hám keń japıraqlı terekler bar. Tegisliklerdegi ónimli topıraqlı jerlerde dıyqanshılıq etiledi. Kanadada arqa buǵısı, mushkli buǵı, aq ayıw, polyus túlkisi, lemming, polyus qoyanı, keklik, úki, los, bizon, dikobraz, qaplan, qasqır, qundız hám basqa haywanlar jasaydı. Dárya hám kólleri balıqlarǵa bay. Milliy baǵları: Banf, Vud-Baffalo, Gleysher, Jasper, Yoxo hám basqa, wálayat baǵları da bar.

== Xalqı ==
Xalqınıń 1/3 bólegi inglis-kanadalıqlar (44%) hám francuz-kanadalıqlar (28%). Túpkilikli xalqı — indeycler 533 mıń hám eskimoslar azǵana 33 mıń adam qalǵan. Kanadada nemislar, ukrainlar, italyanlar, gollandlar, vengerlar, ruslar hám basqalar da jasaydı. Jámi xalqınıń sanı 2024-jıl jaǵdayına 41,2 million adam. Rásmiy tilleri — inglis hám francuz tilleri. Francuz-kanadalıqlar katolik dininde, inglis-kanadalıqlardıń tiykarǵı bólegi — protestant. Xalıqtıń 78,6% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Montreal, Kalgari, Toronto, Vankuver, Vinnipeg, Gamilton hám basqalar.

== Tariyxı ==
Kanadanıń áyyemgi xalqı — eskimos hám indeyсler. XV ásir aqırlarınan Kanadaǵa evropalıqlar kele baslaǵan. Francuzlar Por-Ruayal hám Kvebekqa tiykar salındı (1605-08). Kvebek Jańa Franciya koloniyasınıń orayı bolıp qaldı. XVII ásirdiń 20-jıllarında Kanada aymaǵında birinshi Angliya koloniyası — Jańa Shotlandiya payda boldı. XVII ásirdiń 2-yarımınan francuz-kanadalıqlar qáliplesti. Jeti jıllıq urıs (1756-63) nátiyjesinde Ullı Britaniya Jańa [[Franciya]]nı iyelep aldı. 1791-jıl Kvebek 2 wálayat (Tómen Kanada hám Joqarı Kanada) qa bólindi. Kanada ushın bolǵan Angliya-Amerika urısı (1812-1814) nátiyjesinde demokratiyalıq reforma hám ózin-ózi basqarıw ushın háreket baslanıp ketti. wálayatlarda reforma tárepdarları («Patriotlar») partiyaları dúzildi. 1834-jıl reforma tárepdarları Tómen hám Joqarı Kanada parlamentleri iskerligin qadaǵalaw astına aldı. 1841-jıl Joqarı Kanada menen Tómen Kanada birlestirildi. 1848-jıl Kanada hám Jańa Shotlandiyada jańa húkimet dúzildi. XIX ásir ortalarında Kanadada temirjollar qurıldı, sanaat rawajlandı, 1867-jıl Ullı Britaniyanıń [[Arqa Amerika]]daǵı koloniyaları birlestirilip, «Kanada dominionı» atı menen federaciya dúzildi. Jańa Shotlandiya, Nyu-Bransuik, arqa-batıstaǵı aymaqlar, Britaniya Kolumbiyası (1871) hám Prins-Eduard atawı (1873) Kanada dominionına qosıp alındı. Oraylasqan mámleket júzege keliwi milliy bazardıń júzege keliwine tiykar boldı.

XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Kanada ekonomikası rawajlandı. Islep shıǵarıwshı sanaat tez ósip, onıń óniminiń bahası 1914-1918-jıllarda 4 ese astı, xalıq sanı 64% kóbeydi. Kapital hám islep shıǵarıwshı sanaatı irilesti, 1900-17-jıllarda bankler qosılıwı nátiyjesinde olardıń sanı 36 dan 21 ge kemeydi; bank hám sanaat kapitalı qosılıp bardı. Birinshi jáhán urısında Kanada [[Ullı Britaniya]] tárepinde qatnastı. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Kanada ekonomikası bekkemleniwi nátiyjesinde Kanadada [[Angliya]] tásiri páseydi hám tásiri kúsheydi. 1919-20-jılǵı [[Parij]] konferenciyasında Kanada kelisim shártnamalarına ǵárezsiz qol qoydı. Basqa dominionlar menen bir qatarda Kanada Milletler Ligasına wákil jiberiw huqıqın qolǵa kirgizdi. 1929-1933-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi nátiyjesinde sanaat islep shıǵarıw 2 eseden zıyat azayıp ketti. 1933-jıl basında jumıssızlar 1,3 mln. adamnan astı. Awıl xojalıǵı ónimleriniń bahası asa tómenlep ketiwi nátiyjesinde 240 mıń ferma joq boldı. [[Ekinshi jáhán urısı]]nda Kanada [[Ullı Britaniya]] tárepinde qatnastı. Kanada antifashist mámleketlerdi, birinshi náwbette, Ullı Britaniyanı shiyki ónim, azıq-awqat, qural-jaraq penen támiyinlep turdı. Mámlekette áskeriy sanaat rawajlandı, jańa tarmaqlar: stanoksazlıq, sintetikalıq kauchuk islep shıǵarıw hám basqalar payda boldı. 1939-1945-jıllarda sanaat islep shıǵarıw 2,5 ese arttı.

1960-jıllardan Kanada húkimeti ishki hám sırtqı siyasatta milliy máplerdi gózlep jumıs tuta basladı. Húkimet Kanadanıń siyasiy ǵárezsizligin saqlawǵa, Latın Amerikası, Aziya hám Evropa mámleketleri menen baylanıslardı rawajlandırıwǵa umtıldı. Keyingi jıllarda Kanadada milliy másele keskinlesti. Kvebek partiyası usı wálayattı bólek mámleket etip ajıratıwdı talap ete basladı. 1995-jılda Kvebek suvereniteti jóninde ótkerilgen referendumda suverenitetke qarsı bolǵanlardıń 50,6% dawıs alıwı nátiyjesinde mámlekettiń ıdıraw qáwipi saplastırıldı. Kanada — 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 25 dekabrde [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetin tán aldı hám 1992-jıl 7-aprelde ol menen diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı — 1-iyul — Kanada kúni (1867).

== Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Liberal partiya, 1873-jıl rásmiylestirilgen; Progressiv konservativ partiya, 1854-jıl dúzilgen; Kanada Kommunistlik partiyası, 1921-jıl payda bolǵan; Kvebek partiyası, 1968-jıl dúzilgen; Jańa demokratiyalıq partiya, 1961-jıl tiykar salınǵan; Kvebek blokı partiyası, 1990-jıl dúzilgen; Kanada reforma partiyası, 1987-jıl dúzilgen; Kanada awqamı partiyası, 2000-jılda dúzilgen. Kásiplik awqamları birlespeleri — Kanada jumısshılar kongressi 1956-jıl dúzilgen, Milliy kásiplik awqamları konfederaciyası 1921-jıl payda bolǵan.

== Xojalıǵı ==
Kanada — joqarı rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 22%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,2%. Xalıq jan basına mineral shiyki ónim hám yarım fabrikatlar islep shıǵarıw jaǵınan Kanada rawajlanǵan kóplegen mámleketlerden ústemlik etedi. Nikel, rux, gúmis, molibden káni, asbest, altın, platina, niobiy, tábiyiy gaz, altınkúkirt qazıp shıǵarıwda, gazetabap qaǵaz, alyuminiy, sellyuloza, tilingen qurılıs taxtaları óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Kanadada kómir, neft, temir rudası, volfram, uran (metall quramındaǵı ruda), kaliyli duzlar, altınkúkirt qam qazıp shıǵarıladı. Jılına ortasha 490,8 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Toronto, Vankuver hám Ontario átirapında bir qansha iri ıssılıq elektr stanciya hám AES bar. Tiykarǵı GES ları Kvebek, Ontario hám Britaniya Kolumbiyası wálayatlarında. Óndiriwshi sanaatta azıq-awqat hám temeki sanaatı, qara hám reńli metallurgiya hám de metall islew, transport mashinasazlıǵı hám basqa tarmaqlar jetekshi orında.

Mashinasazlıq islep shıǵarıwshı sanaat ónimi bahasınıń 1/2 bólegin beredi. Onıń tiykarǵı tarmaǵı — transport mashinasazlıǵı (avtomobil, keme, aviatsiya, vagon hám lokomotivsazlıq). Basqa sanaat tarmaqlarınan awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, neft hám gaz sanaatı, kán, orman hám sellyuloza-qaǵaz sanaatı ushın úskeneler islep shıǵarıw kárxanaları jaqsı rawajlanǵan. Mashinasazlıqtıń tiykarǵı orayları: Toronto, Montreal, Uinsor, Gamilton hám basqalar. Qara metallurgiya Gamilton, Su-Sent-Mari, Uellend hám Sidni qalalarında, alyuminiy, reńli metallar islep shıǵarıw Arvid, Kitimat, Norand, Sadberi, Tompson, Traylda tóplanǵan. Neftti qayta islew zavodları Montreal hám Sarniyada jaylasqan. Ximiyalıq tóginler, sintetikalıq kauchuk hám plastmassa islep shıǵarıw rawajlanǵan. Tiykarǵı orayları: Sarniya, Montreal, Toronto, NiagaraFole hám Kitchener. Un tartıw, gósh, balıq-konserva hám likyor-araq islep shıǵarıw azıq-awqat sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları bolıp, olar zárúrli eksport áhmiyetine iye. Jeńil sanaat tarmaqlarınan toqımashılıq, ayaq kiyim hám tigiwshilikke salıstırǵanda jaqsı rawajlanǵan. Ónimniń yarımı Montrealda islep shıǵarıladı. Tilingen taxta, gazetabap qaǵaz, karton islep shıǵarıw orayları: Britaniya Kolumbiyası hám Kvebek wálayatları.

Awıl xojalıǵı ónimli, fermaları mexanizaciyalasqan hám qánigelesken. Awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń U4 bólegine jaqını iri xojalıqlarǵa birlesken. 70 mln. gektar jer fermalar menen bánt. Dıyqanshılıq ústem. Ǵálle (biyday, arpa, sulı, mákke), texnika eginleri (qant láblebi, soya, zıǵır, temeki), ot hám ot-jem, palız eginleri, kartoshka, raps jetistiriledi. Fermalardıń 9/yu bólimi elektrlastırılǵan. Dán xojalıǵı rawajlanǵan tiykarǵı jerler: sahra wálayatları, ásirese, Saskachevan hám Manitoba. Jetistirilgen biydaydıń '/2 bóleginen zıyatı, arpa óniminiń '/3 bólegi shetke shıǵarıladı. Sút shárwashılıǵı Ontario, Kvebek hám Britaniya Kolumbiyası wálayatlarında rawajlanǵan. Shárwashılıǵında qaramal, shoshqa, qoy hám at baǵıladı. Awıl xojalıǵı óniminiń 60% ke jaqının shárwashılıq jetistirip beredi. Orman xojalıǵı Britaniya Kolumbiyası, Kvebek hám Ontarioda jaqsı rawajlanǵan. Jáhánde tayarlanatuǵın aǵashtıń '/yu Kanadaǵa tuwrı keledi. Balıqshılıq, haywanatshılıq, qusshılıq, terishilik rawajlanǵan.

== Transportı ==
94,3 mıń km temirjol hám 850 000 mıń km avtomobil jolı bar. Dárya hám teńiz transportı, sonıń menen birge, Ullı kóller, Lavrentiy dáryasındaǵı suw jolları zárúrli áhmiyetke iye. Tiykarǵı portları: Vankuver, Set-Il, Montreal, Tander-Bey. Avtotransportınıń áhmiyeti (ásirese, arqasında) kútá úlken. Tiykarǵı aeroportları: Montreal, Toronto, Vankuver, Vinnipeg hám Ottavada.

== Sırtqı sawda ==
Kanada shetke avtomobil, qaǵaz, biyday, aǵashtaxta, sellyuloza, nikel, alyuminiy, neft hám neft ónimleri, temir rudası, mıs, asbest, uran, kaliyli duzlar, tábiyiy gaz, mıs, sanaat úskeneleri hám basqalardı shıǵaradı. Shetten mashina hám sanaat úskeneleri hám buyımları, kómir, kofe, kauchuk, banan hám kakao satıp aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Yaponiya, Ullı Britaniya, Niderlandiya. 1989-jılda Kanada menen AQSh arasında erkin sawda haqqındaǵı kelisim kúshke kiriwi hám 1992-jılda Arqa Amerika erkin sawda regioni tuwrısındaǵı úsh tárepleme (AQSh-Kanada-Meksika) kelisimge qol qoyılıwı menen Kanada ekonomikasınıń Amerika ekonomikası menen birlesiwi jáne onıń Arqa Amerika birden-bir ekonomikalıq mákanı strukturalıq bólegine aylanıw procesi tezlesti. Pul birligi — Kanada dolları.

== Medicinalıq xızmeti ==
Kanadada vrachlar 15 medicina mektepte tayarlanadı, bul mekteplerdiń kópshiligi universitetler janında. Xot-Springs balneologiya kurortı, Nyufaundlend, Keyp-Breton atawlarındaǵı, Nyu-Bransuik wálayatındaǵı ıqlımlıq stanciyalar, Montreal, Maskoka kói, Manitoba, Jańa Shotlandiyadaǵı tuberkulyoz kesellikleri emlewxanaları málim.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
Kanadada tariyxtan inglis hám francuz mektep sistemaları quralǵan. Inglis sistema AQSh mektep sistemasına uqsas: 12 jıllıq ulıwma tálim mektep 6 jıllıq baslanǵısh, 3 jıllıq kishi orta, 3 jıllıq úlken orta mekteplerden yamasa 8 jıllıq baslanǵısh hám 4 jıllıq orta mekteplerden ibarat. Kvebek wálayatında francuzsha tálim sisteması: 6 jıllıq baslanǵısh hám 5 jıllıq orta mektep isleydi. 5-7 jastan 14-16 jasqa deyingi balalar ushın biypul májbúriy tolıqsız orta bilim beriw engizilgen. Mámleketke qaraslı tálim biypul bolǵan mektepler menen bir qatarda menshikli (pullı), tiykarınan, diniy hám etnikalıq gruppalar qaramaǵındaǵı mektepler de bar. Olardaǵı sabaqlar sol toparlar tilinde alıp barıladı. Joqarı oqıw orınlarında pul tólep oqıtıladı. Barlıq wálayatlarda universitetler bar. Irileri: Toronto, Vankuver, Kingston, Montreal, Kvebek universitetleri. 

Ilimiy mákemeleri: Kanada korollik jámiyeti, Sociallıq pánler tarawındaǵı izertlew keńesi (hámmesi Ottavada), ormanshılıq hám awıl xojalıǵı salasındaǵı bir qansha ilimiy izertlew institutları. Iri kitapxanaları: Parlament, Xalıq, Milliy, Milliy ilimiy (hámmesi Ottavada), Montreal hám Torontodaǵı xalıq kitapxanaları, sonıń menen birge, Toronto, Montreal, Vankuver universitetleri janındaǵı kitapxanalar. Ottavada Kanada Milliy muzeyi, Milliy galereya, Milliy kórkem óner orayı, Ontario wálayatında Korollik muzeyi, Torontoda Kórkem galereya, Montrealda Kórkem muzey, Kvebek qalasında Kvebek wálayatı muzeyi hám basqalar bar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Kanadada 114 kúndelik gazeta hám 1200  háptenama basıp shıǵarıladı. Etnikalıq toparlar (nemis, italyan, qıtay hám basqalar) tillerinde 300 ge jaqın gazeta hám baqa dáwirli baspalar bar. Eń irileri: inglis tilinde — «Glob eń meyl» («Dúnya pochtası», kúndelik gazeta, 1844-jıldan), «Toronto-star» («Toronto juldızı», kúndelik gazeta, 1892-jıldan), «Gazett» (kúndelik gazeta, 1778-jıldan), «Ottava sitizen» («Ottava puqarası», kúndelik keshki gazeta, 1845-jıldan), «Vankuver san» («Vankuver quyashı», kúndelik keshki gazeta, 1886-jıldan) hám basqalar. Francuz tilinde — «Devuar» («Minnet», kúndelik gazeta, 1910-jıldan), «Press» («Baspasóz», kúndelik keshki gazeta, 1884-jıldan), «Soley» («Quyash», kúndelik keshki gazeta, 1896-jıldan) hám basqalar. «Kanadian leybor» («Kanada kásiplik awqamları», aylıq jurnal, inglis hám francuz tillerinde, 1956-jıldan), «Maklinz Kanada'z uikli nyusmegezin» («Kanada Maklin jańalıqları», háptelik jurnal, inglis tilinde, 1905-jıldan) jurnalları shıǵadı. Kanadian Press Milliy informaciya agentligi (1917-jılda dúzilgen) bar. «Kanadian brodkasting korporeyshn»- Sibisi, Kanada radioesittiriw hám telekórsetiw korporaciyası, 1936-jılda dúzilgen. Radioesittiriw 1926-jıldan, telekórsetiw 1952-jıldan baslanǵan. Ulıwma 115 tele hám 575 radiostanciya isleydi.

== Ádebiyatı ==
Kanada túpkilikli jay xalqı (indeycler, eskimoslar) nıń awızeki dóretiwshiligi áwladtan-áwladqa ótip kelgen. Kanada ádebiyatı, tiykarınan, inglis (XVIII ásir) hám francuz (XIX ásir) tillerinde qáliplesti. Rus, ukrain hám basqa tillerde de kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler baspa etiledi. Indeycler hám eskimoslardıń awızeki dóretiwshiligi inglis-kanadalıq jazıwshılar tárepinen tolıq emes toplandı (XX ásir). Shayıra Polin Jonson (1862-1913) pútkil ómirin indeycler haq-huqıqın qorǵaw hám olardıń ańızların ádebiy  tárepten islep shıǵıwǵa baǵıshlaǵan. Ulıwma koloniya qaramlıǵınıń salmaqlı shárayatı milliy ádebiyattıń rawajlanıwına tosqınlıq etip keldi.

Inglis tilindegi ádebiyat dáslep inglis romantizmi tásirinde hám oǵan baylanıslı rawajlanǵan. Konfederaciya shayırları dep atalatuǵın romantikler tábiyat gózzallıǵı haqqında dóretpeler jazdı hám Kanadada jasawshı túrli millet wákillerin qosılıwǵa shaqırdı. XIX ásirdiń 2-yarımında tariyxıy romanshılıq rawajlandı. Satirik S. Likok (1869-1944) óz dóretpelerinde Kanada qalashaları xalqınıń etikası, pul húkimranlıǵı, «kishi» adamnıń nasharlıǵın súwretlep, jáhánge ataqlı boldı. XX ásir baslarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnallar, Kanada ádebiyatınıń dáslepki tariyxı hám antologiyası payda boldı. Kanada jazıwshıları awqamı payda boldı (1921), ol, tiykarınan, inglis-kanadalıq jazıwshılardı birlestirdi. XX ásirdiń ortalarınan inglis tilindegi ádebiyatta kanadalıqlardıń milliy xarakteri ayqın kórine basladı. 40-jıllardan sın kózqarastan realizm rawajlandı. F. Grov jazǵan realistlik romanlardıń qaharmanları — miynet xalqı. Realist jazıwshı M. Kellexen dóretpeleri adamnıń qádirin biletuǵın hám xalıqqa reyim-saqawat sezimi menen suwǵarılǵan. X. Mak-Lennan óz dóretpelerinde Angliya hám Franciyadan kelgen kanadalıqlardı birlikke shaqırdı («Eki jalǵızlıq», 1945). 60-80-jıllardaǵı kóp dóretpelerdiń teması jámiyet turmısındaǵı shiyelenisiwlerge arnalǵan. Kanada máseleleri hám indeycler menen eskimoslardıń jaǵdayı sıyaqlı máseleler Kanada aldıńǵı jazıwshılarınıń itibarında turıptı.

== Francuz tilindegi ádebiyat ==
Kanadada francuzlar húkimranlıq etken dáwirde diniy temalarda dóretpeler jazıldı. XIX ásir aqırlarında Kanadada romantik shayırlar mektebi payda boldı. Shayır J. O. Kremadi dóretiwshiligi Kanada ádebiyatına francuz romantik poeziyası ruwxın kirgizdi. Francuz romantikleri, atap aytqanda, V. Gyugo tásirinde L. O. Freshett, L. P. Leme óz dóretpelerin jarattı. F. de Gaspeniń «Áyyemgi kanadalıqlar» qıssası XIX ásirdiń eń salmaqlı shıǵarması bolıp tabıladı. XX ásir baslarında patriarxal turmıs, dıyqanlardıń dindar bolıwı ullılandı. L. Emonnıń «Mariya Shapdlen» romanı koloniya dáwiri ádebiyatın turmıslıq súwretler menen bayıttı. 30-jıllarda realizm rawajlandı. 40-jıllarda jazıwshılar social máselelerdi sáwlelendirip basladı. R. Lemlen shirkew xızmetkerlerin satirik súwretledi («Qıyalıq eteginde» romanı, 1944); Gabriyel Rua «Tosınnan baxıt» romanında jumısshılar ómirin kórsetti. 50-jıllar prozasında psixologiyalıq keshirmelerge, jámiyette adamnıń ózin biygana, jalǵız seziniwine itibar kúsheydi (I. Terio, E. Klutye dóretpeleri). Yu. Aken francuz-kanadalıqlardı milliy maqtanısh ushın gúreske shaqırdı («Jaqın kúnlerdegi waqıya»). Shayırlar 60-80-jıllarda zamanlaslarınıń intellektual hám dóretiwshilik ómirin sáwlelendiriwge háreket etti. A. Granbua muhabbat, turmıs hám ólim temalarında dóretpeler jazdı.

== Arxitekturası ==
Indeycler jertóle, vigvamchaylalarda, tóbesi teri yamasa aǵash penen jabılǵan úylerde jasaǵan. XVII-XIX ásirlerde francuzlar Shıǵıs Kanadaǵa óz dástúrleri boyınsha bekkem diywallı, tóbesi tik qıyalı úyler, zallı shirkewler (aldınǵı bólegi 1-2 minarlı), jámiyetlik ımaratları qurıwdı dástúr qıldı. Sol dáwirde J. Demer, T. Bayarje sıyaqlı arxitektorlar jetisip shıqtı. Kanadanıń inglisler basıp alǵan bóleginde (XVIII-XIX ásirler) jaylardı sırıq hám tastan klassicizm usılında (arxitektor J. Merrik) qurıw rawajlandı. XIX ásir ortalarınan tuwrı kósheli, az qabatlı úylerden ibarat qalalar (Ottava, Montreal, Toronto, Kvebek) boy kótere basladı. Arxitektorlardan E. Lennoks, J. Layl joybarları tiykarında ıylewik usılda imaratlar qurıldı. XIX ásir aqırınan AQSh arxitektorlıǵı tásiri kúsheyip, biyik jámiyetlik ımaratları, mıymanxanalar qurıw háwij aldı (F. Darling, J. Pirson sıyaqlı arxitektorlar). XX ásir ortalarınan eski qalalar jedel pátte qayta qurılıp, keńeye basladı. Temir-beton hám polattan zamanagóy sanaat hám jámiyetlik ımaratları (Torontodaǵı Annesis-Aylend kombinatı hám ratusha ımaratları, Montrealdaǵı Vil-Mari maydanı, Jáhán kórgizbesi, Olimpiada kompleksi hám basqalar) qurıldı. Qalalar birden-bir joybar tiykarında qurıldı, kárxanalar átirapında qolaylı turar jaylar boy kóterdi.

== Súwretlew kórkem óneri ==
Kanada aymaǵında indeyc hám eskimoslar kórkem óneri áyyemnen rawajlanǵan. Indeyclerdiń áyyemgi kórkem óneri aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, tas, súyek, shaqqa naǵıs oyıw, pár hám shıǵanaqlardan bezewler soǵıw, qol toqımashılıǵı, dikobraz iynesi hám buǵı júninen keste tigiw, súwretler salıwdan ibarat bolǵan. XVII ásirden keyin bolsa Evropa hám AQSh tan kóship kelgenler hám olardıń áwladları bul jumısqa úles qostı. Eskimoslar tas, súyek hám de haywan shaqlarınan insan hám haywan háykelshelerin soǵıw menen shuǵıllanǵan. Evropalıqlar kelip jayǵasqan payıtlardan baslap Kanada súwretlew kórkem óneri [[Franciya]] hám [[Angliya]] kórkem óneri tásirinde ayrıqsha tárizde rawajlana basladı. XVII ásir — XIX ásir baslarında portret sızıw hám diniy súwretshilik payda boldı; aǵash háykelsheler, gúmis ıdıslar, akvarel tábiyat kórinisleri jaratıldı. XIX ásir ortalarında dıyqanlar ómirin, wálayatlar kórinisleri hám indeycler turmısın súwretleytuǵın mayqálem ustaları (P. Keyn, Kanada Krigxof, X. Uotson, X. Uoker) dóretiwshilik etti. XX ásirde J. U. Morris, T. Tompson, J. Makdonald, A. Lizmer arqa keńlikleriniń gózzal tábiyatın súwretleytuǵın dóretpeler jarattı. Zamanagóy Kanada kórkem ónerinde modernizm (A. Pellon, J. Riopel) menen bir qatarda realistlik aǵım (J. Lemye, T. Makdonald, F. Teylor, R. Pilo) da bar. Dizayn hám ámeliy bezew kórkem óneri (naǵıs oyıwshılıq, gilemshilik, gúlalshılıq) rawajlanbaqta. Xalıq dóretiwshiliginde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, ukrain, eskimoslar músinshiligi bólek ajıralıp turadı.

== Muzıkası ==
Muzıka áyyemnen jergilikli xalıq hám kóship kelgen xalıq turmısınıń áhmiyetli bólegi bolǵan. Indeyclerge tán jawınger, ańshı qosıqları, lirikalıq qosıqlar shox hám ańlatpalı. XVIII ásir aqırlarına shekem, tiykarınan, shirkew muzıkası dástúr edi. XVIII ásir aqırlarınan koncertler berilip basladı. XIX ásir baslarında háweskerler kúshi menen opera spektaklleri kórsetildi. XIX ásirdiń 2-yarımında professional muzıkanı rawajlandırıw ushın shárayat payda boldı, muzıka háweskerleri jámiyeti dúzildi. Kanadada evropalıq muzıkashılar, [[AQSh]] tıń opera truppaları hám simfoniyalıq orkestrlar koncert berdi. Dáslepki muzıka ǵayratkerlerinen biri — Kanada Lavalle «O, Kanada» milliy gimnin jarattı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında professional kompozitorlar hám muzıkashılar payda boldı. 40-jıllarda muzıka jedel rawajlana basladı. Toronto, Montreal, Vinnipegta turaqlı opera truppaları, Ontarioda milliy balet, Ottavada Eski balet, Vinnipegta Korollik baleti, túrli qalalarda 30 ǵa jaqın turaqlı isleytuǵın orkestr bar. Kanada muzıka ǵayratkerlerinen M. Blekbern, J. Vaynsvayg, P. Merkyur sıyaqlı kompozitorlar, J. Bodri, A. Brott, P. Dervo sıyaqlı dirijyorlar, L. Marshal, T. Stratas, E. Jonson, L. Simono sıyaqlı qosıqshılar, G. Guld, I. Gendel sıyaqlı sazendeler ataqlı. Kanada kompozitorlar, avtorlar hám basıp shıǵarıwshılar awqamı bar. Kanadada 8 joqarı muzıka oqıw jurtı bar. Bir qatar qalalarda universitetler qasında muzıka mektepleri, muzıka fakultetleri ashılǵan. 1965-jıldan Montrealda hár jılı xalıqaralıq muzıka festivalı hám muzıka atqarıwshılardıń tańlawı ótkeriledi.

== Teatrı ==
Indeyclerdiń dástúrlerinde xalıq teatr kórkem óneri elementleri bar. Olar diniy dástúrlerdi ótkeriwde nıqap hám quwırshaqlardan paydalanatuǵın edi. Professional teatr XVII ásirden Kvebek hám Akadiya wálayatlarında rawajlana baslaǵan. P. Kornel, J. Rasin, J. Molyer pyesaları qoyılǵan. 1606-jılda PortRoyyaldaǵı «Neptun» teatrında Leskarbonıń «Teńiz nıqabı» atlı poeziyalıq pyesası saxnalastırıldı. Spektaklde indeyclar menen francuzlar qatnastı. 1774-jılda Galifaksta Kanada turmısınan birinshi pyesa — «Akadius yamasa alıstaǵı muhabbat» saxnalastırıldı. 1825-jıl Montrealda birinshi turaqlı teatr ashıldı. Teatr repertuarına Kanada dramaturgları — J. Kenel, Ch. Xevisij, Ch. Meyr dóretpeleri kirgizildi. Montreal, Toronto, Viktoriya, Gamilton, Vinnipeg qalalarında teatrlar dúzildi. XIX ásirdiń 80-jılları aqırınan Birinshi jáhán urısına shekem bolǵan dáwirde kóshpeli professional teatrlar háwij aldı. Kvebek hám Galifaks teatr truppaları quramında AQSh, Franciya hám Angliyadan kelgen aktyorlar menen birge kanadalıq aktyorlar da bar edi. Sol dáwirde «road» («jol») dep atalǵan kóshpeli professional teatrlar keń tarqaldı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında universitetler, mektepler, klublar hám shirkewler qasında kóplegen háwesker truppalar dúzildi. 40-jıllar aqırında iri qalalarda professional teatrlar payda boldı. Montrealdaǵı «Rido ver», Torontodaǵı «Tietr Toronto», Edmontondaǵı «Sitadel» teatrları usılar qatarına kiredi. Olarda Shekspir, Molyer, Turgenev, Chexov hám basqalardıń pyesaları qoyıladı. Francuz tilindegi teatrlarda milliy teatr mádeniyatın payda etiw procesi keship atır. Kanadada M. Anglii, U. Xyuston, R. Massi sıyaqlı rejissyorlar, Kanada Kolikos, L. Grin, Sh. King, Kanada Rid sıyaqlı aktyorlar ataqlı. Torontoda Milliy teatr kórkem óneri mektebi, Alberta, Saskachevan, Kuins universitetlerinde drama bólimleri bar. «Kanada teatrı» jurnal (inglis hám francuz tillerinde) basıp shıǵarıladı.

== Kinosı ==
1898-jıl Kanadanıń «Messi-Harris» kinofirmasi buyırtpası menen reklama filmi súwretke alındı. 1900-jılda Canadian Bioscope kinofirmasi Kanadaǵa kóship keliwshilerdi qızıqtırıw ushın topar filmler jarattı. G. Bredford tárepinen 1903-jıl baslap berilgen «Kanadadaǵı turmıs» atlı topar filmler de sol maqsetke xızmet etti. 1906-jıl Montrealda birinshi turaqlı kinoteatr ashıldı. 1914-jıl Montrealda Kanadanıń dáslepki kórkem filmi — «Evanjelina» (rejissyor I. P. Salliven, U. X. Kovano) súwretke alındı. Faroyib arqa tábiyatı hám eskimoslar turmısına qızıǵıp qalǵan amerikalıq rejissyor R. Flaerti «Arqa perzenti — Nanuk» hújjetli filmi (1922) n súwretke aldı hám Kanada hújjetli kinosınıń rawajlanıwına múnásip úles qostı. Kanadanıń birinshi dawıslı filmi — «Viking» (rejissyor V. Frissell, J. Melford, 1931). Milliy kino kórkem óneriniń qáliplesiwine rejissyor J. Grirson zárúrli úles qostı. 1939-jıl kino máseleleri boyınsha milliy keńes dúzildi. Ol mámleket jolı menen hújjetli filmler islep shıǵarıwdı basqardı. [[Ekinshi jáhán urısı]] dáwirinde «Urıstaǵı tatıwlıq» kinoseriyası dańq shıǵardı. 1952-jıl «Etyen Bryule, nobakor» degen birinshi reńli film jaratıldı. «Altın qalası» (rejissyor Kanada Lou), «Tınıshlıq dawam etsin dep», «Teńiz benen dushshı suw aralıǵında» (rejissyor M. Bro) filmleri jaratıldı. 1970-90-jıllarda dúnya júzin kórgen filmler arasında «Kók qıs» (rejissyor A. Blanshar), «Muǵallimge nege oq atıldı» (rejissyor S. Naritsanno), «Ańshı» (rejissyor Z. R. Delen), «Ǵarrı túlki» (rejissyor F. Barsos) sıyaqlı kórkem filmlerdi kórsetiw múmkin. Kanadada qızıqlı multfilmler de jaratıladı. Statford, Montreal, Vankuverda xalıqaralıq kinofestivallar úzliksiz ótkeriledi. Kanadada 1400 kinoteatr, kinoarxiv hám filmoteka bar. Kanada kino akademiyası hár jılı eń jaqsı filmlerge sıylıqlar beredi.

=Galereyası==

[[File:Moraine Lake-Banff NP.JPG|thumb|upright=1.7]]
[[File:Calgary Old City Hall.jpg|thumb|right|220px|Calgary]]
[[File:Vancouver Firehall No 6.jpg|thumb|right|220px|Vancouver]]
[[File:2009-0520-Brandon-CFS.jpg|thumb|right|220px|Manitoba]]
[[File:HalifaxCityHall.jpg|thumb|right|220px|Halifax]]
[[File:CNE Music Building.jpg|thumb|right|220px|Toronto]]
[[File:Ottawa Mosque.jpg|thumb|right|220px|Ottava]]
[[File:Davisville Skyline.jpg|thumb|right|220px|Monreal]]
[[File:Canadian parliament MAM.JPG|thumb|right|220px]]
[[File:Supreme Court of Canada.jpg|thumb|right|220px|Kanada]]
[[File:NewTorontoFireStation.JPG|thumb|right|220px|Toronto]]

== Wa'layatlar ==
* [[File:Flag of Alberta.svg|26px]] [[Alberta]] 
* [[File:Flag of British Columbia.svg|26px]] [[Britaniya Kolumbiyası]]
* [[File:Flag of Manitoba.svg|26px]] [[Manitoba]]
* [[File:Flag of New Brunswick.svg|26px]] [[New Brunswick]]
* [[File:Flag of Newfoundland and Labrador.svg|26px]] [[Newfoundland hem Labrador]] 
* [[File:Flag of Nova Scotia.svg|26px]] [[Nova Scotia]] 
* [[File:Flag of Ontario.svg|26px]] [[Ontario]] 
* [[File:Flag of Prince Edward Island.svg|26px]] [[Prens Edward atawı]]
* [[File:Flag of Quebec.svg|26px]] [[Quebec]]
* [[File:Flag of Saskatchewan.svg|26px]] [[Saskatchewan]]

== Zonalar ==
* [[File:Flag of the Northwest Territories.svg|26px|]] [[Arqa terretoriyası]] 
* [[File:Flag of Nunavut.svg|26px|]] [[Nanavut|Nunavut]] 
* [[File:Flag of Yukon.svg|26px|]] [[Yukon]]

== Qalalar kestesi ==
* [[Toronto]]: 5,113,149 
* [[Kitchener-Waterloo|Kitchener–Waterloo]]: 451,235
* [[Montreal]]: 3,635,571 
* [[St. Catharines]]: 390,317
* [[Vankuver|Vancouver]]: 2,116,581 
* [[Halifax]]: 372,858
* [[Ottava]]: 1,130,761 
* [[Oshawa]]: 330,594
* [[Calgary]]: 1,079,310 
* [[Victoria, British Columbia|Victoria]]: 330,088
* [[Edmonton]]: 1,034,945
* [[Windsor, Ontario|Windsor]]: 323,342
* [[Kvebek|Quebec]]: 715,515
* [[Saskatoon]]: 233,923
* [[Winnipeg]]: 694,668 
* [[Regina]]: 194,971
* [[Hamilton]]: 692,911 
* [[Sherbrooke]]: 186,952
* [[Londra]]: 457,720 
* [[St.john's|St. John's]]: 181,113
* [[Airdrie]]: 29,035
* [[Brooks, Alberta|Brooks]]: 11,604 
* [[Calgary]]: 991,759 
* [[Camrose]]: 15,850
* [[Cold Lake]]: 11,595
* [[Edmonton]]: 730,371 
* [[Fort Saskatchewan]]: 14,685 
* [[Grande Prairie]]: 44,631 
* [[Leduc]]: 15,630 
* [[Lethbridge]]: 78,713 
* [[Lethbridge|Lloydminster]]: 5,487 
* [[Medicine Hat]]: 56,048 
* [[Red Deer]]: 82,971 
* [[Spruce Grove]]: 18,405 
* [[St.Albert|St. Albert]]: 56,310 
* [[Wetaskiwin]]: 11,154 
* [[Abbotsford]]: 123,864 
* [[Armstrong]]: 4,241 
* [[Burnaby]]: 202,799 
* [[Campbell River]]: 29,572 
* [[Castlegar]]: 7,259 
* [[Chilliwack]]: 69,217 
* [[Colwood]]: 14,687 
* [[Coquitlam]]: 114,565 
* [[Courtenay]]: 21,940 
* [[Cranbrook]]: 18,267 
* [[Dawson Creek]]: 10,994 
* [[Duncan]]: 4,986 
* [[Enderby]]: 2,828 
* [[Fernie]]: 4,217 
* [[Fort St. John]]: 17,402 
* [[Grand Forks]]: 4,036 
* [[Greenwood]]: 625 
* [[Kamloops]]: 80,376 
* [[Kelowna]]: 106,707 
* [[Kimberley]]: 6,139 
* [[Kitimat]]: 8,987 
* [[Langford]]: 22,459 
* [[Langley]]: 23,606
* [[Merritt]]: 6,998 
* [[Nanaimo]]: 78,692 
* [[Nelson]]: 9,258 
* [[New Westminster]]: 58,549

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Konstituciyalıq monarxiyalar]]
[[Kategoriya:Kanada| ]]
[[Kategoriya:Arqa Amerika]]</text>
      <sha1>sev1srjz9vo04zfsp14ajhlu417jwv9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iordaniya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2889</id>
    <revision>
      <id>120957</id>
      <parentid>115862</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (22) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17623" sha1="1s2sovdbfsd36lh7vkpcei5ahmiuaas" xml:space="preserve">''Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: [[Iordan (mánisleri)]]''

'''Iordaniya''' yamasa '''Urdun''', '''Iordaniya Hoshimiyler Patshalıǵı''' (arabsha: المملكة الأردنية الهاشمية, Al-Mamlaka al-Urduniuah al-Hashimiuah) — Jaqın Shıǵısta, Aziyanıń batıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 91,8 mıń km2. Xalqı 7,259,932 adam (2023). Paytaxtı — [[Amman]] qalası. Basqarıw tárepten 12 qáwipsizlik (wálayat ) ke, qáwipsizlikler rayonlarǵa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Iordaniya — konstituciyalı monarxiya. 1952-jıl 8-yanvarda qabıl etilgen konstituciyaǵa ámel etedi (keyingi ózgerisler menen). Mámleket baslıǵı — Malik (patsha) bolıp (1999-jıldan Abdullah II bin Talol), ol nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı húkimet salasında úlken huqıqqa iye. Nızam shıǵarıwshı húkimet — patsha hám Millet jıynalısı (parlament); ol senat hám deputatlar palatasınan ibarat. Senattı patsha 4 jıl múddetke tayınlaydı (senat quramınıń yarımı hár 2 jılda jańalanıp turadı). Deputatlar palatası tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı patsha ózi tayınlaytuǵın húkimet — Ministrler Keńesi arqalı ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Iordaniyanıń kópshilik bólegi shıǵıstan (500 m) batısqa qaray (1000–1500 m ge shekem) biyiklesip baratuǵın tegis-tawlıqtan ibarat. Qublasındaǵı Ram tawı — Iordaniyanıń eń biyik noqatı (1764 m). Mámlekettiń batıs bóleginde meridian sızıǵına parallel halda jónelgen tereń oyıq oazis — Hor (Alhor) jáne onıń dawamı Vodiy al-Arab jaylasqan. Hor regionında Iordan dáryası oypatlıǵı hám Óli teńizi (suw maydanı teńiz betinen 395 m tómende) orın alǵan. Bul regionnıń hár eki tárepinde Siriya-palestina tawları boy kóterip turadı.

=== Íqlımı ===
Íqlımı — subtropikalıq, qurǵaq ıqlım. Yanvarda ortasha temperatura 8-14&amp;nbsp;°C, iyulda bolsa 24-30&amp;nbsp;°C ǵa tuwrı keledi, Hor regionı hám de Iordaniyanıń shól bóleginde temperatura 50&amp;nbsp;°C ǵa shekem kóteriledi. Jıllıq ortasha jawın muǵdarı mámlekettiń batısındaǵı tawlarda 500–700&amp;nbsp;mm, shıǵısında hám Hor batıǵında 100&amp;nbsp;mm di quraydı.

=== Ishki suwları ===
Mudam aǵıp turıwshı dáryaları az bolıp, qurǵaq dáryalar hám máwsimlik saylar kóp ushıraydı. Iordaniyanıń batıs bólegindegi tawlarda Orta teńiz jaǵalarına tán ósimlikler dúńyası túrleri ósedi, terekzar hám putazarlar kóp. Shıǵıs bóleginde bolsa, shalashól hám shól ósimlikleri, geyde xurmazarlı kishi oazisler ushıraydı. Iordaniya haywanat álemi onsha bay emes; sırtlan, shól túlkisi, jalǵızaq ushıraydı. Quslar, kemiriwshiler hám jer bawırlawshılardıń túri kóp. Azıraq milliy baǵı bar.

== Xalqı ==
Mámleket ulıwma xalqınıń 98% i arablar; evreyler, armenler, grekler, kurdlar, cherkeslar, chechenler, daǵıstanlıqlar, ózbekler, túrkmenler de jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Mámleket xalqınıń 90% islam dinine, qalǵan bólegi xristian hám evrey dinlerine tiyisli bolıp tabıladı. Xalıqtıń 71% qalalarda jasaydı. Mámlekette 5% ke jaqın sahra adamları bolıp, olar kóshpeli turmıs tárizine iye. Xalıqtıń 70% ke jaqını xizmet kórsetiw salasında, 12% islep shıǵarıw hám torshon? sanaatında, qalǵanları basqarıw sisteması, tálim, sawda, transport hám áskeriy tarawlarda xızmet etedi. Iri qalaları: Ammon, Az-Zarqa, Irbid, Al-Xalil.

== Aymaqlıq bóliniwi ==
Iordaniya aymaǵı 12 qáwipsizlikke bólinedi.

== Tariyxı ==
Házirgi Iordaniya aymaǵında dáslep xanaaneylerdiń somiy qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta bul aymaqtıń bir bólegi Izrail hám Evreya (Iudeya) patshalıqları quramında bolǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq aqırında áyyemgi arab mámleketi — Nabateya patshalıǵı payda boldı. Eramızdıń II ásirdiń 30-jıllarınan Iordaniya Rim, IV ásirden Vizantiya imperiyaları, VII ásirden Arab xalifalıǵı qol astında boldı. Iordaniyada áste-aqırın arab tili hám islam dini tarqala basladı. XI-XV ásirlerde atanaqshılar, saljukiyler, Mısır mamlukları bastırıp kirdi. XVI ásirdiń basınan 1918-jılǵa shekem Iordaniya Osmanlı túrk imperiyası quramında boldı. Mámleket birinshi jáhán urısı dáwirinde arab kóterilisshi patriotları tárepinen azat etildi. Keyin házirgi Siriya aymaǵı menen birge ámir Faysal qol astına ótti (1918). 1920-jıldan Iordaniya Britaniya mandatındaǵı Palestinaǵa qosıldı.

1921-jıl Iordan dáryasınıń shıǵıs bóleginde Hoshimiylar dinastiyasınan bolǵan ámir Abdullah basshılıǵında Transiordaniya ámirligi dúzildi. Onıń sırtqı siyasatı, qurallı kúshleri hám ekonomikası ústinen Angliya qadaǵalawı ornatıldı. Hoshimiylar húkimranlıǵın bekkemleytuǵın konstituciya qabıllandı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Transiordaniya Ullı Britaniyanıń Jaqın Shıǵıstaǵı áskeriy tayanısh maydanına aylandırıldı. 1946-jıl 25-mayda Transiordaniya Iordaniya atı menen ǵárezsiz mámleket, ámir Abdullah bolsa onıń patshası dep daǵaza etildi. 1948-1949-jıllardaǵı Arab-Izrail urısı nátiyjesinde Nablus, Bayt-Lahm, Quddustıń shıǵıs bólegi Iordaniyaǵa qosıp alındı. 1967-jıl iyunında Izrail Iordaniya urısı nátiyjesinde mámlekettiń ekonomikalıq jaqtan eń rawajlanǵan bólegi — 6,6 mıń km2 aymaǵın Izrail áskerleri basıp aldı. Iordaniya — 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasları 1993-jıl 13-fevralda ornatılǵan. Milliy bayramı 25-may — Ǵárezsizlik kúni (1946).

== Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Iordaniya Xalıq birligi demokratiyalıq partiyası, 1991-jıldan ashıq iskerlik júrgize baslaǵan; Iordaniya Kommunistlik partiyası, 1943-jılda dúzilgen, 1951-jılǵa shekem Milliy azatlıq ligası dep atalǵan; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1989-jılda dúzilgen; Arab socialistlik oyanıw partiyası (Base), 1947-jılda dúzilgen, ulıwma arab Ba's partiyasınıń region bólimi; Islam háreketi frontı, 1991-jılda tiykar salınǵan. Iordaniya kásiplik awqamları ulıwma federaciyası, 1954-jılda dúzilgen.

== Xojalıǵı ==
Iordaniya dúnyanıń rawajlanıp atırǵan mámleketleri qatarına kirip, ekonomikası áste turaqlasıp baratırǵan mámleket bolıp tabıladı. Mámleket ekonomikalıq iskerliginde mámleket sektorınıń kólemi úlken. Bıraq, jeke menshikshilik te keń rawajlanǵan. Mámleket sektorına, tiykarınan, densawlıqtı saqlaw, tálim, kommunal xızmet, suw hám elektr tarmaǵı, transport, kommunikaciya hám irrigaciya tarmaqları kiredi. Iordaniya ekonomikasında xizmet kórsetiw, sanaat, awıl xojalıǵı hám turizm tarawları jedel pátte rawajlanbaqta. Iordaniya fosfat hám silti (potash), mıs hám marganets rezervlerine hám onsha iri bolmaǵan neft kánlerine iye. Mámlekette kánshilik, energetika, toqımashılıq sanaatları rawajlanǵan.

== Sanaatı ==
Iordaniya ekonomikasınıń áhmiyetli tarmaqlarınan esaplanadı. Usı tarmaq jalpı ishki ónimniń 27% in beredi. Mámlekette sanaattıń kánshilik, energetika, janılǵı, neftti qayta islew, ximiya, mashinasazlıq, avtomobilsazlıq tarmaqları rawajlanǵan. Kánshilik sanaatı mámleket ekonomikasında zárúrli áhmiyetke iye. Iordaniya joqarı sapalı fosforit qatlamlarına iye bolıp, onıń rezervi 1,5 mlrd. tonnadan artıq. Jılına ortasha 6-7 mln. tonnadan kóbirek (2000-jılda 10 mln. tonna) fosforit qazıp alınadı. Iordaniya dúnyanıń bul qımbatlı shiyki ónimine iye bolǵan 5 tiykarǵı mámleket qatarınan orın alǵan. Onıń iri kánleri Ammonnan 35&amp;nbsp;km uzaqlıqta bolǵan Ruseyfa, Al-Xasa hám Shaydiyada jaylasqan. Ishki bazarda bul ónimge mútajliktiń sheklengenligi sebepli onıń úlken shemi eksport etiledi. Fosforit eksportı boyınsha ol dúnyada AQSh hám Marokashtan keyin 3-orında turadı. Mámleket mineral duzlarǵa da bay. Olardıń rezervi 40,8 mlrd. tonna bolıp, 1,8 mlrd. tonnası kaliy xloridke, 6 mlrd. tonnası kalciy xloridke, 11 mlrd. tonnası as duzına tuwrı keledi. Sonıń menen birge, brom, magniy oksidi de qazıp alınadı. Iordaniyada mıs rudası (rezervi 60 mln. tonna), marganec (rezervi 3 mln. tonna), uran (300 mıń tonna), temir rudası (560 mıń tonna) da bar.

Bulardan tısqarı, onıń jeri kaolin, gips, háktas, kvarslı qum, dolomit, bentonit, atız shpati kánlerine de bay bolıp tabıladı. Olar, tiykarınan, ishki mútajliklerge sarıplanadı hám bir bólegi eksport etiledi. Iordaniyada ximiya sanaatı rawajlanǵan. Aqabada mineral tóginler zavodı isleydi. Jılına 200 mıń tonna ftorlı alyuminiy eritetuǵın, 300 tonna uran oksidin islep shıǵaratuǵın bir neshe imaratlar da bar. Kir juwıw sodaları, hár qıylı sabınlar, shampunlar hám de jılına 7 mln. tonnadan artıq cement islep shıǵarıladı. Roshadiya, Azraq, Holidiya, Fuheysa hám basqa orınlarda cement zavodları bar. Neft ónimleri zavodlarında jılına 4-5 mln. tonna neft qayta islenedi. Bunday zavodlardıń eń irisi Az-Zarkada jaylasqan. Iordan dáryasınıń oypatlıǵı, Óli teńiz átirapı, Azraq, Ruseyfa, Sarxon, Rish sıyaqlı aymaqlarında bir neshe neft kánleri bar. Metalldı qayta islew sanaatı keyingi jıllardan rawajlana baslaǵan. Bir neshe armatura zavodı, jılına 10-12 mıń tonna truba, 8-10 mıń tonna alyuminiy ónimi, mayda metall buyımlar (shege, bolt, shınjır sıyaqlılar) islep shıǵaratuǵın zavodlar bar. Iordaniyada muzlatqısh, gaz plitalar, akkumulyatorlar islep shıǵaratuǵın zavodlar, qurılıs buyımları, mebel kárxanaları islep turıptı. Iordaniyada dári-dármaq, sigareta, gúlalshılıq buyımları, ayaq kiyim, toqımashılıq buyımları da islep shıǵarıladı. Jılına ortasha 3,7 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi.

== Awıl xojalıǵı ==
Iordaniya ekonomikasında onsha joqarı mártebege iye emes. Mámleket aymaǵınıń tek 5-6% awdarılatuǵın jerler bolıp tabıladı. Bul jerlerden jılına 4 retke shekem ónim alıw múmkin, biraq suw jetispewshiligi buǵan imkan bermeydi. Awıl xojalıǵı jalpı ishki ónimniń 10% in quraydı. Onda xalıqtıń 8-10% bánt. Awıl xojalıǵı jerleri, tiykarınan, Iordan dáryası boyı hám Transiordaniya tegis tóbelikleri átirapında jaylasqan bolıp, citrus miyweler, shiye, alma, shaptalı, kapusta, qıyar, baklajan, qawın, pomidor, temeki sıyaqlılar jetistiriledi. Mámlekette paxtashılıq rawajlanǵan. Shárwashılıq aqsaǵan tarmaq esaplanadı. Tiykarınan, qaramal, qoy hám eshki baǵıladı, biraq ot-jemniń jetispewshiligi, jaylawlardıń kemligi bul tarmaqtıń rawajlanıwına múmkinshilik bermeydi.

== Transportı ==
Iordaniyada avtomobil, temirjol, suw hám hawa transportı keń rawajlanǵan. Avtomobil transportında Ammon—Aqaba, Ammon—Quddus, Ammon— Damashq, Mafraq—Irak shegarası baǵdarındaǵı jollar zárúrli áhmiyetke iye. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 9 mıń km. Temirjol transportında bolsa Ammon—Siriya shegarası, Ammon—Alhosa, Alhosa —Aqaba, Maon— Rasnaqab sıyaqlı onlaǵan temirjol liniyaları bar. Temirjol uzınlıǵı — 600&amp;nbsp;km ge jaqın. Suw transportında mámlekettegi birden-bir Aqaba portınıń poziciyası úlken. Eki iri aeroport — Ammon hám Aqaba aeroportları bar. Mámleket aymaǵınan Kirkuk (Irak) — Xayfo (Izrail) hám Dahron (Saudiya Arabstanı) — Sayda (Livan) neft trubaları ótken.

== Ekonomikası ==
Iordaniya shetke tiykarınan fosfat, fosfatli hám kaliyli tóginler, silti, cement, mramor, akkumulyatorlar, toqımashılıq buyımları, parafin, lak, boyawlar, tazalaw elementleri (soda hám sabınlar), shireshilik ónimleri, miyweler, palız eginleri, ximiyalıq buyımlar shıǵaradı. Shetten mashina, ásbap-úskene, neft hám neft ónimleri, dán, gósh hám sút ónimlerin aladı. Olardıń 15-20% in biyday, biyday unı, qumsheker, gósh, sút ónimleri, 10-15% in neft hám neft ónimleri, 25-30% in mashina, ásbap -úskene, elektr úskeneleri hám mebel quraydı. Iordaniya ekonomikasında turizm salmaqlı orın iyeleydi. Sawda-satıqtaǵı klientleri: Arab mámleketleri (tiykarınan, Saudiya Arabstanı, Irak, Kuveyt), AQSh, Italiya, Yaponiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Hindstan hám basqalar. Pul birligi — iordan dinori.

== Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
Iordaniyada 6 jıllıq baslanǵısh hám 6 jıllıq orta bilim beriw biypul hám májburiy bolıp tabıladı. Oqıw orınları tiykarınan mámleketke qaraydı. Menshikli mektepler de bar. Xalıqtıń 75% sawatlı (ǵárezsizlikten aldın 80% sawatsız bolǵan). Bilimlendiriwge hár jılı mámleket byudjetiniń 8-10% sarıplanadı. Mámlekette Ammon hám Irbid universitetleri, bir qansha institut hám kolledjler bar. Olarda oqıw pullı. Ammonda ilimiy izertlewler keńesi, Patshalıq ilimiy jámiyeti, Iordaniya arab tili akademiyası bar. Ammonda universitet kitapxanası, Xalıq kitapxanası, arxeologiya muzeyi, Kórkem galereya, Mozaika muzeyi, Islam muzeyi, Xalıq muzeyi isleydi.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Iordaniyada 1909-jıldan baslap gazeta shıǵa baslaǵan. Iordaniyada baspa etiletuǵın tiykarǵı gazeta hám jurnallar: «Al-Axbor» («Jańalıqlar», kúndelik gazeta, 1975-jıldan), «Axbor al-Us bua» («Hápte jańalıqları», háptelik gazeta, 1959-jıldan), «Jordan tayme» («Iordaniya waqtı», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1975-jıldan), «Al Yaqza al-Arabiya» («Arab oyanıwı», arab tilindegi gazeta, 1991-jıldan), «Al Aqso» (Quddustaǵı meshittiń atı, háptelik jurnalı, 1970-jıldan), «Nido al Vatan» («Watan shaqırıǵı», háptenama). Iordaniya informaciya agentligi húkimettiń rásmiy agentligi bolıp, 1965-jıl dúzilgen. Iordaniya Hoshimiylar Korolligi radioesittiriw hám telekórsetiw xızmeti mámleketke qaraslı bolıp, 1959-jılda dúzilgen. Radioesittiriwler arab, inglis, ispan hám ivrit tillerinde alıp barıladı. Iordaniya telekórsetiwine 1968-jılda tiykar salınǵan.

== Ádebiyatı ==
Iordaniya ádebiyatı XIX ásirge shekem ulıwma arab ádebiyatı quramında rawajlandı. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Yusuf Ziyovuddin al-Xolidiy, Naxliya Zarriq, Xalil Baydos, Xalil al-Sakkokiniy hám basqalardıń aǵartıwshılıq iskerligi kúsheydi. Birinshi «Ádebiy topar» (dógerekler) lar payda boldı. Bul dáwirde talantlı publicistler jetilisip shıqtı. XX ásir 1-yarımında Mustafo Vaxba at Till hám Ibrahım Tukan poeziyada, Najoti Sidqiy prozada milliy azatlıq ideyaların sáwlelendirdi. Iskandar al-huri al-Baytajali dóretpelerinde, Muhammad ash-shariki, Husni Fariz, Muayyad Ibrahım al-Iraniy qosıqlarında tereń sociallıq máseleler kóterildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketine baǵıshlanǵan qosıq, gúrriń, qıssalar payda boldı. Mahmud Sayfiddin al-Iraniy, Iso Annauri, Muhammed Adib al-Amiriy proza janrında dóretpeler jazdı. Keyingi jıllarda Samira Azam, Abd al-Karim al Karmi (Abu Salma), Muin Bsisu, Nazxat Salom, Ismoil Abd al-Rahmon sıyaqlı jazıwshılar, Fariz al-Buhayri, Burhoniddin al-Abushiy sıyaqlı shayırlar, Fadva Tukan hám Salma al Jausi sıyaqlı shayırlar lirikada nátiyjeli dóretiwshilik etti.

== Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri ==
Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri júdá áyyemgi bolıp, dúnyadaǵı eń eski qalalar da Iordaniya aymaǵında jaylasqan. Bul jerlerde sońǵı paleolit (Kilva jartaslarındaǵı súwretler), neolit (shiyki gerbishten qurılǵan úyler hám tas qorǵanlardıń qaldıqları), eneolit hám jez dáwirine tiyisli estelikler (tas saǵanalar, ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materiallı úyler, diniy imaratlar, tas ustalıq, ılaydan islengen ıdıs hám zebi-ziynet buyımları) saqlanǵan. Eramızǵa shekemgi IV ásirden baslap Filadelfiya (házirgi Ammon), Geras (házirgi Jerash) qalaların proektlestiriw hám qurıwda áyyemgi arxitektorlıq hám súwretlew kórkem óner dástúrlerine súyenildi. Eramızǵa shekemgi IX ásirge tiyisli arxitektura hám súwretlew kórkem óner estelikleri bul úlkede Mısır, Bobil, Ossuriya mádeniyatınıń tásiri kúshli bolǵanın kórsetedi. Rim húkimranlıǵı dáwirinde ullı piramida, teatrlar, Vizantiya húkimranlıǵı dáwirinde shirkew, monastrlar qurılǵan, kafel kórkem óneri háwij alǵan. Islam dini tarqalıwı múnásibeti menen meshitler qurıldı, eski ıbadatxanalar meshitlerge aylandırıldı (Qubbat as-Saxra, al-Aqso meshiti hám basqalar). VIII ásirde Mshatta, Xirbet al-Mafjar, Kusayr-Amra sıyaqlı saltanatlı saraylar qurıldı. Ummaviyler húkimranlıǵı dáwirinde ımaratlardı áyyemgi naǵıslar menen bezew hám túrli súwretler sızıw dástúr boldı. XII-XIV ásirlerge tiyisli saraylar, qorǵanlar saqlanıp qalǵan. Iordaniyada XX ásirden zamanagóy basqarıw hám jámiyetlik ımaratları kórine basladı. Súwretlew kórkem óneri onsha rawajlanbaǵan. Xalıq kórkem ónerinde kórkem gezlemeler, keste, gilem, gúlli gezlemeler, ılaydan islengen ıdıs, sherim, aǵash buyımlar tayarlaw rawajlanǵan.

== Ózbekstan — Iordaniya qatnasları ==
{{main|Ózbekstan — Iordaniya qatnasları}}

{{Aziya}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Iordaniya| ]]
[[Kategoriya:Unitar mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]
[[Kategoriya:Konstituciyalıq monarxiyalar]]</text>
      <sha1>1s2sovdbfsd36lh7vkpcei5ahmiuaas</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kambodja</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3013</id>
    <revision>
      <id>121053</id>
      <parentid>115953</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:02:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (23) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121053</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15501" sha1="se44wpxzm9l80sxgkq95tv7d7xqrdxc" xml:space="preserve">'''Kambodja''' (kxmer. ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea) — [[Qubla-shıǵıs Aziya]]da, Vetnam yarım atawınıń qubla bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 181 mıń 35 km2. Xalqı 14 805 000 adam (2009). Paytaxtı — [[Pnompen]] qalası. Basqarıw jaǵınan 20 wálayat (kxet) qa hám oray qaramaǵındaǵı 2 qalaǵa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Kambodja — konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — patsha. Nızam shıǵarıwshı húkimet — 2 palatalı parlament (Milliy assambleya hám Senat) ten ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Kambodja aymaǵınıń kóp bólegin allyuvial hám kól jatqızıqlarınan ibarat Kambodja tegisligi iyelegen. Mámleket batısında Kravan tawları (Oral tawı, 1813 metr — eń biyik noqat), arqada Dangrek qumlıǵı hám shıǵısında Annam tawlarınıń tarmaǵı bar.

== Íqlımı ==
Íqlımı subekvatorial, mussonlı, jazı ızǵar, qısına salıstırǵanda qurǵaq. Eń ıssı ay — aprelde ortasha temperatura 29°C, 30°C, dekabrde 25°C, 26°C. Ortasha jıllıq jawın 700-2000 mm.

== Geografiyası ==
Kambodjada dárya kóp. Mekong dáryasınıń tómen bólegi Kambodja aymaǵınan ótedi; suw beti máwsim sayın ózgerip turadı. Tonlesap kóli az suwlı. Kambodja aymaǵınıń 3/4 bólegine jaqını orman. Shıǵısında japıraq tógiwshi tropikalıq orman, tawlarda qımbat bahalı aǵash beretuǵın mudam jasıl (sal, tik, lak, kamfara) terekleri ósedi. Qalǵan aymaǵında siyrek terekli savannalar, qalıń bambukzarlar hám túrli putaqshalar bar. Kambodja tegisligi talay bóleginiń topıraǵı ónimli allyuvial topıraq. Haywanları kóp hám túrli-túrli. Jolbarıs, qaplan, qara ayıw, piller ushıraydı. Mekong dáryası jáne onıń aǵıslarında krokodiller, júziwshi quslar, suw tasıwshı qus hám flamingolar bar. Tonlesap kólinde balıq kóp.

== Aymaqlıq bóliniwi ==
Mámleket aymaǵı 23 provinciyaǵa bólinedi. Kambodjanıń aymaqlıq bóliniwi:

* Banteaymeantey
* Battambang
* Kampongspi
* Kampongtxom
* Kampongtyam
* Kampongchnang
* Kaep
* Kampot
* Kandal
* Kaxkong
* Kratex
* Mondolkiri
 	
* Oddarmeantey
* Paylin
* Pnompen (GTsP)
* Pousat
* Preyveng
* Preaxvixea
* Ratanakiri
* Svayrieng
* Sianukvil
* Siemreap
* Stingtraeng
* Takeo
 
== Xalqı ==
Xalqınıń 80% kxmerlar, tiykarınan, Kambodjanıń oraylıq oypatlıq bóleginde jasaydı. Qalalarda, Mekong dáryası oypatlıǵı hám Tonlesap átirapında vyetnamlar, qıtaylar, sonıń menen birge, chamlar, malayyalar, tawlıq kxmerlar, francuzlar (qalalarda) hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili — kxmer tili, francuz tilinde de sóylesedi. Kxmerlardıń kóbisi buddaviylikke, qıtaylar — konfuciylikke sıyınadı, francuzlar menen vyetnamlardıń bir bólegi katolik mazhabında. Xalıqtıń 12% ten kóbi qalalarda. Iri qalaları: Pnompen, Battambang, Sianukvil (Kampongsaom).

== Tariyxı ==
Házirgi Kambodja aymaǵında adamlar neolit dáwirinen jasaydı. Olar dıyqanshılıq, balıqshılıq hám ańshılıq penen shuǵıllanǵan. I-VI ásirlerde Kambodja aymaǵında birinshi Funan qul iyelewshilik mámleketi payda boldı. Ol Qubla Indiya, Qıtay menen sawda etken hám mádeniy baylanısta bolǵan. VII-VIII ásirlerde Kambodja aymaǵında Jer Chenlasi hám Suw Chenlasi mámleketleri dúzildi. IX ásirde bolsa Mekong dáryası deltasında Kambujadesh saltanatı payda boldı. Ol XIII ásir aqırında kriziske ushıradı. XVI ásir ortalarında buddaviylik tarqaldı. XVI ásir aqırında Tay áskerleri mámlekettiń batıs bólegin wayran etti. XVIII ásirde Kambodja Siyom hám Vyetnam mámleketlerine baǵınıqlı bolıp qaldı. XIX ásir ortalarında Franciya Kambodjaǵa bastırıp kirip, 1863-jıl onı protektorat haqqında shártnama dúziwge májbúr etti. Usı shártnama 1884-jıl Kambodja ushın awır kelisim menen almastırıldı. Nátiyjede Kambodja Franciya koloniyasına aylandı. 1887-jıl Kambodja Franciya Vetnamdaǵı óz koloniyaların baqlawdı oraylastırıw maqsetinde dúzgen Vetnam Awqamı quramına kirgizildi. Kambodjanıń tásirge salınıwı milliy ǵárezsizlik ushın gúrestiń kúsheyiwine sebep boldı. XIX ásirdiń 60-90-jıllarında milliy ǵárezsizlikti qayta tiklew ushın xalıq háreketleri bolıp ótti. 1926-jıl ǵárezsizlik talap etken dıyqanlar háreketi francuz kolonizatorları tárepinen shápáátsizlik menen bastırıldı. 1940-jılda Kambodjanı Yaponiya basıp aldı. Patriotlardıń Qarsılıq háreketi Azat kxmer shólkemi basshılıǵında yapon basqınshılarına, 1945-jıldan keyin francuz kolonizatorlarına qarsı keskin gúres alıp bardı.

1946-jıl saylanǵan Máslahát jıynalısı Kambodja tariyxında birinshi konstituciyanı tastıyıqladı. Milliy azatlıq háreketi qısıwı astında Franciya óz áskerlerin alıp shıǵıp ketiwge májbúr boldı (1953-jıl 9-noyabr). Bul sáne milliy bayram — Kambodja ǵárezsizligi kúni dep daǵaza etildi. 1955-jıl 25-sentyabrde Kambodja Konstituciyasına dúzetiw kirgizildi, birinshi ǵárezsiz húkimet — Sangkum dúzildi. 1970-jıl 18-martta mámlekette mámleket awdarıspaǵı boldı; N. Sianuk ornına general Lon Nol mámleket baslıǵı etip tayınlandı. Aprel ayı aqırlarında Kambodjaǵa Amerika-Saygon áskerleri bastırıp kirdi. Kambodja patriotları basqınshılarǵa hám Pnompen zalım hákimiyatı áskerlerine qarsı gúres alıp bardı. 1970-jıl 30-iyunda AQSh áskerleriniń úlken bólegi Kambodja aymaǵınan alıp ketildi. 1970-jıl 9-oktyabrde Pnompenda ayrıqsha demokratiyalıq «Kxmer Respublikası» daǵaza etildi, 1972-jıl 4-iyunda Lon Nol «prezident» etip «saylandı». Ol Kambodjada aziyalıqlardı aziyalıqlarǵa qarsı urıstırıw siyasatın qolladı. 1976-jılda mámlekettegi hákimiyattı Pol Pot — Iyeng Sari toparı iyelep alıp, fashist tárizli zalım tártiplerdi ornattı, xalıqtı qırǵın etti. 1978-jılda dúzilgen Kambodja milliy úmit birlesken frontı qurallı kúshleri qatarı partizanlar, úzliksiz bólimler hám basqa patriot kúshler esabına keńeydi. Olar mámleket aymaǵınıń úlken bólegin azat etiwge eristi. 1979-jılda jerkenishli basqarıw principi awdarıldı. 1993-jılda jańa konstituciya qabıllandı, N. Sianuk basshı monarxiya tiklendi. Sol konstituciyada Kambodja qosılmaslıq siyasatın júrgiziwshi ǵárezsiz, suverenli, tınıshlıqsúyer, biytárep mámleket dep daǵaza etildi. Kambodja 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekistan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1995-jıl 7-sentyabrde ornatqan. Milliy bayramı — 9-noyabr — Ǵárezsizlik kúni (1953).

== Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Ǵárezsiz, biytárep, tınısh hám sheriklik etiwshi Kambodja ushın milliy frontı, 1992-jılda dúzilgen; Kambodja xalıq partiyası, 1951-jılda tiykar salınǵan; Buddaviyler liberal-demokratiyalıq partiyası, 1992-jılda dúzilgen; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dúzilgen; Kambodja milliy qurılıs hám qorǵaw birlesken frontı, 1978-jıl dúzilgen. Kambodja kásiplik awqamları federaciyası 1979-jıl dúzilgen.

== Xojalıǵı ==
Kambodja — ekonomikalıq tárepten hálsiz agrar mámleket. Xojalıǵınıń tiykarı — awıl xojalıǵı miynetke jaramlı xalıqtıń 85% bánt bolǵan bul tarawdıń jalpı ishki ónimniń 46,6% in beredi. Awıl xojalıǵında jetekshi tarmaq — dıyqanshılıq. Salı, mákke, batat, yams, qumshekerqamıs, burısh, jer ǵoza, temeki, banan, apelsin, mandarin, paxta jetistiriledi, tábiyiy kauchuk alınadı. Qaramaldan kóbinese jumıs haywanı retinde paydalanıladı. Kambodjada jılına 100 mıń m3 aǵash tayarlanadı. Balıq awlaw (ásirese, Tonlesap kólinde) rawajlanǵan.

== Sanaat kárxanaları ==
Tiykarınan, jergilikli awıl xojalıǵı shiyki ónimin isleydi. Altın, boksit, fosforit, magnezit, temir rudası, reńli metallar káni, mramor hám basqalar qazıp shıǵarıladı. Elektr energiyasınıń kóp bólegi ıssılıq elektr stanciyaları (70 mln. kvt/saat) nan alınadı. Azıq-awqat tayarlaw islep beriwshi sanaattıń tiykarǵı tarmaǵı bolıp tabıladı. Metall hám aǵash islew, azıq-awqat, neft tazalaw, toqımashılıq hám qaǵaz fabrikaları, faner, cement, traktor-avtomobil jıynaw, shina, pivo zavoddları hám basqa kárxanalar bar. Sanaat orayları: Pnompen, Battambang hám Sianukvil qalaları.

== Jolları ==
Kambodjada 649 km temirjol, 14,8 mıń km ge jaqın avtomobil jolı bar. Suw jollarınıń áhmiyeti úlken (Mekong dáryasınıń tómen aǵımında). Tiykarǵı portları: Pnompen, Sianukvil. Pnompen qasında xalıqaralıq aeroport bar. Kambodja shetke gúrish, tábiyiy kauchuk, qurılıs materialları, kunjut, kapok (turpayı ósimlik talshıǵı), burısh, balıq hám balıq ónimlerin shıǵaradı. Shetten mashinalar, ásbap-úskeneler, neft ónimleri, transport quralları, cement, tutınıw ónimleri, metall hám metall buyımlar keltiriledi. Kambodja Singapur, Tailand, Malayziya, Vyetnam hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Pul birligi — riyel.

== Bilimlendiriwi ==
Kambodja ǵárezsizlikke eriskennen soń, baslanǵısh (6 jıllıq), tolıqsız orta (4 jıllıq), orta (7 jıllıq) mekteplerde biypul oqıw engizildi. Pnompenda Joqarı texnologiya institutı hám Korollik texnika unstituti, sonıń menen birge, Milliy kitapxana, Milliy muzey hám Korollik sarayı muzeyi bar. 15 jastan 24 jasqa deyingi shaxslar ushın bul kórsetkish ul balalar hám qızlar ushın uyqas túrde 89 hám 86% ti quraydı.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Kambodjada basıp shıǵatuǵın gazeta hám jurnallar: «Kambodja» (kxmer tilinde shıǵatuǵın háptelik gazetası, 1979-jıldan), «Kaset kangtoap padivoat» («Kambodja revolyuciyalıq armiyası», kxmer tilindegi háptelik gazetası, 1979-jıldan), «Procheachun» («Xalıq», kxmer tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın gazetası, 1985-jıldan), «Pulko» («Miynetkesh», kxmer tilinde 2 háptede shıǵatuǵın gazetası, 1988-jıldan), «Neak kxusana» («Úgitshi», jurunalı). Kambodja baspasóz agentligi 1978-jılda dúzilgen. Kambodja milliy radiosı (1978) hám Kambodja mámleket televideniesi (1983) isleydi.

== Ádebiyatı ==
Kambodja jazba ádebiyatınıń sanskrittaǵı dáslepki úlgileri II ásirde jaratılǵan. Kxmer tilindegi ádebiy dóretpeler VII ásir baslarında payda boldı. 802-1433-jıllarda kxmer mádeniyatı gúllendi, kxmer tilinde «Indradevi» lirikalıq dástanı, «Reamker» eposı hám «Tum hám Teau» xalıq dástanı jaratıldı. Jazıwshılardan Yashovar Man II, Kavishvara, Kindra, Subxadra sanskritta, Duong, Tyey Nan, Pxokdey hám basqalar kxmer tilinde dóretiwshilik etti. XX ásirdiń 30-40-jıllarında gumanistlik ruwxındaǵı dáslepki romanlar — «Paylin átirgúli», «Sopxat» hám basqalar jazıldı. Kambodja ǵárezsizlikke eriskennen soń, kxmer jazıwshıları awqamı dúzildi. Tiu Ol, Xel Sumpxa, Suon Soren, Nop Savan hám basqa jazıwshılar áhmiyetli sociallıq-siyasiy temalarda dóretpeler jarattı. Folklor materialların toplaw hám olardı basıp shıǵarıw jumısları alıp barıldı.

== Arxitekturası ==
Eneolit hám jez dáwirlerindegi dáslepki ımarat (ıbadatxana) lar aǵashtan, keyin tastan, VI-VII ásirlerde gerbishten qurılǵan. Kxmerlarǵa tán turar jaylar qazıqayaqlarǵa ornatılǵan. VII ásirdegi Sambor-Prey-Kuk ansambli sıyaqlı minara tárizli ıbadatxanalar — prasatlar júzege kelgen. IX ásirde úlken arxitekturalıq kompleksler hám piramida usılındaǵı ıbadatxanalar qurıldı. X ásirde ımarat qurıwda laterit hám qumtas isletildi, naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri rawajlandı. IX-XII ásirlerde jaratılǵan estelikler bekkemligi, pútinligi hám óz dáwirine say ekenligi menen ajıralıp turadı. IX-XIII ásirlerde arxitektorlıq, ásirese, rawajlandı, saltanatlı ıbadatxanalar hám saraylardan ibarat Angkor kompleksi qurıldı. Sol dáwirde 8 qalada 1000 den artıq qurılıs qurıldı. Qala oraylarında «taw-piramida» qurıw dástúr boldı (Roluosdaǵı Prax-Ko, Banteay Srey hám basqalar). XIV ásirden saray hám ıbadatxanalar tas ornına aǵashtan qurıla basladı. XIX ásirdiń 2-yarımınan qala ımaratların francuz eklektikası ruwxında qurıw háwij aldı. Ǵárezsizlik jıllarında Pnompen, Kampongsaom hám basqa qalalarda basqarıw, jámiyetlik hám turaq-jay ımaratları temir-betonnan jergilikli dástúrler galereya, minar, qıyası tik úshek) saqlaǵan halda, áywanlı hám quyashtan tosatuǵın etip, zamanagóy usılda salındı. Awıl hám qalalarda kópshilik úyler sırıqlı hám áywanlı etip qurıladı.

== Súwretlew kórkem óneri ==
Kambodja aymaǵında jaratılǵan eń áyyemgi kórkem óner estelikleri neolit dáwirine tuwrı keledi. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta jezden jasalǵan buyımlar saqlanıp qalǵan. Eramızdıń VI-VIII ásirlerde hindlardikine uqsas háykelsheler jasalǵan. IX-XIII ásirlerde arxitekturalıq estelikler músinshilik hám naǵıs soǵıw usılında bezetilgen. XIV ásirden baslap háykellerdi tiykarınan jez hám aǵashtan soǵıw ádet bolǵan. XX ásir baslarınan naǵıs hám súwretlerdegi súwretlerge turmıslıq tábiyat kórinisleri kirgizilip baslandı; reńli súwretlew hám grafika rawajlandı. Súwretshilerden Ngok Dim, Sam Yun hám basqalardıń dóretpeleri ataqlı. Ámeliy bezew kórkem óneri túrlerinen qolda shayı toqıw, aǵash hám pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı, kesteshilik hám basqa dástúrler saqlanǵan.

== Muzıkası ==
Áyyemgi zamanlarda júzege kelip qáliplesken. Góne ıbadatxanalarda qosıqshı hám sazendelerdiń atları pitilgen jazıwlar, súwretler saqlanǵan. Angkor dáwiri (IX-XIV ásirler) nde rawajlanǵan kxmer eski muzıka mádeniyatı hám saz ásbapları ele óz formasın ózgertpegen. Eski muzıka mádeniyatında diniy sıyınıwlar menen baylanıslı muzıkalıq oyın (milliy balet) tamashaları tiykarǵı orın tutadı. Kambodja baletinde tiykarǵı roldı hayallar atqaradı, 2 ayaq oyınshı er adam bolsa shaytan, masqarapaz hám haywanlar nıqabında oynaydı. Urıp shertiletuǵın ásbaplar — baraban (sampxo, chxayyam), qos litavra (skotxom), simbal, gong, úflep shertiletuǵın — goboy tárizli (pey o, peypok, pra pey), qamıs nay (kxloy), tarlı ásbaplar — ud tárizli (ta diyeu, takxe), girjek tárizli ásbaplar (troche, trosao, trokmaye) milliy orkestrda tiykarǵı orındı aladı. 1966-jılda Pnompenda Elegant kórkem óner institutı dúzilgen.

== Teatrı ==
Panıs qıyal, yaǵnıy soyalar teatrı Kambodja ushın dástúriy esaplanadı. 1955-jılda Mámleket drama teatrı dúzildi. Pnompen, Siyemreap hám basqa qalalarda turaqlı truppalar isleydi. Kórkem háweskerlik keń kórinis alǵan. Professional kórkem toparlar dúzilgen, milliy balet qayta tiklengen. Onıń saxnasında mifologiya ruwxındaǵı dástúriy ayaq oyınlar menen bir qatarda waqıyalı tamashalar (xalıqtıń polpotshılar qamaq lagerlerindegi azapların hám azatlıq jolındaǵı gúresin sáwlelendiriwshi «Gúz jasları hám qan» spektakli) kórsetiledi. Pnompenda qala teatrı, Siyemreap qalasında jańa teatr isleydi.

== Silteme ==
&lt;references/&gt;

{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{geo-stub}}</text>
      <sha1>se44wpxzm9l80sxgkq95tv7d7xqrdxc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Istanbul</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3060</id>
    <revision>
      <id>120976</id>
      <parentid>112419</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1044" sha1="0zblyui4vo31bvrauk2jb6sfism2wir" xml:space="preserve">{{dereksiz}}

{{US}}
[[Fayl:Istanbul siluet.jpg|thumb|300px|right|Istanbul]]

'''Istanbul''' — [[Túrkiya]]daǵı eń úlken qala. 2013-jılı qala xalqınıń sanı 14 160 467 adam bolǵan. Istanbul Marmar teńizi hàm Bosfor buǵazınıń pás-bálent jaǵasında jaylasqan. Buǵaz qalanı ekige — Aziya hám Evropa bólimine ajıratıp turadı. Evropa jaǵi Altın Shax qoltıǵı boylarında jaylasqan. 1970—1972-jıllarda Bosfor buǵazında Istanbuldıń hár eki bólimin birlestiretuǵın kópir qurılǵan.          

== Klimatı ==        
Klimatı subtropikalıq Jer Orta teńiz klimatı, yanvarda temparatura +5°C, avgustta +25,6°C, ortasha jıllıq jawın muǵdarı 633 mm.

== Tariyxı ==
Istanbulǵa b.e.sh. 660-jılda Vizantiya qalası bolıp tiykar salınǵan. [[330-jıl]]dan Rim Imperatorı Konstantin atı menen ''Konstantinopol'' dep atalǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}

== Siltewler == 
{{commonscat}}

{{Túrkiya wálayatları}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Istanbul| ]]
[[Kategoriya:Túrkiya qalaları]]</text>
      <sha1>0zblyui4vo31bvrauk2jb6sfism2wir</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kabo-Verde</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3129</id>
    <revision>
      <id>121050</id>
      <parentid>115935</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:01:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (16) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121050</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9190" sha1="rhmxg6vcpsnv6ncmrossupfzl7ukz5y" xml:space="preserve">'''Kabo-Verde''' (Savo verde), '''Kabo-Verde Respublikası''' (República de Cabo verde) — [[Atlantika okeanı]]nda, [[Batıs Afrika]] jaǵası qasındaǵı Jasıl Murın atawlarında jaylasqan mámleket. 10 iri hám 5 mayda atawdı óz ishine aladı. Mayd. 4,033 mıń km2. Xalqı 405 mıń adam (2001). Basqarıw tárepten 14 rayon (conselho) ǵa bólinedi. Paytaxtı — [[Praya]] qalası.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Kabo-Verde — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2001-jıldan P. V. Piresh). Ol ulıwma, tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı joqarı organı — ulıwma saylaw jolı menen 5 jıl múddetke saylanatuǵın Milliy assambleya (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Atawlar, tiykarınan, vulkanlardan payda bolǵan. Jaǵaları tik hám jartaslı; qolay tábiyiy gavanları az. Relyefi — tiykarınan, tawlı. Eń biyik shıńı 2829 m (Fogu atawda). Íqlımı — tropikalıq, passatlı. Ortasha aylıq temperatura 22-27°. Jıllıq jawın 100-250 mm. Jiyi-jiyi qurǵaqlıq bolıp turadı. Dáryaları az. Ósimligi shól hám shala shólge tán. Haywanat túrleri az. Teńiz qusları kóp. Jaǵa átirapı suwları balıqqa bay. Fosforit, qurılıs materialları, atap aytqanda, gips kánleri bar.

== Xalqı ==
Xalqınıń 62% mulatlar, 35% afrikalıqlar (fulbe, balante, manjaklar); qala xalqı 30%. Rásmiy tili — portugal tili. Xalıqtıń 98% — katolikler.

== Tariyxı ==
Kabo-Verde jaylasqan Jasıl Murın atawların Portugaliya ekspediciyaları 1456 hám 1460-jıllar arasında oylap tapqan. Sol waqıtqa deyin bul jerde adam jasamaǵan. Afrikadan qullar, [[Portugaliya]]dan dıyqanlar kóshirip keltirildi. 1495-jıl Portugaliya koloniyası dep daǵaza etildi. XV-XVI ásirlerde bul aymaq Afrikanıń Gvineya jaǵası janındaǵı qul sawdası oraylarınan birine aylandı. Qul sawdası páseńlewge ushırawı menen (1876-jıl tolıq qadaǵan etildi) bul jerden AQSh hám basqa mámleketlerge kóship ketiw ǵalabalıq tús aldı. [[Ekinshi jáhán urısı]] (1939-1945) nan keyin Portugaliya jáne onıń awqamlasları Kabo-Verdeniń port hám aerodromlarınan Gvineya-Bisau, Angola hám Mozambiktegi milliy azatlıq kúshlerine qarsı gúreste aralıq baza retinde paydalandı. 1951-jılda Portugaliyanıń &quot;teńiz artındaǵı wálayatı&quot; mártebesin aldı.

50-jıllardan Kabo-Verdeda milliy azatlıq háreketi kúsheydi. Bul háreket Portugaliya koloniyası Gvineya-Bisau xalıqlarınıń azatlıq gúresi menen bekkem baylanıslı boldı. Bul gúreske Gvineya hám Kabo-Verde ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası (PAIGK, 1956-jıl dúzilgen) basshılıq etti. 1972-jılda Portugaliya Kabo-Verdeǵa &quot;jergilikli avtonomiya&quot; huqıqın berdi. 1974-jıl 24-aprelde Portugaliyadaǵı fashizm rejimi awdarıp taslanǵannan soń, PAIGK menen Portugaliya waqıtsha húkimeti arasında Kabo-Verdeǵa 1975-jıl 5-iyuldan ǵárezsizlik beriliwi haqqında pitimge qol qoyıldı. 1974-jıl dekabr aqırında ótiw dáwiri húkimeti dúzildi. 1975-jıl 30-iyunda Xalıq milliy jıynalısına birinshi saylaw ótkerildi. Kabo-Verde sol jılı iyulda Afrika Birligi Shólkemine, sentyabrde BMSh ǵa qabıllandı. 1975-jıl aqırına kelip, Kabo-Verde 60 mámleket penen diplomatiyalıq qatnasların ornattı. 1986-jıl 6-fevralǵa shekem mámlekettiń atı portugalshadan awdarma etilip, Jasıl Murın atawları dep atalıp kelindi. Kabo-Verde 1992-jıl 16-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı — 5 iyul — Ǵárezsizlik kúni (1975).

== Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları ==
Kabo-Verde ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası (PAIKV), 1956-jılda dúzilgen; 1981-jıldan házirgi atamada; Demokratiya ushın háreket, 1990-jılda tiykar salınǵan. Kabo-Verde miynetkeshleri milliy birlespesi — kásiplik orayı, 1978-jılda dúzilgen.

== Xojalıǵı ==
Ekonomikalıq tárepten hálsiz agrar mámleket. Xojalıǵınıń tiykarın awıl xojalıǵı quraydı. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 11%, sanaattıń úlesi 10%. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 80% awıl xojalıǵında bánt. Tez-tez bolıp turatuǵın qurǵaqlıq awıl xojalıǵına úlken zıyan jetkeredi. Xalıqtıń azıq-awqatqa bolǵan mútájliklerin qaplamaydı. Ǵárezsizlik daǵaza etilgennen soń, kolonizatorlik aqıbetlerin tamamlaw ilajları kórildi; milliy rawajlanıw shólkemi dúzildi, awıl xojalıǵın rawajlandırıwdıń ayrıqsha programması islep shıǵıldı, kooperaciyanıń túrli formaların rawajlandırıwǵa, sanaat kárxanaların qurıwǵa kirisildi.

== Awıl xojalıǵı ==
Xalıqtıń dástúriy shınıǵıwları — dıyqanshılıq hám balıqshılıq. Ishki mútájlik ushın mákke, kartoshka, sobıqlı dán eginleri, maniok, noqat, qızıl burısh, pomidor egiledi. Eksport ushın kakao, banan, qumshekerqamıs, jer ǵoza, temeki, kanakunjut, indigo jetistiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, eshki, qoy baǵıladı. Balıq hám teńiz jániwarları awlanadı. Sanaatı teńiz ónimlerin qayta islew, duz qazıp alıw hám basqa kárxanalardan ibarat. Spirt (qumshekerqamıstan), sabın, ósimlik mayı hám cement islep shıǵaratuǵın kárxanaları bar. Eksport ushın duz hám putssolan qazıp alınadı. Ónermentshilik rawajlanǵan. Temirjol joq. Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 5,6 mıń km. Jılına ortasha 36 mln. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı portı — Mindelu (San-Visenti atawında). Sal atawında iri aerodrom bar. Tiykarınan, Portugaliya, Niderlandiya, Ispaniya, Franciya menen sawda etedi. Shetke balıq, banan, qantsheker, duz satadı. Shetten azıq-awqat, mashina-úskeneler, neft ónimlerin keltiredi. Pul birligi — Kabo-Verde eskudosi.

== Xalıq tálimi ==
1960-jıllardıń aqırında xalıqtıń 90% ten kóbi sawatsız bolǵan. Mektep sisteması Portugaliya tásirinde qáliplesti. Mekteplerde tálim portugal tilinde alıp barıladı. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin (1975), 6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın biypul májbúriy tálim engizildi. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 4 jıl, orta mektepte 5 jıl etip belgilendi. Orta mektep eki basqısh: 2 jıllıq tayarlaw klassları hám 3 jıllıq úlken orta mektep (licey) ten ibarat boldı. 1980-jıllardıń basınan mektep sisteması jańadan dúzildi. Mektepte oqıw múddeti 11 jıl, 6 jıl tiykarǵı mektepte, 3 jıl tolıqsız orta mektepte hám 2 jıl tolıq orta mektepte oqıladı. Tolıq orta mektepte gumanitar, tábiyiy-ilimiy, texnika bólimleri bar. Mámlekette 3 pedagogika bilim jurtı hám industrial mektep isleydi. Joqarı oqıw jurtı joq.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Kabo-Verdeda bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: &quot;Boletin informativu&quot; (&quot;Informatsion byulleten&quot;, háptenama, 1976-jıldan), &quot;Boletin ofisial de Republika di Kabo-Verde&quot; (&quot;Kabo-Verde Respublikası rásmiy byulleteni&quot;, húkimet háptenaması), &quot;Voj di povu&quot; (&quot;Xalıq dawısı&quot;, húkimettiń portugal tilinde shıǵatuǵın háptelik gazetası, 1975-jıldan), &quot;Raizesh&quot; (&quot;Tamırlar&quot;, portugal tilinde hár sherekte shıǵatuǵın ádebiy jurnal, 1977-jıldan), &quot;Tribuna&quot; (&quot;Minber&quot;, háptede 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1984-jıldan), &quot;Unidadi i luta&quot; (&quot;Birlik hám gúres&quot;, aylıq jurnal, 1976-jıldan). Kabopress agentligi húkimat informaciya agentligi bolıp tabıladı. Kabo-Verde radiotelevideniesi húkimet ıqtıyarında. &quot;San-Visenti dawısı&quot; húkimet radiostanciyası 1975-jıl dúzilgen.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatı portugal hám kreol tillerinde. Jergilikli kreol tilinde bay awızeki ádebiyat qáliplesken. Xalıq qosıq hám qosıq dóretiwshiliginiń formalarınan biri — mornlar (muhabbat hám ayralıq haqqındaǵı muńlı qosıqlar) ásirese keń tarqalǵan. Bul temalar Kabo-Verde ádebiyatında dástúrge aylandı. E. Tavarish, P. Kardozu hám basqalar sol janrda dóretiwshilik etti. Jorji Barboza mádeniy-aǵartıwshılıq hám ádebiy jurnallar shólkemlestiriwshilerinen biri boldı. O. Alkantar &quot;Shikino&quot; hám M. Lopish &quot;Shıǵıs samal áshkara etedi&quot; romanlarında sociallıq motivler, birinshi ret sociallıq teńsizlik teması qálemge alındı. A. Fonseka qosıqlarında portugal &quot;koloniya jánneti&quot; n áshkara etti. Shayır Kabverdiano Dambara kreol tilinde dóretiwshilik etip, xalıqlardıń ǵárezsizlik ushın gúresin jırladı. A. A. Gonsalvishtiń qıssaları, M. Ferreyranıń romanları 60-70-jıllarda Kabo-Verde ádebiyatında salmaqlı dóretpeler boldı. 80-90-jıllar ádebiyatında eskilikti biykar etiw hám buzıw menen sheklenbey, jańalıq jaratıwǵa umtılıw principlerı bórtip kórindi. Romanu di Meludıń portugal hám kreol tillerinde basıp shıǵarılǵan &quot;Qap-qara&quot; romanı buǵan mısal bola aladı.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Afrika}}

== Sırtqı derekler ==
{{Wikiqoyma|{{PAGENAME}}}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Afrika mámleketleri]]
[[Kategoriya:{{PAGENAME}}]]</text>
      <sha1>rhmxg6vcpsnv6ncmrossupfzl7ukz5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jańa Zelandiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3130</id>
    <revision>
      <id>120993</id>
      <parentid>115906</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (23) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120993</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16664" sha1="elmkru5gm2oabnmfipoh0ww17qhyx5q" xml:space="preserve">'''Jańa Zelandiya''' — [[Tınısh okeanı]]nıń qubla-batıs bólegindegi mámleket. Maydanı 268,7 mıń km². Xalqı 4 008 887 mln. adam (2024). Paytaxtı — [[Vellington]] qalası. Basqarıw tárepten 10 provinciya (rgoutse) ǵa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Jańa Zelandiya — [[Ullı Britaniya]] basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiretuǵın parlamentar monarxiya. Ullı Britaniya parlamenti hám tiykarınan, Jańa Zelandiya parlamenti tárepinen qabıl etilgen nızam hújjetlerine ámel etiledi. Mámleket baslıǵı — Ullı Britaniya korolı, onıń atınan general-gubernator mámleketti basqaradı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 1 palatalı parlament — wákiller palatası, atqarıwshı hákimiyattı general-gubernator tárepinen tayınlanatuǵın bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Jańa Zelandiya Kuk buǵazı arqalı ajıralıp turǵan Arqa hám Qubla atawlarda jaylasqan. Jańa Zelandiyaǵa Tınısh okeandaǵı bir qansha mayda atawlar da kiredi. Mámlekettiń 3/4 bólegi taw, qır hám tóbelikler menen bánt. Jaǵası hám dárya oypatlıqları oypatlıq. Arqa atawda tez-tez jer silkiniw bolıp turadı, sónbegen vulkanlar, geyzerlar, qaynaq mineral bulaqlar bar. Qubla atawda Qubla Alp tawları jaylasqan (eń biyik shıńı 3764 m — Kuk tawı; shıńlarda máńgi qar hám muzlıqlar bar). Arqa ataw jaǵası qasındaǵı shelfta neft, gaz, temir, mıs, polimetall káni, altın, kómir kánleri bar.

== Íqlımı ==
Íqlımı subtropikalıq teńiz ıqlımı, shet qublada ortasha ıqlım. Iyuldıń ortasha temperaturası arqasında 12°, qublasında 5°, yanvar ayında arqasında 19°, qublasında 14°. Ortasha jıllıq jawın 400-700 mm, taw janbawırlarında 2000-5000 mm. Dáryaları suwlı, gidroenergiya rezervine bay. Eń iri dáryası — Uaikato (uzınlıǵı 354 km). Kól kóp: eń irisi — Taupo (maydanı 612 km²). Jańa Zelandiyada sarı, qaralaw hám kashtan topıraq, tawlarda taw-orman, taw-otlaq topıraqlar tarqalǵan. Orman, tiykarınan, biyik tawlarda saqlanıp qalǵan (mámleket aymaǵınıń 23%). Ósimlik túrleriniń 75% ten zıyatı endemik. Paporotnik, terek tárizli epifit hám lianalar, jergilikli terek túrleri (kauri, namaki, rimu, tarairo hám basqalar) kóp. Haywanat dúnyası jarlı. Sút emiziwshilerden tıshqan, iyt, jarǵanatlar, jer bawırlawshılardan tuatara, quslardan pingvin, naymurın, shaǵala hám basqalar kóp. Ushpaytuǵın quslardan kivi, ueka, moa hám ushatuǵın mayqut, torǵay, qara torǵay bar. Sońǵı 100 jıl dawamında haywanat dúnyası buǵı, serna, túlki, qoyan hám basqalar esabına talay bayıdı. Jańa Zelandiyada 10 milliy baǵ (MauntKuk, Tongariro, Fordlend hám basqalar), 2 teńiz parki, kóplegen rezervatlar bar.

== Xalqı ==
Xalqınıń tiykarǵı bólegi jańa zelandiyalıqlar; olar jańa zelandiyalıq inglisler hám maorilar (15%) ǵa bólinedi. Bunnan tısqarı, polineziyalıqlar, inglis, shotland, irland, qıtay, hind hám basqa xalıqlar da jasaydı. Rásmiy tilleri — inglis hám maori tilleri. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — protestantlar. Qala xalqı 85%. Iri qalaları: Vellington, Oklend, Kraystcherch.

== Tariyxı ==
Jańa Zelandiyaǵa X-XIV ásirlerde maorilar kelip jaylasqan. Evropalıqlardan birinshi ret 1642-jıl gollandiyalıq teńizshi Abel Tasman barǵan. 1769-1770-jıllarda inglis teńizshi sayaxatshısı Jeyms Kuk atawlardı izertlegen. XIX ásirdiń baslarında evropalıqlardıń dáslepki xalıq punktleri payda boldı. Áyne waqıtta maorilarǵa tiyisli jerlerdi basıp alıw procesi baslandı. 1840-jıl dáslepki inglis emigrantları Vellington qalasın júzege keltirdi. 1840-jıldan Angliya Jańa Zelandiyanı óz koloniyasına aylandırdı. 1843-jıl maorilardıń inglis kolonizatorlarına qarsı qurallı kóterilisi baslandı. 1872-jılǵa kelip maorilardıń qarsılıǵı tolıq bastırıldı. 1907-jıl Jańa Zelandiya dominion mártebesin aldı. [[Birinshi jáhán urısı]] (1914-1918) nda Jańa Zelandiya Ullı Britaniya tárepinde boldı. Urıstan keyin Jańa Zelandiya Germaniyanıń burınǵı koloniyaları bolǵan Batıs Samoa hám Nauruni Ullı Britaniya hám Avstraliya menen birgelikte basqarıw ushın mandat aldı. 1926-jılǵı imperiya konferenciyası hám 1931-jılǵı Vestminster statuti menen tastıyıqlanǵan qararlar tiykarında Jańa Zelandiya sırtqı hám ishki jumıslarda tolıq ǵárezsizlikke iye boldı. Biraq [[Ekinshi jáhán urısı]] (1939-1945) na shekem Ullı Britaniya Jańa Zelandiya nıń barlıq sırtqı baylanısların qadaǵalap turdı. Ekinshi jáhán urısında Jańa Zelandiya antifashistlik koaliciya tárepinde boldı. 1930-jıllardan hákimiyattı gezekpe-gezek Milliy partiya hám Leyboristler partiyası iyelep kelmekte. Jańa Zelandiya 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. 1992-jıl 19-martta Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan hám diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı — 6-fevral — Vaytanga kúni (1840).

== Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqamları ==
Ulıwma keleshek partiyası, 2002-jıl dúzilgen; Leyboristler partiyası, 1916-jıl tiykar salınǵan; Jańa Zelandiya milliy partiyası, 1936-jıl dúzilgen; Jańa Zelandiya demokratiyalıq partiyası, 1954-jıl dúzilgen; Socialistlik birlik partiyası, 1993-jıl dúzilgen; Aǵartıwshı koaliciya, 2002-jıl dúzilgen. Jańa Zelandiya kásiplik awqamları keńesi, 1987-jıl tiykar salınǵan.

== Xojalıǵı ==
Jańa Zelandiya — awıl xojalıǵı joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı 9%, sanaat 25%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 66% in quraydı. Awıl xojalıǵınıń tiykarı — sút, gósh hám gósh-jún shárwashılıǵı 47,5 mln. qoy, 9 mln. qaramal baǵıladı. Jańa Zelandiya sarımay, gósh, jún hám sır eksport etiw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda turadı. Ot-jem eginleri, biyday, arpa, sulı, sobıqlı dán eginleri, palız eginleri egiledi. Miywe, atap aytqanda, kivi jetistiriledi. Baǵshılıq (citrus miyweler, alma, almurt, shaptalı, shiye). Júzimshilik rawajlanǵan. Balıq hám kit awlanadı. Ormanda aǵash tayarlanadı.

== Sanaatı ==
Sanaatında azıq-awqat hám jeńil sanaat rawajlanǵan. Qara hám reńli metallurgiya, mashinasazlıq, aǵashsazlıq hám sellyuloza qaǵaz, ximiya, toqımashılıq sanaatı kárxanaları bar. Alyuminiy, plastmassa, tógin, cement, shını zavodları bar. Kán sanaatında tábiyiy gaz, temir rudası, mıs, qorǵasın, rux, altın, gúmis, qońır hám taskómir, titan-magnetit qumı qazıp alınadı. Jılına ortasha 32,4 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi.

== Transportı ==
Transportında teńiz transportınıń áhmiyeti úlken. Iri portları: Vellington, Oklend, Littelton. Jańa Zelandiyalar uzınlıǵı 3,9 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 92 mıń km. Vellingtonda xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawdada Yaponiya, AQSh, Ullı Britaniya, Avstraliya, Qubla Koreya, Qıtay menen sheriklik etedi. Pul birligi — Jańa Zelandiya dolları.

== Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri ==
Shıpakerler universitetlerdiń medicina fakultetlerinde tayarlanadı. Tálim 6 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy hám biypul. Mámleket mektepleri menen birge menshikli mektepler de bar. Oqıw múddeti baslanǵısh mekteplerde 6 jıl, aralıq mekteplerde 2 jıl, 8 jıllıq mektep (baslanǵısh hám aralıq) ten keyingi basqısh orta mektep (oqıw múddeti 3 jıl). Kolledj hám joqarı oqıw orınlarında oqıw pullı. Mámlekette 7 universitet hám texnika institutları bar. Universitetler Oklend, Kraystcherch, Palmerston-Nort, Danidin, Vellington, Gamiltonda jaylasqan. Jańa Zelandiyalar mámlekettiń joqarı ilimiy shólkemi — Jańa Zelandiya korollik jámiyeti (1867-jıl dúzilgen, túrli qalalarda 50 ge jaqın bólim hám filialları bar), ilimiy hám industrial izertlewler departamenti (1926), pedagogikalıq izertlewler keńesi (1933), Jańa Zelandiya elegant kórkem óner akademiyası, Karterov observatoriyası, hámmesi — Velington qalasında, Danidin qalasındaǵı medicinalıq izertlewler keńesi (1950), Vellingtondaǵı ekonomikalıq izertlewler institutı (1958), Kraystcherchdaǵı geofizika hám astronomiya observatoriyasında alıp barıladı. Vellingtonda Milliy kitapxana (1966), Oklend (1880), Kraystcherch (1859), Vellington (1893) qalalarında kitapxanalar, Milliy muzey kitapxanası bar. Muzeyleri: Vellingtondaǵı milliy muzey (1865), Milliy kórkem galereya (1936), Danidin, Kraystcherch, Oklend qalalarındaǵı muzeyler, Oklendtaǵı kórkem galereya, Transport hám texnika muzeyi hám basqalar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Jańa Zelandiyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: &quot;Dominion&quot; (kúndelik gazeta, 1907-jıldan), &quot;Ivning post&quot; (&quot;Keshki pochta&quot;, keshki kúndelik gazeta, 1865-jıldan), &quot;Nyu Zilend gerald&quot; (&quot;Jańa Zelandiya xabarshısı&quot;, kúndelik gazeta, 1863-jıldan), &quot;Nyu trus&quot; (&quot;Jańa haqıyqat&quot;, háptelik gazeta, 1904-jıldan), &quot;Otago deyli tayms&quot; (&quot;Otago provinciyası kúndelik waqtı&quot;, kúndelik gazeta, 1861-jıldan), &quot;Press&quot; (&quot;Baspasóz&quot;, kúndelik gazeta, 1861-jıldan), &quot;Soushelist politiks&quot; (jurnal). Nyu Zilend Press Assoshieyshn, Jańa Zelandiya kúndelik gazetalardıń kooperativ birlespesi, 1879-jıl tiykar salınǵan. &quot;Radio Nyu Zilend&quot; radiosı 1936-jıl, &quot;Televiji Nyu Zilend&quot; televideniesi 1960-jıl dúzilgen.

== Ádebiyatı ==
Ádebiyatı XIX ásir ortalarınan inglis tilinde rawajlanıp atır. XIX ásir ortalarında hám onnan keyingi waqıtlardaǵı jazıwlarda maorilardıń bay folklori (ańız, ráwiyat, qosıq, naqıl) saqlanǵan. Dáslepki jańa zeland ádebiyatı dóretpeleri inglis ádebiyatı dástúrleri tiykarında qurıldı. XIX ásirdiń 50-80-jıllarındaǵı shayırlar A. Domett hám T. Brekken dóretpeleri romantikalıq jóneliste jaratıldı, U. Golder hám J. Barr poeziyasında azatlıqtı súyiwshi sezimi kórinetuǵın boldı. M. E. Barker, J. Uayt, J. G. Uilson sıyaqlı jazıwshılar óz dóretpelerinde kolonizatorlik dáwirin sáwlelendirdi. XIX ásirdiń 90-jıllarınıń aqırı — XX ásir baslarında ádebiyatta milliyliktiń ayrıqsha belgileri payda boldı. Bunda Jańa Zelandiya turmısındaǵı sociallıq hám rasalıq máseleler óz kórinisin taptı. XIX ásirdiń 90-jıllarınan U. Pember, J. Makkey hám basqalardıń sociallıq ádalatsızlıqqa qarsı qaratılǵan qosıqları, J. Veston, G. V. Vogel, J. Shamyer, U. Satchell romanları, A. A. Greys, U. Bok hám basqalardıń gúrrińleri, XX ásir baslarında K. Mensfildtiń psixologiyalıq novellası jaratıldı. XX ásirdiń 30-40-jıllarında ádebiyat jáhán ekonomikalıq krizisi, miynetkeshlerdiń óz huqıqları ushın gúresin sáwlelendirdi. J. A. Li, R. Xayd, F. Sarjeson romanları, R. A. K. Meyson, D. Glover, A. Kernou qosıqları sol temaǵa baǵıshlandı. 50-jıllardan poeziyada etikalıq-filosofiyalıq máseleler jetekshi orınǵa shıqtı (J. Bakster, A. Kempbell hám basqalar). 1940-60-jıllarda D. Ballantayn, L. Devin, N. Xilliard hám basqalardıń realistlik romanları payda boldı. Bul dáwirde M. Shedbolt, B. Mitkaf hám basqalar novella janrında dóretiwshilik etti. Ayırım jazıwshılar dóretiwshiliginde (J. Freym romanlarında) modernizm tásiri ayqın kórinetuǵın boldı. 1970-jıllarda ádebiyatqa maori jazıwshıları — V. Iximaer hám X. Tuvare kirip keldi. Jańa Zelandiyada K. Mensfild romanları, A. P. Gaskell, M. Daggan, X. Shoudıń psixologiyalıq novellaları ataqlı.

== Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri ==
Inglis kolonizatorları kelgenge shekem maorilar tuwrı múyeshli, eki qıyalı tóbesi ot menen jabılatuǵın aǵash jaylardan ibarat awıllarda jasaǵan. XIX ásirdiń 2-yarımınan anıq joba menen (Kraystcherch, Oklend) yamasa tábiyat  kórinisi menen uyǵınlastırıp qurılǵan (Vellington) qalalar boy kótere basladı. Basqarıw ımarat hám ıbadatxanalar aldın neoklassicizm hám neogotika usılında, XX ásirdiń 20-30-jılları zamanagóy sırtqı kórinislerde qurıldı. 1960-1970-jıllardan jańa qurılıs materialları hám konstrukciyalar qollanıla basladı. Bir qabatlı úyler inglislerdikine uqsatıp qurılsa da, ayrıqsha jergilikli ayrıqshalıqlarǵa iye. Maorilar kórkem óneriniń áyyemgi estelikleri — tas hám súyek naǵıs oyıwshılıǵı, zergerlik hám diywal jazıwlar bolıp tabıladı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında jergilikli súwretshilik mektebi qáliplesti (súwretshiler G. Lindauer, Ch. F. Goldi, P. Vander Velden, J. Neyrn, A. F. Nikoll, L. Mitchell, músinshi R. O. Gross, fafik E. Mervin Teylor hám basqalar). Súwretshiler maorilar turmısı hám mámleket tábiyatın súwretledi. Monumental súwretshilik, músinshilik, qala hám industrial tábiyat kórinisi rawajlanbaqta.

== Muzıkası ==
Maori xalıqlarında dástúr qosıq hám oyınları dástúr bolǵan; epikalıq, lirikalıq, miynet qosıqları mudamı náziklik penen atqarılǵan. Muzıka ásbapları: truba (pu; shıǵanaq, aǵash, qabaqtan islenedi), fleyta túrleri (porutu, uio, koauau), toqpaq, ısqırıq, gong, kastanyet (tokere). Qosıq ayaq oyın kórkem ónerinde tábiyattaǵı dawıslarǵa eliklew keń tarqalǵan. XIX ásir baslarında Evropadan kóship kelgen (tiykarınan, inglis) ler kórkem óneri rawajlandi. XIX ásirde jergilikli hám Batıs Evropa muzıka dástúrleri negizinde professional muzıka payda boldı. XIX ásir aqırında dáslepki simfoniyalıq orkestrlar dúzildi. XX ásirde jergilikli kórkem ónerge qızıǵıwshılıq arttı (A. Ngata basshılıǵındaǵı jas maorilar dep atalǵan háreket). Bir qansha folklor ansamblleri, atap aytqanda, Vellingtonda &quot;Ngati Poneke&quot; (maori muzıkashıları V. Guata, T. R. Karepa) ansambli dúzildi. XX ásir mámlekettegi professional toparlar arasında Jańa Zelandiya radiosı simfoniyalıq orkestri (1947), Jaslar orkestri (1959), Milliy opera (1954) hám Milliy balet (1955) truppaları, kompozitorlardan G. Xill, D. Lilbyorn, D. Farkuaer, K. Smol, E. Lokvud ataqlı.

== Teatrı ==
1930-jıllarda opera hám drama háweskerleri truppalari, 1950-jıllardıń basında kóshpeli professional truppalar (&quot;Nyu Zilend pleyers&quot;, &quot;Sautern komedi pleyers&quot;, &quot;Daunsteyj&quot;, &quot;Komyuniti arts servis tietr&quot;) payda boldı. 1960-jıl professional jańa zeland baleti payda boldı. Oklend qalasında yarım professional &quot;Sentral tietr&quot;, Danidinda menshikli &quot;Glob tietr&quot; teatrları isleydi. Rejissyorlar S. Birn, R. Barker, K. Ketkart, aktyorlar R. Stoun, D. Fermeyd, dramaturglar J. Bakster, J. Koppard, A. Kernou ataqlı.

== Kinosı ==
1898-jıl dáslepki qısqa metrajlı hújjetli film súwretke alınǵan. 1912-jıl Vellingtonda &quot;Neeshenal film yunit&quot; mámleket kinostudiyası dúzildi. Birinshi jáhán urısı jılları (1914-1918) áskeriy xronika, XX ásirlerde, tiykarınan, qısqa metrajlı filmler jaratıldı. Kórkem kinematografiyanıń tiykarshısı rejissyor R. Xeyuord bolıp tabıladı [&quot;Doslıq jolları boylap&quot; (1936), &quot;Maorilardi súyiw&quot; (1972) filmleri]. 1936-jıl inglis kinorejissyorı J. Grirson járdemi menen bir qansha hújjetli filmler jaratıldı. Kórkem filmlerden &quot;Shıdam bere almaǵan tosıq&quot; (rejissyorlar R. Mayrams hám J. Oshi), &quot;Testler ushın súwretsheler&quot; (rejissyorı D. Stivens), &quot;Perzentler qaytıp atır&quot; (1980, rejissyorı P. Monder) sıyaqlı filmler itibarǵa ılayıq.

== Galereya ==
== Ózbekstan — Jańa Zelandiya qatnasları ==
Eki mámleket arasında diplomatiyalıq qatnasları 1992-jıl 19-martta ornatılǵan bolıwına qaramay, Jańa Zelandiya nıń geografiyalıq tárepten uzaqta jaylasqanlıǵı mámleketler arasındaǵı sawda-ekonomikalıq qatnaslarǵa óz tásirin kórsetip atır. 2004-jıl yanvar-noyabrde Ózbekstan Respublikası menen bolǵan tovar aylanbası 210,2 mıń AQSh dolların, onnan eksport 20,3 mıń, import 189,9 mıń AQSh dolların quradı. Ózbekstanda &quot;SH'yek. 1 e\uye11 egu&quot; Ózbekstan — Jańa Zelandiya qospa kárxanası bar. Jańa Zelandiya húkimeti óz mámleketindegi joqarı oqıw orınları magistraturasında tálim alıw ushın Ózbekstanlıq 4 studentke finanslıq járdem kórsetti. Sonıń menen birge, kem támiyinlengen shańaraq hayallarınıń tálimi ushın Samarqand isbilermen áyeller associaciyasına 5 mıń AQSh dolları muǵdarında grant ajırattı.


{{Okeaniya}}

[[Kategoriya:Jańa Zelandiya| ]]
[[Kategoriya:Okeaniya]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]</text>
      <sha1>elmkru5gm2oabnmfipoh0ww17qhyx5q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jer orta teńizi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3169</id>
    <revision>
      <id>120999</id>
      <parentid>107425</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:25:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120999</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="350" sha1="0dwv6sdjg70irhrqx4zjypt8q37ji2x" xml:space="preserve">{{Dereksiz}}
[[File:Locatie Middellandse Zee.PNG|thumb|250px|Jer orta teńizi]]
'''Jer orta teńizi''' — Jer sharınıń oraylıq aymaǵında jaylasqan [[teńiz]]. Arqa tárepten [[Evropa]] hám Qubla tárepten [[Afrika]] materigi menen qorshalǵan.

{{Commonscat|Mediterranean Sea}}

{{geo-stub}}
[[Kategoriya:Geografiya]]
[[Kategoriya:Teńizler]]</text>
      <sha1>0dwv6sdjg70irhrqx4zjypt8q37ji2x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Istanbul BB spor (futbol klubı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3556</id>
    <revision>
      <id>120977</id>
      <parentid>91301</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="225" sha1="nhxv1d5pou5ecmqdlw3o2fdw5wrg7hs" xml:space="preserve">{{Orphan|date=Iyun 2023}}

'''Istanbul BB spor futbol klubı''' — Istanbul qalasınıń futbol klubı.

{{Turkiya Futbol Ligasi}}
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Futbol klublar]]
[[Kategoriya:Túrkiya]]
{{sport-stub}}</text>
      <sha1>nhxv1d5pou5ecmqdlw3o2fdw5wrg7hs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Miroslav Klose</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3893</id>
    <revision>
      <id>121035</id>
      <parentid>114260</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:20:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>121035</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2058" sha1="0jlsjyublk41qb18bivr748je9qnw0l" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
[[Fayl:Miroslav Klose 2014.jpg|nobaý|Miroslav Klose]]
'''Miroslav Klose''' ([[1978|1978-jıl]] [[9-iyun]]) — [[Polsha]]da tuwılǵan [[Germaniya]] [[futbolshı]]sı, oraylıq futbolshı bolıp oynaǵan. [[FIFA jáhán chempionatı]] tariyxında 16 gol menen turnir tariyxında eń kóp gol urǵan futbolshı esaplanadı. Ol 2016-jıl 1-noyabrde futboldan ketkenin járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.yenisafak.com/spor/miroslav-klose-kariyerini-noktaladi-2557046 |title =Arxiv nusqa | qaralǵan sáne =1-11-2016 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20161102172500/http://www.yenisafak.com/spor/miroslav-klose-kariyerini-noktaladi-2557046 |archivedate =2-11-2016}}&lt;/ref&gt;.

== Klubdaǵı karerası ==
=== Blaubach Diedelkopf ===
Ákesi futbolshı [[Jozef Kloze]], anası milliy gandbolshı bolǵan. 10 jasında «SG Blaubach Diedelkopf» komandasında futbol oynawdı baslaǵan hám bul komandada bir jıl futbol oynap, «FC 08 Homborg» komandasına ótken. Bul jerde kórsetken oyını menen [[Bundesliga]] komandalarınan «1-Kayzerslautern» komandasınıń itibarın ózine tarttı.

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
* [http://www.fussballdaten.de/spieler/klosemiroslav/ Miroslav Kloseniń futbol statistikası] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100702230041/http://www.fussballdaten.de/spieler/klosemiroslav/ |date = 2-7-2010 }} {{de}}
* [http://www.miroslav-klose.de/ Miroslav Kloseniń rásmiy web saytı]{{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100308122639/http://www.miroslav-klose.de/ |date =8-3-2010 }} {{de}}
* [http://www.fcbayern.t-home.de/en/teams/profis/12267.php?fcb_sid=920614dc63479042d4bcaa09703b4f9b rásmiy web saytı — Miroslav Kloseniń beti]{{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110430184154/http://www.fcbayern.t-home.de/en/teams/profis/12267.php?fcb_sid=920614dc63479042d4bcaa09703b4f9b |date =30-4-2011 }}{{de}}

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Futbolshılar]]
[[Kategoriya:Bundesliga futbolshıları]]
[[Kategoriya:Serie A futbolshıları]]</text>
      <sha1>0jlsjyublk41qb18bivr748je9qnw0l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bundesliga</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3978</id>
    <revision>
      <id>121038</id>
      <parentid>120387</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:25:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Bundesliga|Bundesliga]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>121038</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="936" sha1="rdbj3pynesos5t2jvckc3ko1jnxr3ds" xml:space="preserve">'''Bundesliga''' ( [[Nemis tili|nem]]. ''Fußball-Bundesliga'') — [[Germaniya]] futbol klublarının professional futbol ligası. Germaniyada futbol ligalarınıń eń úlkeni. Bunda 20 klub belesedi. Chempionatda hár bir komanda 34 oyın ótkizedi. Dúnyanıń eń kúshli futbol ligalarınan biri.

== Chempionlar ==  
* 2009-2010 [[FC Bayern München]] 
* 2008-2009 [[VfL Wolfsburg]]
* 2007-2008 FC Bayern München
* 2006-2007 [[VfB Stuttgart]] 
* 2005-2006 FC Bayern München
* 2004-2005 FC Bayern München
* 2003-2004 [[SV Werder Bremen]] 
* 2002-2003 FC Bayern München
* 2001-2002 [[Borussia Dortmund]] 
* 2000-2001 FC Bayern München
* 1999-2000 FC Bayern München 
* 1998-1999 FC Bayern München 
* 1997-1998 1[[. FC Kaiserslautern]]

== Siltemeler ==
* [http://www.bundesliga.de rasmiy sayt Bundesliga]
* [http://www.dfb.de Deutscher Fußball-Bund (DFB)]

[[Kategoriya:Futbol]]
[[Kategoriya:UEFA]]
[[Kategoriya:Bundesliga]]</text>
      <sha1>rdbj3pynesos5t2jvckc3ko1jnxr3ds</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ispan tili</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4104</id>
    <revision>
      <id>120973</id>
      <parentid>112416</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="385" sha1="p78sbqtsdrp0b4f9blnxyh0euyondz5" xml:space="preserve">[[File:Map-Hispanophone World.svg|right|upright=2|thumb|Ispan tilinde sóylewshi mámleketler]]

'''Ispan tili''' — Hind-Evropa tilleri toparına kiredı hámde Ispan tilinde 320 million adam sóylesedı. Ol sonday-aq [[Ispaniya]] hám Latin Amerikanıń 19 mámleketinıń — rásmıy tili. [[Filippin]]de hám [[AQSH]]ta ıspan tilinde kóp adam sóylesedi.

[[Kategoriya:Tiller]]</text>
      <sha1>p78sbqtsdrp0b4f9blnxyh0euyondz5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ispaniya gazetaları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4149</id>
    <revision>
      <id>120975</id>
      <parentid>112417</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:19:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120975</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4980" sha1="t0eux643ap551lk1snljqm4nwylettz" xml:space="preserve">[[File:Flag of Spain.svg|thumb|right|150px|Ispaniya bayraǵı]]
[[File:EU-Spain.svg|thumb|right|150px|Ispaniya]]

'''Ispaniya gazetaları'''

* ABC  [http://www.abc.es abc.es]  [[Madrid]]

* Alerta  [https://web.archive.org/web/20141227054751/http://www.eldiarioalerta.es/ eldiarioalerta.es] [[Santander|Santander]] 

* El Adelantado de Segovia  [http://www.eladelantado.com eladelantado.com] [[Segovia]] 

* The Times of Earth  [http://www.timesofearth.com timesofearth.com] [[Madrid]], [[Barcelona]] [[Málaga]] 

* El Adelanto de Salamanca [https://web.archive.org/web/20171014023512/http://www.eladelanto.com/ eladelanto.com] [[Salamanca]]

* Ara  [http://www.ara.cat ara.cat]  [[Barcelona]]  [[Katalan dili]]

* Avui [http://www.avui.cat avui.cat]  [[Barcelona]]  [[Katalan dili]]

* Canarias 24 Horas [http://canarias24horas.com canarias24horas.com]  [[Santa Cruz de Tenerife]] 

* Canarias7 [http://www.canarias7.es canarias7.es] [[Las Palmas de Gran Canaria]] 

* El Comercio  [http://www.elcomerciodigital.com elcomerciodigital.com]  [[Gijón]] 


* Córdoba  [http://www.diariocordoba.com diariocordoba.com]  [[Córdoba]] 

* El Correo [http://www.elcorreo.com elcorreo.com]  [[Bilbao]] 

* El Correo de Andalucía

* El Día  [http://www.eldia.es eldia.es]  [[Santa Cruz de Tenerife]] 

* Diari de Girona [http://www.diaridegirona.cat diaridegirona.cat] [[Girona]]  [[Katalan tili]]

* Diari de Sabadell [http://www.diarisabadell.com diarisabadell.com]  [[Sabadell]]  [[Katalan tili]]

* Diari de Tarragona [http://www.diaridetarragona.com diaridetarragona.com]  [[Tarragona]] 

* Diari de Terrassa [http://www.diarideterrassa.es/ diarideterrassa.es]  [[Terrassa]] 

* Diario de Avisos [http://www.diariodeavisos.com diariodeavisos.com]  [[Santa Cruz de La Palma]] 

* Diario de Burgos [http://www.diariodeburgos.es diariodeburgos.es] [[Burgos]] 

* Diario de Cádiz [http://www.diariodecadiz.com diariodecadiz.com] [[Cádiz]] 

* Diario de Ibiza [http://www.diariodeibiza.es diariodeibiza.es] [[Ibiza]] 


* Diario de Jerez [http://www.diariodejerez.com diariodejerez.com]  Jerez de la Frontera

* Diario de León  [http://www.diariodeleon.es diariodeleon.es]  [[León]]

* Diario de Mallorca [http://www.diariodemallorca.es diariodemallorca.es]  [[Palma de Mallorca]] 

* El Diario Montañés [http://www.eldiariomontanes.es eldiariomontanes.es]  [[Santander]]

* Diario de Navarra [http://www.diariodenavarra.es diariodenavarra.es] [[Pamplona]]

* Diario de Noticias  [http://www.diariodenoticias.com diariodenoticias.com]

* Diario de Sevilla [http://www.diariodesevilla.com diariodesevilla.com] [[Seville]]

* Diario del AltoAragón [http://www.diariodelaltoaragon.es diariodelaltoaragon.es]  [[Huesca]]

* Diario Sur [http://www.diariosur.es diariosur.es]  [[Málaga]] 

* El Diario Vasco [http://www.diariovasco.com diariovasco.com]  [[San Sebastián]]

* Faro de Vigo [http://www.farodevigo.es farodevigo.es] [[Vigo]]


* La Gaceta Regional de Salamanca [http://www.lagacetadesalamanca.com lagacetadesalamanca.com] [[Salamanca]]

* Heraldo de Aragón [http://www.heraldo.es heraldo.es] [[Zaragoza]] 

* Huelva Información [http://www.huelvainformacion.es huelvainformacion.es]  [[Huelva]] 

* HoyLunes [http://www.hoylunes.com hoylunes.com]  [[Valensiya]] 

* Ideal  [http://www.ideal.es ideal.es] 

* Información [http://www.diarioinformacion.com diarioinformacion.com] [[Alicante]] 

* Jaén  [http://www.diariojaen.es diariojaen.es] 

* Levante — El Mercantil Valenciano [http://www.levante-emv.es levante-emv.es]  [[Valensiya]] 

* Málaga Hoy [https://web.archive.org/web/20080724232136/http://www.diariomalagahoy.com/ malagahoy.es] [[Málaga]] 

* La Mañana [http://www.lamanyana.es lamanyana.es] [[Lleida]] 

* Menorca [http://www.menorca.info menorca.info] 

* Noticias de Gipuzkoa [http://www.noticiasdegipuzkoa.com noticiasdegipuzkoa.com]  [[Gipuzkoa]] 

* Nueva España [http://www.lanuevaespana.es lanuevaespana.es]  [[Oviedo]] 


* El Norte de Castilla [http://www.elnortedecastilla.es elnortedecastilla.es] [[Valladolid]] 

* La Opinión A Coruña [http://www.laopinioncoruna.com laopinioncoruna.com] 

* La Opinión de Málaga [http://www.laopiniondemalaga.es laopiniondemalaga.es] [[Málaga]] 

* La Opinión de Murcia [http://www.laopiniondemurcia.es laopiniondemurcia.es] [[Murcia]] 

* La Opinión de Tenerife [https://web.archive.org/web/20040514113224/http://www.la-opinion.com/ la-opinion.com] [[Santa Cruz de Tenerife]] 

* La Opinión — El Correo de Zamora [http://www.laopiniondezamora.es laopiniondezamora.es]  [[Zamora]]

* El País [http://www.elpais.es elpais.es]  [[Madrid]] 

* El Periódico de Aragón [http://www.elperiodicodearagon.com elperiodicodearagon.com]  [[Zaragoza]] 

* El Periódico de Catalunya [http://www.elperiodico.com elperiodico.com]  [[Barselona]] 

* El Periódico de Extremadura [http://www.elperiodicoextremadura.com elperiodicoextremadura.com] 

[[Kategoriya:Ispaniya]]
[[Kategoriya:Gazetalar]]</text>
      <sha1>t0eux643ap551lk1snljqm4nwylettz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jayıq (dárya)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4318</id>
    <revision>
      <id>120992</id>
      <parentid>115903</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2343" sha1="1k1d87i3t9cry1prg6z1kdiqzm0i33b" xml:space="preserve">'''Jayıq dáryası''' — [[Rossiya|Rossiya Federatsiyası]] ([[Bashqurtıstan]], [[Chelyabinsk wálayatı|Chelyabinsk]], [[Orenburg wálayatı|Оrenburg]] wálayatları) menen [[Qazaqstan|Qazaqstan Respublikası]] ([[Atırаw wálayatı|Atıraw]], [[Batıs Qazaqstan wálayatı|Batıs Qazaqstan]] wálayatları) aymaǵında jaylasqan dárya.
 
Dárya [[Evropa]] menen [[Aziya]] dúnya bóliklerіn bóliwshi [[Ural tawı|Ural tawları]] menen bіrgе ''shеgаrа'' bоlıp еsaplanadı.
[[File:Urals river Bashkortostan.JPG|thumb|350px|right| Jayıq, [[Ural (Uchаlin rayonı)|Ural]], [[Bashqurtıstan]]]]
Qubla [[Urаl tаwı]] hám [[Kaspiy oypatı]], [[Rossiya|Rossiya Federatsiyası]]nıń [[Bashqurtıstan|Bashqurtıstan Respublikası]], [[Chelyabinsk wálayatı|Chelyabinsk]], [[Orenburg wálayatı|Оrenburg]] hám Qazaqstanıń [[Batıs Qazaqstan wálayatı|Bаtıs Qаzаqstаn]], [[Atıraw wálayatı|Аtıraw]] wálayatları aymaǵınan аǵıp, [[Atiraw|Atıraw]] qalasına jaqın ornalasqan [[Káspiy tеńizi]]nıń bóligіne quyadı. Ulıwma uzınlıǵı 2428 km, suw jiynаlаtuǵın аlаbınıń аymaǵı 237 mıń km², Qazaqstan aymaǵındaǵı uzınlıǵı 1084 km. Jаyıq kóbіnеse qаr suwı menеn (80%) tolısadı. Suw tаsqını gеzіndе оrtа аǵısı tusındа аrnаsı 10 km-gе, аl а'tirapındа bіrnеshе оnlаǵаn km-gе dеyin jаyılаdı. Dárya jоqаrǵı аǵısındа — noyabrdıń bаsındа, оrtа, tómengі bólegindе noyabrdıń аyaǵındа muz qаtıp, muzdıń еriwі tómengi bólegіndе martdıń аyaǵındа baslanıp, joqarǵı bólegindе apreldıń оrtasınа dеyіn sоzılаdı. Dáryadan [[bеkіrе]], [[chоqır]], [[mayshаbаq]], [[kókserke]], [[Káspiy qarakózi]], [[taban bаlıq]], [[Sazan balıq|sazan]], awlanadı. Jayıqtıń bоyındа jaylasqan Rossiya qalalаrı: [[Vеrxnеurаlsk]], [[Mаgnıtоgоrsk]], Оrsk, Nоvоtrоysk, Orenburg, Qazaqstan qalaları: Оrаl (kеmе qаtnawı bаslаnatın jеr), Аtırаwdan. [[Evropa]]  menen [[Aziya]]nıń shа'rtli shеgаrаsı jаyıq dáryası bоyı menen ótеdі.  

== Siltemeler ==
* [https://web.archive.org/web/20160305063929/http://www.zhasalash.kz/sayasat/5476.html Меdvеdеv ushın Jаyıqtıń kúnı kók tıyın]

{{shala}}
[[Kategoriya:Dáryalar]]

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>1k1d87i3t9cry1prg6z1kdiqzm0i33b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jelena Karleuša</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5892</id>
    <revision>
      <id>120998</id>
      <parentid>84397</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:25:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120998</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="890" sha1="mrodfzr9wgb5xdbkxqz3efks9yimx6x" xml:space="preserve">{{Qosıqshı infoqutısı
| Name = Jelena Karleuša
| Img = 
| Img_size = 250px
| Background      = solo_singer
| Birth_name = Јелена Карлеуша
| Alias = 
| Born = {{birth date and age|mf=yes|1978|08|17}}&lt;br /&gt;[[Belgrad]], Yugoslaviya
| Origin = 
| Died =
| Genre = pop
| Occupation = Qosıqshılar
| Instrument = Vocals
| Years_active    = 1995 — present
| Label = 
| URL = [http://www.karleusa.com/ karleusa.com]
}}
{{Shaxs infoqutısı}}
'''Jelena Karleuša''' — pop-qosıqshı.
== Diskografiya ==
=== Albomları ===
* Огледалце (1995)
* Жените се момци (1996)
* Вештице, виле (1997)
* Јелена (1998)
* Гили, гили (1999)
* За своје године (2001)
* Само за твоје очи (2002)
* Магија (2005)
* JK Revolution (2008)
* The Diamond Collection (2009)
* Дива (2012)

[[Kategoriya:Qosıqshılar]]</text>
      <sha1>mrodfzr9wgb5xdbkxqz3efks9yimx6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jaslar TV</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6190</id>
    <revision>
      <id>120989</id>
      <parentid>111580</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:23:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2),  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120989</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4770" sha1="k4p7sh447p1on9bcvu39xgvdvnlmfu5" xml:space="preserve">{{Kompaniya infoqutısı 
| company_name = '''Jaslar TV'''
| company_logo = [[File:Jarlar_TV.png|300px]]
| foundation = 2018
| location = [[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]].
| key_people = [[Baxıtbek Elmanov]]
| revenue = 
| net_income = 
| subsid = 
| homepage = [http://www.jaslar.tv jaslar.tv]
| footnotes =
}}
'''Jaslar TV''' — telekanalı Respublikamızdaǵı qaraqalpaq tilinde jumıs alıp baratuǵın mámleketlik emes jaslarbap birinshi kanal.

2018-jılı 21-yanvar sánesinde Qaraqalpaqstanda birinshi mámleketlik emes telekanal payda boldı&lt;ref&gt;[https://kknews.uz/oz/9550.html]{{Lang-uz|Qoraqalpog‘istonda yangi «Jaslar — TV» telekanali ish boshladi}}&lt;/ref&gt;.

Telekanal tiykarshısı [[Baxıtbek Elmanov]]. Dáslebinde radio 3 ay dawamında test rejiminde efirge uzatıldı. 8-mart sánesinde baslawshılar tárepinen tayarlanǵan kishkene rubrikalar efirge uzatıla basladı. Aradan kóp waqıt ótpey-aq, «Jaslar TV» telekanalı jaslarımızdıń, sonıń menen qatar jası úlkenlerdiń de súyikli telekanalına aylanıp úlgerdi. Búgingi kúnde qaraqalpaq tilinde alıp barılıp atırǵan bir-birinen ájayıp kewil ashar kórsetiwleri, baǵdarlamaları, estrada qosıqshıları tárepinen tayarlanǵan sazlı máwritler, jáhan, ózbek hám qaraqalpaq kino álemindegi hár qıylı janrdaǵı kino hám serialları menen telekanal jaslar menen qatar jası úlkenlerdiń de kewlinen teńdey orın alıp kelmekte!

== Tariyxı ==
«[[Nókis FM]]» radiosı tiykarshısı, ustaz-jurnalist Baxıtbek Elmanov radio qasında jaslarbap telekanal ashıwdı da niyet etken edi. Kóp waqıttan berli rejelestirip júrgen bul niyetin ol 2018-jılı ámelge asırdı. 2018-jılı 21-yanvar sánesinde Qaraqalpaqstanda birinshi mámleketlik emes telekanalǵa tiykar salındı. Kanal tiykarshısı — jurnalist Baxıtbek Elmanov. Bul telekanalǵa «Jaslar TV» degen atama berildi. Telekanal dáslep 3 ay dawamında test rejiminde efirge uzatıldı. Soń rásmiy túrde tastıyqlanıp, 8-mart sánesinde baslawshılar tárepinen tayarlanǵan kishkene rubrikalar efirge uzatıla basladı. Eń dáslep &quot;Men juwap beremen&quot;, &quot;Tet-a-tet&quot; kórsetiwleri tayarlandı. Sońınan quramalı tárizde tayarlanatuǵın reportyorlar menen birgelikte &quot;Jaslar live&quot; hám estrada qosıqshıları haqqında &quot;Juldızlar haqqında&quot; kórsetiwleri efir júzin kórdi. Telekanalda eń dáslep hawazları tıńlawshılar kewlinen orın alǵan radio baslawshılar tele baslawshı sıpatında óz jumısların basladı. Televidinie arqalı radio baslawshı Elmira Ataniyazova &quot;Juldızlar haqqında&quot; kórsetiwi arqalı, soń Farid Orınbaev &quot;Juldızlı xit-parad&quot; kórsetiwi arqalı dóretiwshiliklerin dawam ettirdi. Búgingi kúnge shekem telekanal kóplegen jetiskenliklerge eristi. Baxıtbek Elmanovtıń baslaması menen bir qansha tańlawlarǵa qatnasıp, grand-pri hám basqa da kóplegen nátiyjelerdi qolǵa kiritti. Házirgi kúnde telekanal direktorı Minayxan Palwanova. Direktor orınbasarı Baxtiyar Qalbaev, bas redaktor Ilxam Atamuratov, bas rejissyor Jasurbek Ismayilov, redaktorlar Muslima Mámbetniyazova hám Elmira Ataniyazova.
Búgingi kúnde telekanaldan kóp ǵana kórsetiwler hám baǵdarlamalar orın alǵan. Telekanaldıń jáne bir jetiskenligi basım kópshilik kórsetiwler tuwrıdan-tuwrı efirde alıp barıladı. Telekanal saat dawamında xalqımızǵa sapalı xızmet kórsetip kelmekte!

== Baslawshılar ==
[[Lázzat Esemuratova]], Ulboǵan Erimbetova, Farid Orınbaev, Islam Satullaev, Elmira Ataniyazova, Abbas Usnatdinov, Gawxar Sultamuratova, Muslima Mámbetniyazova, Ǵumshagúl Esemuratova, Inabat Aytbaeva, Biybimaryam Yunusova, Nurjamal Bazarbaeva, Erkin Turganbaev, Minara Qalbaeva, Marjan Alliyarova, Elbrus Utemuratov.

== Kórsetiwler == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+

! colspan=&quot;3&quot; | Tele Programmalar
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''Atı'''
!'''Efir waqtı'''
|-
|1
|Sazlı kesh
|
|-
|2
|Juldızlar haqqında
|
|-
|3
|Jaslar live
|
|-
|4
|Live Nókis fm
|
|-
|5
|Juldızlı xit-parad
|
|-
|6
|Siz súygen qosıqlar tariyxı
|
|-
|7
|Muxabbatım
|
|-
|8
|Sport time
|
|-
|9
|Stopkadr
|hápteniń hár siyshembi
kúni saat 19.35
|-
|10
|Qutlıqlawlar waqtı
|
|-
|11
|The best day
|
|-
|12
|Online-sawbet
|
|-
|13
|Rasın aytqanda
|
|-
|14
|Palapan
|
|}

== Sonıń menen birge qarań ==

* '''[[Nókis FM]]''' — Qaraqalpaqstan Respublikasında birinshi jaslarbap, zamanagóy radiostanciya.
* '''[[Baxıtbek Elmanov]]''' — Qaraqalpaqstanda birinshi jeke radio bolǵan [[Nókis FM]] hám Jaslar TV telekanalı tiykarshısı.

== Derek ==

{{Derekler}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan tеlеvideniesi]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan xabar agentligi]]
[[Kategoriya:Telekanal]]
[[Kategoriya:Nókis]]
[[Kategoriya:Jaslar TV]]</text>
      <sha1>k4p7sh447p1on9bcvu39xgvdvnlmfu5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jasırınbaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6650</id>
    <revision>
      <id>120990</id>
      <parentid>115901</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120990</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1714" sha1="n52ofefmwqqj89z9ymi6hieoofx1iv9" xml:space="preserve">'''Jasırınbaq''' — balalar oyını. 

== Oyınnıń maqseti ==
Balalardı ziyreklikke, shaqqanlıqqa, jaǵdayǵa qarap is tutıwǵa úyretiw.

== Oyınnıń barısı ==
Oyın jolı menen 1,2,3,4,5,6,7 «ketti» dep baslanadı. «Ketti» sózi qaysı balaǵa tuwrı kelse, sol bala kózlerin jumıp turadı. Qalǵan oyınshılar bolsa, túrli táreplerge jasırınadı (Terek artına, shuqırlarǵa). «Jatqan» bala, yaǵnıy kózi jumıq bala kózin ashpay turıp, «boldı ma», «boldı ma» dep soraydı. Jasırınǵan balalardıń birewi «boldı» dep juwap beredi. Sonnan keyin ol jasırınǵan balalardı izlep ketedi. Sol waqıtta balalar bir-birin panalap juwıradı. Jatqan bala olardı quwadı. Eger jasırınǵan oyınshılardan birewi, shetke burin jetip kelse «jettim» dep baqıradı. Eger jasırınǵan balaǵa jetip alıp qolın tiygizse, «qol tiydi, tuttım» dep toqtaydı.

Aqırı uslanǵan bala shekke jetedi, yaǵnıy kózin jumıp turadı. Eger quwǵan bala jasırınǵan oyınshılardıń birde birewin tuta almasa onda jáne jatadı.

== Oyın qaǵıydası ==
Oyın baqshada da, úyde de oynawǵa arnalǵan. Bunda balalardıń ózlerine erkinlik berilgen, tárbiyashı bolsa baqlap baradı. Eger oyın kóshede oynalsa, mashinalar kem háreket etetuǵın jerde alıp barıladı. Eger jasırınǵan balalar «boldı ma» degen sorawǵa «boldı» dep juwap berse, jatqan bala 1,2,3,4,5,6,7 «ketti» dep izley baslaydı.

== Ádebiyatlar ==
* Миллий балалар ойынлары / Пердебай Шылманов -Нөкис .: «Қарақалпақстан» баспасы , 1996. -36 бет .

{{shala}}

[[Kategoriya:Balalar oyınları]]

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>n52ofefmwqqj89z9ymi6hieoofx1iv9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jackson (Mississippi)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6733</id>
    <revision>
      <id>120983</id>
      <parentid>47078</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120983</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6882" sha1="36brey3t0oy95ttswfa9pt7k2jce495" xml:space="preserve">{| align=&quot;right&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;color: #000000; background: #f7f8ff; padding: 4px; font-size:170%;&quot; |
'''Jackson'''&lt;br /&gt;
[[File:JacksonMissColl.png|280px]]
|- style=&quot;background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999&quot;
| '''Kartası'''
|style=&quot;border-left:1px solid #999&quot;| '''Qural'''
|- style=&quot;background:white&quot;
|rowspan=6| [[File:Hinds_County_Mississippi_Incorporated_and_Unincorporated_areas_Jackson_Highlighted.svg|180px|center]]
|- style=&quot;background: white&quot;
|style=&quot;border-left:1px solid #999&quot;| [[File:Seal_of_Jackson,_Mississippi.svg|75px|center]]&lt;ref&gt;https://af.wikipedia.org/wiki/L%C3%AAer:JacksonMSseal.jpg&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;&quot;
|style=&quot;border-left:1px solid #999&quot;|
|- style=&quot;background: #CEDAF2; text-align:center;&quot;
|style=&quot;border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999&quot;| '''Bayraq'''
|- style=&quot;background: white; border-top:1px solid #999;&quot;
|style=&quot;border-left:1px solid #999&quot;| [[File:Flag_of_Jackson,_Mississippi.svg|240px|center]]
|- style=&quot;background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;&quot;
|style=&quot;border-left:1px solid #999&quot;|
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Kontinent'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | [[File:Flag_of_the United_States.svg|border|23px]] [[Qurama Shtatlar]] 
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Mámleket'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | [[File:Flag_of_Mississippi.svg|border|23px]] [[Mississippi]]
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Koordinatası'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | [[Koordinata|32|17|N|90|11|W]]
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Fond'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | [[1822]]
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Korporaciyasi'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | [[1822]]
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Júzeki:'''
| style=&quot;background: #f7f8ff&quot; | &amp;nbsp;
|-
| &amp;nbsp;- Jámi
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 276,7 [[kvadrat kilometr|kv km]]
|-
| &amp;nbsp;'''Teńiz júzesinen biyikligi'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 85m
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|-
|&amp;nbsp;'''Xalqı :'''
| style=&quot;background: #f7f8ff&quot; | &amp;nbsp;
|-
| &amp;nbsp;- Jámi (2013)
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 172&amp;nbsp;638
|-
| &amp;nbsp;- Xalıq tıǵızlılıǵı 
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 678,2/kv km
|-
| &amp;nbsp;- Metropolitan aymaǵı  
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 576&amp;nbsp;382
|-
|&amp;nbsp;'''Waqıt zonası'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | EST ([[UTC-6]]) &lt;br/&gt; Jaz waqıtı: PDT ([[UTC-5]])
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|-
|&amp;nbsp;'''Klimatı'''
| style=&quot;background: #f7f8ff&quot; | &amp;nbsp;
|-
| &amp;nbsp;-  Túri
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | Suptropikalıq
|-
| &amp;nbsp;- Ortasha jıllıq temperatura 
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 18&amp;nbsp;°C
|-
| &amp;nbsp;- Ort.temp.Yanvar/Iyul
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 8/26&amp;nbsp;°C
|-
| &amp;nbsp;-  Ortasha jıllıq jawın 
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | 1,900 mm
|-
|&amp;nbsp;'''Mayor'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | Tony Yarber (D)
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|&amp;nbsp;'''Web saytı'''
| style=&quot;background: #f7f8ff; text-align:center;&quot; | [http://www.jacksonms.gov/ www.jacksonms.gov]
|-  style=&quot;border-top:1px solid #999;&quot;
|}
'''Jackson''' [[AQSh]]tıń [[Mississippi]] shtatında jaylasqan qala bolıp tabıladı. [[Hinds County, Mississippi|Hinds]],[[Madison County, Mississippi|Madison]],[[Rankin County, Mississippi|Rankin]] okrugi quramına kiredi&lt;ref&gt;Cite web|url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/jacksoncitymississippi/PST045217|title=U.S. Census Bureau QuickFacts: Jackson city, Mississippi|website=Census Bureau QuickFacts|language=en-US|access-date=July 4, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202181757/https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/jacksoncitymississippi/PST045217|archive-date=February 2, 2019|url-status=live&lt;/ref&gt;. 
1821-jılda jańa shtat paytaxtı ushın jay retinde tiykar etip salınǵan qala,[[1812-jılǵı urıs]] dáwirinde [[Jańa Orlean urısı]]ndaǵı roli ushın sıylıqlanǵan general [[Endryu Jekson]] húrmetine atalǵan. hám keyinirek ol AQSh prezidenti bolıp xızmet etedi.[[Amerika puqaralar urısı]] waqtında 1863-jılda [[viksburg urısı]] qasında bolǵanınan keyin, general [[Uilyam Tekumse Sherman]] komandirligi astındaǵı Birlespe áskerleri [[Jekson ekspediciyası|Jeksondı qamal qılıw]]ın baslaydı. Keyinirek qala janıp kúl bolǵan&lt;ref&gt;Cite web|url=http://www.jacksonms.gov/visitors/history|archive-url=https://web. archive. org/web/20100510192414/http:/ /www.jacksonms.gov/visitors/history|url-status=dead|archive-date=10 -may, 2010 -yil|title=Rásmiy Jekson qalası, Missisipi veb-saytı — Jekson tariyxı|date=2010 -jıl, 10 -may|kirish sánesi =2018-jıl, 4-iyul&lt;/ref&gt;.
== Xalqı ==
173,514 dana xalıq jasaydi (2010)&lt;ref name=&quot;metrojacksoneda.com&quot;&gt;cite web|title=Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas Population Totals and Components of Change: 2010-2019|url=https://www.census.gov/data/tables/time-series/demo/popest/2010s-total-metro-and-micro-statistical-areas.html|access-date=May 13, 2020&lt;/ref&gt;.

== Geografiyası ==
Maydanı — 276,7 km2. Sonnan 271,7 km2 qurǵaqlıq, 5,0 km2 bolsa suw maydanı bolıp tabıladı. Teńiz júzinen ortasha 85m biyiklikte jaylasqan&lt;ref&gt;cite web| url=https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/DEC/10_SF1/G001/1590000US2808936000| title=Geographic Identifiers: 2010 Census Summary File 1 (G001): Jackson city (part), Madison County, Mississippi| work=American Factfinder| publisher=U.S. Census Bureau| access-date=August 16, 2017| archive-url=https://archive.today/20200213160827/https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/DEC/10_SF1/G001/1590000US2808936000| archive-date=February 13, 2020| url-status=dead&lt;/ref&gt;.
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;250&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
File: JacksonMS Downtown Panorama.jpg|Jackson tábiyat kórinisi.
File: Jackson December 2018 37 (Old Mississippi State Capitol).jpg|[[Old Mississippi State Capitol| Missisipi eski Kapitoliysi]], Jackson qala orayı|alt=
File: Jackson Mississippi.jpg|Jekson Missisipi fotosúwreti [[ Xalıq aralıq kosmik stanciya]]
&lt;/gallery&gt;

== Sırtqı siltemeler ==
[[US-geo-stub]]
== Siltemeler ==
* [http://www.jacksonms.gov jacksonms.gov]
== Derekler ==

[[Kategoriya :Mississippi qalalari, AQSh qalaları, geografiya, jer atamaları]]</text>
      <sha1>36brey3t0oy95ttswfa9pt7k2jce495</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Izbasar Fazılov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6788</id>
    <revision>
      <id>120981</id>
      <parentid>112428</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:21:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120981</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8800" sha1="5tftzt1zoc45gueilb3fdigd1811kun" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı|qaytıs bolǵan sánesi=13.01.1961|atı=Izbasar Pazıl ulı Fazılov|dóretiwshilik túri=[[poeziya]]|tuwılǵan jeri=[[Taxtakópir rayonı]]|perzentleri=Bekpolat (ulı)}}
[[Fayl:Izbasar_Fazılov.png|nobaý|Izbasar Fazılov]]

'''Izbasar Fazılov'''— (1909-1961)XX ásir [[qaraqalpaq ádebiyatı]]ndaǵı talantlı shayırlardıń biri.

== Ómirbayanı ==
I.Fazılov 1909-jılı Taxtakópir rayonında tuwılǵan. [[Qaraqalpaqstan]] Jazıwshılar Awqamın dúziwshilerdiń biri. Ol 20-jılları, dáslep Shımbaydaǵı internatta, sońınan 1925 — 1926-jılları Qazaqstandaǵı Orenburg qalasındaǵı áskeriy mektepte bilim aladı.
1926-jılı [[Tórtkúl]] qalasına kelip awıl xojalıǵı texnikumına oqıwǵa kiredi hám onı pitkergennen soń sol dáwirdegi «Qızıl Qaraqalpaqstan», «Jas Leninshi» gazetalarında juwaplı orınlarda jumıs isleydi. Shayır 1934-jılı burınǵı awqam Jazıwshılarınıń birinshi siezdine keńesshi dawıs penen delegat bolıp qatnasadı. Shayırdıń «Jeńis jolında» (1934), «Qosıqlar» (1934, 1959), «Awıl báhári» (1975) atlı toplamları basılıp shıqtı. I.Fazılov repressiya qurbanı bolıp, nahaq jala sebepli, jigirma jılǵa shamalas qamaqta boladı hám aqlanıp shıqqannan soń dóretiwishilik penen shuǵıllanadı. I.Fazılov shıǵarmaları tematikasınıń baylıǵı, waqıt talabına juwap beriwi, ideyalıq hám kórkemlik birligi, tereń xalıqlıǵı menen ayrılıp turadı. Shayır ótkendegi xalıq turmısın, olardıń awır awhalın anıq kórgen hám jaqsı sezgen. Ol teńsizlik penen eziwshiliktiń barlıq 148 qısıwmetlerin basınan keshirgen. Bunı «Qara qoy» qosıǵında kórkem etip hárbir oqıwshınıń sanasına jetip, oyında qalarlıqtay etip súwretleydi. I.Fazılov Watandı adamgershilik, azatlıq, báhár gúlindey jaynaǵan gúl watan dep maqtanısh etse, 1957-jılı jazılǵan «Men súyemen watan seni» qosıǵında bul ideyanı tereńletedi hám onı óziniń ishki júrek sezimleri menen beredi. Bul qosıǵında shayır Watanǵa shın muhabbat, asqan súyispenshilik penen birge, tereń filosofiyalıq tolǵanıwların beredi. Shayır shıǵarmalarında jańa ideyanı sulıw, kórkem etip jańa ırǵaq, jańa pát, ólshem hám intonaciya menen beredi. Ol xalıq ushın ayanbay xızmet etip, ádebiyatımızdıń tariyxında tereń iz qaldırǵan shayır.

=== Repressiya jıllarında ===
1937-jıldıń avgust ayınıń 6-sánesinde Qaraqalpaqstan IIXK komissarı V.D.Shteyn wálayatlıq partiya komitetiniń sekretarı hám VKP (b) Oraylıq komitetiniń Qaraqalpaqstan boyınsha partkollegiyası xatkeriniń atına arnawlı xat jollaydı. Bul xat mazmunı boyınsha, Izbasar Pazıl ulı álleqashan «xalıq dushpanı» bolıp úlgergen awıllası Qazaqbay Allambergenov penen jasırın baylanısıp, kontrrevolyuciyalıq háreketke qatnasıp júrgen. QQASSR Ishki Isler Xalıq Komissariatınıń usı xatı tiykarında 1937-jıl sentyabr ayınıń 22-sánesinde Qaraqalpaqstan wálayatlıq partiya komitetiniń byuro májilisi Izbasar Fazılov haqqındaǵı partkollegiyanıń sheshimin maqullap, onı partiya qatarınan shıǵaradı. 1937-jıldıń sentyabr ayınıń 26-sánesinde ol Ózbekstan SSR Jınayat Kodeksiniń 1464, 67 statyaları menen qamaqqa alınadı. Dáslep ol 1938-jılı 10-noyabrdegi SSSR Joqarǵı Sudı Áskeriy Kollegiyasınıń húkimi boınsha on jıl qamaqqa hám bes jıl huqıqınan ayırıwǵa húkim etiledi. Qaraqalpaqstan IIXK MKB 3-bóliminiń kishi leytenantı Baxtiozinniń QQASSR Prokuraturasına 1937-jılı 10-dekabr kúni jollaǵan qararında Qaraqalpaqstannıń aymaǵınan «Kontrrevolyuciyashılıq milletshil shólkemniń qatnasıwshıları», «Kontrrevolyuciyalıq qoparıwshılıq jumısların xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında, sonday-aq mádeniy ideologiyalıq frontta da alıp barǵan» degen ayıplar menen sentyabr-oktyabr aylarınıń ózinde qamaqqa alınǵan 49 adamnan ibarat dizim keltirilgen. Bul dizimde sol dáwirdiń eń iri tulǵaları, qaraqalpaq xalqınıń maqtanısh etken ulları — Qasım Áwezov, Ábiw Qudabaev, Kóptilew Nurmuxammedov, Seyfúlǵábit Májitovler menen bir qatarda, Izbasar Pazıl ulınıń da ismi bar edi.

=== 1950-jılları ===
Izbasar Pazıl ulınıń ómirlik joldası hám ol ketken waqtında endi ǵana dúnyaǵa kelgen perzenti Bekpolatqa jazǵan xatları boyınsha maǵlıwmatlarda, ol 1947-jıldıń 26-sentyabrine deyin Magadan qalasındaǵı qatal tutımdaǵı siyasiy tutqınlar saqlanatuǵın qamaqxanada otıradı. Onnan soń ol sol qaladaǵı №3 jerastı zavodına májbúriy kúsh sıpatında jumıs islewge jiberiledi. Sonnan on jıllıq túrmeni, úsh jıl erkinen ayırıwdı ótep, 1950-jılı Qaraqalpaqstanǵa qaytadı. Úlken úmitler, keleshek haqqındaǵı arzıw-ármanlar menen tuwǵan jerine qaytqan hám awır keselge shatılsa da ruwxı, erki sınbaǵan shayırǵa Keńes hákimiyatı jáne judalıqtı múnásip kórip, ol ekinshi márte: azatlıqtaǵı ómiri bir jılǵa jetpey-aq, 1951-jıldıń 11-iyuninde taǵı da qamaqqa alınıp, bul saparı Rossiyanıń eń bir túpkirindegi Qızıljar (Krasnoyar) úlkesine súrgin etiledi.

=== Aqlanıwı ===
1957-jıl 13-iyunde SSSR Joqarǵı sudı Áskeriy Kollegiyası tárepinen Izbasar Fazılovtıń óz isin qarap shıǵıw haqqındaǵı arzası qaraladı hám ol «gúnasız» dep tabılıp, azat etiledi. Bul saparı ol dárriw watanına qayta qoymaydı. A.Begimov onı izlep xat jazǵannan keyin ǵana, tuwılǵan jerdiń diydarı onı jáne ózine sharlap, 1959-jıldıń basında ol eline jáne qaytıp keledi.

=== Ómiriniń sońǵı jılları ===
Shayır ómiriniń sońǵı jıllarında «Ámiwdárya» jurnalınıń poeziya bólimin basqaradı. 1961-jılı 13-yanvarda sol azaplı jıllarda arttırǵan awır kesellik sebepli dúnyadan ótedi&lt;ref&gt;{{Web deregi| url=https://kknews.uz/kk/57475.html | first=Gúlbáhár|second=Nuratdinova|bet=kknews.uz|work=Қәдди бүгилмеген қәлем ийеси}}&lt;/ref&gt;.

== Dóretiwshiligi ==
Xalıqqa belgili shayır sıpatında XX ásirdiń 30-jıllarında tanıldı. Ol qaraqalpaq ádebiyatına &quot;Qara qoy&quot; qosıǵı menen kirip keldi. Qosıq shayırdıń óz basındaǵı turmıstan alınǵan, anıq bir waqıyanı sáwlelendirgen kórkem shıǵarma bolıp qaldı. İ.Fazılov 30-jılları Tórtkúl awıl xojalıq texnikumın pitkerip. &quot;Jas leninshi&quot;, &quot;Qızıl Qaraqalpaqstan&quot; gazetalarında isleydi. Onıń birinshi qosıqlar toplamı 1934- jılı &quot;Jeńis jolında&quot; degen at penen Tórtkúlde basılıp shıqtı. Ekinshi qosıqlar toplamı 1936 jılı &quot;Qosıqlar&quot; degen atamada Moskvada basılıp shıqtı. İ.Fazılovtıń shıǵarmaları xalıq arasına keńnen taradı, óz qosıqları menen xalıq massasın jańa turmıstı túsiniwge shaqırdı.Bul nárse sol dáwir talabınan kelip shıqqan unamlı qubılıs edi. Ol kórkem shıǵarmalar dóretiw menen birge qaraqalpaq ádebiyatı máselerin sóz etiwge arnalǵan ádebiy-sın maqalalar da jazdı. &quot;Jeke adamǵa sıyınıwshılıq&quot; degen at penen tariyxta óshpes iz qaldırǵan 30-jıllardaǵı [[repressiya]]lıq háreketler, ǵalaba quwdalawlar İ.Fazılov ómiri hám dóretiwshiligine de óz sayasın saldı. 1937 jılı ol milletshiler sıpatında qaralanadı. Sonnan qaytıp ol ádebiyatqa eliwinshi jıllardıń ekinshi yarımında aralastı. &quot;Ámiwdarya&quot; jurnalınıń poeziya bólimin basqardı. Jurnalistlik jumısın shayırlıq penen baylanıstırıp alıp bardı. 1959 jılı &quot;Qosıqlar&quot; degen at penen úshinshi qosıqlar toplamın jarıqqa shıǵaradı.

İ.Fazılovtıń ádebiyat maydanındaǵı tabısı onın 30-jıllardaǵı dóretpeleriniń salmaǵı menen belgilenedi. Onıń &quot;Sánem qarındas&quot; (1928) qosıǵı qaraqalpaq poeziyasında hayal-qızlardıń teńligin jırlawǵa arnalǵan eń jaqsı shıǵarmalardıń biri boldı. Bunda qaraqalpaq qızlarınıń eki ómiri qatar qoyılıp salıstırılıp súwretlenedi. &quot;İnim&quot;, &quot;Qızım&quot; qosıqlarında jaslardı ilim-bilim iyelewge shaqırıw ideyası sáwlelendiriledi. Qaraqalpaq jaslarınıń el qorǵawǵa shın júrekten tayarlıq sezimlerin bildiriwshi &quot;Tayarman&quot; qosıǵı da dıqqatqa ılayıq. [[Kolxoz]] qurılısı teması İ.Fazılov dóretiwshiligi tematikasında oraylıq orınlardıń birin iyeledi. &quot;Diyxan&quot; (1929), &quot;Atızda&quot; (1930), &quot;Kolxoz ósedi&quot; (1930), &quot;Awıl&quot;, &quot;Egiske házirlen&quot; shıǵarmaları sol dáwirdiń talabınan kelip shıqqan halda kolxoz ómirin sáwlelendiriwge arnalǵan. Shayırdıń &quot;Kolxoz báhári&quot; atlı poeması awıl turmısınıń tutas bir kórinisin sáwlelendiriwi menen ózgeshelenedi.

== Derekler ==
{{Derekler}}

{{Qáteler}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]]</text>
      <sha1>5tftzt1zoc45gueilb3fdigd1811kun</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Indoneziya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6851</id>
    <revision>
      <id>120947</id>
      <parentid>115853</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (28) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30467" sha1="dvv3jgcgt4f0egjx66xnpth9i8ye5wj" xml:space="preserve">'''Indoneziya''' (indonezsha: Indonesia), '''Indoneziya Respublikası''' (indonezsha: Republik Indonesia) — [[Qubla-shıǵıs Aziya]]daǵı mámleket. Dúnyadaǵı eń úlken Malay arxipelaginiń 17,5 mıń atawı hám Jańa Gvineya (Batıs Irian) atawınıń batıs bóleginde jaylasqan. Maydanı 1904,6 mıń km2. Xalqı 265 mln adam (2018). Paytaxtı — [[Jakarta]] qalası. Basqarıw tárepten 26 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Indoneziya — unitar respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1945-jılda 18-avgustta qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı — 5 jıl múddetke saylanatuǵın prezident (2001-jıl iyuldan Megavati Sukarnoputri xanım). Mámleket hákimiyatınıń joqarı organı — Xalıq máslahát kongressi. Ol konstituciyanı tastıyıqladı, oǵan bola ózgerisler kirgizildi, prezident hám vitse-prezidentti sayladı. Nızam shıǵarıwshı húkimet bir palatalı parlament — xalıq wákilleri keńesinen ibarat. Ol usı nızam shıǵarıwshı iskerligi menen shuǵıllanadı. Onıń 500 deputatınan 462 danası ulıwma dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám qalǵan 38 danası (áskerler frakciyası) prezident tárepinen tayınlanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident ózi tayınlaǵan húkimet penen birge ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Indoneziya ekvatorial keńliklerde jaylasqan. Jaǵaları az bóleklengen, batpaqlıqlar, mangra putaqzarları bar. Jer maydanınıń yarımınan kóbi ortasha biyik hám awlaq tawlardan, Jańa Gvineyada tolıq emes biyik tawlardan (eń biyik noqatı 5029 m), qalǵan bólegi allyuvial tegisliklerden ibarat. Atawlarda 400 den artıq vulkan bar, sonnan 100 i hárekettegi vulkan. Tektonikalıq háreketler tınbaǵan. Tez-tez kúshli jer silkiniw bolıp turadı. Neft, kómir, temir, marganets, qalay káni, boksit, mıs, qorǵasın, rux, alyuminiy, nikel hám fosfat kánleri bar.

== Íqlımı ==
Indoneziyanıń úlken bóleginde ekvatorial, Yava atawınıń shıǵısı hám Kishi Zond atawlarında subekvatorial ıqlım. Oypatlıqlarda aylıq ortasha temperatura 25-27°. Tawlarda salqınlaw, 1500 m den biyikte jer maydanı geyde muzlaydı. Ekvatorial ıqlımlı orınlarda jıllıq jawın 2000-4000 mm, subekvatorial ıqlımlı orınlarda 2000 mm ge jaqın. Dáryaları qubla-batısınan basqa bóleginde jıl dawamında suwlı. Eń irileri: Kapuas, Barito, Hari, Kampar, Musi, Mamberamo, Digul. Topıraqları mámleket aymaǵınıń 4/5 bólegi (tiykarınan, Úlken Zond atawları hám Batıs Irian) nde joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlarǵa tán qızıl-sarı laterit hám taw laterit topıraqlar; tegisliklerde tropikalıq batpaqlı hám lateritli gley topıraqlar. Jaǵasındaǵı mangra putaqzarlarınıń topıraǵı batpaqlı. Qubla-shıǵısındaǵı tropikalıq ormanlarda qızıl laterit, qurǵaq savannalarda qızıl-qońır topıraqlar tarqalǵan. Oypatlıqta hám 1300-1500 m biyikliktegi taw janbawırlarında mudam jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı ekvatorial ormanlar (fikus, pandaus hám nan terekleri, palma, paporotnikler, bambuk) ósedi. 1300-1500 m hám 2600-3000 m biyikliktegi region tar-tropikalıq ormanlar (emen, qara qayın, kesten, qaraǵay), onnan joqarısı putalıq hám otlaqlar menen qorshalǵan. Qubla-shıǵısta, tiykarınan, japıraq toqıwshı tropikalıq ormanlar (tik teregi, kazuarin) hám savannalar (alang-alang otı hám jabayı shekerqamıd) bar. Indoneziyada meshinler (orangutan, gibbon, makakalar), karkidonlar, pil, malay ayıwı, tapir, banteng buǵısı, keklik, totı quslar, krokodiller (uzınlıǵı 7 m ge shekem), kobra hám buwma jılanlar, kesirtke hám basqalar bar. Indoneziyanıń shıǵıs bóleginde qaltalı haywanlar, jarǵanat, jánnet qusı, kakadu totısı ushıraydı. Shıbın-shirkeyler Indoneziyanıń hámme bóleginde bar, balıq kóp. Az ushıraytuǵın haywanlardı saqlaw maqsetinde Sumatra, Kalimantan, Yava hám basqa atawlarda qorıqxanalar dúzilgen. Milliy baǵları: Gunung-Lyoser, Komodo-PádarRinko, Ujung-Kulon hám basqalar. Bir neshe teńiz baǵları hám qorıqxanalar bar.

== Xalqı ==
Indoneziyada 300 ge jaqın elat hám etnikalıq topar jasaydı. Mámleket xalqınıń 96% tili, mádeniyatı hám úrp-ádetine kóre malayya-polineziya til shańaraǵınıń indonez toparına tiyisli. Bulardan eń irileri: yavalıqlar, sundlar, maduralar, malayyalar, jakartalıqlar, achelar, bataklar, dayaklar hám basqalar. Bulardan tısqarı, Indoneziyada melanezlar, papuaslar, qıtaylar, arablar, gollandlar, hindler hám basqalar jasaydı. Mámleket tili — indonez tili. Tiykarǵı din — islam dini. Xalıqtıń 80% musulmanlar, 10% xristianlar, qalǵan bólegi hinduiylik, buddaviylik, konfuciylik hám jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Indoneziya xalqınıń 2/3 bólegi mámleket aymaǵınıń 7% in quraǵan Yava atawında. Xalıqtıń 70% i awıllarda jasaydı. Iri qalaları: Jakarta, Surabayya, Bandung, Semarang, Medan.

== Tariyxı ==
Indoneziya — házirgi tiptegi insan (pitekantrop, yavantrop) qáliplesken oraylardan biri. Eramızǵa shekemgi II ásirge tiyisli estelikler saqlanǵan. Yava, Malayya atawlarında Taruma hám Kalinga, Sumatrada Malayyu hám Shrivijayya mámleketleri shólkemlestirilgen. Olarda hinduiylik hám buddaviylik tarqala basladı. Eramızdıń VII ásirde bir neshe mayda mámleketler birlesip, Shrivijayya imperiyasına aylandı. VIII ásir 1-yarımında Yavada Mataram mámleketi payda boldı. 1025-jıl Shrivijayya kriziske ushıradı. XI ásirdiń 40 -jıllarında Mataram Kediri (XIII ásirden Singasari) hám Jangala mámleketlerine bólinip ketti. 1120-jıl Kediri ilgeri Mataramǵa qaraslı barlıq jerlerdi birlestirdi, basqa atawlar ústinen qadaǵalaw ornattı. XIII ásir aqırında Singasari jemirilip, onıń ornında Majapaxit imperiyası dúzildi (1293- shama menen 1520). Majapaxit imperiyası orta ásirlerde eń iri ulıwma indonez mámleketi bolǵan. XIV ásirde Hindstan hám Malakkadan Indoneziyaǵa islam dini kirip keldi. Arxipelaginiń kóp bólegin iyelegen Majapaxit imperiyası musulman sultanlıqlarına bólinip ketkennen keyin (XVI ásir), Indoneziya aymaǵına evropalıqlar (portugallar, gollandlar) kirip kele basladı. 1602-jıl gollandlar Indoneziyada Ost-Indiya kompaniyasına tiykar saldı. Bul kompaniya mámlekettiń ádewir bólegin ózine baǵınıqlı etip aldı. 1811-jıl Indoneziyanı inglisler basıp aldı. Biraq, 1814-jılǵı Angliya-Niderlandiya kelisimine kóre, Indoneziya taǵı Niderlandiya qolına ótti.

Indoneziya xalqı shet el puqara basqınshılarına qarsı gúres alıp bardı. Diponegoro basshılıǵında Yavada (1825-1830), Imam Bajan jetekshiliginde Sumatrada (1830-1839), Acheda (1873-1903) kóterilgen kóterilisler tariyxta ataqlı. XX ásir basında milliy azatlıq háreketi bir qansha keńeydi. 1908-jıl Yavada &quot;Budi utomo&quot; (&quot;Joqarı maqset&quot;) atlı birinshi milliy shólkem payda boldı. Golland kolonizatorlarına qarsı 1923-jıl temirjolshılardıń ulıwma is taslawı bolıp ótti. 1926-jıl indonez xalqı kolonizatorlikke qarsı kóterilis kóterdi, biraq ol bastırıldı. 1927-jıl Axmet Sukarno basshılıǵında Milliy partiya dúzildi. Indoneziya ǵárezsizligin talap etip, xalıq arasında abıroy qazanǵan bul partiyanıń iskerligi qadaǵan etildi, Sukarno jáne onıń tárepdarları qamaqqa alındı (1929). 1931-jıldan Milliy partiya Indoneziya partiyası dep at berildi. 1937-jıl milliy revolyuciya tárepdarları Indonez xalqı háreketi (Gerindo) shólkemin dúzdi.

1942-1945-jıllarda Indoneziyanı Yaponiya basıp aldı. Yaponiya Ekinshi jáhán urısında jeńiliske ushıraǵannan keyin, mámleket ǵárezsiz Indoneziya Respublikası dep daǵaza etildi (1945-jıl 17-avgust). A. Sukarno onıń prezidenti etip saylandı. Respublika Konstituciyası qabıllandı. Biraq 1945-jıl 6-sentyabrde Indoneziyaǵa inglis, keyin golland áskerleri bastırıp kirdi. Indoneziya xalqı basqınshılarǵa qarsı 4 jıl gúres alıp bardı. Aqır-aqıbette, Gollandiya Indoneziya ǵárezsizligin tán alıwǵa májbúr boldı (1949-jıl noyabr). Biraq ol Indoneziya ǵárezsizligine zıyan keltiretuǵın kelisim dúziwge eristi. Indoneziya 16 aymaqqa bólip taslandı; mámleket &quot;Indoneziya Qurama Shtatları&quot; atı menen júrgizile basladı, Gollandiya Indoneziyanıń bir bólegi (Batıs Irian) n óz qol astında saqlap qaldı. Indoneziya xalqı óz mámleketin tolıq azat etiw ushın gúresti dawam ettirdi. 1950-jıl 6-avgustta Indoneziya unitar (qurama) mámleket dep daǵaza etildi. Húkimet Indoneziya ushın tiyisli bolǵan kelisimlerdi moyınlamaw haqqında qarar qabıl etti (1956-jıl aprel). 1957-jıldıń aqırında Indoneziya húkimeti mámlekettegi shet el puqaralarına qaraslı barlıq kárxana, plantaciya hám banklerdi óz qadaǵalawına aldı. 1957-jıl Sukarno mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq apparatın qayta dúzdi. Prezident dekreti menen 1945-jılǵı Konstituciya jáne kúshke kirdi (1959-jıl iyul). Biraq Indoneziya húkimeti hám milliy patriotlarǵa qarsı qoparıwshılıq háreketi toqtamadı. 1956-jıl Sumatra hám Sulaveside ayırıwshılar qurallı kóterilis basladı. Húkimet áskerleri xalıqtıń járdemi menen kóterilisshilerdi joq etti (1961).

Batıs Iriandı Indoneziya quramına qosıp alıwdı tınısh jol menen sheshe almaǵannan soń, Indoneziya patriotları golland basqınshılarına qarsı qurallı gúres basladı (1962). 1963-jıl 1-mayda Batıs Irian Indoneziya Respublikası quramına qosıp alındı. Prezident Sukarno mámleket ǵárezsizligin bekkemlew, ekonomikanı kóteriw, dúnyadaǵı barlıq mámleketler menen doslıq hám sheriklik jolın tuttı. Biraq ishki siyasiy turaqsızlıq (áskerler, ayırıwshılar hám islam dogmatikleriniń kóterilisleri), shep hám oń kúshlerdiń ózara gúresi barǵan sayın kúsheyiwi &quot;1965-jıl 30-sentyabr&quot; waqıyalarına alıp keldi. Armiya administraciyasınıń qarsılasları arasındaǵı bir zatqa mawasasız ǵayratkerler kompartiya basshılarınıń jardemi menen mámleket awdarıspaǵın etiwge urındı. Olardıń is-háreketleri joq etilgennen keyin, Sukarno húkimetten shetlestirildi hám &quot;jańa tártip&quot; ornatıwǵa kirisildi. 1966-jılda general Suharto waqıtsha (1968-jıldan rásmiy) prezident bolıp qaldı. Áskerler basshılıǵındaǵı húkimet ishki oppoziciyanı keskin sheklep, bazar xojalıǵına ótiw arqalı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew wazıypasın qoydı. Indoneziya aktiv sırtqı siyasat ótkerip, milliy rawajlanıw ushın qolaylı shárayattı támiyinlew jolınan bardı. Jalpı ónim islep shıǵarıwdı kóbeytiw pátleri astı, xalıq jan basına tuwrı keletuǵın dáramat kóbeydi.

Suharto 6-múddetke prezident etip saylandı, biraq 1998-jıl baslarında mámleket finanslıq kriziske tap boldı. Xalıqtıń kópshiligi, ásirese, student jaslar bul kriziste prezidentti ayıplap, kóshelerde narazılıq kórsetiwlerin ótkerdi. Sonday bir jaǵdayda Xalıq máslahát kongressi Suhartonı 7-múddetke jáne prezident etip sayladı. Bul waqıya xalıqtıń ǵázebin jáne de asırdı hám tınısh kórsetiwler qozǵalań kórinisin ala basladı. Prezidenttiń napaqa beriw haqqındaǵı talaplar kúsheydi. Aqır-aqıbette, Suharto napaqaǵa shıǵıwǵa májbúr boldı hám konstituciyaǵa qaray 1998-jıl 21-may kúni vitse-prezident Burhoniddin Yusuf Habibiy prezident lawazımın iyeledi. Biraq onıń bul lawazımdaǵı iskerligi uzaqqa barmadı. Joqarı siyasiy topar ǵayratkerleriniń ózimshillik penen talanıwlarınan narazı bolǵan xalıqtıń talabı menen B. Yu. Xabibiy napaqaǵa shıǵarıldı. 1999-jıl oktyabrden Vohid Abdurahman, 2001-jıl iyuldan A. Sukarnonıń qızı Megavati Sukarnoputri prezident lawazımına saylandı. Indoneziya — 1950-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 17-avgust — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1945). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 23-mayda ornattı.

== Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları ==
Birlik hám rawajlanıw partiyası, 1973-jılda musulmanlardıń 4 partiyası qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen; Indoneziya demokratiyalıq partiyası, 1973-jılda 5 partiyanıń qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen; Golkar (funkcional toparlar), 1964-jıl siyasiy partiyalarǵa kirmeytuǵın mámleket xizmetkerleri, kásiplik awqam, jaslar, hayal-qızlar, diniy shólkemler wákilleri awqamı retinde dúzilgen, 1998-jılda partiyaǵa aylandırılǵan; Indoneziya demokratiyalıq partiyası (gúresshi), 1998-jılda dúzilgen; Milliy mandat partiyası, 1998-jılda dúzilgen; Milliy oyanıw partiyası, 1998-jılda dúzilgen. Ulıwma indoneziya miynetkeshler awqamı kásiplik birlespesine 1973-jılda tiykar salınǵan; Ulıwma indoneziya jumısshılar awqamı (&quot;Gúlleniw&quot;) kásiplik birlespesi 1992-jılda dúzilgen.

== Xojalıǵı ==
Indoneneziya — agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi ortasha 17% ti quraydı jáne bul úles barǵan sayın azayıp barmaqta. Áyne waqıtta awıl xojalıǵı ónimleri kólemi kóbeymekte. Bul jaǵday dıyqanshılıq hám shárwashılıq intensiv kórinis alıp atırǵanı menen de, egislikler keńeyiwi, atap aytqanda, az jerli dıyqanlar jańa ózlestirilgen jerlerge kóship barıwı menen de baylanıslı.

== Awıl xojalıǵı ==
Awıl xojalıǵı — Indoneziya ekonomikasınıń jetekshi tarmaǵı. Miynetke jaramlı xalıqtıń yarımınan kóbi awıl xojalıǵında bánt. Indoneziya tábiyiy kauchuk (jılına 1 mln. tonnadan artıq) hám palma mayı (jılına 2 mln. tonna maylı palma ónimleri) islep shıǵarıw boyınsha dúnyada 1-orında turadı, tropikalıq terek aǵashınan jasalǵan buyımlar, temeki, kofe (jılına 400 mıń tonna), shay (250 mıń tonna), tatımlıq, dárilik ósimlikler, sonıń menen birge, balıq (jılına 3 mln. tonna awlanadı) hám teńiz ónimlerin jetkerip beretuǵın eń úlken mámleket bolıp tabıladı. Tiykarǵı dánli egin — salı, mákke. Ayırım eginlerden 2 ret ónim alınadı. Shárwashılıǵında qaramal (atap aytqanda, buǵı), shoshqa, eshki, qoy, jılqı, qus baǵıladı. Indoneziya aymaǵınıń 65% orman menen qorshalǵan bolıp, qımbat bahalı aǵash tayarlanadı.

== Sanaatı ==
Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi ortasha 20% ti quraydı. Kánshilik sanaatı byudjet túsimleriniń ádewir bólegin támiyinleydi. Jılına ortasha 576 mln. barrel neft qazıp alınadı. Neft kánleri, tiykarınan, Sumatra atawında, sonıń menen birge, Yava teńizi hám Makasar buǵazında. Indoneziya suyultırılǵan tábiyiy gazdı shetke shıǵarıwda dúnyada 1-orında (jılına 90 mlrd. m3 tan kóbirek gaz qazıp alınadı), qalay qazıp alıwda 2-orında (30 mıń tonnadan aslam), nikel qazıp alıwda 4- orında (2 mln. tonnadan kóp) turadı. Kómir, mıs, uran rudasınıń úlken rezervleri bar. Altın, gúmis, almaz da qazıp alınadı. Ónim islep shıǵarıw sanaatınıń tiykarın tutınıw buyımları: gezleme, tayın kiyim-kenshek, ayaq kiyim, sherim buyımlar, ruwzıgerbap ximiyalıq ónimler, azıq-awqat quraydı. Salı aqlaw, temeki, qant-qumsheker, shay, may, jip gezleme, trikotaj, jut, qurılıs materialları, farmacevtika hám poligrafiya, konditer kárxanaları, mineral tógin hám shina zavodları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Ilim-pán jetiskenlikleri hám joqarı texnologiyaǵa tiykarlanǵan tarmaqlar: kemasazlıq, samolyotsazlıq, ximiya, neft ximiyası, avtomobil jıynaw, radioelektronika úzliksiz rawajlanbaqta. Energetika salasında ıssılıq hám gidroelektrstanciyalar sanı kóbeyip, quwatı asıp barmaqta. Regionda quwatı 200 mVt qa iye bolǵan birinshi geotermal (Jer sharındaǵı ıssılıqtı elektr energiyaǵa aylandırıwshı) elektr stanciya iske túsirilgen. Jılına ortasha 44,3 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı.

Húkimet mámleket ekonomikasında zárúrli áhmiyetke iye bolǵan shet el qarjısın keń ózine tartıw siyasatın ótkerip atır. 1967-1995-jıllarda maqullanǵan investiciyalardıń ulıwma kólemi 131,4 mlrd. dollardı quradı, sonnan 30 mlrd. dollardan artıǵı neft hám gaz qazıp alıwǵa isletildi. Qarjı, tiykarınan, Yaponiya, Ullı Britaniya, Gonkong, AQSh, Singapur, Tayvan, Niderlandiya, Qubla Koreyadan alındı. 1995-jıldan milliy rawajlanıwdıń jańa 25 jıllıq basqıshın ámelge asırıwǵa kirisildi. Bul ilaj Indoneziyanı Aziya — Tınısh okean regionındaǵı jańa sanaatlasqan mámleketler dárejesine kóteriwge arnalǵan.

== Transportı ==
Indoneziyada teńiz transportı jetekshi orında. Portları: Tanjungpriok (Jakarta portı), Surabaya, Palembang, Balikpapan, Ujungpan. Teńiz sawda flotında 3130 mıń tonna dedveyt tonnaǵa iye bolǵan 2 mıńnan aslam keme bar. Temirjoldıń uzınlıǵı 6,6 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 266 mıń km. Batıs Evropadan Avstraliyaǵa barılatuǵın hawa jolı Jakarta arqalı ótedi. Eń úlken neft trubaları: Tanjung—Balikpapan hám Tempino—Plaju. Indoneziya shetke gaz, neft, kauchuk hám kauchuk ónimleri, qalay, kofe hám taǵı basqalar shıǵaradı. Shetten tutınıw buyımları, sanaat shiyki ónimi, shala tayın ónimler, mashina hám ásbap-úskeneler keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı klientleri: Yaponiya, AQSh, Singapur, Germaniya. Pul birligi — Indoneziya rupiyası.

== Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri ==
6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın baslanǵısh májburiy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte de — 6 jıl. Mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli mektepler de bar. Birinshi hám ekinshi basqısh texnika hám kommerciya mektepleri hám soǵan uqsas oqıw orınları óner tálimin beredi. Oqıtıwshılar 3 jıllıq pedagogika mektepleri, pedagogika kolledjleri jáne universitetlerde tayarlanadı. Jakartadaǵı Indoneziya mámleket universiteti (1950-jılda tiykar salınǵan), Milliy universitet (1949-jılda tiykar salınǵan), Jokyakartadaǵı Islam menshikli universiteti (1945-jılda tiykar salınǵan) hám basqalar bar. 1967-jılda dúzilgen Indoneziya pánler institutı 10 ilimiy izertlew institutı, 40 tan artıq ilimiy shólkem hám jámiyetti birlestiredi. Iri kitapxanalar: Jakartadaǵı Ǵalabalıq, Parlament kitapxanaları, Bandung, Bogora, Jokyakarta, Makassar, Medandaǵı kitapxanalar. Jakartada Indoneziya mádeniyatı muzeyi (1778-jılda tiykar salınǵan), Bogorada Zoologiya muzeyi (1894-jılda tiykar salınǵan) bar.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: &quot;Merdeka&quot; (&quot;Azatlıq&quot;, kúndelik gazeta, 1945-jıldan), &quot;Pelita&quot; (&quot;Shıraq&quot;, kúndelik gazeta, 1974-jıldan), &quot;Suara karya&quot; (&quot;Miynetkesh dawısı&quot;, kúndelik gazeta, 1971-jıldan), &quot;Biyeniye Indonesia&quot; (&quot;Indoneziya biznesi&quot;, kúndelik gazeta, 1985-jıldan), &quot;Brita buana&quot; (&quot;Jáhán jańalıqları&quot;, kúndelik gazeta, 1970-jıldan), &quot;Brita yudxa&quot; (&quot;Áskeriy jańalıqlar&quot;, kúndelik gazeta, 1970-jıldan), &quot;Indonezian observer&quot; (&quot;Indoneziya sholıwı&quot;, inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1950-jıldan), &quot;Biznes Nyus&quot; (&quot;Biznes jańalıqları&quot;, indonez tilinde háptesine 3 ret shıǵatuǵın byulleten, 1956-jıldan), &quot;Sinar&quot; (&quot;Hyp&quot;, isbilermenlerdiń háptelik jurnalı, 1993-jıldan). Antara-Milliy informaciya agentligine 1937-jılda tiykar salınǵan. Indoneziya Respublikası radiosı 1945-jılda dúzilgen. Indoneziya Respublikası televideniesine 1962-jıl tiykar salınǵan.

== Ádebiyatı ==
Indoneziya aymaǵınan VII-VIII ásirlerde áyyemgi malayya hám yava tillerinde taslarǵa pitilgen jazıwlar tabılǵan. IX-XI ásirlerde yava ádebiyatı gúllendi (&quot;Ramayana&quot;, &quot;Arjunanıń toyı&quot; vab.). XIV- XVII ásirlerde yavalı jazıwshılar hind eski dóretpeleri (atap aytqanda, &quot;Mahabharata&quot;) hám xalıq dóretiwshiligi tásirinde tariyxıy temada dóretpeler (&quot;Tantu Pangelaran&quot;, &quot;Pararaton&quot;, &quot;Nagaraker-tagama&quot; hám basqalar) jarattı. XV ásirden Yava hám Balida ádebiyat ólshem — machapat hám jańa qosıq formaları engizilip, folklor menen tikkeley baylanısqan dástanlar (&quot;Devaruchi&quot;, &quot;Panji Angreni&quot;, &quot;Damarvulan&quot;) payda boldı. Yava ádebiyatı dástúrleri XVI-XVIII ásirlerdegi sund hám madur ádebiyatınıń rawajlanıwında úlgi boldı. XVI ásirde teńiz jaǵası qalalarında malayya tilindegi ádebiyat kóbirek rawajlandı. Ache sultanlıǵı (XVI-XVII ásirler) nda Hamza Fansuriy, Nuriddin ar-Rapiriy hám basqalar ataqlı malayya shayırları dóretiwshilik etti. XVIII ásirde mámleket sawdası ústinen Niderlandiya qadaǵalawınıń kusheyiwi Indoneziyanıń musulman mámleketleri menen baylanıslarınıń anaǵurlım páseyiwine alıp keldi hám nátiyjede malayya tilindegi ádebiyattıń rawajlanıwı waqtınsha páseydi. Áyne waqıtta tiykarǵı ádebiy til bolıp qalǵan ache tilinde &quot;Malem, Dagang&quot;, &quot;Puchut Muhammad&quot; hám basqa dástanlar jaratıldı. XVIII ásirdiń 2-yarımı hám XIX ásirdiń 1-yarımında yava ádebiyatı gúllendi. Bul ádebiyattıń eski wákilleri Yasadipura 1, Rongovarsito dóretpelerinde jańa dáwir Evropa mádeniyatı sáwlelendirildi.

Indoneziyada milliy azatlıq háreketiniń baslanıwı menen malayya tili siyasiy hám mádeniy tárepten pútkil mámlekettiń birlesiwine alıp keliwshi qural bolıp qaldı. XIX ásir aqırında malayya tilinde payda bolǵan baspasóz jańa ádebiyattıń rawajlanıwına úlken járdem berdi. Jazıwshılardan Marko Kartodikromo hám Semaun birinshi bolıp roman janrında dóretiwshilik etti. XX ásirdiń 20-30-jıllarında S. T. Alishohbona, Hamka, Rustam Effendi hám basqalar jaratqan dóretpeler, &quot;Pujanga Baru&quot; kórkem, social hám siyasiy jurnaldıń baspa etiliwi Indoneziya ádebiyatı rawajlanıwı ushın zárúrli waqıya boldı. 30-jıllar aqırında bir qatar jazıwshılar (H. Anvar, Idrus, P. A. Tur, A. Kartamiharja, U. T. Sontani hám basqalar) dóretiwshiliginde realistlik principler kúsheydi. 50-jıllar baslarında ayırım iri jazıwshı hám dramaturglar az-azdan Xalıq mádeniyatı jámiyeti (LEKRA) átirapına jıynaldı. 1965-jılǵı waqıyalardan keyin bul jámiyet tamamlandı. Házirgi zaman Indoneziya ádebiyatınıń aldıńǵı wákilleri realistlik dástúrdi rawajlandırıp atır. V. S. Rendra, T. Moxtar, A. Rosidi, G. Poyka qosıq hám gúrrińlerinde, M. Bushe, P. Vijaya, Indoneziya Simaputang romanlarında hám basqalardıń dóretpelerinde Indoneziyadaǵı zárúrli social máseleler sáwlelendirilmekte.

== Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri ==
Indoneziya aymaǵında mezolit dáwiri (eramızǵa shekemgi 7-5 mıń jıllıq) ne tiyisli haywan súwretleri, neolit dáwirine tán tasqa pitilgen jazıwlar (Sulavesi atawı qublasındaǵı jalǵızaq súwreti, zerli ılaydan islengen ıdıs buyımlar) tabılǵan. Tómen neolit dáwirinde-aq teksheli qorǵanlar, dolmen (tas maqbara) ler, tas tabıtlar, jez buyımlar — adam háykelleri, burama naǵıslı balta hám túrli ıdıslar jaratılǵan. Eramızdıń baslarında Nias, Sumba, Flores atawlarında tastan jasalǵan ótmishten qalǵan estelikler házirge shekem jetip kelgen. Keyingi dáwirlerge tiyisli arxitekturalıq estelikler, háykeller dinniń kúshli tásirinde jaratılǵan (VII-VIII ásirlerge tiyisli Arjuna, Shrikandi, Bximo piramidaları, olarda Budda ańızları tiykarında jaratılǵan bórttirilgen músinshilik dóretpeleri). Yavada júzege kelgen Barobudur ibadatxanası VIII-IX ásirlerden qalǵan eń iri estelik bolıp tabıladı. Bul piramida úlken tas piramidaǵa uqsap ketedi. Onıń sheńberi, bir neshe km li sıpası diniy syujetli súwretler menen bezetilgen. Barobudur qasında saqlanǵan háykeller de diniy temalar tiykarında jaratılǵan. VIII ásir ortalarınan Mataramda hinduiylik rásmiy dinge aylanǵannan keyin, ımaratlar — Lar Jongrang (IX ásir), (XIV-XV ásirler) hám basqa ibadatxanalar hinduiylik ruwxında qurılǵan. XIII-XV ásirlerde Majapaxit imperiyası dáwirinde hind mádeniyatı tásiri passivlesip, jergilikli dástúrler áhmiyeti kúsheydi. XVI ásirden meshit hám medireseler qurıla basladı.

XVIII-XX ásirlerde Indoneziya qalaları qurılısına Evropa (ásirese, golland) arxitekturası úlken tásir kórsetti. Jakarta, Bandung hám basqa qalalarda basqarıw ımaratlar, mıymanxana, institut, emlewxana, stadion, sanaat kárxanaları hám basqa imaratlar funkcionalizm ruwxında qurıldı. Turar jay hám jámiyetlik ımaratları qurılısında tropikalıq ıqlım ózgeshelikleri esapqa alındı (Bandungdaǵı texnologiya institutı hám basqalar). Indoneziya kórkem óneriniń iri orayı — Balı atawında húkimdarlardıń jartaslardaǵı maqbaraları (XI-XII ásirler) nda, XIV-XV ásirlerge tiyisli piramidalarda diywal súwretleri saqlanǵan. Kitap miniatyurası da rawajlanǵan. Xalıq kórkem óneri rawajlanıwın aǵashtan qurılǵan ımaratlarda, metall, aǵash, súyek buyımlar, gúlli gezlemelerde kóriw múmkin. XVII ásirden baslap, golland kolonizatorları hám basqa basqınshılardıń jábir-zulımı Indoneziya kórkem óneri rawajlanıwına ziyan jetkerdi. Milliy azatlıq háreketi tásirinde zamanagóy kórkem óner qáliplesti (Indoneziya súwretshileri awqamı, 1937-1938-jılları tiykar salınǵan). Azatlıq ushın gúres teması S. Sujoyono, K. Affandi, B. Abdullah, I. B. Made hám basqa súwretshiler dóretiwshiliginde óz kórinisin tawdı. Áyyemgi dástúrlerge iye bolǵan xalıq ámeliy kórkem óneri ǵárezsizlik jıllarında gúllep rawajlandı.

== Muzıkası ==
Muzıkası hind-yava mádeniyatı hám Indoneziyada jasaǵan basqa xalıqlar mádeniyatınıń rawajlanıwı processinde payda bolǵan. 1 mıń jıllıq aqırı hám 2 mıń jıllıq basında Yavada rawajlanǵan muzıka mádeniyatı Qubla Sumatra, Bali, Madur hám basqa atawlardaǵı muzıka rawajlanıwına da tásir etti. Áyyemgi zamanlardan muzıka awıl xalqı turmısına sińip ketken, ónim jıyını, túyeklew sıyaqlı miynet processlerinde qosıq jańlap turǵan. Qubla-shıǵıs Aziyadaǵı basqa muzıkalıq mádeniyatlardan ayrıqsha bolıp, indonezler qor qosıqshılıǵı dástúrlerin dawam ettirip kelmekte. Rawajlanǵan geterofoniya hám kóp dawıslılıq Indoneziya muzıkasına tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Xalıq saz ásbapları orkestri gamelan — Indoneziya maqam muzıka kórkem óneriniń shıńı esaplanadı. XVI ásirde dástúrler negizinde kronchong muzıka forması payda boldı. Indoneziya ǵárezsizlikke eriskennen soń (1945), ulıwma milliy muzıka mádeniyatı rawajlanıwı ushın qolaylı imkan tuwıldı. Professional hám háweskerlik toparları, kamer orkestrler xalıq dástúrlerin rawajlandırmaqta. Sujasmina, A. Pasaribu, Susbini hám basqa tanıqlı kompozitorlar professional muzıka dóretpeleri bolıp tabıladı. Jokyakartada muzıka mektebi (1952-jıldan), Surakartada konservatoriya hám de milliy eski muzıka mektebi (1960) ashıldı. 1968-jıldan Jakartada simfoniyalıq orkestr isleydi.

== Teatr ==
Teatr kórkem óneri ázelden xalıq bayramları hám diniy dástúrlerde ótkeriletuǵın tamashalardan baslanǵan. Tap-pengdalang (atqarıwshılar nıqap kiyip mimikalıq-belgiler menen ayaq oyınǵa túsedi) hám vayang-orang (nızamlasqan teatr qurallarına qatań ámel etiledi) qáwimler Indoneziyaǵa tán dástúriy teatr formaları bolıp tabıladı. Indoneziyada quwırshaq hám saya túsiriw teatrları da rawajlanǵan. Teatr tamashalarınıń tiykarın áyyemgi hind eposları — &quot;Ramayana&quot;, &quot;Mahabharata&quot; dan alınǵan úzindiler, arab ráwiyatları hám jergilikli ertekler shólkemlestirilgen. XIX ásir aqırı hám XX ásir basında zamanagóy teatrlar dúzildi. 50-60-jıllarda &quot;Marxaen&quot;, &quot;Triskokanten&quot; sıyaqlı toparlar dańq qazandı. Olar Indoneziya milliy dramaturgları — Utuy Tatang Sontani, Abu Xapifax, Ali Muhammed, Sanusi Pane hám basqalar, sonıń menen birge, G. Ibsen, A. P. Chexov hám de N. V. Gogol dóretpelerin saxnalastırdı. 50-jıllardan Milliy teatr akademiyası hám basqalar isley basladı.

== Kinosı ==
Dáslepki filmler XX ásir 20-jıllar ortalarında golland rejissyorları tárepinen súwretke alınǵan. 30-jıllar 1-yarımınan qıtaylar menen sheriklikte Indoneziya rejissyorları (Anjar Asmara hám basqalar) indonez tilinde dawıslı filmler jarata basladı. Dıyqanlar ómirin sáwlelendiriwshi &quot;Parex&quot; (1935, rejissyor M. Franken), &quot;Jaqtı oy&quot; (1937, rejissyor A. Balink) sıyaqlı kóplegen filmler aktyorlar Moxtar hám Rukiyax qatnasında jaratıldı. Yaponlar okkupaciyası dáwirinde kinematografiya yapon agitaciyasına xızmet ettirildi. Biraq &quot;Jawın&quot; (rejissyor I. Perbatasari) hám &quot;Ármanlarım&quot; (rejissyor S. Palindi) filmlerinde xalıqtıń milliy ózgesheliklerin sáwlelendiriwge eristi. Urıstan keyin milliy qánigeler jetilisip shıǵa basladı, waqıyalı filmler jaratıw kúsheydi. Jakartada birinshi mámleket kinofirması &quot;PFN&quot;, menshikli kinofirma &quot;Perfini&quot; dúziliwi nátiyjesinde kóplegen kórkem filmler islep shıǵarıldı. &quot;Mayıp&quot; (1952), &quot;Turang&quot;, &quot;Watanǵa qaytıw&quot; (1954), &quot;Mektep diywalı arqasında&quot;, &quot;Altın qońız&quot;, &quot;Shápáátsiz gúná&quot; hám basqa filmler aldıńǵı ideyalardı propaganda etti. 60-jıllar aqırınan milliy kino islep shıǵarıw taǵı háwij ala basladı. Keyingi jıllarda rejissyorlardan V. Umboxtıń &quot;Kishkine juldızlar&quot;, &quot;Anajan&quot;, &quot;Shaxs&quot;, &quot;Pák kelin&quot;, &quot;Toy&quot;, &quot;Boyshań oynaw&quot;, T. Junandidiń &quot;Anajanım&quot;, &quot;Bos árman&quot;, S. Jaydıń &quot;Harir biynápshe gúli-reń tuman&quot;, S. Suvardi Hasannıń &quot;Baxıtsız ógey qız&quot;, &quot;Úmitsizlik kóz jasları&quot; sıyaqlı kórkem filmleri ataqlı boldı.

== Ózbekstan — Indoneziya qatnasları ==
''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan — Indoneziya qatnasları]]'' 

Indoneziya (Indoneziya Respublikası) paytaxtı — Jakarta qalası. BMSh aǵzası.

== Siyasatı ==
== Qurallı kúshleri ==
== Aymaqlıq bóliniwi ==
''Tiykarǵı maqala: [[Indoneziyanıń aymaqlıq bóliniwi]]''

== Geografiyası ==
== Siltewler ==
{{commons|indoneziya}}

== Paydalanılǵan ádebiyatlar ==
Индонезия // Большая советская энциклопедия. — М., 1972. — Т. 10. — С. 539—556.

{{Aziya}}
{{Okeaniya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]
[[Kategoriya:Qubla-Shıǵıs Aziya]]
[[Kategoriya:Okeaniya]]
[[Kategoriya:Indoneziya| ]]</text>
      <sha1>dvv3jgcgt4f0egjx66xnpth9i8ye5wj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kanoe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6946</id>
    <revision>
      <id>121056</id>
      <parentid>49687</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:03:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121056</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1858" sha1="gaovqe2qrkofynawgz86wqpkes1fxuk" xml:space="preserve">'''Kanoe''' ([[Inglis tili|ingl.]] ''canoe'', [[Ispan tili|isp.]]''canoa'' — &quot;qayıq&quot; sózinen; [[Karib teńizi]] hinduları tilinen ózlestirilgen) — túrli xalıqlardıń [[Eskek shúyi|shúy]]ge ornatılmaytuǵın eskek penen basqarılatuǵın kishi ólshemli qayıqları (kemeleri) ushın universal at. Bunday qayıqtı (kemeni) basqarıwdıń ózine tán ózgesheligi eskek esiw usılında bolıp — ol [[kepshe]]ge uqsas bir gúrekli eskek(ler) járdeminde ámelge asırıladı. Kanoe qayıǵında eskek esiwshi(ler) qayıqtıń túbine bir dizelep yamasa arnawlı otırǵıshta otıradı.

== Etimologiya==
&quot;Kanoe&quot; termini kóbinese oyıp islengen hám ásirese [[Arqa Amerika]] [[hindu]]larınıń karkaslı qayıqlarına qarata qollanıladı. Ásirese [[Qayıń|qayıń]] tereginiń qabıǵı menen oralǵan karkaslı qayıqlar kópshilikke belgili. Sonday bolsa da ayırım qáwimler olardı qaplawda [[qaraǵay]], [[xikori]], [[lipa]], [[shırsha]] kibi aǵashlar qabıǵınan yamasa haywan terisinen paydalanǵan. Túrli qáwimlerdiń kanoe qayıqları da ózleriniń pishinleri hám dúzilis ózgeshelikleri menen ajıralıp turǵan, sonıń menen birge, óz atlarına da iye bolǵan. Mısalı, [[ojibve]] hinduları olardı ''jiman'', al eger qayıń tereginiń qabıǵınan islengen bolsa, onda ''wigwas'idjiman''[1] dep ataydı.

Házirde kanoe qayıqları dúnya júzine belgili. Biraq kóbinese olar dástúriy formasın saqlaǵan halda, zamanagóy materiallardan islep shıǵarıladı. Zamanagóy islep shıǵarıwshılar olardı orawda aǵash taxtay, [[paner]], arnawlı shúberek yamasa sintetik plyonka kibi materiallardan paydalanbaqta. Qosımsha aytıw kerek, búgingi kúnde tolıǵı menen [[alyuminiy]] yamasa plastmassadan tayarlanǵan túrleri, hátteki úplep isiriletuǵın kanoe qayıqları da bar.

[[Kategoriya: Sport]]</text>
      <sha1>gaovqe2qrkofynawgz86wqpkes1fxuk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jeep</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6958</id>
    <revision>
      <id>120995</id>
      <parentid>48345</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120995</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1315" sha1="3qaem1vok90xmhjc9zdy87xdw8xlqby" xml:space="preserve">'''Jeep''' — Amerika avtomobil markası bolıp, házirde Stellantis kóp milletli korporatsiyasiga tiyisli. Jeep 1987-jıldan beri Chrysler quramına kiredi, Chrysler óziniń aldınǵı iyesi American Motors Corporation (AMC) den qalǵan aktivleri menen birge Jeep brendini satıp alǵan.

 
Jeepning házirgi ónim assortimenti tek sport ushın mólsherlengen transport qurallarından ibarat. Krossoverlar, joldan sırtda tolıq sáykes keletuǵın SUv hám modeller, sonday-aq bir pikap da islep shıǵaradı. Aldın Jeep assortimentine basqa pikaplar, sonıń menen birge, kishi furgonlar hám bir neshe rodsterlar bolǵan. Jeepning birpara avtomobilleri, mısalı, Grand Cherokee, sánatli SUv segmentine kiredi. Jeep 2016-jılda dúnya boylap 1,4 million dana SUv satqan, bul 2008-jıldaǵı 500 000 den sezilerli dárejede kóp, olardıń úshten eki bólegi Arqa Amerikada satılǵan. 2017-jıldıń birinshi yarımında Fiat-Chryslerning [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHda]] eń kóp sotilgan brendi atınıń aldı. Bir ǵana [[AQSh|AQShda]] 2400 den artıq dilerlik kompaniyaları Jeep markalı avtomobillerdi satıw ushın franchayzing huqıqına iye hám eger Jeep bólek kompaniyaǵa aylantırılsa, onıń ma`nisi 22 den 33, 5 milliard dollarǵa shekem bahalanıp atır.
[[Kategoriya:Avtomobiller]]</text>
      <sha1>3qaem1vok90xmhjc9zdy87xdw8xlqby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>K (latın)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7133</id>
    <revision>
      <id>121049</id>
      <parentid>115933</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:01:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — ,  –  →  —  (5) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121049</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1243" sha1="gq1w9v8i9sk583r3zgvms0kuwxwtr2u" xml:space="preserve">'''K''' háribi tiykarınan jińishke dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń barlıq orınlarında aytıladı hám jazıladı: '''kóz, kók, kún, kásip, kitap, kúlki, kórkem, kiyik, keme, keli-kelsap, kiyim, kán, kámal, kran, kólik, kórik, kiyiz, keklik, ilik''' t.b. Sonday-aq, jekke-siyrek '''karta, kompas, kareta, kran, kabel, kafe''' sıyaqlı sózlerde juwan dawıslılar menen de bir buwında jumsaladı&lt;ref&gt;Mádenbay Dáwletov, Shamshetdin Abdinazimov, Aytmurat Alniyazov. Qaraqalpaq tili imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı. Nókis. «Bilim». 2016. 10-bet.&lt;/ref&gt;.

'''1.''' Qaraqalpaq álipbesiniń on tórtinshi háribi (kirilde) hám sol háriptiń jazılıw (grafikalıq) tańbası. '''K, k''' háripleri sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında da jazıla beredi. '''2.''' Tildiń ortası tańlaydıń ortasına tiyiw, jabısıw  arqalı jasalatuǵın únsiz dawıssız ses — fonema. Bular únli-únsiz bolıp jubaylasıp júredi: '''p — b, t — d, f — v, k — g, q — ǵ''' (QQTS)&lt;ref&gt;Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. IV томлық. II том. Нөкис. «Қарақалпақстан». 1984. 287-bet.&lt;/ref&gt;.

== Derek ==
[[Kategoriya:Fonetika]]</text>
      <sha1>gq1w9v8i9sk583r3zgvms0kuwxwtr2u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jalpı ishki ónim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7190</id>
    <revision>
      <id>120985</id>
      <parentid>49853</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:22:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120985</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1089" sha1="cw62vzm1zt1sfuia012t9v005p4i0m3" xml:space="preserve">'''Jalpı ishki ónim''' ([[Inglis tili|ingl.]] ''gross domestic product'' — GDP, [[Rus tili|rus.]] ''валово́й вну́тренний проду́кт'' — ВВП  ) — belgili bir mámleket aymaǵında, ekonomikanıń barlıq tarwalarında (paydalanılǵan islep shıǵarıw faktorlarınıń milliy tiyisliligine qaramastan tutınıw, eksport qılıw hám toplaw maqsetinde) bir jılda islep shıǵarılǵan barlıq juwmaqlawshı ónim hám xızmetlerdiń (yaǵnıy tikkeley tutınıw, paydalanıw yamasa qollanıw ushın mólsherlengen) jámi bazar bahasın sáwlelendiriwshi makroekonomikalıq kórsetkish. 

Bul koncepciya birinshi ret 1934-jılda [[Simon Kuznec]] tárepinen usınıs etilgen. 

Mámleket jalpı ishki ónimi hám milliy valyutada ańlatılıwı múmkin, hám maǵlıwmat ushın zárúrlik payda bolǵanda sırt el valyutasında birja kursı boyınsha qayta esaplap shıǵılıwı, hátteki zat satıp alıw qábiliyeti pariteti (SQP) boyınsha da júrgiziliwi múmkin (xalıqaralıq salıstırıwlardı anıǵıraq etiw ushın).

[[Kategoriya: Ekonomika]]</text>
      <sha1>cw62vzm1zt1sfuia012t9v005p4i0m3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Karib teńizi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7246</id>
    <revision>
      <id>121058</id>
      <parentid>49660</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:03:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121058</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1071" sha1="4yf0oajmm36y15aiyj3q9t1c84oxiqp" xml:space="preserve">'''Karib teńizi''' ([[Inglis tili|ingl.]] ''Caribbean Sea'', [[Rus tili|rus.]] ''Кари́бское мо́ре'') — [[Atlantika okeanı]] háwiziniń shetindegi yarım tuyıq teńiz bolıp, batıs hám qublada [[Oraylıq Amerike|Oraylıq]] hám [[Qubla Amerika]], arqa hám shıǵısta [[Úlken Antil atawları|Úlken]]  hám [[Kishi Antil atawları]] menen shegaralasqan. Arqa-batısda [[Yukatan buǵazı]] arqalı [[Meksika qoltıǵı]] menen, qubla-batısda jasalma [[Panama kanalı]] arqalı [[Tınısh okeanı]] menen tutasadı.

Karib teńizi 9° hám 22° arqa keńislik arasında hámde 89° hám 60° batıs uzınlıq arasında jaylasıp, onıń maydanı shama menen 2 753 000 km². Qublada ol [[Venesuela]], [[Kolumbiya]] hám [[Panama]]nı, batısda — [[Kosta-Rika]], [[Nikaragua]], [[Gonduras]], [[Gvatemala]], [[Beliz]] hám [[Yukatan yarım atawı]]n, arqada — [[Kuba]], [[Gaiti]], [[Yamayka]] hám [[Puerto-Riko]]nı juwıp tur; al shıǵısta — Kishi Antil atawları mámleketine tutasadı.

[[Kategoriya: Geografiya]]
[[Kategoriya: Teńizler]]</text>
      <sha1>4yf0oajmm36y15aiyj3q9t1c84oxiqp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gúldirsin qorǵanı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7264</id>
    <revision>
      <id>120920</id>
      <parentid>115806</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:31:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — ,  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2007" sha1="7yb5kq3691rzaulwqv6sq5zag64g5xk" xml:space="preserve">[[Fayl:Guldirsin.jpg|nobaý|350px|Gúldirsin qorǵanı]]

'''Gúldirsin qorǵanı''' — biziń eramızǵa shekemgi IV-III ásirler, eramızdıń III, XII-XIII ásirlerine tiyisli arxeologiyalıq estelik bolıp, [[Qaraqalpaqstan]] Respublikasınıń Ellikqala rayonı aymaǵında jaylasqan.


== Qala qurılısı ==
Tariyxıy dáreklerge qaraǵanda, bul qorǵan antik dáwirde payda bolǵan hám Áyyemgi Xorezmniń eń úlken qorǵanlarınıń biri bolıp tabıladı.

Úlken Gúldirsin qorǵanı 350x230 metr ólshemge iye tórtmúyeshlik formasında qurılǵan. Qorǵannıń dárwazası shıǵıs diywaldıń ortasında jaylasqan. Qorǵan diywallarınıń tómengi bólimindegi antik diywallar hám minaralar paqsadan, onıń keyingi bólimleri bolsa qamgerbishten qurılǵan. Diywalları házirgi waqıtqa shekem óz bálentligin joytpaǵan hám ayırım jerlerinde ol 15 metrge shekem jetedi. Keyin ala XII-XIII ásirlerde bul diywal Xorezmshaxlar dáwirinde qayta qurılǵan. Qorǵan eki qabatlı bekkem minaralarǵa iye sırtqı diywal menen bekkemlengen.

Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, orta ásirlerde qorǵannan tek ǵana strategiyalıq maqsetlerde paydalanılǵan hám bul jerde derlik xalıq jasamaǵan. Qazıw jumısları waqtında qorǵannıń ishinen antik hám orta ásirlerge tiyisli kóplegen sapal buyımlar, qoladan islengen buyımlar hám bezewler, teńge pullar tabılǵan. Usı tabılmalardan anıqlanıwınsha, Úlken Gúldirsin aymaǵındaǵı eń sońǵı xalıq jasaǵan dáwir — Xorezm monǵollar tárepinen jawlap alınǵan Muhammed Xorezmshax húkimranlıq etken dáwir — 1220-jıllarǵa barıp taqaladı.

Bul qorǵan menen baylanıslı xalıq arasında kóplegen ańızlar tarqalǵan.

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;

Súwret:GUldirsin.jpg
Súwret:Guldirisn qalasi1.jpg
Súwret:Guldirsin qalasi.jpg
Súwret:Guldirsin qala.jpg
&lt;/gallery&gt;


== Dárekler ==
* [https://web.archive.org/web/20221114162406/https://karinform.uz/kk/article/12582 Karinform.uz]

[[Kategoriya:Estelikler]]</text>
      <sha1>7yb5kq3691rzaulwqv6sq5zag64g5xk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Internette informaciya túrleri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7283</id>
    <revision>
      <id>120954</id>
      <parentid>50131</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="994" sha1="chwyrlyq8bntp4bzhx70ys0jevmckjk" xml:space="preserve">[[Internet]]&lt;nowiki/&gt;te informaciya alıwdıń túrli formaları bar bolıp olardıń hár biriniń informaciya tarmaǵı bar.

Web-saytlar- jeke web-saytlar sociallıq tarmaqlardaǵı kanallar toparlar hám bloglar

Katalog-maǵlıwmatlardı saqlaw ushın arnawlı  atqa iye bolǵan maǵlıwmatlar jıynaǵı

Web-portal — arnawlı islep shıǵılǵan túrli dáreklerden maǵlıwmatlardı toplaw, qayta islew hám onı auditoriyaǵa jetkerip beriw ushın islep shıǵılǵan arnawlı dástúr

Internette informaciya izlewdiń ózine tán tártip qaǵıydaları hám basqıshları bar.Olar tómendegishe:

1)Maǵlıwmatlardı olardıń tili boyınsha izlew

2)Maǵlıwmatlardı olardıń túri boyınsha izlew.Yaǵnıy tekst, foto, muzika hám video

3)Maǵlıwmatlardı olardıń jaylasıw aymaǵı boyınsha izlew

4)Maǵlıwmatlardı onıń jaylastırǵan sánesi boyınsha izlew

5)Maǵlıwmatlardı onıń jaylasqan internet zonası boyınsha izlew

6)Maǵlıwmatlardı qáwipsiz izlew</text>
      <sha1>chwyrlyq8bntp4bzhx70ys0jevmckjk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jurnalistika etikası hám standartları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7308</id>
    <revision>
      <id>121031</id>
      <parentid>49865</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="377" sha1="2id5bdszwtzfgvpqm2jzd1xeksk9a2i" xml:space="preserve">'''Jurnalisttiń kásiplik etikası''' — bul [[Nızam|nızamlı]] túrde belgilenbegen, biraq, jurnalisttiń ortalıqta qabıl etilgen hám jámiyetlik pikir kúshi, kásiplik hám dóretiwshilik shólkemler tárepinen qollap-quwatlanatuǵın ádep-ikramlılıq qaǵıydaları — jurnalisttiń ádep-ikramlılıq háreketleriniń principleri, normaları hám qaǵıydaları.</text>
      <sha1>2id5bdszwtzfgvpqm2jzd1xeksk9a2i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Josef Nisefor Nieps</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7351</id>
    <revision>
      <id>121027</id>
      <parentid>115921</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:04:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="788" sha1="2l8akofg594c6qec4gl3sq8679r828d" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
'''Jozef Nisefor Nieps''' — francuz fotografiyasınıń tiykarın salıwshılardıń biri.

'''Jozef Nisefor Nieps''' — 1765-1833-jıllarda jasaǵan francuz fotografiyasınıń tiykarın salıwshılardıń biri. 1816-jılı Neps fotografiyalıq súwretti alıw ústinde jumıs baslaydı. Dáslep jaqtılıq penen kontaktte qara reńge kiretuǵın gúmis duzdan paydalanǵan. Ol [[negativ]]ti alıwǵa erisedi. Biraq, gúmis duz [[kamera]]dan shıǵarılǵannan soń qara reńge aylanadı. Jozef Niepstıń dáslepki fotosúwreti 1822-jılı «Bezetilgen stol» búgingi kúnge shekem jetip kelmegen. Bizge belgili bolǵan eń eski «Le Granıń aynadan kórisi» fotosúwreti Jozef Nieps tárepinen 1826-jılı alınǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}</text>
      <sha1>2l8akofg594c6qec4gl3sq8679r828d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iliada</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7385</id>
    <revision>
      <id>120944</id>
      <parentid>101282</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:46:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4201" sha1="9o8t26q89z25xjo1arzhwxwlxikla7p" xml:space="preserve">{{Dereksiz}}
{{Wikilestiriw}}
&quot;Iliada&quot; dástanı
[[Yunanstan|Yunon]]lar áyyemgı Troyanı &quot;Illion&quot; qalası dep ataǵan. &quot;Iliada&quot; dástanınıń atı astında &quot;Illion qıssası&quot;, &quot;Illionnama&quot; degen túsinik berilgen. Dástanda tiykarınan Yunon-Troya urısındaǵı kishi bir waqıya bayan etiledi hám jol jónekey bolǵan waqıyalarǵa toqtalıp ótiledi. &quot;Iliada&quot; dástanı 15700 qatardan ibarat júdá úlken dóretpe. Áyyemgi alımlar yunon álipbesiniń sanına qarap poemanı 24 bapqa, qosıqqa bólgen. Dóretpe waqıyaları mazmunına kirispesten aldın, shayır ilham perisinen múrajat tilep óz dástanınıń ideyası — Axill qáhárin jırlawda onnan mádet tileydi. On jıl boldı Troya urısı ele bir tárepleme bolǵan emes. Usı dáwir ishinde Ilion xalqı Yunonlarǵa qarsı haqıyqıy gúreske atlanıwdan sharshap tek ózlerin qorǵaw jolı menen gúresip keldi. Yunon láshkerleri arasında Fessaliya patshası Peley hám onıń hayalı teńiz qudayı Fetidanıń ulı Axill de bar. Yunon palwanlarınıń birde birewi de bahadırlıqta Axill menen teńlese almaydı. Axill troyalıqlar júregine sonshalıq qorqınısh salıp qoyǵanlıqtan, qala dárwazasın ashıp olar sırtqa shıǵıwǵa júrek ete almaǵan. Troya qalası paytaxtlarında «»láshkerleri menen qonıslanǵan yunonlar dógeregindegi xalıqtı talaw, qız-jawanlardı tutqınǵa túsiriw menen áwere boladı. Usınday basqınshılıq payıtlarınıń birinde yunonlar Apollon ibadatxanasınıń baslıǵı Xristian qızı Xriseidanı tutqınǵa alıp, biybaha oljanı óz sárdarı Agamemnonǵa sawǵa qıladı. Kóp ótpey Xriseidanıń atası júdá kóp sawǵalar menen óz qızın olardan qaytarıp alıw ushın keledi hám áskerbasıǵa xabarlasadı. Agamemnon Xristıń iltimasın qabıl etpegeni menen turmay ǵarrı adamdı azaplap, sógip taslaydı. Agamemnonıń qorlaǵanınan qattı azap shekken Xris Apollonǵa zar-zar ótinish qılıp Agamemnonnıń jazasın beriwdi sorandı. &quot;Ǵarrınıń ashıwlı nalaların esitken Apollon dárhal Olimp tawınan túsip, yunonlardıń áskeriy maydanshasın oqqa tuttı. Láshkerler ortasında qırǵın baslandı. Ǵázep otında janǵan Apollon bunıń menen qanaatlanıp qoymastan yunonlar ústinen ot jawdırdı. Áskeriy maydandı qábiristanǵa aylandıradı. Bul awır músiybettiń sebebin anıqlaw maqsetinde Axill hámme áskerlerin jıynaydı. Kalxas degen ruwxanıy xalıqqa qarap, yunonlardıń basına túsken barlıq azapqa sebepshi Agamemnon ekenligin, ashıwlı Xristıń kóz jasları ushın biygúna adamlar Appollon ǵázebine shatılıp atırǵanın aytadı hám Xriseida atasına qaytarıp berilmegenshe xalıqtıń, áskerlerdiń basınan azap ayırılmaytuǵının aytadı. Bul sózlerdi esitken Agamemnon Kalxas penen Axilldi ózine dushpan dep gúmansıraydı. Biraq Appolonnıń qáhárinen qorqıp, jıynalǵan xalıqtıń zorlıǵı menen óz tutqının atasına qaytarıwǵa razı boladı, lekin onıń esesine Axilldiń tutqın qızı Briseidanı soraydı.
Agamemnonnıń arsızlıǵınan qattı ǵázeplengen ullı bahadır qılıshın shıǵarıp sárkardaǵa taslanbaqshı bolıp turǵanda onıń qarsı aldında Afina payda bolıp súyikli bahadırınıń qáhárin qaytaradı. Axil naylaj táǵdirge tán berip qılıshın qayta qınǵa saladı. Bunnan soń urıslarda qatnaspaytuǵınlıǵın aytıp, láshkerleri menen óz mákanına qaytadı.
Ar-namısı, abıroyı ayaq astı etilgen palwan, ishten qıynalıp ar-uyat, namıstan jarılıp ketejaq halatqa keledi.  Balasınıń Agamemnon zulımlıǵınan qıynalıp qısınıo turǵanlıǵın sezgen Fetida Olimp tawına barıp, Agamemnonnıń zulımlıǵın áshkaralap onıń ústinen Zevske arız qıladı. Zevs Fetidanıń arızın tıńlap onıń ótinishin orınlaytuǵının aytadı. Axill urısqa qatnasıwdan bas tartqannan soń, pútkil jeńis birden Troyalıqlar tárepke awıp ketedi. Gomerdiń ullılıǵı — jer júzinde birinshi bolıp muhabbat, sewgi degen tuyǵınıń hámme nárseden ústin ekenin kórsetti. Bul tuyǵını qırǵın urıslar menen de, zorlıq penen de joq qılıp bolmaytuǵının aytıp ótedi.

[[Kategoriya:Ádebiyat]]</text>
      <sha1>9o8t26q89z25xjo1arzhwxwlxikla7p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Karta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7395</id>
    <revision>
      <id>121060</id>
      <parentid>56356</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:04:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1713" sha1="hkqk26i7ux22fsxtdmdpg7i1tgkvc94" xml:space="preserve">Jerdiń hám basqa [[planeta]]lar betiniń kishireytilip hám 
ulıwmalastırılıp, shártli belgiler menen tegis betke túsirilgen 
kórinisi. Kartalarda tábiyiy hám ekonomikalıq-sociallıq waqıya 
hám qubılıslar súwretlenedi. Karta — termini grekshe ―kartes‖ sózinen alınǵan bolıp, xat jazıw ushın isletiletuǵın papirus qaǵazınıń bir beti degen mánisti ańlatadı. Geografiyalıq kartalar arnawlı matematikalıq jol menen esaplawlar tiykarında jer ellipsoidınıń tegislikte súwretlew nátiyjesinde júzege keltiriledi. Geografiyalıq kartalarda waqıya hám hádiyseler arnawlı obrazlı belgiler járdeminde suwretlenedi, olardıń muǵdarı, sapası, jaylasqan ornı hám basqa bir qansha maǵlıwmatlardı alıw múmkinshiligi júzege keledi. Bunnan tısqarı geografiyalıq kartalardıń maqseti, masshtabı hám isletiliwine baylanıslı halda suwretlenetuǵın detallar sortlanadı, ulıwmalastırıladı, yaǵnıy generalizatsiya etilgen halda kartalarda óz kórinisin tabadı. Kartografikalıq suwretler geografiyalıq kartalardıń tiykarǵı bólegi bolıp, suwretlenip atırǵan aymaqtıń tábiyiy jáne social-ekonomikalıq tárepleri, waqıya qubılıslardıń geografiyalıq tárepten jaylasıw qásiyetleri hám olardıń óz-ara baylanıslı halda rawajlanıwın suwretleydi. Sonıda óz aldına aytıp ótiw kerek, kartalar xalıq xojalıǵın joybarlawda, geologiyalıq qıdırıw jumısların ámelge asırıwda, túrli qurılıs jumıslarında, mámleketimizdiń óndiriwshi kúshlerin tuwrı bólistiriwde, aymaqlardı kompleks úyreniwde, áskeriy tarawdı rawajlandırıwda hám geografiya pánin tereń úyreniwde tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.</text>
      <sha1>hkqk26i7ux22fsxtdmdpg7i1tgkvc94</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kaynozoy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7401</id>
    <revision>
      <id>121062</id>
      <parentid>61618</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:04:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121062</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1431" sha1="ca8ysjyv12jtejzqmswdzmtcr87w81k" xml:space="preserve">'''Kaynozoy''' yaǵnıy '''kaynozoy erası''' — [[Jer]]diń geologiyalıq tariyxınıń házirgi erası. Ol 66,0 million jıl aldın baslanǵan (bul shegara por dáwiriniń aqırındaǵı biologiyalıq túrlerdiń ǵalabalıq qırılıp ketiwine qarap sızılǵan) hám házirge shekem dawam etpekte&lt;ref&gt;[https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2022-02.pdf/ International chronostratigraphic chart v. 2022/02]International Commission on Stratigraphy. [https://web.archive.org/web/20220402100018/https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2022-02.pdf/ Arxivlengen waqıtı] 2 aprel 2022 jıl.&lt;/ref&gt;.
geologiyalıq waqıt aralıǵı [2].

{{Geoxronologiyalıq shkala}}

Kaynozoy ataması 1861-jılda inglis geologı [[John Phillips|Jon Fillips]] tárepinen usınıs etilgen. Ol grekshe ''καινός (khainos)'' — &quot;jańa&quot; hámde ''ζωή (zoe)'' — &quot;ómir&quot; sózlerinen alınǵan bolıp, sózbe-sóz &quot;jańa turmıs&quot; dep aytılıwı múmkin&lt;ref&gt; Кайнозой // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0. (CC BY-SA 3.0) &lt;/ref&gt;.

Ilimiy baspalarda qollanılatuǵın qısqasha belgisi — KZ.

Kaynozoy erası úsh dáwirge bólinedi:
* [[Antropogen dáwiri|Antropogen]];
* [[Neogen dáwiri|Neogen]];
* [[Paleogen dáwiri|Paleogen]].

== Derekler ==

[[Kategoriya:Geoxronologiya]]</text>
      <sha1>ca8ysjyv12jtejzqmswdzmtcr87w81k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iran tilleri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7538</id>
    <revision>
      <id>120961</id>
      <parentid>115866</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120961</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2255" sha1="rncokhlx5y23kbq61w49we6x7b9aj9r" xml:space="preserve">[[File:Iranian_languages_distribution.png|thumb|300px|right|Házirgi Iran tilleriniń tarqalıwı. Batıs Iran tilleri sarı hám jasıl reńler menen belgilengen]]
'''Iran tilleri''' — [[hind-evropa tilleri]] shańaraǵınıń [[hind-iran tilleri]] bólimine kiretuǵın, kelip shıǵıwı áyyemgi iran tilinen bolǵan tiller toparı bolıp tabıladı. Iran tilleri [[Jaqın Shıǵıs]], [[Orta Aziya]], [[Pakistan]], [[Arqa Amerika]], [[Evropa]] mámleketleri hám [[Kavkaz]]daǵı iran xalıqları arasında sóylesiledi, olardıń sanı házirde shama menen 200 million adamdı quraydı. [[Ethnologue]] katalogında jámi 87 iran tilleri keltirilgen&lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90019/ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) (2005). «Report for Iranian languages». Ethnologue: Languages of the World (Dallas: SIL International]Архивная копия от 1 октября 2012 на Wayback Machine.&lt;/ref&gt;. Sóylesiwshilerdiń eń kóp sanı {[parsı tili]]nde ([[tájik tili|tájik]] hám [[dari tili|dari]] tilleri menen qosqanda 90 millionǵa jaqın), [[pushtu tili|pushtu]] (60 millionǵa jaqın ), [[kurd tili|kurd]] (35 millionnan artıq) hám [[beludj tili|beludj]] (10 million) tilleri bolıp tabıladı. Basqa &quot;kishi&quot; iran tilleriniń kópshiligi bir neshe mıń ǵana sóylesiwshilerge iye.

== Etimologiya ==
&quot;Iran tilleri&quot; termini batıs ilimiy ádebiyatlarında XIX ásir ortasında genetikalıq tárepten Iran regionı menen etnikalıq hám mádeniy jaqtan baylanıslı bolǵan hám ótken mıń jıllıqta Irannıń bas tili — parsı tiline jaqın yamasa alıs bolǵan tiller toparın belgilew ushın payda bolǵan&lt;ref&gt;Lassen, Christian. 1936. Die Altpersischen Keilschrift von Persepolis. Entzifferung des Alphabets und Erklärung des Inhalts. Bonn: Weber. S. 182.&lt;/ref&gt;.

Jámiyetshilik sanasında &quot;parsı tili&quot; hám &quot;iran tili&quot; atamaları boyınsha aljasıqlar ele de ushıraydı. Sonı este tutıw kerek, &quot;iran til(ler)i&quot; bul Irannıń tiykarǵı tiline emes, bálki Iran toparınıń kóplegen tilleriniń ulıwma atına qarata aytıladı. Bul topar Irannıń tiykarǵı tili parsı tilin de óz ishine aladı.

== Derekler ==
[[Kategoriya: Tiller]]
[[Kategoriya: Hind-evropa tilleri]]
[[Kategoriya:Iran]]</text>
      <sha1>rncokhlx5y23kbq61w49we6x7b9aj9r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jırtqıshlılıq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7893</id>
    <revision>
      <id>121034</id>
      <parentid>51401</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:06:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: –  →  —  (5) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121034</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1665" sha1="7ruxf1xmo5x66o7pzxrveuredb0q37i" xml:space="preserve">Jırtqıshlılıq («jırtqısh — olja») — túrler aralıq biotikalıq qatnas túri bolıp,
bir populyaciya individleri basqa populyaciya individleri ushın azıq wazıypasın óteydi.
«Jırtqısh — olja» qatnasları tuwrıdan tuwrı olja qatnasları bolıp, olja túr ushın zıyanlı, jırtqısh túr ushın paydalı bolıp esaplanadı. Ádette haywanlar menen azıqlanatuǵın haywanlar jırtqıshlar dep ataladı. Otxor haywanlar
jırtqısh dep esaplanbasa da, haywan hám ósimlikler ortasındaǵı azıqlıq qatnasları «jırtqısh — olja» qatnasına júdá uqsas boladı.Jırtqıshlıq qatnaslarınıń jáne bir kórinisi — kannibalizm (túr ishindegi
jırtqıshlıq), jáne bir túrge kiriwshi organizmlerdiń bir-birlerin jep qoyıwı bolıp esaplanadı. Mısalı qaraqurttıń urǵashıları tuqımlanǵannan keyin erkeklerin
jep qoysa, balxash alabuǵa balıǵı óziniń máyeginen shıqqan mayda balıqshalardı jep qoyadı.Jırtqıshlar tiykarınan awırıw, ázzi individlerdi óltirip, populyaciya geno-
fondın tazalawshı sanitarlar wazıypasın orınlaydı. Nátiyjede populyaciyanıń
salamat, jasaw ortalıǵına kóbirek beyimlesken individleri jasap qaladı, populyaciyanıń genofondın jaqsılaydı.Topıraqtıń quramında azottıń az bolıwı, topıraqtıń beti bárqulla suw menen juwılıp turılatuǵın jerlerde ósetuǵın ósimliklerdiń [[Azot|azot]]qa bolǵan tala-
bı evolyuciya procesinde belgili bir ózgerisler keltirip shıǵarǵan. Ósimliklerde shıbın -shirkeylerdi tutıw ushın maslamanıń payda bolıwı nátiyjesinde shıbın-shirkey jewshi ósimlikler kelip shıǵadı.


[[Kategoriya:Biologiya]]</text>
      <sha1>7ruxf1xmo5x66o7pzxrveuredb0q37i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kartalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8077</id>
    <revision>
      <id>121061</id>
      <parentid>51743</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:04:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: –  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121061</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1139" sha1="6vtob07mexaxpb50x4woetnn7lm1784" xml:space="preserve">KARTALAR.
Jer júzin hám onıń ayırım bólimlerin kartadan 
paydalanıp úyreniw qolaylı boladı. Globusta Jer júzi shardıń betinde súwretlense, kartada jerler jalpaq kóriniste súwretlenedi.Karta — Jer júzi yamasa ayırım bólimleriniń kishireytirilgen tegis túrdegi kórinisi.[[Globus]] betin ekige bólip, sheńber formasındaǵı eki yarımshar kartası dúziledi. Jer sharı betiniń ekige bólingen sheńberbformasındaǵı kórinisi yarımsharlar kartası dep ataladı.Olardan biri — batıs yarımshar kartası,ekinshisi — shıǵıs yarımshar kartası dep ataladı. Bul haqqında joqarı klaslarda bilip alasız.Kartalarda okean, teńiz ,kól sıyaqlı suw saqlaǵıshlar kók reńde súwretlenedi. Dáryalar kók reńindegi iyrek sızıqlar menen kórsetilgen boladı.Qurǵaqlıqlar, yaǵnıy materikler hám arallar biyikligine qarap jasıl, sarı, qońır reńde súwretlenedi.Kartalarda Jer júzi yamasa onıń bólimi neshe ese kishireytirilgeni arnawlı shártli belgi arqalı kórsetiledi. Bunday shártli belgi masshtab dep ataladı. Masshtab hár túrli túrde beriledi. 


[[Kategoriya:Tábiyattaniw]]</text>
      <sha1>6vtob07mexaxpb50x4woetnn7lm1784</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Júzlik salmaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8165</id>
    <revision>
      <id>121032</id>
      <parentid>115931</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:06:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1525" sha1="s1h58immdsbtfjhb6wfjk2110zo0596" xml:space="preserve">'''Júzlik salmaq''' — toy-merekelerde awıldıń qız-jigitleri jıynalısıp, otırıstı qızıqlı otkeriw maqsetinde, bir jerde otırıp oynaytuǵın,  mazmun-mánisi kúlkili,  xázil-dálkegi basım oyınlardı,  ádep-ikramlılıq mánisindegi,  tapqırlıq,  shaqqanlıqtı talap etetuǵın oyınlardı oynaǵan. Sonday oyınlardıń biri — «Júzik salmaq» oyını.

== OYIN QAǴIYDASI:==
«Júzik salmaq» oyınına qatnasatuǵın qız-jigitler ekige bólinip qatarlasıp otıradı. Oyın baslawshı jigit ya qız ortaǵa shıǵadı. Oyın baslawshınıń qolında júzigi boladı. Ol sol júzikti qatara qolların tutıp otırǵan jigit-qızlardıń qollarına birme-bir juuırtıp,  otırǵanlardıń bireuiniń alaqanına salıuı kerek. 

Alaqanına júzik salınǵan adam qasındaǵı qońsısına sezdirmeui kerek. Júzik salıp shıǵıu bólimi tamamlanǵan soń,  oyın baslaushı ortada turıp: 

«Bir,  eki, úsh, júzigim meniń tús»,--degen uaqıtta, alaqanına júzik salınǵan adam shaqqanlıq penen ushıp turadı.  Eger qasındaǵı qońsısı alaqanında júzik bar ekenin bilse, onı turǵızbay uslap qaladı. Yamasa, tez turıp kete almay,  qozǵalǵan uaqıtta qońsısı uslap qalsa, ayıpqa tartıladı.  Al kerisinshe,  qońsısı uslay almay qalsa,  ol ayıpqa tartıladı. 

Ayıp túrleri:  qosıq aytıp beredi, oyın oynap beredi,  yamasa qızıqlı,  kúldirgi áńgimeler tauıp aytıp,  otırǵanlardıń keulin kóteriui kerek. 

== Derekler ==
{{Dereksiz}}

{{Qáteler}}</text>
      <sha1>s1h58immdsbtfjhb6wfjk2110zo0596</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jańıltpashlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8425</id>
    <revision>
      <id>120994</id>
      <parentid>61866</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120994</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1554" sha1="r4tqlqfix9evka5qieyapxp0aplfof0" xml:space="preserve">'''Jańıltpashlar''' — awızeki ádebiyattıń erteden kiyatırǵan belgili bir túri. Onı xalqımız atadan-balaǵa miyras etip qaldırıp, usı waqıtqa deyin qızıǵıp aytıp kiyatır. Jańıltpashlardıń burınnan aytılıp júrgen úlgileri menen bizge házirgi kúnniń talabına ılayıq jańa túrleri de payda bolıp, baspasózde járiyalanbaqta. Jańıltpash balalardıń durıs hám shaqqan sóylew uqıplılıǵın rawajlandırıwda kútá áhmiyetli. Onı durıs aytıw ushın aytıwshınıń ózi tez hám jańılmay aytıwı kerek. Al, jańıltpashtı úyreniwshi onı durıs aytıwda sózlerdi qaytalap aytıp, ol sózlerdiń mánisin túsinip alıwdı talap etedi. Usı jaǵdayda ǵana ol jańıltpashtı durıs hám tez aljaspay ayta aladı. Jańıltpash — qaytalanıp tez aytılatuǵın, aljastırmay oylanıp aytıwdı talap etetuǵın xalıqtıń kórkem sóz óneri. Jumbaqlar oylanıp sheshiwdi talap etse, naqıl-maqallar az sóz benen kóp mánis berse, jańıltpashlar tildi shınıqtırıwǵa hám jańılmay tez sóylewge úyretedi.

== Jańıltpash úlgileri ==
Sheshe, keshe neshe kese sındı,

Keshe, sheshe, neshe kese sındı.


Ketpenniń basın bassa,

Tiyedi sabı basqa.

Al, eger sabın bassa,

Tiye me bası basqa.


Qırda qırq qırǵawıl,

Qırq qırǵawıl ishinde,

Qırq jıl qısır qalǵan,

Qızıl qıl quyrıqlı qırǵawıl. 


Apam meniń kóylegime,

Jańa jaǵa saldı.

Jańa jaǵanı,

Jańa saldı.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatı]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq folklorı]]</text>
      <sha1>r4tqlqfix9evka5qieyapxp0aplfof0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Helmut Schmidt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8855</id>
    <revision>
      <id>120923</id>
      <parentid>112356</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:33:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10715" sha1="trkenyoq26d0b4xmjm1x0ia4sf4ilwh" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| atı                     = Helmut Heinrich Waldemar Schmidt
| súwret                   = Bundeskanzler Helmut Schmidt.jpg
| uzınlıq                  = 250
| túsindirme                    = Gelmut Schmidt (1977)
| tártip                   = 5
| lawazım                  = GFR Federal kantsleri
| bayraq                  = Flag of Germany (state).svg
| baslanıw dáwiri         = 16-may 1974-jıl
| tamamlanıw dáwiri             = 1-oktyabr 1982-jıl
| prezident          = Gustav Xayneman&lt;br /&gt;Valter Sheel&lt;br /&gt;Karl Kartens
| zamanlası             = Willi Brandt
| miyrasxorı                   = Gelmut Kol
| tártip_2                 =  
| lawazım_2                = GFR Sırtqı isler ministri
| bayraq_2                = Flag of Germany (state).svg
| baslanıw dáwiri_2       = 17-sentyabr
| tamamlanıw dáwiri_2           = 1-oktyabr 1982-jıl
| premyer_2              = Gelmut Schmidt
| zamanlası_2           = Gans Ditrix Gensher
| miyrasxorı_2                 = Gans Ditrix Gensher
| tártip_3                 =
| lawazım_3                = GFR finans ministri
| bayraq_3             =Flag of Germany (state).svg
| baslanıw dáwiri_3       = 7-iyul 1972-jıl
| tamamlanıw dáwiri_3           = 15-may 1974-jıl
| premyer_3                = Willi Brandt
| zamanlası_3           = Karl Shiller
| miyrasxorı_3                 = Gans Apel
| lawazım_4                = GFR ekonomika ministri
| bayraq_4            =Flag of Germany (state).svg
| baslanıw dáwiri_4       = 7-iyul 1972-jıl
| tamamlanıw dáwiri_4           = 15-dekabr 1972-jıl
| premyer_4                = Willi Brandt
| zamanlası_4           = Karl Shiller
| miyrasxorı_4                 = Gans Frideriks
| lawazım_5                = GFR qorǵanıw ministri
| bayraq_5            =Flag of Germany (state).svg
| baslanıw dáwiri_5       = 22-oktyabr 1969-jıl
| tamamlanıw dáwiri_5          = 6-iyul 1972-jıl
| premyer_5                = Willi Brandt
| zamanlası_5           = Gerxard Shryoder
| miyrasxorı_5                 = George Leber
| tuwılǵan paytidagi atı =  Gelmut Genrix Waldemar Schmidt
| tuwılǵan sánesi         = 
| tuwılǵan ornı           = Hamburg, Germaniya imperiyası
| ólgen sánesi             =
| ólgen ornı               = [[Hamburg]], {{GER}}
| ólgen sebebi             =
| puqaralıǵı               = 
| milleti                  =
| partiya                  = Germaniya social-demakratiyalıq partiyası
| basqa partiya           =
| boyı                    =
| ómirlik_joldası         = Loki Schmidt
| balaları                = Suzanna Schmidt
| ata-anası                = {{plainlist|
* Gustav Lyudvig Schmidt
* Lyudovika Schmidt
}}
| tuwısqanları            =
| jasaytuǵın ornı           = 
| bilimlendiriwi                   = Hamburg Universiteti
| alma_mater               = 
| kásibi                   =  
| ataǵı                  =ober-leytinant
| sıylıqları             = [[File:DEU EK 2 Klasse BAR.svg|50px]]
| imzá                     = Helmut Schmidt Signature.svg
| sayt                     = 
| qoʻshin turi           =lyuftvaffe
| áskeriy_blanka1        =Urıslar
| áskeriy_tekst1         =Ekinshi Jáhán urısı
}}
'''Helmut Heinrich Waldemar Schmidt''' (aytılıwı: ''Helmut Hainǵish Uoldemar Shmit''; [[1918-jıl]] [[23-dekabr]], [[Hamburg]], [[Germaniya imperiyasi]] — [[2015-jıl]] [[10-noyabr]], [[Gamburg|Hamburg]], [[Germaniya]]) — nemis social-demokrat siyasatshısı. Germaniyanıń besinshi federal kansleri (1974-1982).

== Ómiri ==

=== Jaslıq jılları ===
Helmut Heinrich Waldemar Schmidt 1918-jıl 23-dekabrde [[Gamburg|Hamburg]]&lt;nowiki/&gt;ta tuwılǵan.

Schmidttiń ákesi Gustav Lyudvig (1888-1981) evrey isbilermenniń nekesiz tuwılǵan balası bolıp, onı shańaraq uzaq waqıt jasırıp kelgen. Bul waqıya tek 1984-jılda ǵana Schmidttiń ruxsatı menen [[Franciya]]&lt;nowiki/&gt;nıń burınǵı prezidenti [[Valeri Jiskar d'Esten]] tárepinen ashkaralanǵan.

=== Nacistler menen baylanısları hám áskeriy xizmeti ===
1936-jılda Schmidt Nyurnberg partiyası syezdi sheńberinde bolıp ótken [[Adolf Hitler]]&lt;nowiki/&gt;diń [[Gamburg|Hamburg]]&lt;nowiki/&gt;tan [[Nyurnberg]]&lt;nowiki/&gt;ke shekem marshida qatnaydı, tarıyxshı Heinrich Vinklerdiń sózlerine qaraǵanda, nacistler úgitiniń quramı bolǵan «socialistlik» hám &quot;birdemlik&quot; ideyalarınan tásirlenedi. Schmidt ózi jazǵan «Balalıq yadları» shıǵarmasında, onıń kelip shıǵıwı (Mischlinge) [[milliy socializm]]&lt;nowiki/&gt;di biykar etiwge tásir etkenin aytadı. [[1941-jıl]]&lt;nowiki/&gt;da rezervtegi leytenant ataǵı menen Berlindegi Luftwaffe Joqarı komandirligine ótkerildi. [[Ekinshi Jáhán urısı]] waqtında, [[1941-jıl]] avgusttan Schmidt Shıǵıs fronttaǵı 1-tank diviziyasınıń jeńil zenit diviziyasında oficer bolıp xızmet etti. Ol [[Leningrad wálayatı|Leningrad]] wálayatına jiberildi hám qalanı qamal qılıwda qatnastı, bul ushın ol ekinshi dárejeli Temir xoch medalın aldı. [[1942-jıl]] yanvardan [[Berlin]] hám [[Bernau]]&lt;nowiki/&gt;daǵı hawa ministrliginde jeńil zenit artilleriyasın tayarlaw qaǵıydaları boyınsha máslahátshi bolǵan. [[1944-jıl]] dekabrden Batıs frontta batareya komandiri bolıp xızmet etti, [[1945-jıl]] mart ayında birlespeshiler tárepinen tutqınǵa alındı hám avgustqa shekem tutqınlıqta qaldı .

=== Urıstan keyingi jıllar hám siyasıy mártebe ===
Urıstan keyin Schmidt Hamburg universitetinde ekonomika hám siyasattanıw fakultetinde oqıdı hám onı 1949-jılda tamamladı. 1946-jılda Germaniya social-demokratiyalıq partiyasına (SDP) qosıldı. [[1947-1948-jıllar]]&lt;nowiki/&gt;da ol SDP menen jaqın sheriklik etken nemis studentleri socialistlik birlespesin (keyinirek [[1948-1951-jıllar]]&lt;nowiki/&gt;da Jan van Nes Ziegler) basqarǵan.

Oqıwdı tamamlaǵannan keyin, Karl Shiller basshılıǵındaǵı Hamburg ekonomika hám transport bóliminde isledi. 1953–1961-jıllarda [[Bundestag|Bundestag deputatı]] bolǵan. 1961–1965-jıllarda ishki jumıslar boyınsha Hamburg senatorı bolǵan.

1965-jılda Bundestagqa qayta saylandı. 1967-1969-jıllarda — Bundestagtiń social-demokratiyalıq fraksiyası baslıǵı boldı. 1967-jılda SDP baslıǵınıń orınbasarı etip saylandı. 1969-jılda dúzilgen [[Willy Brandt]]&lt;nowiki/&gt;tıń húkimette qorǵaw ministri boldı. Keyinirek ol federal ekonomika, finans ministrliklerin basqardı, hátte eki hápte dawamında Sırtqı isler ministrligin de basqarǵan.

=== Kanslerlik ===
[[Fayl:WDK 6198 15.JPG|nobaý|Schmidttiń jerlew máresimi, Hamburg, 23-noyabr 2015-jıl]]
{| class=&quot;wikitable floatright&quot;
|+Ekonomikalıq statistika
!Jıl
!Napaqa
!Inflaciya
!Koeficient
!Ámelde
|-
|1975
|11.1%
|
| +5.1%
|
|-
|1976
|11.0%
|
| +6.7%
|
|-
|1977
|9.9%
|
| +6.2%
|
|-
|1978
|
| +2.7%
|0
|
|-
|1979
|4.5%
|
| +0.4%
|
|-
|1980
|4%
|
|
| -1.5%
 |-
|1981
|4%
|
|
| -2.3%
|-
|1982
|5.8%
|
| +0.6%
|
|}
1974-jıl 16-mayda Willi Brandt jánjel artınan napaqaǵa shıqqanınan keyin Germaniya Federal kansleri boldı .

Ishki siyasatta ol, tiykarınan, Qızıl Armiya fraksiyasınan shıqqan shep qanat terrorizmine qarsı qattı gúresti jaqladı. 1976 hám 1980-jıllardaǵı parlament saylawlarında SDP jeńip shıǵıwına úles qostı.

Sırtqı siyasatta Schmidt [[Helsinki kelisimleri]]&lt;nowiki/&gt;ne qol qoyıw baslamashılarınan biri bolǵan (1975-jıl). Willi Brandt penen salıstırǵanda, ol kóbirek amerika tárep edi. Ol NATO menen Germaniya Federativ Respublikası aymaǵında Pershing-2 raketaların jaylastırıw boyınsha ózara kelisimler alıp bardı. Usınıń menen birge, ol Sovet basshısı [[Leonid Brejnev]] penen jaqsı jeke munasábetlerge iye edi, biraq bul munasábetler 1979-jıl aqırında Sovet áskerleri Awǵanstanǵa kirgeninen keyin jáne de quramalılastı. Germaniya AQSh quwatlawı menen 1980-jılda [[Moskva]]&lt;nowiki/&gt;da bolıp ótken Olimpiada oyınlarına xalıq aralıq boykot daǵaza etiliwin hám awǵan áyyemgi ommunistlik kúshlerin qollap-quwatlaw dástúrlerin qollap-quwatladi. Biraq, Schmidt [[SSSR]] menen baylanıslardı biykar etpedi hám ol hátte 1980-jıl iyun ayı aqırı — iyul ayınıń basında [[Moskva]]ǵa keldi hám Sovet administraciyası menen ózara kelisiwler alıp bardı .

Ekonomikada Schmidt 1979-jılǵı global neft daǵdarısı menen baylanıslı saldamalı máselelerge dus keldi.

1982-jılda Schmidttiń SDP aǵzaları bolmaǵan koaliciya aǵzaların ministrler mákemesinen shıǵarıp taslaw hám bir partiyalı húkimetti shólkemlestiriwge urınıwınan keyin, Bundestag oǵan salıstırǵanda isenimsizlik votumın járiyaladı hám Xristian demokrat [[Helmut Kol]]&lt;nowiki/&gt;dı jańa kansler etip tastıyıqladi. 1982-jılda ol óz birdemligin kórsetiw ushın &quot;Polsha Polsha bolıwı ushın&quot; dástúrin qollap-quwatlawda qatnastı.

=== Kanslerlikten soń ===
1983-jıldan — «Die Zeit» háptelik gazetasında redaktor bolıp islegen.

=== Ólimi ===
[[Fayl:Grabstein Loki und Helmut Schmidt (2).jpg|nobaý|[[Loki Schmidt|Loki]] hám Helmut Schmidt&lt;nowiki/&gt;lerdiń qábri]]
Ol 2015-jıl 10-noyabrde Hamburgta dúnyadan ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://lenta.ru/news/2015/11/10/schmidt/}}&lt;/ref&gt;.

=== Jeke ómiri ===
[[Fayl:Bundesarchiv B 145 Bild-F051143-0016, Bonn, Bundeskanzlerfest.jpg|nobaý|314x314 nükte|Gelmut Schmidt zayıbı menen, 1977-jıl]]

== Galereya ==
{| class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center caption=&quot;
|+
| width=&quot;25%&quot; |[[Fayl:Bundesarchiv Bild 183-P0805-314, Helsinki, KSZE-Konferenz, Schlussakte.jpg|link=Fayl:Bundesarchiv_Bild_183-P0805-314,_Helsinki,_KSZE-Konferenz,_Schlussakte.jpg|231x231 nükte]]
| width=&quot;25%&quot; |[[Fayl:Bundesarchiv B 145 Bild-F054975-0011, Bonn, Helmut Schmidt, Ronald Reagan.jpg|link=Fayl:Bundesarchiv_B_145_Bild-F054975-0011,_Bonn,_Helmut_Schmidt,_Ronald_Reagan.jpg|223x223 nükte]]
| width=&quot;25%&quot; |[[Fayl:Carter und Schmidt.JPG|link=Fayl:Carter_und_Schmidt.JPG|221x221 nükte]]
|-
|Shmidt [[Erich Honecker]], [[Gerald Ford]] hám [[Bruno Kreisky]]&lt;nowiki/&gt;ler menen, [[Helsinki]], 1975-jıl.
|Schmidt [[Ronald Reagan]] menen, Bonn, 30-noyabr 1978-jıl.
|[[Amerika Qurama Shtatları|AQSh]] prezidenti [[Jimmi Karter]] hám Shmidt, 1977-jıl iyul.
|}

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Siltemeler ==

* [http://beiunsinhamburg.de/2010/gelmut-Schmidt/ Helmut Schmidt — Hamburgning mashhur shaxslari][sayt islemeydi] (Germ.)
* [http://www.dhm.de/lemo/html/biografien/SchmidtHelmut/ Nemis tarixiy muzeyi veb-saytidagi qisqacha tarjimai holi] (Germ.)
{{Germaniya kanclerleri}}

[[Kategoriya:23-dekabrde tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:10-noyabrde qaytıs bolǵanlar]]
[[Kategoriya:Ekinshi jáhán urısı qatnasıwshıları]]</text>
      <sha1>trkenyoq26d0b4xmjm1x0ia4sf4ilwh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gustav Stresemann</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9341</id>
    <revision>
      <id>120917</id>
      <parentid>114126</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:31:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120917</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2530" sha1="73lyuz2s5idt27l0p91aic2pe19htwd" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
'''Gustav Ernst Stresemann''' ({{IPA-de|ˈɡʊstaf ˈʃtʁeːzəˌman|-|De-Gustav Stresemann.ogg}}; 1878-jıl 10-may — 1929-jıl 3-oktyabr) — nemis mámleket ǵayratkeri, 1923-jılda kansler (102 kún dawamında) hám 1923-1929-jıllarda [[Veymar]] Respublikası dáwirinde sırtqı isler ministri lawazımlarında islegen.

Onıń eń kózge kóringen jetiskenligi [[Germaniya]] hám [[Franciya]] ortasındaǵı jarasıw boldı, onıń ushın ol hám Franciya Bas ministri [[Aristid Briand]] 1926-jılda Tınıshlıq ushın [[Nobel sıylıǵı|Nobel]] sıylıǵına iye boldı. Siyasiy biyqararlıq hám mort, qısqa múddetli húkimetler dáwirinde ol Veymar Respublikasında bar bolǵan eń abıraylı kabinet aǵzası edi. Siyasiy iskerligi dawamında ol izbe-iz úsh liberal partiyanıń wákili bolǵan; ol [[Veymar]] Respublikası dáwirinde Germaniya Xalıq partiyasınıń húkimran ǵayratkeri edi.

== Dáslepki jılları ==
Stresemann 1878-jıl 10-mayda qubla-shıǵıs Berlindegi Köpenicker Straße 66-da tuwılǵan, jeti perzenttiń eń kishisi. Onıń ákesi pivo satıwshı hám distribyutor bolıp islegen, sonıń menen birge, shańaraqqa tiyisli úyden kishi bar ashqan hám de qosımsha pul ornına bólmelerdi kireyge alǵan. Shańaraq orta klastan tómen edi, lekin máhelle ushın salıstırǵanda jaqsı támiyinlengen hám Gustavqa joqarı sapalı bilim beriw ushın jeterli aqshaǵa iye edi{{Sfn|Wright|2002}}. Stresemann ayrıqsha student edi, ásirese nemis ádebiyatı hám poeziyasında joqarı dárejede edi. 16 jasında ol Andreas gimnaziyasına oqıwǵa kirdi. Ata-anası onıń kitaplarǵa qızıǵıwshılıǵın oyattı — ol tariyxqa júdá qızıǵatuǵın edi, oqıtıwshı mırza Volf onıń &quot;tariyxtıń derlik kesel talǵamı&quot; bar ekenin ayttı. Ol Napoleon hám Iogann Volfgang fon Gyote menen qızıqtı, keyinirek ol 1924-jılǵı shıǵarmasında jazǵan: Gyote hám Napoleon: ''ein Vortrag''. Onıń anası Mathilde 1895-jılda dúnyadan ótti. 1895-jıl dekabr ayınan baslap ol Drezdener Volks-Zeitung ushın &quot;Berlin xatları&quot; n jazdı, kóbinese siyasat haqqında sóylep, Prussiya konservatorların nıshanǵa aldı. Mektepti tamamlaǵanında jazǵan dóretpesinde ol oqıtıwshı bolıwdı jaqtırıwın, biraq ol tek tiykarǵı qızıǵıwshılıq tarawı bolmaǵan tiller yamasa tábiyiy pánlerden sabaq beriw ushın maman bolıwın ayttı{{Sfn|Wright|2002}}. Sol sebepli ol universitetke oqıwǵa kirdi.

{{Germaniya kanclerleri}}
== Derekler ==</text>
      <sha1>73lyuz2s5idt27l0p91aic2pe19htwd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gvineya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9525</id>
    <revision>
      <id>120918</id>
      <parentid>115802</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:31:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (15) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11656" sha1="pfo7tb4bt8dbhmiapkm4eta23aon2av" xml:space="preserve">'''Gvineya''' (Guinee), '''Gvineya Respublikası''' (République de Guinée) — [[Batıs Afrika]]daǵı mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 246 mıń km2. Xalqı 7,4 mln. adam (1990-jıllar aqırı). Paytaxtı [[Konakri]] qalası. Basqarıw tárepten 8 wálayat (provinciya) qa, wálayatlar 35 prefekturaǵa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Gvineya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 23-dekabrde kúshke kirgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı — prezident (L. Konte; 1998-jıl qayta saylanǵan). Ol ulıwma jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Millet jıynalısı (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

== Tábiyatı ==
Gvineya aymaǵı subekvatorial regionda. Jaǵaları bóleklengen. Relyefi, tiykarınan, ortasha biyiklik (800-1000 m) hám tómen tawlar, tegis platolardan (300-400 m) ibarat. Eń biyik noqatı — Nimba tawı, 1752 m. Okean jaǵası tar oypatlıq. Paydalı qazılmalardan boksit, temir, almaz, altın hám basqalar bar. Íqlımı ekvatorial-mussonlı, ıssı, jazı joqarı ıǵallıqta. Eń ıssı ayınıń (mart yamasa aprel) ortasha temperaturası 27-30°, eń biyik jaylarında 23° qa shekem, eń salqın ayı (avgust) 24-26°, biyikliklerde 18° qa shekem. Ortasha jıllıq jawın 1200-4000 mm. Jawınlı máwsim mámleket arqasında 5 ay, qublasında 7-10 ay. Dáryaları kóp hám suwlı. Tiykarǵı dáryaları: Gambiya, Bafing, Niger hám Konkure. Gvineya aymaǵı qızıl, qızıl-sarı topıraqlı. Eń kóp ósimligi — savanna. Jaǵada mangra ormanları bar. Gvineyada tártipsiz awlaw nátiyjesinde pil, gippopotam, kiyik, jabayı shoshqa, qaplan, gepard sıyaqlı haywanlar az qalǵan. Meshin, jılan, hár túrli qus, balıq, shıbın-shirkeyler (atap aytqanda, setse shıbını) júdá kóp.

== Xalqı ==
Gvineyada fulbe, malinke, susu hám basqa da xalıqlar jasaydı. Mámleketlik tili — francuz tili. Xalıqtıń 89% musulman, 1,5% xristian, qalǵanı jergilikli dinlerde. Qala xalqı 25,6%. Iri qalaları: Konakri, Kindia.

== Tariyxı ==
Házirgi aymaǵınıń bir bólegi Gana (shama menen IV-XIII ásirler) hám Mali (shama menen XIII-XVI ásirler) sıyaqlı orta ásir mámleketleri quramına kirgen. 1725-jılda Batıs Afrikanıń arqasınan kirip kelgen kóshpeli shárwa iyeleri fulbe qáwimi Futa-Jallonda áskeriy feodal mámleket dúzgen. XV ásir ortalarında Gvineyada dáslepki evropalıqlar payda bolǵan. Kóp ótpey onıń jaǵa boyı jerleri kolonizatorlar qol astına ótkennen keyin, olar XIX ásirge shekem mıńlaǵan jergilikli xalıqtı qul etip Amerikaǵa alıp barıp satqan. XIX ásirde francuzlar Gvineyanı baǵınıqlı etiw ushın keskin gúres alıp bardı. [[Franciya]] bul gúreste uttı hám 1880-1890 -jıllarda onı basıp aldı. 1895-jıl Franciya Gvineyası atı menen bólek koloniyaǵa aylandırıldı. Gvineya xalqı kolonizatorlarǵa qarsı uzaq waqıt gúresip keldi. XIX ásirdiń 70-90-jıllarında malinke xalqınıń gúresin, Futa-Jallondaǵı kóterilislerdi (1900) francuzlar qıyınshılıq penen bastırdı. 1904-jılda Gvineya Franciya Batıs Afrikası quramına qosıp alındı. Húkimetti francuz gubernatorı basqardı.

[[Birinshi jáhán urısı]]nan keyin Gvineyada evropalıqlardıń banan, ananas, kofe plantaciyaları payda bola basladı. Keyinirek sanaat kárxanaları (tiykarınan kánshilik sanaatı) payda boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Gvineyada milliy azatlıq háreketi háwij alıp ketti. 1945-1946-jıllarda mámlekette siyasiy partiyalar, dógerekler dúzildi. Afrika Demokratiya Birlespesiniń seksiyası retinde 1947-jılda shólkemlestirilgen Gvineya Demokratiyalıq partiyası kolonizatorlikke qarsı bolǵan barlıq kúshlerdi birlestiriw wazıypasın óz moynına aldı. 1958-jıl 2-oktyabr referendumına muwapıq Gvineya ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi. 1978-jıldan 1984-jılǵa shekem Gvineya Xalıq Revolyucion Respublikası dep ataldı. 1984-jıl aprelde Gvineya Respublikası atın aldı. Gvineya 1958-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1993-jıl 24-iyunda ornatqan. Milliy bayramı — 2-oktyabr- Ǵárezsizlik kúni (1958).

== Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamı ==
Gvineya xalqi birlespesi (1992-jılda dúzilgen), Birlik hám rawajlanıw partiyası (1992-jılda dúzilgen), Rawajlanıw hám jańalanıw ushın awqam partiyası (1998-jılda dúzilgen). Gvineya miynetkeshleri konfederaciyası (1984-jıl dúzilgen) mámlekettiń birden-bir kásiplik awqamı orayı bolıp tabıladı.

== Xojalıǵı ==
Gvineya — kán sanaatına salıstırǵanda rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 28%, sanaat úlesi 27,5% (atap aytqanda, kán sanaatı úlesi 23,9%) ti quraydı. Ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Gvineya milliy ekonomikası talay tez óse basladı. Shet el puqaralarına qaraslı kompaniyalar, bankler, elektr stanciyalar, bir qansha kárxanalar mámleket ıqtıyarına alındı. Awıl xojalıǵı — Gvineya ekonomikasınıń negizi. Miynetke qábiletli xalıqtıń 74% i awıl xojalıǵında bánt. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri — kofe, banan, ananas, salı; sonıń menen birge aq júweri, mákke, tarı, maniok, batat, jer ǵoza hám basqa eginler de egiledi. Eń zárúrli texnika egini — maylı palma. Shárwashılıq — awıl xojalıǵında qalaq tarmaq; qaramal, qoy hám eshki baǵıladı, balıq awlanadı. Elektr energiyanıń kóbisin GES lar beredi. Jılına 521 mln. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Gvineyada kúkirt-temeki hám toqımashılıq kombinatları, gerbish, mebel, avtomobil hám velosiped jıynaw, konserva, may, palız eginleri-miywe konservalaw, aǵash tiliw zavodları bar.

== Transportı ==
Transport jollarınıń uzınlıǵı — 662 km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı -28,4 mıń km. Zárúrli avtomagistralı Konakri, Kindia, Kankan, Beyla, Nzerekore qalaları arqalı ótedi. Iri teńiz portları: Konakri, Kamsar. Mámleket ishkerisinde júklerdiń kóbi Milo dáryasında tasıladı. Gvineya shetke alyuminiy oksidi, kofe, banan, almaz, altın, boksit, palma mayı, ananas, temir ruda shıǵaradı. Shetten ásbap-úskene, awıl xojalıǵı mashinaları, avtomobil, neft ónimleri, metall buyımlar, azıq-awqat hám basqalar aladı. AQSh, Franciya, Germaniya, Ispaniya, Kamerun menen sawda etedi. Pul birligi — Gvineya franki.

== Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy mákemeleri ==
Gvineyada xalıqtı emlew hám jarlılarǵa medicinalıq xızmet — biypul. Shıpakerler Konakri politexnika institutınıń medicina fakultetinde hám shet ellerde tayarlanadı.

== Bilimlendiriwi ==
Ǵárezsizlik daǵaza etilgen waqıtta úlken jaslı xalıqtıń 90% sawatsız, joqarı oqıw orınları joq edi. 1968-jılda sawatsızlıqtı tamamlaw milliy basqarması dúzildi, baslanǵısh mektepte milliy tiller oqıtıla basladı. 7 jastan baslap balalar ushın 6 jıllıq májburiy baslanǵısh tálim engizildi. Orta mektep 6 jıllıq. Óner-texnika tálimi lawazımlı jumısshılar tayarlaydı. Joqarı oqıw orınları: Konakri politexnika institutı, Kankan politexnika institutı, Fulayya awıl xojalıǵı institutı. Ilimiy izertlew jumısları, Konakri ilimiy izertlew hám hújjetlestiriw institutı, Kindia mikrobiologiya institutı, Kankan salı, Kindia mıywe institutları, okean, geliofizika hám tropikalıq ıqlım shárayatında konstruktiv materiallardı sınaw ilimiy izertlew orayında alıp barıladı.

== Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi ==
Gvineyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: &quot;Jurnal ofisyel de Gine&quot; (&quot;Gvineya rásmiy gazetası&quot;, francuz tilindegi húkimet xabarnaması, ayına 2 ret shıǵadı), &quot;Xoroyya&quot; (&quot;Salawat&quot;, francuz tilindegi háptelik gazeta, 1961-jıldan shıǵadı), &quot;Fonike&quot; (aylıq jurnal, 1974-jılda tiykar salınǵan). Gvineya baspasóz agentligi 1960-jılda dúzilgen. Gvineya radioesittiriw hám telekórsetiwi xızmeti húkimetke qaraslı. Milliy telekórsetiw 1977-jıl maydan berli berip barıladı.

== Ádebiyatı ==
Gvineya xalıqları folklor úlgilerine bay. Jazba ádebiyatında táriyp formasında jazılǵan dástanlar keń tarqalǵan. Tariyxıy hám diniy temalardaǵı táriyplerden geyparaları (Muhammed Ali Tyamnıń &quot;Xoja Umar turmısı&quot;, 1935) xalıq arasında ataqlı. Gvineya ádebiyatında jańa poeziya eski dástúrler tiykarında francuz tilinde payda boldı. Keyta Fodeba siyasiy temadaǵı &quot;Afrikada tań&quot;, &quot;Yarım keshe&quot; (1950) dástanların xalıq ańızları tiykarında jaratqan. Ray Otra (Mamadu Traore) kolonizatorlikke qarsı qosıqlar jazdı (&quot;Azatlıqqa qaray&quot; toplamı). Óz dóretiwshiliginde avtobiografiyalıq qıssa (&quot;Qara bala&quot;, 1953) menen baslaǵan Qamara Ley &quot;Patshanıń qarası&quot; modernistlik romanın, &quot;Háykel kózleri&quot; gúrrińin baspa ettirdi. &quot;Faralako&quot;, &quot;Assiatu sentyabrde&quot; romanlarınıń avtorı E. Sisse ǵárezsizlik ushın gúres ideyasın alǵa súrgen. A. Fantureniń &quot;Tropiklar sheńberi&quot; hám &quot;Saxel áskerindegi adam&quot; romanlarında kolonizatorlikten keyingi haqıyqatlıq máseleleri kóterilgen.

== Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri ==
Gvineya xalıqlarınıń áyyemgi turar jayları domalaq formada qurılıp (otawǵa uqsas), tamı qamıs penen jabılǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyingi ımaratlar qurılısında zamanagóy arxitektorlıq úlgileri ayqın kórindi. Bul ımaratlarda bólmelerdi quyashtan saqlawshı bug'ot, torlardan paydalanılǵan. Ǵárezsizlik jıllarında Konakrida jámiyetlik hám sanaat ımaratları: politexnika institutı, stadion, radiooray, baspaxana hám basqalar qurıldı. Gvineya aymaǵınan adam hám haywanlardıń háykelsheleri, oyma bezewli hám boyalǵan aǵash buyımlar, adamlardıń aǵash formaları (ápsanalıq haywan baslı, geometriyalıq figuralı), aǵash hám súyekten islenip túrli reńge boyalǵan nıqaplar (diniy dástúrlerde kiyilgen) tabılǵan. Qamıstan buyım soǵıw (túrli reńge boyalǵan sumka, jelpigish, sebet hám basqlar), geometriyalıq jıyekli reńli gezlemeler toqıw rawajlanǵan. Gvineyada professional kórkem óner rawajlanbaǵan.

== Teatrı ==
Teatr kórkem óneri áyyemgi awıl bayramlarında júzi hám deneleri boyalǵan, saltanatlı kiyim hám nıqaplardaǵı ayaq oyınshı er adamlar oyını kóbinese teatr tamashalarına aylanıp ketedi. 1948-jıl Gvineya shayırı K. Fodeba Parijde &quot;Afrika baleti&quot; ansamblin dúzdi. Sol tiykarda &quot;Gvineya Afrika baletleri&quot; dúzildi (1958). 1964-jılda &quot;Joliba&quot; milliy ansambli dúzildi. Hár jılı kórkem háweskerler dógerekleriniń kórigi ótkeriledi. Wálayatlarda báhárden gúzge shekem drama, folklor, balet, qosıq jarısların ótkeriw ádet kórinisine kirgen. Mámlekette jılına 2-3 film jaratıladı. 30 ǵa jaqın kinoteatr bar.
== Galerie ==
&lt;gallery&gt;
File:Guinea sat.png|atlas Guinea
File:Dame de Mali Guinée.jpg|[[w:fr:Mont Loura|Dame de Mali]]
File:Chute de Tabouna à Kindia 01.jpg|[[w:fr:Chute de Tabouna|Chute de Tabouna]] à [[w:fr:Kindia|Kindia]]
File:Chute de Saala vue à 360° Labé.jpg|[[w:fr:Chute de Saala|Chute de Saala]] [[w:fr:Labé|Labé]]
File:Chimpanzé de Bossou 33.jpg|Chimpanzé de Bossou
File:Plage de Roume.jpg|Plage sur les [[w:fr:Îles de Loos|Ile de Loos]]
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Afrika}}

== Sırtqı derekler ==
{{Wikiqoyma|{{PAGENAME}}}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Afrika mámleketleri]]
[[Kategoriya:{{PAGENAME}}]]</text>
      <sha1>pfo7tb4bt8dbhmiapkm4eta23aon2av</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gvineya-Bisau</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9526</id>
    <revision>
      <id>120919</id>
      <parentid>115803</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:31:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (15) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10136" sha1="igopj7onqah452oemxqs052il7nugbj" xml:space="preserve">'''Gvineya-Bisau Respublikası''' (portugalsha: Republica de Guine-Bissau) — [[Batıs Afrika]]daǵı mámleket. Atlantika okeanı jaǵasında. Gvineya-Bisau quramına materik bóleginen tısqarı B'lama hám Bijagosh atawları kiredi. Maydanı 36,1 mıń km2. Xalqı 1,1 mln. adam (1990-jıllardıń aqırı). Paytaxtı — Bisau qalası. Basqarıw tárepten Bisau avtonomiya sektorı, 8 okrug hám 37 rayonǵa bólinedi.

== Mámleketlik basqarıw principi ==
Gvineya-Bisau — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl mayda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol ulıwma jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı 102 deputattan ibarat bir palatalı parlament — Millet xalıq jıynalısı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı, ol húkimet aǵzaları hám bas ministrdi tayınlaydı.

== Tábiyatı ==
Materiktegi bólegi tegis, ayırım jayları batpaqlı oypatlıq. Jaǵasında qoltıqlar hám dárya estuariyları kóp. Boksit, fosforit, altın, temir rudası, cirkoniy, neft kánleri bar. Íqlımı ekvatorial mussonlı, jazında jawın kóp, qısı qurǵaq. Yanvardıń ortasha temperaturası 24°, iyul ayında 26°. Jıllıq jawın jaǵada 2000 mm den artıq, mámleket ishkerisinde 1200-1500 mm. Dáryaları (Jeba, Korubal, Kasheu) qısqa, biraq suwlı. Ósimlikleri savanna hám turaqlı jasıl ızǵar tropikalıq ormanlardan ibarat. Ormanlarda meshin, buǵı, kiyik, leopard, begemot, krokodil, jalǵızaq hám hár túrli quslar jasaydı.

== Xalqı ==
Xalqı balante, mandyak, mandinka, fulbe, manjak hám basqa elatlardan ibarat. Rásmiy tili — portugal tili. Qala xalqı 19,9%. Xalıqtıń yarımınan kóbi jergilikli, dástúriy dinlerge, 35% i islam dinine sıyınadı, bir bólegi xristianlar. Iri qalaları: Bisau, Balama, Gabu, Kasheu.

== Tariyxı ==
Gvineya-Bisau xalqınıń áyyemgi hám orta ásirlerdegi tariyxı úyrenilmegen. XV ásirden baslap Portugaliya kolonizatorları házirgi Gvineya-Bisau aymaǵın qul bazarına aylandırdı. XVI-XVIII ásirlerde portugaliyalıq qul sawdagerleri bul jerde bir neshe tayanısh bazalar (Farin, Kasheu, Bisau hám basqalar) qurıp, júz mıńlaǵan qullardı Amerika hám Vest-Indiyaǵa alıp ketti. XIX ásirde Afrikanı bólip alıw baslanǵan waqıtta Portugaliya Gvineya-Bisau ústinen qadaǵalawdı jáne de kúsheytti. 1879-jıl bólek koloniya dep daǵaza etildi. Gvineya-Bisau xalqı kolonizatorlarǵa qarsı keskin gúresip, tayanısh bazalarına tez-tez hújim etip turdı. 1908-jıl kolonizatorlarǵa qarsı kóterilgen xalıq kóterilisi 1915-jılǵa shekem dawam etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketi keń  jayıldı. 1951-jılda Gvineya-Bisau Portugaliyanıń &quot;teńiz artı wálayatı&quot; mártebesin alǵan bolsa da, koloniya jaǵdayı ózgermedi.

1956-jılda &quot;Gvineya hám Jasıl Murın atawları ǵárezsizlik Afrika partiyası&quot; ǵárezsizlik gúresine basshılıq etti. 1962-jılda qurallı gúres baslanıp, 1970-jıl baslarında mámlekettiń óshten eki bólegi kolonizatorlardan azat etildi hám húkimettiń jergilikli shólkemleri dúzildi. 1972-jıl jergilikli avtonomiya huqıqın aldı. Sol jılı Millet xalıq jıynalısına deputatlar saylandı. 1973-jıl 24-sentyabrde Millet xalıq jıynalısınıń birinshi sessiyası ǵárezsiz Gvineya-Bisau Respublikası dúzilgenligin járiyaladı. Portugaliyadaǵı fashistler rejimi awdarılǵannan keyin (1974), Portugaliyanıń jańa húkimeti 1974-jıl 10-sentyabrde Gvineya-Bisau ǵárezsizligin tán aldı. Gvineya-Bisau 1974-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 24-sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1973).

== Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları ==
Gvineya hám Kabo-Verde ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası, 1956-jılda dúzilgen; Birlesken social-demokratiyalıq partiya, 1991-jılda dúzilgen; Gvineya-Bisau qarsılıq kórsetiw partiyası — Ba-Fata háreketi, 1986-jılda dúzilgen; Social jańalanıw partiyası, 1992-jılda dúzilgen. Gvineya-Bisau miynetkeshleri milliy birligi kásiplik awqamı, 1961-jılda tiykar salınǵan, Jáhán kásiplik awqamları federaciyası hám Afrika kásiplik awqamları birligi shólkemine kiredi.

== Ekonomikası ==
Gvineya-Bisau — ekonomikalıq tárepten hálsiz rawajlanǵan agrar mámleket. Kolonizatorlardıń kóp ásirlik húkimranlıǵı nátiyjesinde mámleket ekonomikası qalaq, monokultura baǵdarında bolıp, yarım kustar sanaatqa iye. Húkimet bir jaqlama rawajlanıwǵa toqtaw beriw ilajların kórmekte. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 40%, sanaattıń úlesi 10%. Miynetke jaramlı xalıqtıń 80% awıl xojalıǵında bánt. Tiykarǵı awıl xojalıǵı tovar ónimleri: jer ǵoza, palma maǵızı, mayı hám basqalar. Paxta, kunjut, kauchukli ósimlikler, salı da jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, eshki, qoy baǵıladı. Balıq awlanadı. Sanaatı awıl xojalıǵı ónimlerin dáslepki qayta isleytuǵın kárxanalardan ibarat. Jer ǵoza tazalaytuǵın hám salı aqlawshı zavodlar, jer ǵoza hám palma mayın islep shıǵaratuǵın fabrika, aǵash tiliw, gerbish zavodları, sabın hám sellyuloza zavodları, keme remontlaw ustaxonaları bar. Qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Gvineya-Bisau joq.

== Transportı ==
Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 4,6 mıń km. Ishki suw jollarınıń uzınlıǵı — 1,8 mıń km. Bisau qalasında xalıqaralıq aeroport bar. Teńiz portları: Bisau, Balama, Kasheu. Shetke jer ǵoza, palma mayı hám maǵızı, kauchuk, aǵash hám aǵash materialları shıǵarıladı. Shetten cement, gezleme, neft ónimleri, azıq-awqat, temeki keltiriledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Portugaliya, Ispaniya, Franciya, Shveciya, AQSh, Senegal. Pul birligi — Afrika franki.

== Bilimlendiriwi ==
Kolonizatorlik dáwirinde kópshilik afrikalıqlar ushın tek 2 jıllıq baslanǵısh mektepler bar edi. 4 jıllıq baslanǵısh hám 7 jıllıq orta mekteplerde evropalıqlar hám gibridler oqıǵan. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin 7 jastan 13 jasqa deyingi balalardıń májburiy biypul ulıwma tálimi tuwrısındaǵı nızam engizildi. Baslanǵısh mekteptegi oqıw múddeti — 4 jıl, orta oqıw orınlarında — 7 jıl. Bunnan tısqarı 6 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq tolıqsız orta mektep negizinde tolıq orta maǵlıwmat beretuǵın 2 jıllıq liceyler bar. Mámlekette joqarı oqıw jurtı joq. Jaslar joqarı maǵlıwmattı shet ellerde aladı. Oqıtıwshılardı tayarlawshı kurslar bar.

== Baspasózi hám radioesittiriwi ==
Gvineya-Bisauda baspa etiletuǵın iri gazetalar: &quot;Libertasau&quot; (&quot;Azatlıq&quot;, portugal tilindegi háptenama, 1960-jıldan), &quot;No pincha&quot; (&quot;Alǵa&quot;, tiykarınan portugal tilinde, ayırım maqalaları kreol tilinde shıǵatuǵın háptenama, 1975-jıldan). Gvineya-Bisau informaciya agentligi húkimet informaciya mákemesi bolıp, 1975-jılda dúzilgen. Gvineya-Bisau Respublikası milliy radioesittiriw xızmeti 1975-jılda dúzilgen.

== Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri ==
Xalıqtıń turar jayları júdá hár qıylı. Jaǵa boyındaǵı oypatlıqlarda jasawshı balante qáwimi tuwrı múyeshli awlaq úylerde jasaydı. Bul úylerdiń diywalları 4 stolbaǵa bekkemlengen qamıstan toqılıp, ılay menen sıbalǵan. Tóbesi topan menen jawılıp, qıyası eki tárepke yamasa 4 tárepke qaratılǵan. Hár bir úy bir neshe bólme hám sholannan ibarat bolǵan. Bir neshe úy biyik qalıń diywal menen oralıp, qorǵan kórinisin alǵan jáne onıń arasında qáwim baslıǵınıń úyi jaylastırılǵan. Mámleket ishki rayonları (fulbe, mandinka qáwimleri mákan-jayları) anıq hám tuwrı rejelengen. Tosıqsız úyler tuwrı hám keń kósheler boylap jaylastırılǵan. Oraydaǵı maydan túrli bayram hám jıyınlardı ótkeriwge arnalǵan. Úylerdiń diywalları ılaydan yamasa shiyki gerbishten tiklengen hám sabanlı konus tárizli tam menen jabılǵan. Dárwazalar, bóreneler, stolbalarǵa jayran, sıyır, jılan hám quslardıń qálpi oyıp súwretlengen.

Bayot hám papel qáwimleriniń úlken-úlken shańaraqları kóp xanalı (4-10 xanaǵa shekem) úylerde jasaydı. Bul úyler tuwrı múyeshli, dóńgelek yamasa sozılǵan formada bolıp, topan tóbesiniń qıyası 2 tárepke qaraǵan yamasa konus tárizli etip islengen. Kórkem ónermentshilik ásirese atawlarda rawajlanǵan. Qızıl hám qara aǵashtan hám de pil súyeginen áwladlardıń háykelsheleri, diniy buyımlar, mayda ruwzıger ásbap-buyımları (mas, ósimlikler súwretlengen qasıqlar), túrli jániwarlar kórinisindegi nıqaplar islenedi. Qáwim baslıqlarınıń otırǵısh hám taxtları, qundaq, kiyim shkafı, úlken tabaqlarǵa túrli naǵıslar túsirilip, haywanlar, qus, jılanlar hám balıqlar súwretlenedi. Aǵash hám sıyır shaxınan qural (oq jay, sadaq, nayza, qalqan) soǵıw háwij alǵan. Shet el turistlerge qaratılǵan kóplegen buyımlar islenedi. Kontinenttegi elatlar arasında fulbelar háykelshe, ayaq kiyim, bezew buyımları, muzıka ásbapların soǵıwǵa sheber. Mandyaklar hám papellar arasında toqımashılıq hám de kórkem kesteshilik rawajlanǵan.

== Muzıkası ==
Gvineya-Bisau muzıka mádeniyatı mámlekette jasawshı kóplegen xalıqlardıń muzıkalıq dástúrlerin óz ishine aladı. Balante, fulbe, mandinka hám basqa xalıqlardıń muzıkası Batıs Afrika mámleketleri (Gvineya, Senegal, Gambiya, Mali) muzıkalıq kórkem ónerine júdá uqsas bolıp tabıladı. Ásirese griotlarǵa kóre, balafon, kusundi sıyaqlı muzıka ásbaplarında namalardı sheber atqaradı. Áyyemgi dástúrge iye bolǵan baraban dásteleri joqarı atqarıwshılıq talantına erisken. Ǵárezsizlik jıllarında milliy muzıka dástúrlerin saqlaw hám rawajlandırıw mádeniy siyasattıń zárúrli baǵdarlarınan biri bolıp qaldı. Bisau qalasında mádeniy oray — Mádeniyat úyi isleydi.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Afrika}}

== Sırtqı derekler ==
{{Wikiqoyma|{{PAGENAME}}}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Afrika mámleketleri]]
[[Kategoriya:{{PAGENAME}}]]</text>
      <sha1>igopj7onqah452oemxqs052il7nugbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:De</title>
    <ns>10</ns>
    <id>10587</id>
    <revision>
      <id>121040</id>
      <parentid>58245</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:32:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>121040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="0oei2h5t0vqgla9p548e95vpjqdj0ac" xml:space="preserve">[[Nemec tili|nemecshe]] ''{{lang|de|{{{1}}}}}''&lt;noinclude&gt;
[[Kategoriya:Tiller úlgileri|de]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0oei2h5t0vqgla9p548e95vpjqdj0ac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121041</id>
      <parentid>121040</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Úlgi:Lang-de]] betin [[Úlgi:De]] betine kóshirdi</comment>
      <origin>121040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="0oei2h5t0vqgla9p548e95vpjqdj0ac" xml:space="preserve">[[Nemec tili|nemecshe]] ''{{lang|de|{{{1}}}}}''&lt;noinclude&gt;
[[Kategoriya:Tiller úlgileri|de]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0oei2h5t0vqgla9p548e95vpjqdj0ac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121043</id>
      <parentid>121041</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:36:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>121043</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="r9hb8snhgajvupvaqq6uno90kimtd7d" xml:space="preserve">{{Languageicon|de|[[Nemec tili|Nemecshe]]}}&lt;noinclude&gt;[[Kategoriya:Tiller úlgileri|{{PAGENAMEBASE}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>r9hb8snhgajvupvaqq6uno90kimtd7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Introversiya - ekstroversiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10771</id>
    <revision>
      <id>120955</id>
      <parentid>112410</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1167" sha1="ajyzc771u4bsmr0a6yxrxctynk0z2fr" xml:space="preserve">'''Introversiya-ekstroversiya''' — psixologiyada keń tarqalǵan gruppalaw kriteriyası yaki ózlik qásiyetlerin ólshew kórsetkishi. Eń tanıqlıları Karl Yung hám Gans Ayzenkke tiyisli introversiya — ekstroversiya.

Introversiya hám ekstroversiya atamaların birinshi márte Yung kirgizgen, biraq olardıń túsinigi hám psixologiyada qollanılıwı dáslepki mánisinen parıq etedi. Shaxslar ara minez-qulıqqa itibar qaratqan halda,Yung introversiyanı «turmıstıń subyektiv ruwxıy mazmunǵa jóneltirilgenligi menen xarakteristikalanǵan minez-qulıq túri» dep táriypledi (ruwxıy aktivlik ishkerige jónelgen); hám ekstroversiya «sırtqı obyektlerge qızıǵıwshılıqlar konsentraciyası menen xarakteristikalanǵan minez-qulıq túri» (ruwxıy aktivlik sırtqı dúnyaǵa jónelgen)sıpatında.

Ekstroversiya dostana,kirisimli,háreketsheń minez-qulıq bolsa,introversiya bolsa kóbirek kem gáp hám jalǵızlıqta kórinetuǵın boladı. 

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}

[[Kategoriya:Psixologiya]]
[[Kategoriya:Shaxs teoriyaları]]
[[Kategoriya:Shaxs qásiyetleri]]
[[Kategoriya:Introversiya]]
[[Kategoriya:Ekstroversiya]]</text>
      <sha1>ajyzc771u4bsmr0a6yxrxctynk0z2fr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hákimshilik juwapkershilik</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13278</id>
    <revision>
      <id>120928</id>
      <parentid>114127</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:37:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1344" sha1="q1n2hj4c1sd7kr05ifxfgvsgbawlk9l" xml:space="preserve">'''Hákimshilik juwapkershilik''' — puqara yamasa lawazımlı shaxstıń huqıqtı buzǵanlıǵı ushın mámleket (basqarıw organ) aldındaǵı jınayatlı bolmaǵan juwapkershiligi. Bul mámlekettiń májbúrlew sharası bolıp, mámleket iskerliginiń túrli tarawlarında ámelge asırılǵan basqarıw huqıqbuzarlıq ushın qollanıladı. Hákimshilik juwapkershilikte ádette, jaza berip atırǵan basqarıw organ menen huqıq normasın buzǵan shaxs ortasında xızmet boyınsha baǵınıw munasábetleri bolmaydı. Basqarıw juwapkerlik sol tárepi menen institutızomiy juwapkershilikten parıq etedi. Hákimshilik juwapkershilikke tartılǵanlar sudlanǵan esaplanbaydı, basqarıw jaza ilájları jeńil hám múddeti qısqa belgilenedi. Basqarıw juwapkerlik tuwrısındaǵı nızam hújjetleri Ózbekstan Respublikasınıń Administratorı juwapkerlik tuwrısındaǵı kodeksi, ÓzR nızamları, ÓzR Joqarı Jıynalısınıń qararları, ÓzR Prezidentiniń pármanları, ÓzR ministrler Mákemesiniń qararları, Qaraqalpaqstan Respublikası nızamları, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń hám ministrler Sovetiniń qararları, xalıq deputatları wálayatlar hám Tashkent qalası keńesleriniń, wálayatlar hám Tashkent qalası hákimleriniń qararlarınan ibarat.

== Derekler ==
{{Derekler}}

{{ÓzME}}</text>
      <sha1>q1n2hj4c1sd7kr05ifxfgvsgbawlk9l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kaliyli tóginler</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14132</id>
    <revision>
      <id>121051</id>
      <parentid>70857</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:02:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — , ģ → ǵ (31) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2842" sha1="6qp5wen68uw2bsb3y0nfphbhvn2pkay" xml:space="preserve">'''Kaliyli tóginler''' — quramında ósimlikler ańsat  ózlestiretuǵın  formada kaliy elementi bolǵan mineral tóginler; suwda  eriwsheń xlorid, sulfat hám karbonat kislotalarınıń duzları.  Quramında  kaliyli duzlar bolǵan taw jinislari kaliyli tóginler alınatuǵın  tuwındılar. 

K.t. konsentrlanǵan K.t., aralas K.t. hám ıǵal  kaliy duzlarına bólinedi. Konsentrlanǵan K.t.ge kaliy xlorid (55,259,7% K2O), kaliy sulfat (44— 52% K2O), kaliyli selitra (44% K2O) kiredi. Aralas K.t. ıǵal  kaliy duzlarına konsentrlanǵan K.t. qosıp tayarlanadi: 30—40% li kaliy duzları kaliy xloridtıń silvinit yaki kainit penen  mexanik aralaspasınan ıbarat; kaliy-magniyli konsentrat; kaliy-magniy sulfat yaki kalimagneziya; aǵash, tarf hám  kúli. Iǵal  kaliy duzları — maydalanǵan tabiyiy minerallar (silvinit hám kainit).

K.t. sıpatında  quramında  kaliyli duzlar bar alyuminiy hám sement kárxanası shıǵındıları (potash) hám qollanıladı. Sement shańı hám  patas ortalıqtı jemiriwi. Kúl, ásirese, ashshı topıraqdar ushın joqarı  dárejedegi K.t. esaplanadı, ol  topıraqtıń  zıyanlı kislotaliliǵin da neytrallaydı. Shıǵındı ósimlikler ushın kaliy deregi, sebebi oda 0,6% átirapinda K2O boladı.

Barlıq awıl  xojalıǵı eginleri ásirese, qumlı hám qumlıqlı topıraqlardaǵı eginler K.t.ge kúshli mútáj sezedi. K.t., ádette, fosforli yaki azot hám fosforli tóginler menen birge qollanıladı. Ğoza  kartoshka, palız ónimi qant lávlevi,  tamırlı miyweliler, mákke, gúzgi paxta eginleri hám  barlıq kaliyge talapshań. 1 ge maydandaǵı ǵoza hár tonna jemisi  ushın jerden 30–70&amp;nbsp;kg azot, 10–20&amp;nbsp;kg fosfor menen  birge 30– 80&amp;nbsp;kg kaliydi  ózlestiriwi anıqlanǵan. K.t. miywe, rezavor-miywe, júzim,  tamırlı miyweliler hám b. quramında muǵdarın, kartoshkada kraxmaldı, tolıq eginlerde tolıq muǵdarın  asırıp sıpatın jaqsılaydı, jem  eginleri  quramındaǵı proteindi kóbeytedi gúzgi paxta eginleri,  tereklerdiń suwıqqa hám qurǵaqshılıqqa shıdamlılıǵın  asıradı. Qurǵaq  shól  zonasinda  hám   topıraq jerlerde  K.t.  tek suwǵarıw waqtında beriledi. Shor  topıraqlarda K.t. isletilmeydi, olar topıraq shorın kúsheytiredi. Jerge  salınatuǵın  K.t.  norması  topıraqtıń  háreketsheń  kaliy menen  qanshellik  támiynlengenine  baylanisli. Bunda azot, fosfor, kaliy (NPK) 1:0,7—0,8:0,53 qatnasta  alınadı. K.t. jıllıq muǵdardıń  50% in tiykarǵi tógin  sıpatında gúzgi  shúdigarda, 50% in ese vegetatsiya dáwirinde beriw  usınıs  etiledi.

== Ádebiyat ==
* Ergashev Sh., Ergashev M., Kaliyli tóginler hám  paxta ónimdarliǵi, T., 1983.
* [[OʻzME|ÓzME]]. Birinshi jild. Tashkent, 2000-jıl

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Kaliyli tóginler]]</text>
      <sha1>6qp5wen68uw2bsb3y0nfphbhvn2pkay</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Bas bet/Kalendar/9-iyun</title>
    <ns>10</ns>
    <id>14699</id>
    <revision>
      <id>121001</id>
      <parentid>84032</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:30:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>121001</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="773" sha1="q98atr9wp4oyvxyroxn63mlj2kpbhi3" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;'''[[9-iyun]]''' ([[Wikipedia:Kalendar|proekt]])&lt;/noinclude&gt;__NOTOC__

'''[[File:Roaze2wkped05.JPG|25px]] Bayramlar'''
*


'''[[File:Liferea.svg|25px]] Waqıyalar'''
* 


[[File:Baby_anthony_liekens_01-human.svg|15px]] '''Tuwılǵanlar''' &lt;small&gt;([[:Kategoriya:9-iyunda tuwılǵanlar|hámmesi]])&lt;/small&gt;
* [[1978]] — [[Miroslav Klose]], [[Polsha]] shıǵıslı [[Germaniya]]nıń burınǵı futbolshısı.


[[File:Kerze.png|7px]] '''Qaytıs bolǵanlar''' &lt;small&gt;([[:Kategoriya:9-iyunda qaytıs bolǵanlar|hámmesi]])&lt;/small&gt;
* [[1870]] — [[Charlz Dikkens]], [[Ullı Britaniya|inglis]] [[jazıwshı]]sı hám jámiyet sınshısı.
* [[2024]] — [[Yoshiko Kuga]], [[yaponiya]]lı aktrisa.


&lt;noinclude&gt;[[Kategoriya:Bas bet úlgileri:Kalendar|06]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>q98atr9wp4oyvxyroxn63mlj2kpbhi3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hamid Alımjan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14965</id>
    <revision>
      <id>120921</id>
      <parentid>111057</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:32:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9989" sha1="jnxogpuhhxiswdapnwa7fqpul7yywgc" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı
|sıylıqları={{Ózbekstan xalıq shayırı}}
|atı=Hamid Alımjan
|tuwılǵan sánesi=12-dekabr 1909-jıl
|tuwılǵan jeri=[[Jızzax]]
|qaytıs bolǵan sánesi=3-iyul 1944-jıl
(34 jasta)
|qaytıs bolǵan jeri=[[Tashkent]]
[[Ózbekstan SSR]]
|dóretiwshilik túri=[[Shayır]], publitsist, ádebiyatshı
|dini= islam
|súwret=Olimjon Hamid.jpg}}

'''Hamid Alımjan''' ('''Hamid Alımjanovich Azimov''') (1909-jıl [[12-dekabr]], [[Jizzaq wálayatı|Jizzax]] [[1944-jıl]] [[3-iyul]], [[Tashkent]]; «Farabiy» áwliyesine qayta kómilgen)-ózbek [[shayır]]ı, [[ádebiyatshı]] qánigesi hám jámiyet ǵayratkeri. Lirik qosıqları menen 20-ásir ózbek ádebiyatına múnásip úles qosqan. 30-jıllarda shadlıq hám baxıt qosıqshısı retinde belgili. Ózbekstan Pánler Akademiyası xabarshı aǵzası (1943). Baslanǵısh tálimnen keyin 20-jıllardıń aqırında [[Samarqand]]&lt;nowiki/&gt;taǵı  bilim jurtında (1923-1928), Pedagogika akademiyasınıń sociallıq-ekonomikalıq pánler fakultetinde (1928-1931) oqıǵan hám usı waqıtta [[«Zarafshan»]] gazetasında bólim basqarıwshıı (1926-1927). [[«Jaslar»]] gazetasında (1931), [[«Qurılıs»]] hám [[«Sovet ádebiyatı»]] jurnallarında juwapker xatker, Mádeniy qurılıs ilimiy izertlew institutında úlken ilimiy xızmetker (1932-1934), Til hám ádebiyat institutı (1934-1937) hám Oqıw pedagogika baspasında bólim basqarıwshıı (1938-1939), [[Ózbekstan Jazıwshılar awqamında]] juwapker xatker (1939-1944).

== Ómirbayanı ==
Hamid Alımjan 1909-jıl 12-dekabrde Jizzaxda tuwılǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ziyouz.uz/ozbek-sheriyati/ozbek-zamonaviy-sheriyati/hamid-olimjon/|bet=Ҳамид Олимжон (1909-1944)|familiya=|at=|sáne=26.09.2013|baspaxana=|qaralǵan sáne=02.10.09|iqtibos=}}&lt;/ref&gt;.

== Belgili shıǵarmaları ==
Hamid Alımjannıń sóz kórkem-ónerine qızıǵıwshılıǵı anası Kamilanıń ertekleri hám de babası Mulla Azim shańaraǵına kelip turıwshı Fazıl Joldas balasınıń dástan hám termeleri tiykarında qáliplesken. Dáslepki dóretpeleri — «Kóklem» (qosıqlar, 1929), «Tań samalı» (gúrrińler, 1930). «Órt shashlar» (1931), «Báyge», «Ólim jawǵa» (1932), «Dárya keshesi» (1936 ), «Qosıqlar» (1937), «Úlke», [[«Aygul menen Baxtiyar»]] (1939), «Baxıt» (1940), «Qolıńa qural al! », «Ana hám ul» (1942), «Isenim» (1943) qosıqlıq toplamlar avtorı.

== Qosıqları ==
Hamid Alımjan dóretiwshiliginiń 1-dáwirinde gúrrińler jazǵan bolsada, onıń uqıpı kóbirek lirik poeziya tábiyatı menen uyqas bolǵan. Dáslepki qosıqlarında jańa ádebiyat hám jańa kórkem ádebiyatqa baylanıslı sırtqı kórinisler jaratıw ideyası húkimranlıq etken. 30-jıllardıń ortalarına kelip, turmıslıq hám dóretiwshilik tájiriybesi asıwı menen Hamid Alımjan ana-jurt tábiyatınan, jámiyet hám xalıq turmısınan alǵan bay tásirleniwlerin lirik qosıq sheńberinde jarqın ádebiy ańlatıw  ónerin iyelep baslaǵan  ([[Kuychining xayoli|«Kúyshiniń qıyalı»]], [[Ofeliyaning oʻlimi|«Ofeliyanıń ólimi»]], [[Holbuki, tun…|«Holbuki, tun…»]], [[Ishim bordir oʻsha ohuda|«Isim bardur usı ohuda»]] hám basqalar). Ekinshi jáhán urısına shekem bolǵan dóretiwshiliginde 20-ásir ózbek lirikasınıń jaqsı úlgileri esaplanǵan  [[Oʻrik gullaganda|«Erik gúllegende»]], [[Sevgi desam…|«Muhabbat desem…»]], [[Tinim-sizdir yolgʻiz shabboda…|«Tinim-sizdur jalǵız samalda…»]], [[Shodlikni kuylaganimning sababi|«Shadlıqtı kúylegenimniń sebebi»]], [[Ózbekstan|«Ózbekston»]] sıyaqlı lirik qosıqların jazǵan. Bul qosıqlar ideologik mazmunı, forması, gózzal tili hám usılı menen itibarǵa iye bolǵan.

== Dástanları ==
1916-jıl [[Jizzaq wálayatı|Jizzax]] kóterilisiniń shápáátsizlik penen bastırılǵanın kórgen shayır 30-jıllarda sovet mámleketinde alıp barılǵan qurılıslar, júz bergen ekonomikalıq hám mádeniy ózgerislerdi kórip, keleshekke úlken úmit menen qaraǵan. Hamid Alımjan kewili hám oyın iyelegen sonday optimist sezim hám qıyallar onıń dóretiwshiligine romantik súwret metodınıń qáliplesiwine baslawshı bolǵan. Shayır tek lirik qosıqlardı ǵana emes, bálki sol dáwirde jaratqan «Eki qızdıń gúrrińi» (1937), ásirese, [[«Zaynab hám Aman»]] (1938) dástanlarında da haqıyqatlıqtı sol arqalı sáwlelendiriwge umtılǵan.

Hamid Alımjan [[„Aygúl menen Baxtıyar&quot;]] (1937) hám de [[«Suymurıq yamasa Pariyzat hám jetik»]] (1939) dástanların xalıq ertekleri motivları tiykarında jaratqan. Bul dóretpeler erksevarlıq ideyaları, óz táǵdirin xalıq hám mámleket táǵdiri menen baylanıstırǵan qaharmanları hám de kórkem ózine tartatuǵını menen kıtapxanlar itibarın qazanǵan. [[Ekinshi jáhán urısı]]&lt;nowiki/&gt;nıń dáslepki jıllarında Hamid Alımjan ózbek folklorı ushın xarakterli bolǵan ana hám bala obrazlarınan, sonıń menen birge, xalıq awızsha dóretiwshiligine tán súwret usılı hám qurallarınan taǵı da keń paydalanıp xalıqtı gúreske, mártlik hám batırlıqqa ilhamladırıwshı qosıqlar jazǵan ([[«Qolıńa qural al! »]], [[«Shıǵıstan Batısqa ketip atırǵan dosqa»]], [[«Qamal etilgen qala tóbeligindegi ay»]] hám basqalar). Usı waqıtta ol romantik súwret usılınan paydalanǵan halda «Muhabbat», «Sen tuwılǵan kún», «Jawınger Tursun», «Roksananıń jasları» sıyaqlı qosıq hám balladaların jaratqan. Pogodin, Uyqas hám Sobir Abdulla menen sheriklikte «Ózbekstan semseri» (1942) dramasini jazǵan, front saparı (1943-jıl, fevral) tásirleniwleri tiykarında bolsa publitsistik maqala hám ocherkların járiyalaǵan.

== «Muqanna» tragediyası ==
Hamid Alımjannıń «Muqanna» (1943) tragediyasi da urıs dáwirdiń social buyırtpası tiykarında júzege kelgen. Hamid Alımjan bul miynettiń oraylıq qaharmanları — Muqanna, onıń muhabbatı Guloyin hám basqa qaharmanlar obrazları arqalı hár bir mámlekettiń ǵárezsizligi máselesi xalıq táǵdiri, sol xalıqtıń azatlıǵı, párawanlıǵı hám keleshegi menen baylanıslı oǵada zárúrli social hám siyasiy másele ekenligin kórsetip bergen.

== Ózbek mádeniy miyrasına qosqan úlesi ==
[[Fayl:Hamid_Olimjon_va_Zulfiya_adabiyotshunoslar_bilan.jpg|nobaý]]

== Shańaraǵı ==

* Ómir joldası : [[Zulfiya Isroilova]] (1915—1996 ) — shayıra, jurnalist, awdarmashı, jámiyetlik ǵayratker. Ózbekstan xalıq shayırası (1965) hám Socialistik Miynet Qaharmanı (1984).
* Qızı: Hulkar&lt;ref name=&quot;hd&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/hamid-olimjon.html|bet=Hamid Olimjon. She’rlar &amp; Hamid Olimjon. Tanlangan asarlar (1951) &amp; Hamid Olimjon she’rlariga bastalangan uch o’lmas qo’shiq|familiya=|at=|sáne=11.12.2019|baspaxana=|qaralǵan sáne=02.10.23|iqtibos=}}&lt;/ref&gt;
* Inisi: Sarvar Azimov (1923—1994) — sovet va ózbek jazıwshısı, mámleket ǵayratkerı hám diplomat.

== Estelik ==
[[Fayl:Zulfiya_va_Hamid_Olimjon_haykali.jpg|nobaý|261x261 nükte|Zulfiya va Hamid Alımjan háykeli]]
Hamid Alımjan 35 jasında avtomobil apatı nátiyjesinde qaytıs bolǵan. Tashkent metropolite [[bándirgi]]&lt;nowiki/&gt;lerinen biri, Jazıwshılar awqamınıń Ádebiyatshılar úyi, [[Samarqand]]&lt;nowiki/&gt;daǵı wálayat teatrına Hamid Alımjan atı berilgen. [[Tashkent qalası]]&lt;nowiki/&gt;nda shayır atı menen atalǵan maydanda oǵan háykel ornatılǵan (1990). Bul aymaq qasındaǵı máhelle de avtor atı menen ataladı.

== Belgili shıǵarmaları ==
[[Holbuki, tun|«Holbuki, tun»]], [[Ofeliyaning oʻlimi|«Ofeliyanıń ólimi»]], [[Qamal qilingan shahar tepasidagi oy|«Qamal qilingan shahar tepasidagi oy»]], [[Ishim bordir oʻshal ohuda|«Ishim bordir óshal ohuda»]] sıyaqlı gózzal  qosıqları belgili. [[Oygul bilan Baxtiyor|«Aygul menen Baxtiyar»]] (1937), [[Semurgʻ yoki Parizod va Bunyod|«Semurǵ yaki Parizad va Bunyad»]] (1939), «Zaynab hám Aman» (1938) sıyaqlı dástanlar hám «Muqanna» (1942), [[Jınayat|«Jinayat»]] (1944) sıyaqlı [[drama]]&lt;nowiki/&gt;lar jazǵan. Rus [[shayır]] hám [[jazıwshı]]&lt;nowiki/&gt;larınıń ayırım shıǵarmaların ózbek tiline awdarmalaǵan.

== Baspadan shıǵarılǵan shıǵarmaları ==

* Quramalı dóretpeler quramı (5 tomlıq). [[Tashkent]], [[Ilim|«Pán»]], 1975–1984.

== Derekler ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Ádebiyatlar ==

* Karimov N. Hamid Olimjon. [[Tashkent]], [[Yosh gvardiya|«Yosh gvardiya»]], 1990.
* Karimov N. Hamid &quot;Olimjonning poetik mahorati&quot;. [[Tashkent]]. [[Ilim|«Ilim»]], 1964.
* Mamajonov S. Shayırr dúnyası. [[Tashkent]]. Ǵ. Ǵulom atındaǵı Ádebiyat hám kórkem-óner baspası, 1972.
* Karimov N. hám basqalar. 20 ásir ózbek ádebiyatı tariyxı. -T.: «Oqıtıwshı», 1999.
* Abdurahonov A. &quot;Alangaga aylangan uchqun&quot;. «Kamalak» ádebiy-izertlew ilmiy toʻplamda. -T. 1990.
* Azimov S. Hamid Olimjon ádebiyatı. T., 1967;
* Sen elimniń júreginde yashaysań [H. Alımjon haqqında estelikler], T., 1973;
* Mamajonov S, Shoir dunyosi, T., 1974;
* Karimov N., Goʻzallikning olmos qatralari [H.Olimjon lirikasi], T., 1979;
* Karimov N., Hamid Olimjon. Shoir hayoti va ijodidan lavhalar. T., 1979.
* Naim Karimov. O'zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000.
* Asarlar [5j.li], 1–5-j.lar, T., 1970– 72;
* Mukammal asarlar toʻplami [Yuj.li], 1 – 10-j.lar, T., 1979-84.

== Siltemeler ==

* [http://press.natlib.uz/ru/editions/76347 Pravda Vostoka 03.07.1954]
* [http://press.natlib.uz/ru/editions/62878 Tashkent aqshamı 25.05.1980]
{{ÓzME}}
{{Sırtqı siltemeler}}
&lt;references /&gt;
&lt;references /&gt;

[[Kategoriya:3-iyulda qaytıs bolǵanlar]]
[[Kategoriya:12-dekabrde tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Ózbekstan jazıwshılar awqamı aǵzaları]]
[[Kategoriya:Ózbekstanlı jazıwshılar]]
[[Kategoriya:Jizzaxta tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Ózbekstan shayırı]]</text>
      <sha1>jnxogpuhhxiswdapnwa7fqpul7yywgc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Igor Savickiy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15046</id>
    <revision>
      <id>120943</id>
      <parentid>111302</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:46:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120943</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6906" sha1="1ac35e0kyi15u8yfwtxw5qfhvmlifoc" xml:space="preserve">{{shaxs infoqutısı|tuwılǵan sánesi=4.8.1915|portret=Savickiy Igor.jpg|eni=200px}}

'''Igor Vitalievich Savickiy''' ([[1915|1]]915-jıl 4-avgust, Kiev — 1984-jıl 27-iyul) — sovet súwretshisi, restavrator, etnograf, kórkem-óner ustası, Ózbekstan SSRda xızmet kórsetken artist (1964), Qaraqalpaqstan xalıq súwretshisi, muzey tiykarshısı hám onıń birinshi direktorı. Nókistegi kórkem-óner muzeyi direktorı («Oraylıq Aziya Tretyakov»).

== Ómiri ==
Igor Vitalievich Savickiy 1915-jıl 4-avgustta Kievde advokat shańaraǵında tuwılǵan. Onıń atası polyak hám evrey milletine tiyisli bolǵan (ákesi Polshalıq shańaraqta, kempir apası evrey shańaraǵında tuwılǵan). Onıń anası tárepindegi atası Timofey Dmitrievich Florinskiy ataqlı orıs slavyan ustası, Kiev universiteti professorı, Rossiya Pánler akademiyasınıń xabarshı aǵzası, kóplegen izertlewler avtorı bolıp, óziniń ilimiy mektebin jaratqan.

Balalıǵında Igor Savickiy jaqsı bilim alǵan hám francuz tilinde durıs sóylegen, sebebi tárbiyashısı francuz hayal bolǵan. Igordıń ata-anası tez-tez sırt elge, Evropaǵa barıp, Franciya, Avstriya, Germaniya mádeniy ómiriniń barlıq jańalıqlarınan xabardar bolǵan. Sonday-aq, balalarına balalıǵınan ájayıp kórkem súwretlewdi sińdirgen.

1920-jıldaǵı revolyuciyadan keyin Igor Savickiy ata-anası menen Moskvaǵa kóship, ol jerde súwret sızıwǵa qızıǵıp qaladı.

1934-jıldan Igor Savickiy Moskva poligrafiya institutınıń grafik fakultetinde oqıwdı baslaǵan. Keyin 1905-jılı onıń yadına arnalǵan Moskva súwretshilik mektebinde oqıwdı dawam ettiredi. 1938—1941-jıllarda ol Súwretshiler mamanlıǵın asırıw institutında Lev Kramarenko ustaxanasında oqıydı. Sol menen birge, Qrım hám Kavkazga eskiz sızıw ushın sayaxat etedi.

1941-jılda ol Moskva mámleketlik súwretshilik institutına oqıwǵa kiredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pencil.nm.ru/|bet=Сайт Московского государственного художественного Института им. Сурикова|qaralǵan sáne=2019-10-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071005211147/http://www.pencil.nm.ru/|arxivsáne=2007-10-05}}&lt;/ref&gt;. Keselligi sebepli armiyaǵa shaqırılmaydı. Bul jerde ol dáslep Oraylıq Aziya xalıqlarınıń kem ushraytuǵın hám qızıqlı mádeniyatı menen tanısadı. Sonıń menen birge, Robert Falk hám Konstantin Istomin sıyaqlı belgili súwretshiler menen ushırasadı. Nikolay Ulyanovdan súwretshilik sabaqların aladı.

1946-jıl dekabr ayında Igor Vitalievich instituttıń grafik bólimin tamamlaǵan.

1950-jılda T. A. Danko&lt;ref&gt;Tatyana Aleksandrovna Jdanko – yavlyalas rukovoditelem otdela etnografii narodov Sredney Azii i Kazaxstana v [[Nomidagi Etnologiya va antropologiya instituti. N. N. Miklouho-Maclay RAS|Institute etnografii]].[http://kungrad.com/history/st/kamalov/ V. A. Bochin «DOROGI, MOSTI I PYeRYeVALI ISTORIKA S.KAMALOVA», Mejdunarodniy istoricheskiy jurnal № 18 2002 g.] &lt;/ref&gt; usınısına tiykarlanıp, SSSR Pánler akademiyasınıń&lt;ref&gt;Po otsenkam spesialistov blagodarya issledovaniyam, provedennim Xorezmskoy ekspeditsiey, bilo soversheno odno iz velichayshix otkritiy XX veka, pozvolivshee vosstanovit istoriyu odnoy iz drevneyshix mirovix sivilizatsiy. Predmeti, naydennie pri raskopkax Toprak-kali udivili ves mir. Mnogie oospisi i skulpturi, naydennie ekspeditsiey, bili peredani na xranenie v Gosudarstvenniy Ermitaj v Leningrade.&lt;/ref&gt; Sergey Pavlovich Tolstov basshılıǵndaǵı Xorezm arxeologiyalıq hám etnografiyalıq ekspediciyası quramında islew ushın Orta Aziya hám Qaraqalpaqstanǵa keledi. T. A. Danko basshılıǵında qaraqalpaq xalıq ámeliy kórkem óneri buyımların úyrenip, toplaǵan.

Ekspediciyada islegen jıllarında Savickiy súwretshi sıpatındaǵı tikkeley juwapkershiliginen tısqarı, xalıq ámeliy kórkem-óneri úlgilerin toplaw maqsetinde Qaraqalpaqstan awıllarına sayaxatlarda da qatnasadı. Bul iskerlik onı oǵada tańlanıwǵa salıp, keyinirek ol Ámiwdáryanıń tómengi aǵımındaǵı shólde jasawshı kishi xalıq — qaraqalpaqlardıń aldın kem málim bolǵan kórkem-óneri menen saldamlı qızıǵa basladı.

== Miynet iskerligi ==
Ózbekstanda xızmet kórsetken kórkem-óner ǵayratkeri (1964), Qaraqalpaqstan xalıq súwretshisi (1974). Moskva súwretshilik institutın tamamlaǵan (1946).

== Kórkem-óner shıǵarmaları ==
Qaraqalpaqstan kórinisleri óziniń jarqın kórinisin tapqan: «Aq qala. Ulıwma kórinis» (1954); «Qaraqumda», «Shımbay aqshamı», «Kegeyli kanalı» – hámmesi 1956; «Qayraǵashlar» (1959). Savickiy shıǵarmaları Ózbekstan kórkem-óner muzeyi, Ózbelstan xalıqları táriyxı muzeyi, Qaraqalpaqstan kórkem-óner muzeyinde saqlanadı. Súwretshiniń ózine tán háreketleri nátiyjesinde shólkemlestirilgen Qaraqalpaqstan kórkem-óner muzeyine Savickiydiń atı berilgen.

== Onıń iskerliginiń bahalanıwı ==
I. v. Savickiydiń iskerliginde keminde altı tiykarǵı jónelisti ajıratıp kórsetiw múmkin: súwretshilik, kórkem buyımlardı jıynawshı, restavrator, dástúriy qaraqalpaq kórkem-óneriniń kórkem-óner izertlewshisi, muzey tiykarshısı hám basqarıwshısı, pedagog hám oqıtıwshı.

Onıń háreketleriniń kólemi menen V. F. Voyno-Yaseneckiy, S. V. Starodubcev, V. A. Uspenskiy, E. E. Romanovskaya, A. F. Kozlovskiy, S. P. Tolstov, I. A. Raykova hám basqalar, yaǵnıy táǵdir jolları menen Orta Aziyaǵa kelip qalǵan hám pútkil omirin sol ilimó mádeniyatqa xizmet etiwge baǵıshlaǵan. Áyne ózi adamlardıń umtılıs-háreketi menen burınǵı Awqamnıń Orta Aziyanıń házirgi ǵárezsiz mámleketlerinde dáslepki ilimiy mektepler jaratılıp, jańa mádeniy dástúrlerge tiykar salındı. Olar búgingi kunge shekem óz áhmiyetin saqlap kelmekte.

1966-jılda Igor Vitalievich Savickiy ulıwma az ushıraytuǵın muzey ashtı. Onda Volkovdıń súwretleri jaqtı jalın menen porladı. Bul jańa kórkem-óner avangard dep atalǵan.

Ol toplaǵan muzey kollekciyası kórkem-óner teoriyası haqqındaǵı socialistik realistik húkimlerdi biykar etedi. Dissident dóretpeleri jer astınan, súrginnen, lagerlerden hám umıtılıwlardan qutqarılǵan post-avangard mektep súwretshilerin turmısqa qaytaradı.

== Sıylıqları ==
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Mámleketlik sıylǵınıń  laureatı (1983). «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni menen sıylıqlanǵan (2002&lt;ref&gt;[[OʻzME]]. Birinchi jild. Tashkent, 2000-jıl&lt;/ref&gt;).

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:27-iyulda qaytıs bolǵanlar]]
[[Kategoriya:4-avgustta tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan Mámleketlik sıylǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]</text>
      <sha1>1ac35e0kyi15u8yfwtxw5qfhvmlifoc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Informaciya teoriyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15723</id>
    <revision>
      <id>120948</id>
      <parentid>112401</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120948</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3413" sha1="gs6uh78hpm9pt763ttpiad5n2b5iumr" xml:space="preserve">{{Wikify}}

'''Informatsiya teoriyası''' — informatsiya (informaciya, maǵlıwmat, xabar ) nı toplaw, saqlaw, qayta islew hám tarqatıw usılların payda  etetuǵın pán tarawı ; kibernetikannt tiykarǵı bólimlerinen biri. I. n.ga 1948—49 -jıl larda amerikalıq alım K. Shennon tiykar salǵan. Keyinirek dúnyanıń basqa iri ilimpazları I. n. ni rawajlandırıwǵan. I. n. de tadkikrtlarning zárúrli wazıypalarınan biri informatsiyani tarqatıwdıń eń maqul túsetuǵın (optimal ) usılların tabıwdan ibarat. Bunda tiykarǵı kórsetkish informatsiyani tarqatıw isenimliligi hám tezligi hám de usılar menen baylanıslı túrde eridiletuǵın sapanıń teoriyalıq shegarasın anıqlaw esaplanadı. I. n. statistikalıq mániske iye, sol sebepli odaǵı matematikalıq usıllardıń kóbisi itimallıqlar teoriyasına súyenedi.

Yad apparatına saqlaw yamasa baylanıs kanalı boyınsha uzatıw ushın mólsherlengen maǵlıwmatlar (xabarlar ) daǵı informatsiyalar sanı aldınan tolıq belgili bolmaydı. Aldınan tek sol informatsiyalardı tańlap alıw múmkin bolǵan kóplegen maǵlıwmatlar (xabarlar múmkinshiligı ) belgili boladı. Zárúr informatsiya áne sol kóplegen maǵlıwmatlar ishinen tańlap alınadı. Saylanǵan informatsiyanı dizimnen ótkeriw ushın ekilik belgiler sanı qabıl etiledi (qarań Ekilik kod, Ekilik sanaq sisteması ).

Baylanıs kanalı túsinigi júdá ulıwma mániske iye. Keń mániste — informatsiyani uzatıw ushın mólsherlengen hár qanday baylanıs apparatı. Bıraq I. n. de ran baylanıs kanalı texnikası ústinde emes, yamasa informatsiya uzatıw teoriyası ústinde ketedi. Mas, geometriyada ran qandayda bir zat qanday materialdan etilgenligi ústinde emes, bálkim onıń kólemi ústinde júritiledı, I. n. de da ran baylanıs qurılmalarınıń tábiyaatı ústinde júritilmeydı, bálkim anıq baylanıs sistemaları I. n. de uzatılıwı múmkin bolǵan informatsiya muǵdarı kózqarasınan kórip shıǵıladı. Baylanıs kanalı boyınsha kod járdeminde uzatılatuǵın xabarlardı kanal (kirisiw) signallarına aylandırıwǵa (yaǵnıy kodlawǵa ) tuwrı keledi. Olar uzatılǵannan keyin áne sol signallar xabarlarǵa (shıǵıw signallarına ) aylantırıladı (yaǵnıy dekodlanadi). Kirisiw hám shıǵıw signallarınıń dúzilisi (strukturası ) na qaray, kanallar diskret (uzlukli) hám úzliksiz túrlerge ajratıladı. Diskret kanallarda kirisiw hám shıǵıw daǵı signallar birdey yamasa hár túrlı &quot; alfavitler&quot; dıń &quot; háripleri&quot; izbe-izliginen ibarat boladı. Úzliksiz kanallarda kirisiw hám shıǵıw signalları úzliksiz parametr — waqtıniń funksiyası (t) bolıp tabıladı.

I. n. de &quot; xabar&quot;, &quot; maǵlıwmat&quot;, &quot; baylanıs kanalı&quot; hám b. túsinikler keń mániste qollanıladı. Mısalı, I. n. kózqarasınan xabarlar deregi múmkin bolǵan kóplegen xabarlar hám olarǵa tiyisli itimallıqlar kompleksinen ibarat bolıwı múmkin. Xabarlardı itimallıqlar arqalı kodlaw ushın zárúr ekilik belgilerdiń ortasha sanı mi-nimumini ańlatatuǵın ápiwayı formula joq. Onıń ushın I. n. de islep shıǵılǵan quramalı formulalardan paydalanıladı.

Erkin Yoqubov, Norbek Taylaqov.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.bls.gov/ooh/life-physical-and-social-science/psychologists.htm|bet=ÓzME . Birinshibet |jumıs=Tashkent, 2000-jıl}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==


#</text>
      <sha1>gs6uh78hpm9pt763ttpiad5n2b5iumr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Iqbol Mırza</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15950</id>
    <revision>
      <id>120958</id>
      <parentid>111364</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:48:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120958</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5941" sha1="1h0lcnfj6vgcbwwlrzg9j63xnt41h97" xml:space="preserve">'''Iqbol Mirzo''' (Iqboljan Mırzaaliev) 1967-jıl 1-mayda [[Ferǵana wálayatı]] Baǵdad rayonına qaraslı Qosdigirman awılına oqıtıwshı shańaraǵında tuwılǵan.

Ózbekstan xalıq shayırı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://daryo.uz/2016/07/21/ozbekiston-xalq-shoiri-iqbol-mirzo-yigirma-besh-yoshdasan-ozbegim-misrasining-manosini-tushuntirib-berdi/|bet=Iqbol Mirzo O‘zbekiston xalq shoiri|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220430070604/https://daryo.uz/2016/07/21/ozbekiston-xalq-shoiri-iqbol-mirzo-yigirma-besh-yoshdasan-ozbegim-misrasining-manosini-tushuntirib-berdi/|arxivsáne=2022-04-30|sáne=}}&lt;/ref&gt; (2005), Filologiya pánleri boyınsha Filosofiya doktorı (PhD, 2020), Ózbekstan Jazıwshılar awqamı baslıǵı orınbasarı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uza.uz/oz/posts/o-zbekiston-respublikasi-mustaqilligining-yigirma-uch-yillig|bet=Iqbol Mirzo O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi o‘rinbosari|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003135117/https://uza.uz/oz/posts/o-zbekiston-respublikasi-mustaqilligining-yigirma-uch-yillig|arxivsáne=2022-10-03|sáne=}}&lt;/ref&gt; (2006-2018), Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Senati aǵzası&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://m.kun.uz/uz/news/2019/09/14/senator-iqbol-mirzo-toylarga-oid-yangi-taklif-bilan-chiqdi|bet=Iqbol Mirzo O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzosi|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003135115/https://m.kun.uz/uz/news/2019/09/14/senator-iqbol-mirzo-toylarga-oid-yangi-taklif-bilan-chiqdi|arxivsáne=2022-10-03}}&lt;/ref&gt; (2009-2019); Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi  Nızamshılıq Palatası deputatı&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://m.daryo.uz/2019/12/25/oliy-majlis-qonunchilik-palatasiga-saylangan-dastlabki-125-deputat-royxati-elon-qilindi/|bet=Iqbol Mirzo O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003135115/https://m.daryo.uz/2019/12/25/oliy-majlis-qonunchilik-palatasiga-saylangan-dastlabki-125-deputat-royxati-elon-qilindi/|arxivsáne=2022-10-03|sáne=03.10.2022}}&lt;/ref&gt; (2020)

== Ómirbayanı ==
'''Iqbol MIRZO –''' negizgi atı Mırzaaliyev Iqboljan Mırzakarimovich. 1967-jıl 1-mayda [[Ferǵana wálayatı]] Baǵdad rayonına qaraslı Qosdigirman awılında zıyalılar shańaraǵında tuwılǵan. Ákesi Mırzaaliyev Mırzakarim Mırzaaliyevich, anası Mırzaaliyev Motabarxan Malikovna oqıtıwshı bolǵan. Shańaraǵında 6 perzent bolıp, shayırlıqqa dayısı shayır Ǵulam Abdulla tásirinde kirip kelgen&lt;ref name=&quot;tarjimaihol&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arboblar.uz/uz/people/ikbol-mirzo|bet=Iqbol Mirzo}}&lt;/ref&gt;. Iqbol Mirza Ferǵana pedagogika institutınıń ózbek tili hám ádebiyatı fakulteti tamamlaǵan soń, 1992-jılda [[Tashkent|Tashkentke]] keledi.

=== Tálim ===
1974-[[1984|1984-jıllarda]] Baǵdad rayonındaǵı 19-orta mektepte tálim alǵan.[[1991|1991-jılda]] [[Ferǵana]] pedagogika institutınıń ózbek tili hám ádebiyatı fakultetin tamamlaǵan.

=== Miynet iskerligi ===
[[1985-jıl|1985-]][[1987-jıl|1987-jıllarda]] [[Tomsk wálayatı|Tomskda]] áskeriy xizmette bolǵan&lt;ref name=&quot;tarjimaihol&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arboblar.uz/uz/people/ikbol-mirzo|bet=Iqbol Mirzo}}&lt;/ref&gt;. 
1992-jılda «Ózbekstan tabiyatı» gazetasında jurnalist sıpatında jumıs baslaydı&lt;ref name=&quot;tarjimaihol&quot; /&gt;, keyinshelik «Watan» gazetasında bólim baslıǵı, juwapker xatker waziypalarında iskerlik kórsetedi [[1996|1996-jıldan]] Ózbekstan milliy teleradiokompaniyasında úlken redaktor, direktor orınbasarı hqm studiya bas redaktorı wazıypalarında islegen.

2006-2018-jıllarda Ózbekstan Jazıwshılar awqamı baslıǵı orınbasarı&lt;ref name=&quot;tarjimaihol&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arboblar.uz/uz/people/ikbol-mirzo|bet=Iqbol Mirzo}}&lt;/ref&gt;.

2009-2019-jıllarda Ózbekstan Respublikası Oliy Majlis Senatı aǵzası&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://m.kun.uz/uz/news/2019/09/14/senator-iqbol-mirzo-toylarga-oid-yangi-taklif-bilan-chiqdi|bet=Iqbol Mirzo O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzosi|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003135115/https://m.kun.uz/uz/news/2019/09/14/senator-iqbol-mirzo-toylarga-oid-yangi-taklif-bilan-chiqdi|arxivsáne=2022-10-03}}&lt;/ref&gt;.

2020-jıldan berli Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq Palatası deputatı&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://m.daryo.uz/2019/12/25/oliy-majlis-qonunchilik-palatasiga-saylangan-dastlabki-125-deputat-royxati-elon-qilindi/|bet=Iqbol Mirzo O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003135115/https://m.daryo.uz/2019/12/25/oliy-majlis-qonunchilik-palatasiga-saylangan-dastlabki-125-deputat-royxati-elon-qilindi/|arxivsáne=2022-10-03|sáne=03.10.2022}}&lt;/ref&gt; wazıypasında islep kelmekte.

== Dóretiwshilik jumısları ==
Dóretiwshilik úlgileri 1980-jıldan baspasózde shıǵa baslaǵan. Dáslepki qosıqlar toplamı — «Yurakning shakli» 1993-jılda daǵaza qılınǵan. Keyinshelik «Kóngil» (1994), «Seni soǵinaman» (1994), «Meni eslaysanmi?» (2000), «Tanlangan sheʼrlar» (2002), «Qóshiqlarim» (2004), «Sizni kuylayman» (2006), «Agar jannat kókda bólsa…» (2008),


== Sıylıqları ==
Iqbol Mırza 1999-jılda [[Shuhrat medalı|«Shuhrat» medalı]] menen, 2005-jılda Ózbekstan xalıq shayırı menen, 2014-jılda Fıdayı xızmetleri ushın ordeni menen sıylıqlanadı&lt;ref name=&quot;tarjimaihol&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arboblar.uz/uz/people/ikbol-mirzo|bet=Iqbol Mirzo}}&lt;/ref&gt;.

== Shańaraǵı ==
Zayıbı — Nargiza Mirzaaliyeva.

Perzentleri: Anvarjan Mırzaaliyev, Uluǵbek Mırzaaliyev, Kumushoy Mırzaaliyeva hám Boburmirzo Mırzaaliyev.

== Derekler ==
{{derekler}}
{{ÓzME}}
[[Kategoriya:1-mayda tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Shuhrat medalı iyeleri]]
[[Kategoriya:Ózbekstan xalıq shayırları]]
[[Kategoriya:Ferǵana wálayatında tuwılǵanlar]]</text>
      <sha1>1h0lcnfj6vgcbwwlrzg9j63xnt41h97</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jony</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16115</id>
    <revision>
      <id>121025</id>
      <parentid>111352</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:03:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (4),  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121025</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7656" sha1="5qzhg3xm18aof3aolud7akkzkj3bwe5" xml:space="preserve">{{Qosıqshı infoqutısı|atı=JONY|foto=Портрет Jony.jpg|túsindirme=|puqaralıǵı={{RUS}}|kásipleri=[[Qosıqshı]], [[muzıkashı]]|janr=[[Pop muzıka]], [[Contemporary R&amp;B|R&amp;B]], [[pop-rok]]|sayt=|tuwılǵan sánesi=29.2.1996|tuwılǵan ornı=[[Ázerbayjan]], [[Baku]]}}'''JONY''' (haqıyqıy atı – {{Lang-az|Cahid Əfrail oğlu Hüseynli}} ; [[1996]] -jıl 29-fevral, [[Baku]], [[Ázerbayjan]]) – [[Rossiya|rus]] qosıqshısı hám qosıqlar avtorı. NTV kanalındaǵı &quot; Niqap &quot; kórsetiwiniń ekinshi máwsimi (2021) jeńimpazı.

== Ómirbayanı ==

=== Erte dáwir ===
Jony 1996-jıl 29-fevralda [[Baku|Bakuda]] tuwılǵan. Milleti boyınsha – ázerbayjan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://news.rambler.ru/other/44099423-biografiya-pevtsa-dzhoni-jony/|bet=Биография певца Джони (Jony)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605153933/https://news.rambler.ru/other/44099423-biografiya-pevtsa-dzhoni-jony/|arxivsáne=2021-06-05|til=ru|jumıs=Рамблер/новости}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.trend.az/life/showbiz/3271108.html|bet=Азербайджанцы из России выступили против агрессии Армении|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605153938/https://www.trend.az/life/showbiz/3271108.html|arxivsáne=2021-06-05|til=ru|jumıs=Trend.az}}&lt;/ref&gt;. 4 jasında ol shańaraǵı menen [[Moskva|Moskvaǵa]] kóship ótti. 6 jasında ol Novokosinodaǵı 1925-jılǵı gimnaziyaǵa bardı. Birinshi klasta ol mektep xorında qosıq aytıwdı basladı hám óz vokalları menen oqıtıwshılardı hayran qaldırdı hám toǵızınshı klasta bolajaq qosıqshı óz ómirin muzıka menen baylanıstırmaqshı ekenligin túsindi.

Biraq Jonydiń ákesi balasınıń ızınen barıp, isbilermen bolıwın qálegeni ushın onıń bul sheshimin qollap -quwatlamadı. Usınıń sebebinen, Jony mektepti tamamlaǵannan keyin, Mámleketlik menejment universitetiniń Xalıqaralıq biznes fakultetine oqıwǵa kirdi. Tuwrı, qosıqshınıń óz sózlerine kóre, Jony universitette qızıǵıwshılıqsız oqıǵan.

[[Magistratura|Magistraturanı]] tamamlaǵannan keyin, Jony keyingi ómirin professional tárizde muzıka baǵdarında dawam ettiriwdi qálep atırǵanın túsindi hám atasınan ózin bul jóneliste sınap kóriw imkaniyatın beriwin soradı &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://themoodmagazine.ru/jony/|bet=Jony — Digital-журнал The Mood|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210416143343/http://themoodmagazine.ru/jony/|arxivsáne=2021-04-16|til=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=-fA9XdKvd08|bet=JONY — О девушках, концертах и деньгах. Большое интервью|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605153932/https://www.youtube.com/watch?v=-fA9XdKvd08|arxivsáne=2021-06-05|avtor=|sáne=|jumıs=|baspaxana=}}&lt;/ref&gt; :

&quot; Ákemnen ózim jaqsı kórgen zatta óz kúshimdi sınap kóriw múmkinshiligin beriwin soraǵanımda 22 jasta edim. Kárxana direktorı bolǵan akemniń qolında islew eń ańsat jolı bolsa da, ol maǵan tuwrı kelmedi, ármanlarımdı qandırmadı. Men tek bir waqıttıń ózinde qosıp qoydım, eger geypara zat maǵan uyqas kelmese, men qaytıp kelip, aqmaq ekenligimdi tán alaman. Biraq kewilim túbinde ákemniń aldına bas iyip kelip, jeńiliwimdi tán ala almaslıǵımdı biletuǵın edim -bunnan keyin men qanday adamman?

=== Muzıkalıq karyeranıń baslanıwı ===
Jony universitette oqıp júrgen gezlerinde de ataqlı qosıqlardıń túrli kaverlerin jazıp alıp, Instagramdaǵı profilinde daǵaza ete baslaǵan. Kóp ótpey Elman Zeynalov (Elman) jas qosıqshını tanıp qaldı. Elman Zeynalov Jonydı RAAVA Music muzıkalıq leybliǵa usınıs etti.

Jony óz qosıqları ústinde isley basladı hám birqansha waqıt ótkennen, bes qosıq shıǵardı — «Bos stakan», «Frendzona», «Zvezda», «Alleya» hám «Bez tebya ya ne ya» (HammAli &amp; Sortai menen birgelikte). «Alleya» qosıǵı ushın súwretke alınǵan video Youtubeta 100 millionnan artıq kórildi hám Jonyǵa internetten sırtta ataq keltirdi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=5R6BYT176Bk|bet=JONY — Аллея|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210712131133/https://www.youtube.com/watch?v=5R6BYT176Bk|arxivsáne=2021-07-12|avtor=|sáne=|jumıs=|baspaxana=}}&lt;/ref&gt;.

[[2019]]-jıl 19-sentyabr sánesinde qosıqshı óziniń «Kometa»&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tntmusic.ru/10834-slushaem-svezhii-singl-jony-kometa/|bet=Слушаем свежий сингл JONY — «Комета» • ТНТ MUSIC — Здесь твоя музыка|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210301031518/https://tntmusic.ru/10834-slushaem-svezhii-singl-jony-kometa/|arxivsáne=2021-03-01|til=ru|baspaxana=tntmusic.ru}}&lt;/ref&gt; qosıǵın shıǵardı, ol tez arada Apple Music&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.intermedia.ru/news/340110|bet=Музыкальные чарты за 39 неделю: лидируют Jony, Zivert, Post Malone, Noize MC и другие|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605153947/https://www.intermedia.ru/news/340110|arxivsáne=2021-06-05|sáne=2019-10-03|baspaxana=www.intermedia.ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tntmusic.ru/9821-jony-ya-rydal-kogda-pisal-pesnyu-alleya/|bet=JONY: «Я рыдал, когда писал песню «Аллея» • ТНТ MUSIC — Здесь твоя музыка|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605165456/https://tntmusic.ru/9821-jony-ya-rydal-kogda-pisal-pesnyu-alleya/|arxivsáne=2021-06-05|til=ru|baspaxana=tntmusic.ru}}&lt;/ref&gt; shártinde birinshi orındı iyeledi hám qosıqshınıń «qońıraw kartası»na aylandı.

[[2020]]-jılda «Nebesnie rozi» albomı shıqtı. Tórt kompozitsiya eń tabıslı boldı: «Ti besposhadna», «Mir soshyol s uma», «Ti pari» hám «Za oknom dojdi».

2021-jılda ol RAAVA Musicti taslap ketti hám jeke karyerasın dawam ettiriwge qarar qıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tntmusic.ru/15939-jony-ushyol-s-leibla-raava-music/|bet=JONY ушёл с лейбла Raava Music|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211105121755/https://tntmusic.ru/15939-jony-ushyol-s-leibla-raava-music/|arxivsáne=2021-11-05}}&lt;/ref&gt;. Házirgi kúnde JONY Atlantic Records Russiada islemekte.

Albom 2022-jıl 2-dekabrde shıǵarılǵan «Ne Ishite Vo Mne Janri» 15  kompozitsiyanı óz ishine alǵan, olardan besewi — HammAli Navai, ANNA ASTI, TLK hám Erika Lundmoen siyaqlı artistler menen qospa trekler. Albomda xitler de bar «Titri», «Nikak».

=== JONY laqabı qayerden kelip shıǵıwı ===
Balalıǵında Jonyǵa &quot; Jony Bravo « multfilmi júdá jaǵatuǵın edi, sol sebepli anası onı házillesip Jony dep atay basladı. Keyinirek qosıqshı mektepte klaslasları onıń atın esley almay qalǵanda ózin sonday tanıstıra basladı &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=LDJOxXpY0aY|bet=вМесте — JONY|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605153939/https://www.youtube.com/watch?v=LDJOxXpY0aY|arxivsáne=2021-06-05|avtor=|sáne=|jumıs=|baspaxana=}}&lt;/ref&gt;.&lt;blockquote&gt;»Jony&quot; degen atqa úyrenip qalǵanman, hátte anam da úsh jasımnan beri  sonday shaqıradı. Azerbayjanda tek atam hám kempir apam meni atım menen shaqıradı. Ata-ana, doslar, aǵayınlar kóbinese «Jony», yamasa «Jo» dep shaqıradı.&lt;/blockquote&gt;

== Derekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[Kategoriya:29-fevralda tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:Adamlar]]
[[Kategoriya:Bakude tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Ázerbayjan qosıqshıları]]</text>
      <sha1>5qzhg3xm18aof3aolud7akkzkj3bwe5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jumabay Medetbaev</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16811</id>
    <revision>
      <id>121028</id>
      <parentid>111418</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:04:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3156" sha1="9x5limq5adpk4agipjc5uxztzkftt4q" xml:space="preserve">{{Aktyor infoqutısı|atı=Jumabay Medetbaev}}
'''Jumabay Medetbaev''' (qazaqsha: Жұмабай Медетбаев, 1935-jıl 8-mart, Shomanay awılı, [[Xojeli rayonı|Xojeli rayonı]], [[Qaraqalpaqstan]] — 2005-jıl 10-may, [[Almati|Alma-ata]], [[Qazaqstan]]) — [[aktyor]], [[Qazaqstan]] (1998) hám [[Qaraqalpaqstan]] ([[1993]]) xalıq artisti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.kino-teatr.ru/kino/acter/m/post/49350/bio/|bet=Жумабай Медетбаев}}&lt;/ref&gt;.

1960—1962-jıllarda [[Tashkenttegi Teatr hám súwretshilik institutı]]&lt;nowiki/&gt;nda oqıǵan, Alma-ata konservatoriyasın (házirgi Qazaq milliy konservatoriyası) tamamlaǵan (1965). 1965—1966 -jıllarda Qaraǵanda wálayat drama teatrında islegen. Birinshi roli [[Muxtar Áwezov]]&lt;nowiki/&gt;tıń «Enlik — Kebek» tragediyasındaǵı Kebek roli (1965). [[1966]] -jıldan Qazaq akademiyalıq drama teatrı aktyorı.

Teatrda oynaǵan tiykarǵı rolı : Shuak, Alibek, Maman, Asan (Áwezovnitıń «Qara qıpshaq qobılandı», «Ayman — Sholpanı» hám «Karaǵazın»), Tólegen (G. Musirepovtıń «Qız jipek»), Dolgov (Áwezov hám L. S. Sobolev &quot; «Abay»), Battal (A. Tojibaevtıń «Mayra»), Aznobin (A. Nurpeyisovtıń «Qan hám ter»), Aǵashtan islengen waqıtsha jay (T. Axtanovtıń «Ant»), Tabay (Q. Muhamedjonovntıń «Biz perishteler emespiz»), Aqjigit (M. Kárimniń «Ay tutılǵan keshesi»), Orınbay, Ǵani (S. Axmedtiń «Kelinler kóterilisi» hám «Kúyew»de), Teatr direktorı (F. Ervenniń «Túlki qız»), Korifey (Evripidtiń «Medeya»), Abiz (Sofokldıń «Patsha Edip») hám basqalar.

Jumabay Medetbaev qosıqshılıq hám naǵara shertiw menen de shuǵıllanǵan, «Qımızxana» kóp seriyalı telespektaklinde qatnasqan. Medetbaev radio, televidenie hám kino tarawında múnásip miynet etken. Medetbaev atqarıwındaǵı «Qambar batır» qosıǵı (1978) [[gramplastinka]]&lt;nowiki/&gt;ǵa jazılǵan. 1970-jıldan kinofilmlerde rol oynaǵan : Abubákir («Qurmangazı» telefilmi), Orınbay („Ebelekte &quot;, [[1975]]), Kapan («Aqırǵı Amanat», [[1980]]) hám basqalar.

Qazaqstan Joqarı Sovetiniń Eń húrmetli jarlıǵı menen sıylıqlanǵan ([[1976]] )&lt;ref&gt;Qazaq mәdenietі. Ensiklopediyaliq aniqtamaliq. Almati: «Aruna Ltd.» JShS, 2005 ISBN 9965-26-095-8 &lt;/ref&gt;[[1980|.1980]]-jılda «Qazaqstan SSRda xızmet kórsetken artist» eń húrmetli ataǵı (Qazaq hám Sovet teatr kórkem óneri tarawındaǵı xızmetleri ushın ), [[1993-jıl]]&lt;nowiki/&gt;da Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq artisti, [[1998-jıl]]&lt;nowiki/&gt;da Qazaqstan Respublikası xalıq artisti eń húrmetli ataǵı (qazaq teatrı hám kinosı tarawındaǵı xızmetleri ushın ) menen táǵdirlengen&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://centrasia.org/newsA.php?st=1116160980|bet=Скончался народный артист Казахстана и Каракалпакии актер Жумабай Медетбаев}}&lt;/ref&gt;.  [[2005-jıl 10 -mayda Alma-atada]] qaytıs bolǵan ([[1976]])&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Mádeniyat]]
[[Kategoriya:Qazaqstanlı aktyorlar]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq aktyorları]]</text>
      <sha1>9x5limq5adpk4agipjc5uxztzkftt4q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ústirt milliy biosfera rezervatı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17280</id>
    <revision>
      <id>121063</id>
      <parentid>110388</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T11:40:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sofiemama</username>
        <id>13173</id>
      </contributor>
      <comment>photo</comment>
      <origin>121063</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4958" sha1="l2a34fqa7gzylevzw1sn3htgvn0y6ax" xml:space="preserve">'''Ústirt qorıqxanası''' (Qaraqalpaqsha: Ústirt mámleketlik tábiyiy qorı) yaki Ú'''stirt milliy biosfera rezervatı'''&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.kazakhstan.orexca.com/ustyurt_reserve_kazakhstan.shtml|bet=Ustyurt National Biosphere Reserve|baspaxana=OrexCA}}&lt;/ref&gt;—1984-jıl 12-iyulda sol waqıttaǵı [[Qazaqstan Sovet Sotsialistlik Respublikası]] (KSSR) aymaǵında, [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;nıń qubla-batısındaǵı [[Manǵıstaw]] wálayatında islengen qorıqxana. Maydanı 223, 000 km2 (223, 000 km2), [[Ústirt platosında]] jaylasqan. Qorıqxana [[Ózbekstan]] hám [[Túrkmenstan]] menen shegaralas bolıp jaylasqan. Onıń maqseti shóldi, sonıń menen birge, kem ushıraytuǵın flora hám faunanı saqlap qalıw bolıp tabıladı. Qorıqxana aymaǵında Sherqala tawı hám Toplar oypatlıǵı jaylasqan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.caravanistan.com/best-of/kazakhstan-nature-national-parks/|bet=Kazakhstan's National Parks Are Breathtakingly Beautiful|baspaxana=Caravanistan}}&lt;/ref&gt;.Bunnan tısqarı, ol júdá kóp ósimlik hám faunanı óz ishine aladı.
[[File:Марсианский пейзаж впадины Карынжарык. Вдали Три Батыра.jpg|thumb|Ústirt ]]

== Íqlım ==
Temperatura júdá parıq etedi: 40 °C (104 °F) dan joqarı jaz aylarında −41 °C (−42 °F) dan tómenlew qıs aylarında. Ortasha jıllıq jawın tek 120 mm (4. 7 in) quraydı &lt;ref name=&quot;&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|bet=Ustyurtsky state natural reserve|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160913154948/http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|arxivsáne=2016-09-13|qaralǵan sáne=2022-11-07}}&lt;/ref&gt;.

== Flora hám fauna ==
Qorıqxana aymaǵında 163 qıylı gruppa hám gruppalarǵa tiyisli 250 túrdegi ósimlik dúnyası bar, olar arasında [[kaktus]], boz shalfa, túkli at, anabasis-salsa, shor ósimlikler bar. Túrlerdiń 37si [[Chenopodiaceae]] shańaraǵına tiyisli&lt;ref name=&quot;Ustyurt2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|bet=Ustyurtsky state natural reserve|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160913154948/http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|arxivsáne=2016-09-13|qaralǵan sáne=2022-11-07}}&lt;/ref&gt;.

Qorıqxana aymaǵında sút emizıwshilerdiń 44 ke jaqın túri, atap aytqanda, Ústirt muplanı, [[sayǵaq]], jayran, [[túlki]] hám polet sıyaqlı kóplegen kem ushıraytuǵın haywanlar jasaydı. [[Qasqır]]&lt;nowiki/&gt;lar hám [[saǵallardı]], sonıń menen birge, kelin hám parom menen birge tabıw múmkin. Sayǵaq, parsı jayran hám Ústirt muplanı tek Ústirt hám Manǵishlaq átirapında jasaydı &lt;ref name=&quot;Ustyurt2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|bet=Ustyurtsky state natural reserve|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160913154948/http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|arxivsáne=2016-09-13|qaralǵan sáne=2022-11-07}}&lt;/ref&gt;.

2021-jıl sentyabr ayında Ústirt qorıqxanasında qasqırlar, saǵallar, taw qasqırları, qaraqollar hám basqa haywanlar kameraǵa túsip qalǵan edi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://astanatimes.com/2021/09/wolves-jackals-and-mountain-rams-caught-on-camera-in-ustyurt-nature-reserve/|bet=Wolves, Jackals and Mountain Rams Caught On Camera In Ustyurt Nature Reserve|avtor=Asia|at=Saniya Bulatkulova in Kazakhstan Region Profiles: A. Deep Dive Into the Heart of Central|sáne=2021-09-26|til=en|jumıs=The Astana Times}}&lt;/ref&gt;.

== Peyzaj ==
Ústirt qorıqxanası [[shól]] hám oyıqlardan tartıp, biyikligi bir neshe júz metrge jetetuǵın ústinlerge shekem bolǵan hár qıylı landshaftlardı óz ishine aladı. Ústinler bir neshe reńde bolıwı múmkin, atap aytqanda ash aqshıl qızǵılt reń, kók hám kózdi qamastırıwshı aq. Keń Kenderlisor depressiyası qorıq jerdiń pútkil uzınlıǵın qubla-batıstan arqa-shıǵısqa shekem óz ishine aladı. Qorıqxana aymaǵında onlap [[neolit]] dáwirine tiyisli estelikler menen bir qatarda áyyemgi Shahri Wázir qalası da jaylasqan &lt;ref name=&quot;Ustyurt2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|bet=Ustyurtsky state natural reserve|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160913154948/http://welcometokazakhstan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=457&amp;catid=48&amp;Itemid=1749&amp;lang=en|arxivsáne=2016-09-13|qaralǵan sáne=2022-11-07}}&lt;/ref&gt;.

== Maǵlıwmatnamalar ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Túrkmenstan]]
[[Kategoriya:Qazaqstan]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]]
[[Kategoriya:Ústirt]]</text>
      <sha1>l2a34fqa7gzylevzw1sn3htgvn0y6ax</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Institut</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17582</id>
    <revision>
      <id>120953</id>
      <parentid>103110</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1463" sha1="5wd88tcicbgh44nqv50rmhl9iva3rdu" xml:space="preserve">'''Institut''' ([[Latın tili|latınsha]] ''institutum'' — «ornatıw») belgili túrdegi mákemelerdi táriyplewshi atama. Tiykarınan, bul atama tómendegilerge qollanıladı: 

'''Institut''' (lat. institum — shólkemlestiriw, mákeme) — 1) túrli qánigelestirilgen oqıw orınları (orta, joqarı, tájriybe asırıw sisteması), ilimiy izertlew, joybarlastırıw h.t mákemelerdiń atı; 2) jámiyettegi social tartibatlardıń óz aylanasın óz ishine alǵan huqıqıy kólemler kompleksi. Keń mánide — social turmıstı shólkemlestiriwshi hám tártipke salıp turıwshı social dúzilmeniń bir unsurı-mákemeler, muǵdarlar, qádiriyatlar, mádeniy úlgileri, qarar tapqan minez-qulq formaları kompleksi: ekonomikalıq institut (mas, múlkshilik, jumıs haqı), siyasiy institut (mas, mámleket, armiya, partiya), finanslıq institutlar (finanslıq hám bank mákemeleri) h.t.b&lt;ref&gt;[[ÓzMe]] Birinshi tom.Tashkent.2000-jıl&lt;/ref&gt;.

# SSRI hám [[Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı|ǴMD]]&lt;nowiki/&gt;a eń keń tarqalǵan [[Oliy tа’lim muаssаsаsi|joqarı tálim mákemesi]] tipi.
# Bazı [[Ilmiy-tadqiqot instituti|ilmiy-izertlew]] hámde [[Loyiha instituti|joybar mákemeleri]].
# [[Universitet]] fakulteti.
# Social múnásebetlerge tiyisli normalar kompleksi ([[Ijtimoiy institutlar|social institutlar]]).
# Huqıqtanıwlıqta bir túrli múnásebetlerdi basqarıwshı normalar kompleksi.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{ÓzME}}</text>
      <sha1>5wd88tcicbgh44nqv50rmhl9iva3rdu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jadidshilik</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17666</id>
    <revision>
      <id>120984</id>
      <parentid>111496</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:22:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5127" sha1="qha9ns0p1wsc377kxos6tol8s6ruj5w" xml:space="preserve">[[Jadidler|Jadidshılıq]]  yamasa jadidizm (arabsha جديد jadīd — jańa ) — XIX ásir aqırı XX ásir basında [[Túrkstan (Qońırat rayonı)|Túrkstan]], Kavkaz, Qrim, Tataristan turmısında zárúrli áhimiyet kásip etken sociallıq bilimlendiriw háreketi. Jadidshılıq dáslep, XIX ásirdiń 80-jıllarında [[Qırım|Qırımda]] payda boldı. XIX ásirdiń 90 -jıllarınan [[Orta Aziya|Orta Aziyada]] tarqaldı&lt;ref&gt;https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4300760#cite_ref-O%CA%BBzME_1-0&lt;/ref&gt;. 

Jadidshılıq aldın mádeniyat salasındaǵı háreket retinde iskerlik júrgizgen. Bul aǵıs wákilleri ráwajlanıw úshın gúresıw, turkiy tillerdi ráwajlandırıw, sol tillerdegi ádebiyatlardi bayıtıw, dúnyalıq ılımlerdı úyreniw, pán jetiskenliklerinen paydalanıw hám de áyeller hám er adamlar teńligi úshın gúresiwge shaqırǵan. Keyinirek jadidshilar panturkizm ideyaların ǵalabalastırǵan.

[[Sovet Orta Aziyası|Sovet]] dáwirinde jazılǵan ádebiyatlarda jadidshılıqqa «burjua-liberal, mılletshillik háreketi» dep táriyp berilgen. Bul dáwirde tiykarınan sın pikir etilgen jadidshılıq wákilleri atı SSR bóleklenip ketkeninen keyin qayta tiklendi&lt;ref&gt;https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4300760#cite_ref-O%CA%BBzME_1-0&lt;/ref&gt;.

== Kelip shiǵıwı ==
Jadidshılıq dáslep XIX ásirdiń 80-jıllarinda Qrimda Ismail Ǵaspirali basshilıǵinda qrim tatarlar arasında payda bolǵan.

Jadidshılıq háreketi wákilleri kóbinese ózlerin ráwajlandırıwshılar, keyinirek jadidler dep ataǵan. Sol dáwirdiń aldıńǵı ráwajlandırıwshi kúshleri, birinshi náwbette, oqımıslı adamlar jergilikli xalıqtıń umumjahan ráwajlanıwınan arqada qalıp atırǵanlıǵın sezip jámiyetti reformalaw zárúriyatın túsinip jetken.Jadidshılıq mánis itibarı menen áwele social háreket edi. Onıń qáliplesiw hám jeńiliwge ushiraw dáwirleri bolıp, olardı shártli túrde tórtge bolıw múmkin. [[Túrkstan (Qońırat rayonı)|Túrkstan]], [[Buxara]] hám [[Xiywa rayonı|Xiywa]]  aymaǵında bul dáwirler [[1895]]-[[1906|1905]]; [[1906]]-[[1915|1916]]; [[1915|1917]]-[[1922|1920]]; [[1922|1921]]-[[1929]]-jıllardı óz ishine aladı&lt;ref&gt;https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4300760#cite_ref-EL_2-0&lt;/ref&gt;.

Birinshi dáwirde Túrkistanda patsha Rassiyasınıń bekkem órlasip alıwı baqlanadı. Ol óz siyasiy agentleri (wákilleri) járdeminde jergilikli xan hám ámir wákilliklerin sheklepǵana qalmay, olardı quwırshaqqa aylandırıp, orıs hám batıs qarjı iyeleriniń islewi hám jasawı úshın sharayat jaratadı, túrli kompaniyalar, aksiyadarlıq jámiyetleri mápin gózleydi. Áyne waqta jergilikli xalıqtıń talap hám mútajlikleri názerge alınbay qoyıldı, diniy ıqtıqatları, úrp-ádetleri menen esaplaspawlıq, olardı mensimewshilik kúsheydi. Turmıslıq, ilimiy dárejesi joqarı bolǵan qazilar tájriybesiz kisiler menen almastırildi, paraxorlıq, sociallıq-siyasiy ádalatsızlik háwij aldı. Medrese hám [[Mektepxana|mektepler]] iskerligin sheklew, jergilikli jay atların orıssha atamalar menen almastırıw, hátte mákeme processinde qazilar moynına xoch taqtiriwǵa deyin barıldı. Sol dáwir jaǵdayın Muhammadali xalfa Sabir úli (Dukshi eshan) xalqqa qarata óz «Xitapnama»si (1898) da jaqsı bayanlaǵan&lt;ref&gt;https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4300760#cite_ref-EL_2-0&lt;/ref&gt;.

Millet perspektivasın oylawshi taraqqiyparvar kúshler xalıqtıń derlik barlıq siyasiy toparlari-ónerment, dıyxan, sawdeger, mal-múlkli, ulamalar arasında bar edi. Oqımıslı adamlar dáslep charizmǵa qarsı gúresti xalıqti ásirlik qalaqlıqtan oyatıw — siyasiy-bilimlendiriw iskerlik tarawınan baslawǵa qarar etdi. Jadidshılıq háreketi áne sonday táriyxıy bir dáwirde [[Túrkstan (Qońırat rayonı)|Túrkstan]] áymaǵında ráwajlanıw úshın ózine qolay jay taptı&lt;ref&gt;https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4300760#cite_ref-O%CA%BBzSE_3-0&lt;/ref&gt;.

Jadidler arasınan ilimpazlar, sanaat hám diyqanshılıq tarawlarınıń zamanagóy bilgir qánigeleri, mádeniyat ǵayratkerleri jetilisip shıǵıp, jurtdi abat hám óz Watanların ǵárezsiz kórıwdi árman etdiler hám sol jolda gúresdiler. Jadidlerdiń Túrkistan ǵárezsizligi úshın gúresinde tiykarınan tómendegi jónelisler ústin turatuǵın edi:jańa usıl mektepleri tarmaǵin keńeytiw; qábiletli jaslardı sırt elge oqıwǵa jiberiw; túrli bilimlendiriw jámiyetler hám teatr truppalari duziw;gazeta hám jurnallar baspadan shıǵarıw, xalıqtıń sociallıq-siyasiy sanasın kóteriw menen Túrkistanda milliy demokratiyalıq mámleket qurıw.Jadid ziyalilariniń kúshli partiyasi shólkemlestirilgen taǵdirdeǵana bul islerdi amelge asiriw mumkin edi&lt;ref&gt;https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4300760#cite_ref-O%CA%BBzSE_3-0&lt;/ref&gt;.

== Derekler: ==
[[Kategoriya:Islam]]
&lt;references /&gt;

== Sıltemeler: ==

== [http://www.ozodlik.org/content/article/25369613.html 1.http://www.azatlıq.org/content/article/25369613.html] ==
[[:Kategoriya:Mádeniyat]]

[[:Kategoriya:Islam]]</text>
      <sha1>qha9ns0p1wsc377kxos6tol8s6ruj5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jol belgileri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17678</id>
    <revision>
      <id>121024</id>
      <parentid>112457</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:02:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (5) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121024</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2985" sha1="dgxjfz6to97bhjyo2k98tes1r009t4p" xml:space="preserve">'''Jol belgileri''' — Aydawshılar, pıyadalar, jolawshılar, jol remontlawshılar, shárwa buyımların aydap baratuǵınlardıń avtomobil jolları hám qala kóshelerinde háreketleniwin tártipke salıw, olardı qáwipli uchastkalar haqqında eskertiw ushın tiyisli jaylarǵa ornatılatuǵin   shártli belgiler. Jollarda háreketleniwdi tártipke salıwǵa aldınları da  háreket etilgen.[[Otarava|At-arbalar]]  hám [[Izvosh|jolbasshılar]] ornın avtomobiller hám basqa transport quralları iyelep barǵan sayın qaǵıydalar, olardaǵı belgiler de rawajlanıp bardı. Jol belgilerindegi grafikler, texnikalıq tolıq maǵlıwmatlar 1968-jılda Venada ótkerilgen «Jol belgileri hám signalları haqqındaǵı konvensiya» hám de bul konvensiyani tolıqtırıwshı Evropa kelisiwi (1971, [[Jeneva]]) talaplarına kóre islep shıǵıldı. Ózbekstan Respublikasında 2001-jılda xalıq aralıq normalar tiykarında, jergilikli sharayatlardı esapqa alǵan halda jańa «Jol háreketi qaǵıydaları» islep shıǵıldı. Bul qaǵıydalarǵa Jol  belgileriniń.  tómendegi tiykarǵı 4 toparı :

* eskertiwshi
* imtiyaz
* qadaǵalawshı
* buyırıwshı

hám onnan tısqarı  Informacion-belgi, servis, qosımsha informaciya belgileri kiritilgen. 

=== Eskertiwshi belgiler ===
Eskertiwshi belgiler — jol háreketi qatnasıwshısılarına joldıń háreketleniwde jaǵdayǵa qaray ilaj kóriwdi talap etetuǵın qáwipli bólimleriniń jaylasıwı hám de olardıń qásiyetleri tuwrısında sıpatlama beriw ushın qollanıladı.

=== Imtiyaz belgileri ===
Imtiyaz belgileri —  bándirgilerde , bólek jaylasqan qatnaw bólimleri kesilisken jerlerde, sonıń menen birge joldıń tar bóleginde jol háreketi qatnasıwshısılarınıń háreketleniw gezegin belgilew ushın qollanıladı.

=== Qadaǵalawshı belgiler ===
Qadaǵalawshı belgiler — jol háreketine málim sheklewler kirgiziw yamasa olardı bıykarlaw ushın qollanıladı.

=== Buyırıwshi belgiler ===
Buyırıwshi belgiler — transport qurallarına kórsetilgen jóneliste yamasa tek málim jónelislerde háreketleniwleri kerekligin buyıradi.

=== Informacion-belgi belgileri ===
Informacion-belgi belgileri — háreket qatnasıwshısılarına joldaǵı háreket tártibi qásiyetleri hám de xalıq jasaytuǵın jerler hám mánzillerdiń jaylasıwı haqqında sıpatlama beriw ushın qollanıladı.

=== Servis belgileri ===
Servis belgileri — transport quralları, jolawshılar hám aydawshılarǵa xizmet kórsetiw jayları haqqında sıpatlama beriw ushın qollanıladı.

=== Qosımsha axbarat belgileri ===
Qosımsha informaciya belgileri — olar menen birgelikte qollanılǵan belgilerge anıqlıq kirgiziw yamasa olardıń tásirin sheklew ushın qollanıladı.

Barlıq belgiler qarańǵı waqıtlarda jarıtılıp  turılatuǵın bolıwı yamasa keminde 100 metr uzaqtan kóriwge múmkinshilik beretuǵın materiallar menen qaplaniwı kerek.

[[Kategoriya:Jol belgileri]]</text>
      <sha1>dgxjfz6to97bhjyo2k98tes1r009t4p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hák taslı tuf</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17863</id>
    <revision>
      <id>120927</id>
      <parentid>112372</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:37:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (6) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4835" sha1="d7g3qihyqakulzw80oe2n64cbsb7547" xml:space="preserve">'''Hák taslı tuf''' — travertinǵovakli, uyali jınıs; qaynoq yamasa suwıq bulaq suwida kalsiy gidrokarbonatning mono-karbonat formasında shógiwinen payda boladı. Kóbinese [[Ósimlikler|ósimlik]] túbirleri, geyde quriqliqta yamasa dushshı suwda jasawshı gastropoda (qarınoyokli) larning chiǵanoǵida ushraydı. Kólemlik massası kem (1400 den 1800 kg/m3 ke shekem). Hák taslı tuf talay keń tarqalǵan. Qurılıs materialları, bezew tamaqtası retinde, sonıń menen birge, hakni kúydiriwde qollanıladı. Hák taslar — karbonatlı chókin-di taw jınısları. Quramı 50% ten artıq kalsitdan yamasa organizmlerdiń skeleti koldiklaridan, geyde aragonit mineralı (SaSO3) den ibarat. Kóbinese quramında autigen, diagene-tik hám epigenetik minerallar, chakiq (terrigen hám karbonat ) bólekler qospası ushraydı. Hák taslı tufning quramında 4- 17% ge shekem MgO bolsa, dolomitli O.; 6 — 21% SiO2+R2 O,- mergelli O.; kvars, opal hám xalsedon kóshilsa — qumtoshli hám kremniylashgan Hák taslı tuf dep júritiledi. Strukturası kristallı, organogen-chakikli, chaqikli-kristallı hám sizib tóplanǵan (travertin, ohakli tuf) túrleri parq etiledi. Reńi aǵıw, sarǵish, bózrang. Kópin-cha hák tas ishinde shıǵanaqlar da boladı. Payda bolıwına kóre, organogen, xemogen yamasa ximiyalıq, chaqiq boladı. Quramındaǵı jınıs ónim kiluvchi organizmlerdiń kópligine kóre, organogen Hák taslı tuf, foraminiferali, marjanlı, suvótli hám basqa ; xemogen hám chaqiqlari (bólekler) dıń úlkenligine karab bir neshe xilga bólinedi. Metamorfizm na-tijasida O. marmarta aylanadı. Hák taslı tuf eń kóp tarkalgan shógindi taw jınıslarınan biri, Jerdiń túrli relf formalarında qatnasadı. Hák taslı tuf barlıq jas daǵı (júzimembriydan tórtlamchi dáwirshe) jat-qızıqlarda ushraydı. Hák taslı tufning fizikalıq-mexanik ózgeshelikleri olardıń strukturası hám dúzilisine baǵlıq bolıp, júdá keń shegarada ózgeredi, mas, kólemlik salmaǵı 800 kg/m3 ten (shıǵanaqtoshlar, travertin) 2800 kg/m3 ke shekem (kristallı strukturalı O.). Shıǵanaq -taslar hám gewekli Hák taslı tuf salıstırǵanda ańsat kesiledi hám de yóniladi, kristallı Hák taslı tuf bolsa, jaqsı ókpe keseliliklenedi. Hák taslı tuf sanaatda, awıl xojalıǵı hám qurılısda keń qollanıladı. Qara metallurgiyada rudaning kúyewi-shini asırıw hám shlak payda etiw ushın qosılatuǵın element (flyus) si-fatida; hák hám cement óndiriste shiyki onim; soda, mineral tóginler, shıyshe, qaǵaz óndiriste, neft ónimlerin tazalaw hám basqa processlerde qosımsha element retinde qollanıladı. Hák taslı tuf zárúrli qurılıs materialları toparın quraydı, olardan qoplovchi hám bezew taslar, músinshilik hám arxitektorlikda qollanıladıgen taslar hám t.b. tayarlanadı. Ózbekstanda kóplegen O. qazib alınatuǵın kánler, iri islep shıǵarıw birles-má kárxanaları (&quot; Ózsanoatqurilishmateriallari&quot;, &quot; Ózavtoyól&quot;, Navaiy hám Almalıq kán-metallurgiya kombinatları hám basqalar ) tárepinen isletilmaqta.

== Travertin túrleri hám qosımshalar ==
Travertin travertin dep atalǵan travertin birdey kóz áynekli tosh bolıp tabıladı, sol sebepli adamlar ádetde onı travertin dep ataydılar. Travertin kontinent shógindi jınıslarına tiyisli bolıp, ol kaltsiy karbonat shógindileri. Kóbinese kaltsiy karbonat boyida payda bolǵan travertinli hák tas erleri suwda, kaltsiy karbonatında hám dárya, kólda hám basqa strukturalıq strukturalarda eriydi. Processdagi salmaqli birikpeler geyde bir waqtıniń ózinde tiykarǵı strukturalıq bólim bolıp, kaltsiy karbonat bolıp, suw korroziyasida eriydi, sol sebepli bul kánler kóplegen tábiyiy simmetrik bolmaǵan tesiklerde payda boladı.

== Hák tastıń túrleri: ==
1-klassik

2-dárejeli aǵash Bej travertin

3-pıl súyeki aq traverten

4-qızıl traverten

5-qara tesik tas

Hák tas — bul tasdıń dáregi, tiykarǵı komponent — kaltsiy karbonat, kaltsiy magniy karbonat yamasa kaltsiy karbonat hám magniy karbonatınıń qospası. Qayta kristallangan hák tas, bekkem mikrokristalli hák tas hám cilalı kalker, ásirese, Qospa Shtatlarda, kalker yamasa marmar retinde reklama etiledi hám satıladı. Tábiyiy tas toqımaları tábiyiy, biraq tábiyaattan tısqarı názik, názik toqımalarǵa bay. Tayın ónimnen, tıǵızlıqtan, tegis bolmaǵan uyqaslıqtan, tap tek topıraqtan topıraq sıyaqlı, toqımalardıń toqımalarına, toqımalarına, tariyxıy civilizatsiyanıń tereń ızlarına, biraq ulıwma formadan dizayn usılın súwretlew ushın &quot; zamanagóy moda&quot; den paydalanıw múmkin, Ustazdı aytıp, húrmet etetuǵın, oqlangan, ónim qásiyetleriniń joqarı bólegin eń sheber tutqan, sebebi kóplegen mimarlar jaqsi koredi.</text>
      <sha1>d7g3qihyqakulzw80oe2n64cbsb7547</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jetisay qalalıq hákimiyatı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18217</id>
    <revision>
      <id>121000</id>
      <parentid>109884</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:25:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121000</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="882" sha1="le1cihdosblq56xonw87sviwkik3rs2" xml:space="preserve">'''Jetisay qalaıq hákimiyatı''' ([[Qazaq tili|qazaq]] Жетісай қалалық әкімдігі) — Túrkstan wálayatı [[Jetisay (rayon)|Jetisay rayonındaǵı]] basqarıw orayı.

== Hákimiyat quramı ==
Quramına [[Jetisay]] qalası kiredi. Orayı — Jetisay qalası.

== Xalqı ==
[[2018|2018-jılǵı]] statistikaǵa qaraǵanda xalqı 23,650 adamdı quraydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719|bet=2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190514025447/http://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719|arxivsáne=2019-05-14|qaralǵan sáne=2019-09-19}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Qazaqstan qala hákimiyatı]]
[[Kategoriya:Jetisay rayonı xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>le1cihdosblq56xonw87sviwkik3rs2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Karfagen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18229</id>
    <revision>
      <id>121057</id>
      <parentid>112487</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T10:03:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121057</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5801" sha1="jzwxqf0qwy21aihlef82ycmieb8hiss" xml:space="preserve">{{Diqqatga sazovor joylar|bagʻishlangan|nomi=Karfagen|mahalliy_nomi=|tasvir=Montage ville de Carthage.png|izoh=|xarita=|xarita_izohi=|koordinatalari={{coord|36.8528|10.3233|display=inline}}|joylashuv=[[Tunis]]|turi=|material=|binokor=|qurila boshlangan=|qurilish tamomlangan=|balandligi=|eni=|ochilish=|kengligi=|vebsayt=|lat_dir=|lat_deg=|lat_min=|lat_sec=|lon_dir=|lon_deg=|lon_min=|lon_sec=|CoordAddon=|CoordScale=}}'''Karfagen''' (finikiya tilinde Kartadasht — jańa qala ) — Arqa Afrikadaǵı áyyemgi qala -mámleket (házirgi, Túnis qala átirapı ). Finikiyler tárepinen b.e.sh  825-jılda júzege kelgen.Karfagen b e sh III ásirdiń basına kelip Arqa Afrika, Sitsiliya (Sirakuzadan tısqarı ), Sardiniya hám qubla Ispaniyanı basıp alǵannan keyin, Orta teńiz jaǵasındaǵı qúdiretli mámleketke aynalǵan, bul bolsa ol menen Rim arasındaǵı soqligisiwdi  keltirip shıǵarǵan. Puni urısları (b e sh  264-146 -jıl ) daǵi jeńiliwden keyin Karfagen rimlikler tárepinen wayran etilgen (146 ), onıń tiykarǵı aymaǵı Rimniń Afrika wálayatı quramına kiritilgen, qalǵanı Numidiyaǵa berilgen. Karfagen kórkem óneri hám mádeniyatına tiyisli materiallıq mádeniyat estelikleri az muǵdarda saqlanıp qalǵan. Karfagen- Karfagen muzeyi jaylasqan qalanıń zamanagóy atı. Karfagen Tunis wálayatınıń bir bólegi bolıp tabıladı. Házirde Prezident rezidenciyası hám Karfagen universiteti Karfagende jaylasqan'''.'''[[:uz:Shimoliy_Afrika|l]].

Qart-Hadasht atı (pun jazıwında Qrt-ḥdst unlilerisiz Finikiya tilinen «jańa qala» dep awdarma etilgen.

Óziniń pútkil tariyxı dawamında Karfagen eramızdan aldınǵı birinshi mıń jıllıqta Orta jer teńiziniń qubla-batıs bóleginiń úlken bóleginde húkimranlıq etken Finikiya tárepinen tiykar salınǵan Karfagen mámleketiniń paytaxtı bolǵan. Tiriyaliq Malika Alissa, Elissa hám Dido qalanıń tiykarshilari esaplanadı. Taorminaliq Timeydiń jazıwlarına qaraǵanda, Dido óz watanın ketiwǵe májbúr bóladi hám Zamanagóy Tunis qoltıǵınıń qirǵaǵina kelip, ol qala qurıw ushın jergilikli qáwimlerden jer satıp alıwǵa qarar etti. Oǵan tek bir ógiz terisi qaplanǵan jerdi satıp alıwǵa ruxsat berildi. Keyin Dido buǵaniń terisin alıp, jińishke sızıqlar menen kesip tasladı, olar menen tik qırǵaq tobeligin qorshap aldı hám onda Birsa atı menen ataqlı qorǵan qurdi. Tap usı qorǵannan Karfagen óz tariyxın baslaydı. Sonıń menen birge, ol imperiyaǵa tiykar salındı hám regionda húkimetke dawa ete basladı, bul bolsa bir neshe ásirler ótip vandallar keliwine shekem Rim ushın birden-bir ekzistensial abayǵa aylandı

Puni urıslarınan keyin Karfagen eramızǵa shekemgi 146 -jılda rimlikler tárepinen basıp alınǵan hám wayran etilgen, biraq keyinirek qayta qurılǵan Rim imperiyasiniń  Afrika provinsiyasindaǵi eń zárúrli qalası, iri mádeniy, keyin bolsa dáslepki xristian hám shirkew orayı bolǵan. Keyin qala vandallar tárepinen basıp alındı hám vandallar patshalıǵınıń paytaxtına aylandı. vizantiyalilar vandal urısında onı qaytarıp alǵannan keyin bul mártebeni joǵaltti.

Biraq arablar basqınshılıǵnan keyin Karfagendegi jagday tomenledi.Qala Arqa Rim imperiyasina qaytpawi ushın 698-jilǵi Karfagen sawashinan  keyin Umaviyler áskerleri tárepinen talangan  hám wayran etilgen. Hafsidler qaladan dushpan kúshler ushın tayansh bolıp qalmawı ushın onı pútkilley wayran etiwge qarar etti. . 

Orta ásirlerde regionlıq húkimet Kayruanǵa ótti. XX ásirdiń birinshi on jıllıqlarında Karfagen munitsipaliteti retinde birlestirilgen Tunistiń qırǵaq shetiki bolimine aylana  basladı.

Arxeologik jerler birinshi ret 1830 -jılda Daniya konsuli Kristian Tuxen Falbe tárepinen tekserilgen. 1831-jılda Parijde Karfagendi úyreniw jámiyeti ashıldı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında Charlz Ernest Boehle hám Alfred Lui Delattre tárepinen qazıw jumısları alıp barılǵan. 1874-jıldan beri Karfagende qazılmalar Frantsiya Jazıwlar akademiyası basshilıǵında alıp barılmaqta. Karfagen milliy muzeyi 1875-jılda kardinal Charlz Lavigeri tárepinen islengen. Karfagen paleo-xristian ashıq aspan astındaǵı muzeyinde 1975-jıldan 1984-jılǵa shekem YUNESKO qáwenderliginde qazilǵan buyımlar saqlanadı..

== Jaylasiwi ==
[[Fayl:Ruines_de_Carthage.jpg|nobaý|287x287 nükte|Karfagen]]
Karfagen Orta Jer teńiziniń Afrika qirǵaǵińda, Tunis arqasındaǵı zamanagóy Tunis qalasınan shama menen on kilometr shıǵısta jaylasqan. Qala shıǵısta Tunis qoltıǵı, arqada Sebxet Ariana lagunasi hám qublada Tunis kóli menen shegaralasqan yarım aralda jaylasqan. Karfagen Levant hám Gibraltar arasındaǵı eń zárúrli Finikiya sawda jolında jaylasqan. Onıń Sitsiliya buǵazında jaylasiwı Orta jer teńizindegi teńiz sawdasın baqlaw imkaniyatın berdi. Bul qalanıń ekonomikalıq hám áskeriy húkimranlıǵınıń tiykarǵı sebebi edi. Usınıń menen birge, Sitsiliya hám Tirren teńizi hám Arqa Orta jer teńizi arasında baylanıs bar edi. Qalada eki iri jasalma adamlar kóp ótetuǵın kesispe qurılǵan bolıp, olardan biri 220 dana  áskeriy kemeden ibarat úlken flottı óz ishine aladı. Diywal menen oralǵan minar eki portqa qaraǵan. Qalada 23 milya (37 km) uzınlıqtaǵı úlken diywallar bar edi, olar uqsas qalalardıń diywallarınan uzınlaw edi. Shama menen 3 milya (4, 8 km) batıstaǵı Isthmusdaǵi diywallar haqıyqattan da úlken edi hám esh qashan buzilmaǵan. Jaylasıw strategiyalıq tárepten qolay edi, sebebi bul qalanı qurǵaqlıqtan qorǵawdı ańsatlastirdi.

== Derekler ==


{{Shala}}
&lt;meta content=&quot;uz&quot; http-equiv=&quot;content-language&quot; /&gt;
&lt;meta content=&quot;Accept,Accept-Language&quot; http-equiv=&quot;vary&quot; /&gt;</text>
      <sha1>jzwxqf0qwy21aihlef82ycmieb8hiss</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jıl</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18861</id>
    <revision>
      <id>121033</id>
      <parentid>97562</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:06:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (1892), ģ → ǵ (4) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121033</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28376" sha1="kirwznk7vhl2u2hpum508j4e8k8psvv" xml:space="preserve">'''Jıl'''- [[waqıt]] [[Ólshem birlik|ólshem birligi]]: [[Jer]]diń Quyash átirapında bir márte tolıq aylanıp shiǵatuǵın waqtına jaqın. Onıń dawamlılıǵına ilimpazlar áyyemnen qızıqqan. Áyyemgi Qıtay hám Egipette jıl ádewir anıq esaplanǵan. Grek alımı Gipparx b.e.sh. II ásirde jıl &quot;1/300 kún kem 365 1/4 kún&quot; ekenligin anıqlaǵan. Bul bolsa házirgiden parıq qıladı (qarań: [[Kabisa jılı]]). Házirgi waqıtta hár qıylı jıl túsinikleri qollanıladı. Mısalı, Quyashtıń kórinetuǵın qozǵalısında onıń juldızlarǵa salıstırǵanda izbe-iz 2 márte birdey jaǵdaydı iyelewi arasında ótken dáwir juldız Y.i (siderik Y.) delinedi; oniń dawamlılıǵı ortasha 365,256360 sutkaǵa teń. Quyashtıń báhárgi teń kúnlik noqatınan izbe-iz 2 márte ótiwi arasındaǵı dáwir tropikalıq jıl delinedi, ol 365,242196 ortasha sutkaǵa teń. Bunnan basqa, anomalistikalıq jıl — Quyashtıń perigeliyden izbe-iz 2 márte ótiwi arasındaǵı dáwir (365,259641 ortasha sutka), ajdar jılı — Quyashtiń Ay orbitası túyinleriniń birewinen (kóteriliwshi yamasa tómenlewshi) izbe-iz eki márte ótiwi arasındaǵı dáwir (346,620047 ortasha sutka) hám basqa jıl esaplawları bar. Sonday-aq, jıldıń máwsim, aylarǵa bóliniwi hám dawamlılıǵına qarap hijriy-qamariy, hijriy-shamsiy jıl esapları sıyaqlılar bar (qarań: [[Kalendar]])&lt;ref&gt;[[ÓzME]]. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl&lt;/ref&gt;.

== Jıl ayları ==

=== Yanvar ===
Yanvar ayı 31 kúnnen ibarat bolıp, qıs máwsiminiń ekinshi ayı esaplanadı. Bul ay áyne qıs shillesine tuwra keledi.

=== Fevral ===
Fevral ayı qıs máwsiminiń úshinshi ayı esaplanadı. [[Kabisa jılı]]nda 29 kún, ápiwayı jıllarda 28 kúnnen ibarat.

=== Mart ===
Mart ayı kalendar jılınıń úshinshi, báhár máwsiminiń birinshi ayı.

=== Aprel ===
{{main|Aprel}}
=== May ===
{{main|May}}
=== Iyun ===
{{main|Iyun}}
=== Iyul ===
{{main|Iyul}}
=== Avgust ===
{{main|Avgust}}
=== Sentyabr ===
{{main|Sentyabr}}
=== Oktyabr ===
{{main|Oktyabr}}
=== Noyabr ===
{{main|Noyabr}}
=== Dekabr ===
{{main|Dekabr}}

== 21shi ásir ==
:[[2100]] — [[2099]] — [[2098]] — [[2097]] — [[2096]] — [[2095]] — [[2094]] — [[2093]] — [[2092]] — [[2091]]
:[[2090]] — [[2089]] — [[2088]] — [[2087]] — [[2086]] — [[2085]] — [[2084]] — [[2083]] — [[2082]] — [[2081]]
:[[2080]] — [[2079]] — [[2078]] — [[2077]] — [[2076]] — [[2075]] — [[2074]] — [[2073]] — [[2072]] — [[2071]]
:[[2070]] — [[2069]] — [[2068]] — [[2067]] — [[2066]] — [[2065]] — [[2064]] — [[2063]] — [[2062]] — [[2061]]
:[[2060]] — [[2059]] — [[2058]] — [[2057]] — [[2056]] — [[2055]] — [[2054]] — [[2053]] — [[2052]] — [[2051]]
:[[2050]] — [[2049]] — [[2048]] — [[2047]] — [[2046]] — [[2045]] — [[2044]] — [[2043]] — [[2042]] — [[2041]]
:[[2040]] — [[2039]] — [[2038]] — [[2037]] — [[2036]] — [[2035]] — [[2034]] — [[2033]] — [[2032]] — [[2031]]
:[[2030]] — [[2029]] — [[2028]] — [[2027]] — [[2026]] — [[2025]] — [[2024]] — '''[[2023]]''' — [[2022]] — [[2021]]
:[[2020]] — [[2019]] — [[2018]] — [[2017]] — [[2016]] — [[2015]] — [[2014]] — [[2013]] — [[2012]] — [[2011]]
:[[2010]] — [[2009]] — [[2008]] — [[2007]] — [[2006]] — [[2005]] — [[2004]] — [[2003]] — [[2002]] — [[2001]]

== 20shı ásir ==
:[[2000]] — [[1999]] — [[1998]] — [[1997]] — [[1996]] — [[1995]] — [[1994]] — [[1993]] — [[1992]] — [[1991]]
:[[1990]] — [[1989]] — [[1988]] — [[1987]] — [[1986]] — [[1985]] — [[1984]] — [[1983]] — [[1982]] — [[1981]]
:[[1980]] — [[1979]] — [[1978]] — [[1977]] — [[1976]] — [[1975]] — [[1974]] — [[1973]] — [[1972]] — [[1971]]
:[[1970]] — [[1969]] — [[1968]] — [[1967]] — [[1966]] — [[1965]] — [[1964]] — [[1963]] — [[1962]] — [[1961]]
:[[1960]] — [[1959]] — [[1958]] — [[1957]] — [[1956]] — [[1955]] — [[1954]] — [[1953]] — [[1952]] — [[1951]]
:[[1950]] — [[1949]] — [[1948]] — [[1947]] — [[1946]] — [[1945]] — [[1944]] — [[1943]] — [[1942]] — [[1941]]
:[[1940]] — [[1939]] — [[1938]] — [[1937]] — [[1936]] — [[1935]] — [[1934]] — [[1933]] — [[1932]] — [[1931]]
:[[1930]] — [[1929]] — [[1928]] — [[1927]] — [[1926]] — [[1925]] — [[1924]] — [[1923]] — [[1922]] — [[1921]]
:[[1920]] — [[1919]] — [[1918]] — [[1917]] — [[1916]] — [[1915]] — [[1914]] — [[1913]] — [[1912]] — [[1911]]
:[[1910]] — [[1909]] — [[1908]] — [[1907]] — [[1906]] — [[1905]] — [[1904]] — [[1903]] — [[1902]] — [[1901]]

== 19shı ásir ==
:[[1900]] — [[1899]] — [[1898]] — [[1897]] — [[1896]] — [[1895]] — [[1894]] — [[1893]] — [[1892]] — [[1891]]
:[[1890]] — [[1889]] — [[1888]] — [[1887]] — [[1886]] — [[1885]] — [[1884]] — [[1883]] — [[1882]] — [[1881]]
:[[1880]] — [[1879]] — [[1878]] — [[1877]] — [[1876]] — [[1875]] — [[1874]] — [[1873]] — [[1872]] — [[1871]]
:[[1870]] — [[1869]] — [[1868]] — [[1867]] — [[1866]] — [[1865]] — [[1864]] — [[1863]] — [[1862]] — [[1861]]
:[[1860]] — [[1859]] — [[1858]] — [[1857]] — [[1856]] — [[1855]] — [[1854]] — [[1853]] — [[1852]] — [[1851]]
:[[1850]] — [[1849]] — [[1848]] — [[1847]] — [[1846]] — [[1845]] — [[1844]] — [[1843]] — [[1842]] — [[1841]]
:[[1840]] — [[1839]] — [[1838]] — [[1837]] — [[1836]] — [[1835]] — [[1834]] — [[1833]] — [[1832]] — [[1831]]
:[[1830]] — [[1829]] — [[1828]] — [[1827]] — [[1826]] — [[1825]] — [[1824]] — [[1823]] — [[1822]] — [[1821]]
:[[1820]] — [[1819]] — [[1818]] — [[1817]] — [[1816]] — [[1815]] — [[1814]] — [[1813]] — [[1812]] — [[1811]]
:[[1810]] — [[1809]] — [[1808]] — [[1807]] — [[1806]] — [[1805]] — [[1804]] — [[1803]] — [[1802]] — [[1801]]

== 18shi ásir ==
:[[1800]] — [[1799]] — [[1798]] — [[1797]] — [[1796]] — [[1795]] — [[1794]] — [[1793]] — [[1792]] — [[1791]]
:[[1790]] — [[1789]] — [[1788]] — [[1787]] — [[1786]] — [[1785]] — [[1784]] — [[1783]] — [[1782]] — [[1781]]
:[[1780]] — [[1779]] — [[1778]] — [[1777]] — [[1776]] — [[1775]] — [[1774]] — [[1773]] — [[1772]] — [[1771]]
:[[1770]] — [[1769]] — [[1768]] — [[1767]] — [[1766]] — [[1765]] — [[1764]] — [[1763]] — [[1762]] — [[1761]]
:[[1760]] — [[1759]] — [[1758]] — [[1757]] — [[1756]] — [[1755]] — [[1754]] — [[1753]] — [[1752]] — [[1751]]
:[[1750]] — [[1749]] — [[1748]] — [[1747]] — [[1746]] — [[1745]] — [[1744]] — [[1743]] — [[1742]] — [[1741]]
:[[1740]] — [[1739]] — [[1738]] — [[1737]] — [[1736]] — [[1735]] — [[1734]] — [[1733]] — [[1732]] — [[1731]]
:[[1730]] — [[1729]] — [[1728]] — [[1727]] — [[1726]] — [[1725]] — [[1724]] — [[1723]] — [[1722]] — [[1721]]
:[[1720]] — [[1719]] — [[1718]] — [[1717]] — [[1716]] — [[1715]] — [[1714]] — [[1713]] — [[1712]] — [[1711]]
:[[1710]] — [[1709]] — [[1708]] — [[1707]] — [[1706]] — [[1705]] — [[1704]] — [[1703]] — [[1702]] — [[1701]]

== 17shi ásir ==
:[[1700]] — [[1699]] — [[1698]] — [[1697]] — [[1696]] — [[1695]] — [[1694]] — [[1693]] — [[1692]] — [[1691]]
:[[1690]] — [[1689]] — [[1688]] — [[1687]] — [[1686]] — [[1685]] — [[1684]] — [[1683]] — [[1682]] — [[1681]]
:[[1680]] — [[1679]] — [[1678]] — [[1677]] — [[1676]] — [[1675]] — [[1674]] — [[1673]] — [[1672]] — [[1671]]
:[[1670]] — [[1669]] — [[1668]] — [[1667]] — [[1666]] — [[1665]] — [[1664]] — [[1663]] — [[1662]] — [[1661]]
:[[1660]] — [[1659]] — [[1658]] — [[1657]] — [[1656]] — [[1655]] — [[1654]] — [[1653]] — [[1652]] — [[1651]]
:[[1650]] — [[1649]] — [[1648]] — [[1647]] — [[1646]] — [[1645]] — [[1644]] — [[1643]] — [[1642]] — [[1641]]
:[[1640]] — [[1639]] — [[1638]] — [[1637]] — [[1636]] — [[1635]] — [[1634]] — [[1633]] — [[1632]] — [[1631]]
:[[1630]] — [[1629]] — [[1628]] — [[1627]] — [[1626]] — [[1625]] — [[1624]] — [[1623]] — [[1622]] — [[1621]]
:[[1620]] — [[1619]] — [[1618]] — [[1617]] — [[1616]] — [[1615]] — [[1614]] — [[1613]] — [[1612]] — [[1611]]
:[[1610]] — [[1609]] — [[1608]] — [[1607]] — [[1606]] — [[1605]] — [[1604]] — [[1603]] — [[1602]] — [[1601]]

== 16shı ásir ==
:[[1600]] — [[1599]] — [[1598]] — [[1597]] — [[1596]] — [[1595]] — [[1594]] — [[1593]] — [[1592]] — [[1591]]
:[[1590]] — [[1589]] — [[1588]] — [[1587]] — [[1586]] — [[1585]] — [[1584]] — [[1583]] — [[1582]] — [[1581]]
:[[1580]] — [[1579]] — [[1578]] — [[1577]] — [[1576]] — [[1575]] — [[1574]] — [[1573]] — [[1572]] — [[1571]]
:[[1570]] — [[1569]] — [[1568]] — [[1567]] — [[1566]] — [[1565]] — [[1564]] — [[1563]] — [[1562]] — [[1561]]
:[[1560]] — [[1559]] — [[1558]] — [[1557]] — [[1556]] — [[1555]] — [[1554]] — [[1553]] — [[1552]] — [[1551]]
:[[1550]] — [[1549]] — [[1548]] — [[1547]] — [[1546]] — [[1545]] — [[1544]] — [[1543]] — [[1542]] — [[1541]]
:[[1540]] — [[1539]] — [[1538]] — [[1537]] — [[1536]] — [[1535]] — [[1534]] — [[1533]] — [[1532]] — [[1531]]
:[[1530]] — [[1529]] — [[1528]] — [[1527]] — [[1526]] — [[1525]] — [[1524]] — [[1523]] — [[1522]] — [[1521]]
:[[1520]] — [[1519]] — [[1518]] — [[1517]] — [[1516]] — [[1515]] — [[1514]] — [[1513]] — [[1512]] — [[1511]]
:[[1510]] — [[1509]] — [[1508]] — [[1507]] — [[1506]] — [[1505]] — [[1504]] — [[1503]] — [[1502]] — [[1501]]

== 15shi ásir ==
:[[1500]] — [[1499]] — [[1498]] — [[1497]] — [[1496]] — [[1495]] — [[1494]] — [[1493]] — [[1492]] — [[1491]]
:[[1490]] — [[1489]] — [[1488]] — [[1487]] — [[1486]] — [[1485]] — [[1484]] — [[1483]] — [[1482]] — [[1481]]
:[[1480]] — [[1479]] — [[1478]] — [[1477]] — [[1476]] — [[1475]] — [[1474]] — [[1473]] — [[1472]] — [[1471]]
:[[1470]] — [[1469]] — [[1468]] — [[1467]] — [[1466]] — [[1465]] — [[1464]] — [[1463]] — [[1462]] — [[1461]]
:[[1460]] — [[1459]] — [[1458]] — [[1457]] — [[1456]] — [[1455]] — [[1454]] — [[1453]] — [[1452]] — [[1451]]
:[[1450]] — [[1449]] — [[1448]] — [[1447]] — [[1446]] — [[1445]] — [[1444]] — [[1443]] — [[1442]] — [[1441]]
:[[1440]] — [[1439]] — [[1438]] — [[1437]] — [[1436]] — [[1435]] — [[1434]] — [[1433]] — [[1432]] — [[1431]]
:[[1430]] — [[1429]] — [[1428]] — [[1427]] — [[1426]] — [[1425]] — [[1424]] — [[1423]] — [[1422]] — [[1421]]
:[[1420]] — [[1419]] — [[1418]] — [[1417]] — [[1416]] — [[1415]] — [[1414]] — [[1413]] — [[1412]] — [[1411]]
:[[1410]] — [[1409]] — [[1408]] — [[1407]] — [[1406]] — [[1405]] — [[1404]] — [[1403]] — [[1402]] — [[1401]]

== 14shi ásir ==
:[[1400]] — [[1399]] — [[1398]] — [[1397]] — [[1396]] — [[1395]] — [[1394]] — [[1393]] — [[1392]] — [[1391]]
:[[1390]] — [[1389]] — [[1388]] — [[1387]] — [[1386]] — [[1385]] — [[1384]] — [[1383]] — [[1382]] — [[1381]]
:[[1380]] — [[1379]] — [[1378]] — [[1377]] — [[1376]] — [[1375]] — [[1374]] — [[1373]] — [[1372]] — [[1371]]
:[[1370]] — [[1369]] — [[1368]] — [[1367]] — [[1366]] — [[1365]] — [[1364]] — [[1363]] — [[1362]] — [[1361]]
:[[1360]] — [[1359]] — [[1358]] — [[1357]] — [[1356]] — [[1355]] — [[1354]] — [[1353]] — [[1352]] — [[1351]]
:[[1350]] — [[1349]] — [[1348]] — [[1347]] — [[1346]] — [[1345]] — [[1344]] — [[1343]] — [[1342]] — [[1341]]
:[[1340]] — [[1339]] — [[1338]] — [[1337]] — [[1336]] — [[1335]] — [[1334]] — [[1333]] — [[1332]] — [[1331]]
:[[1330]] — [[1329]] — [[1328]] — [[1327]] — [[1326]] — [[1325]] — [[1324]] — [[1323]] — [[1322]] — [[1321]]
:[[1320]] — [[1319]] — [[1318]] — [[1317]] — [[1316]] — [[1315]] — [[1314]] — [[1313]] — [[1312]] — [[1311]]
:[[1310]] — [[1309]] — [[1308]] — [[1307]] — [[1306]] — [[1305]] — [[1304]] — [[1303]] — [[1302]] — [[1301]]

== 13shi ásir ==
:[[1300]] — [[1299]] — [[1298]] — [[1297]] — [[1296]] — [[1295]] — [[1294]] — [[1293]] — [[1292]] — [[1291]]
:[[1290]] — [[1289]] — [[1288]] — [[1287]] — [[1286]] — [[1285]] — [[1284]] — [[1283]] — [[1282]] — [[1281]]
:[[1280]] — [[1279]] — [[1278]] — [[1277]] — [[1276]] — [[1275]] — [[1274]] — [[1273]] — [[1272]] — [[1271]]
:[[1270]] — [[1269]] — [[1268]] — [[1267]] — [[1266]] — [[1265]] — [[1264]] — [[1263]] — [[1262]] — [[1261]]
:[[1260]] — [[1259]] — [[1258]] — [[1257]] — [[1256]] — [[1255]] — [[1254]] — [[1253]] — [[1252]] — [[1251]]
:[[1250]] — [[1249]] — [[1248]] — [[1247]] — [[1246]] — [[1245]] — [[1244]] — [[1243]] — [[1242]] — [[1241]]
:[[1240]] — [[1239]] — [[1238]] — [[1237]] — [[1236]] — [[1235]] — [[1234]] — [[1233]] — [[1232]] — [[1231]]
:[[1230]] — [[1229]] — [[1228]] — [[1227]] — [[1226]] — [[1225]] — [[1224]] — [[1223]] — [[1222]] — [[1221]]
:[[1220]] — [[1219]] — [[1218]] — [[1217]] — [[1216]] — [[1215]] — [[1214]] — [[1213]] — [[1212]] — [[1211]]
:[[1210]] — [[1209]] — [[1208]] — [[1207]] — [[1206]] — [[1205]] — [[1204]] — [[1203]] — [[1202]] — [[1201]]

== 12shi ásir ==
:[[1200]] — [[1199]] — [[1198]] — [[1197]] — [[1196]] — [[1195]] — [[1194]] — [[1193]] — [[1192]] — [[1191]]
:[[1190]] — [[1189]] — [[1188]] — [[1187]] — [[1186]] — [[1185]] — [[1184]] — [[1183]] — [[1182]] — [[1181]]
:[[1180]] — [[1179]] — [[1178]] — [[1177]] — [[1176]] — [[1175]] — [[1174]] — [[1173]] — [[1172]] — [[1171]]
:[[1170]] — [[1169]] — [[1168]] — [[1167]] — [[1166]] — [[1165]] — [[1164]] — [[1163]] — [[1162]] — [[1161]]
:[[1160]] — [[1159]] — [[1158]] — [[1157]] — [[1156]] — [[1155]] — [[1154]] — [[1153]] — [[1152]] — [[1151]]
:[[1150]] — [[1149]] — [[1148]] — [[1147]] — [[1146]] — [[1145]] — [[1144]] — [[1143]] — [[1142]] — [[1141]]
:[[1140]] — [[1139]] — [[1138]] — [[1137]] — [[1136]] — [[1135]] — [[1134]] — [[1133]] — [[1132]] — [[1131]]
:[[1130]] — [[1129]] — [[1128]] — [[1127]] — [[1126]] — [[1125]] — [[1124]] — [[1123]] — [[1122]] — [[1121]]
:[[1120]] — [[1119]] — [[1118]] — [[1117]] — [[1116]] — [[1115]] — [[1114]] — [[1113]] — [[1112]] — [[1111]]
:[[1110]] — [[1109]] — [[1108]] — [[1107]] — [[1106]] — [[1105]] — [[1104]] — [[1103]] — [[1102]] — [[1101]]

== 11shi ásir ==
:[[1100]] — [[1099]] — [[1098]] — [[1097]] — [[1096]] — [[1095]] — [[1094]] — [[1093]] — [[1092]] — [[1091]]
:[[1090]] — [[1089]] — [[1088]] — [[1087]] — [[1086]] — [[1085]] — [[1084]] — [[1083]] — [[1082]] — [[1081]]
:[[1080]] — [[1079]] — [[1078]] — [[1077]] — [[1076]] — [[1075]] — [[1074]] — [[1073]] — [[1072]] — [[1071]]
:[[1070]] — [[1069]] — [[1068]] — [[1067]] — [[1066]] — [[1065]] — [[1064]] — [[1063]] — [[1062]] — [[1061]]
:[[1060]] — [[1059]] — [[1058]] — [[1057]] — [[1056]] — [[1055]] — [[1054]] — [[1053]] — [[1052]] — [[1051]]
:[[1050]] — [[1049]] — [[1048]] — [[1047]] — [[1046]] — [[1045]] — [[1044]] — [[1043]] — [[1042]] — [[1041]]
:[[1040]] — [[1039]] — [[1038]] — [[1037]] — [[1036]] — [[1035]] — [[1034]] — [[1033]] — [[1032]] — [[1031]]
:[[1030]] — [[1029]] — [[1028]] — [[1027]] — [[1026]] — [[1025]] — [[1024]] — [[1023]] — [[1022]] — [[1021]]
:[[1020]] — [[1019]] — [[1018]] — [[1017]] — [[1016]] — [[1015]] — [[1014]] — [[1013]] — [[1012]] — [[1011]]
:[[1010]] — [[1009]] — [[1008]] — [[1007]] — [[1006]] — [[1005]] — [[1004]] — [[1003]] — [[1002]] — [[1001]]

== 10shı ásir ==
:[[1000]] — [[999]] — [[998]] — [[997]] — [[996]] — [[995]] — [[994]] — [[993]] — [[992]] — [[991]]
:[[990]] — [[989]] — [[988]] — [[987]] — [[986]] — [[985]] — [[984]] — [[983]] — [[982]] — [[981]]
:[[980]] — [[979]] — [[978]] — [[977]] — [[976]] — [[975]] — [[974]] — [[973]] — [[972]] — [[971]]
:[[970]] — [[969]] — [[968]] — [[967]] — [[966]] — [[965]] — [[964]] — [[963]] — [[962]] — [[961]]
:[[960]] — [[959]] — [[958]] — [[957]] — [[956]] — [[955]] — [[954]] — [[953]] — [[952]] — [[951]]
:[[950]] — [[949]] — [[948]] — [[947]] — [[946]] — [[945]] — [[944]] — [[943]] — [[942]] — [[941]]
:[[940]] — [[939]] — [[938]] — [[937]] — [[936]] — [[935]] — [[934]] — [[933]] — [[932]] — [[931]]
:[[930]] — [[929]] — [[928]] — [[927]] — [[926]] — [[925]] — [[924]] — [[923]] — [[922]] — [[921]]
:[[920]] — [[919]] — [[918]] — [[917]] — [[916]] — [[915]] — [[914]] — [[913]] — [[912]] — [[911]]
:[[910]] — [[909]] — [[908]] — [[907]] — [[906]] — [[905]] — [[904]] — [[903]] — [[902]] — [[901]]

== 9shı ásir ==
:[[900]] — [[899]] — [[898]] — [[897]] — [[896]] — [[895]] — [[894]] — [[893]] — [[892]] — [[891]]
:[[890]] — [[889]] — [[888]] — [[887]] — [[886]] — [[885]] — [[884]] — [[883]] — [[882]] — [[881]]
:[[880]] — [[879]] — [[878]] — [[877]] — [[876]] — [[875]] — [[874]] — [[873]] — [[872]] — [[871]]
:[[870]] — [[869]] — [[868]] — [[867]] — [[866]] — [[865]] — [[864]] — [[863]] — [[862]] — [[861]]
:[[860]] — [[859]] — [[858]] — [[857]] — [[856]] — [[855]] — [[854]] — [[853]] — [[852]] — [[851]]
:[[850]] — [[849]] — [[848]] — [[847]] — [[846]] — [[845]] — [[844]] — [[843]] — [[842]] — [[841]]
:[[840]] — [[839]] — [[838]] — [[837]] — [[836]] — [[835]] — [[834]] — [[833]] — [[832]] — [[831]]
:[[830]] — [[829]] — [[828]] — [[827]] — [[826]] — [[825]] — [[824]] — [[823]] — [[822]] — [[821]]
:[[820]] — [[819]] — [[818]] — [[817]] — [[816]] — [[815]] — [[814]] — [[813]] — [[812]] — [[811]]
:[[810]] — [[809]] — [[808]] — [[807]] — [[806]] — [[805]] — [[804]] — [[803]] — [[802]] — [[801]]

== 8shi ásir ==
:[[800]] — [[799]] — [[798]] — [[797]] — [[796]] — [[795]] — [[794]] — [[793]] — [[792]] — [[791]]
:[[790]] — [[789]] — [[788]] — [[787]] — [[786]] — [[785]] — [[784]] — [[783]] — [[782]] — [[781]]
:[[780]] — [[779]] — [[778]] — [[777]] — [[776]] — [[775]] — [[774]] — [[773]] — [[772]] — [[771]]
:[[770]] — [[769]] — [[768]] — [[767]] — [[766]] — [[765]] — [[764]] — [[763]] — [[762]] — [[761]]
:[[760]] — [[759]] — [[758]] — [[757]] — [[756]] — [[755]] — [[754]] — [[753]] — [[752]] — [[751]]
:[[750]] — [[749]] — [[748]] — [[747]] — [[746]] — [[745]] — [[744]] — [[743]] — [[742]] — [[741]]
:[[740]] — [[739]] — [[738]] — [[737]] — [[736]] — [[735]] — [[734]] — [[733]] — [[732]] — [[731]]
:[[730]] — [[729]] — [[728]] — [[727]] — [[726]] — [[725]] — [[724]] — [[723]] — [[722]] — [[721]]
:[[720]] — [[719]] — [[718]] — [[717]] — [[716]] — [[715]] — [[714]] — [[713]] — [[712]] — [[711]]
:[[710]] — [[709]] — [[708]] — [[707]] — [[706]] — [[705]] — [[704]] — [[703]] — [[702]] — [[701]]

== 7shi ásir ==
:[[700]] — [[699]] — [[698]] — [[697]] — [[696]] — [[695]] — [[694]] — [[693]] — [[692]] — [[691]]
:[[690]] — [[689]] — [[688]] — [[687]] — [[686]] — [[685]] — [[684]] — [[683]] — [[682]] — [[681]]
:[[680]] — [[679]] — [[678]] — [[677]] — [[676]] — [[675]] — [[674]] — [[673]] — [[672]] — [[671]]
:[[670]] — [[669]] — [[668]] — [[667]] — [[666]] — [[665]] — [[664]] — [[663]] — [[662]] — [[661]]
:[[660]] — [[659]] — [[658]] — [[657]] — [[656]] — [[655]] — [[654]] — [[653]] — [[652]] — [[651]]
:[[650]] — [[649]] — [[648]] — [[647]] — [[646]] — [[645]] — [[644]] — [[643]] — [[642]] — [[641]]
:[[640]] — [[639]] — [[638]] — [[637]] — [[636]] — [[635]] — [[634]] — [[633]] — [[632]] — [[631]]
:[[630]] — [[629]] — [[628]] — [[627]] — [[626]] — [[625]] — [[624]] — [[623]] — [[622]] — [[621]]
:[[620]] — [[619]] — [[618]] — [[617]] — [[616]] — [[615]] — [[614]] — [[613]] — [[612]] — [[611]]
:[[610]] — [[609]] — [[608]] — [[607]] — [[606]] — [[605]] — [[604]] — [[603]] — [[602]] — [[601]]

== 6shı ásir ==

:[[600]] — [[599]] — [[598]] — [[597]] — [[596]] — [[595]] — [[594]] — [[593]] — [[592]] — [[591]]
:[[590]] — [[589]] — [[588]] — [[587]] — [[586]] — [[585]] — [[584]] — [[583]] — [[582]] — [[581]]
:[[580]] — [[579]] — [[578]] — [[577]] — [[576]] — [[575]] — [[574]] — [[573]] — [[572]] — [[571]]
:[[570]] — [[569]] — [[568]] — [[567]] — [[566]] — [[565]] — [[564]] — [[563]] — [[562]] — [[561]]
:[[560]] — [[559]] — [[558]] — [[557]] — [[556]] — [[555]] — [[554]] — [[553]] — [[552]] — [[551]]
:[[550]] — [[549]] — [[548]] — [[547]] — [[546]] — [[545]] — [[544]] — [[543]] — [[542]] — [[541]]
:[[540]] — [[539]] — [[538]] — [[537]] — [[536]] — [[535]] — [[534]] — [[533]] — [[532]] — [[531]]
:[[530]] — [[529]] — [[528]] — [[527]] — [[526]] — [[525]] — [[524]] — [[523]] — [[522]] — [[521]]
:[[520]] — [[519]] — [[518]] — [[517]] — [[516]] — [[515]] — [[514]] — [[513]] — [[512]] — [[511]]
:[[510]] — [[509]] — [[508]] — [[507]] — [[506]] — [[505]] — [[504]] — [[503]] — [[502]] — [[501]]

== 5shi ásir ==

:[[500]] — [[499]] — [[498]] — [[497]] — [[496]] — [[495]] — [[494]] — [[493]] — [[492]] — [[491]]
:[[490]] — [[489]] — [[488]] — [[487]] — [[486]] — [[485]] — [[484]] — [[483]] — [[482]] — [[481]]
:[[480]] — [[479]] — [[478]] — [[477]] — [[476]] — [[475]] — [[474]] — [[473]] — [[472]] — [[471]]
:[[470]] — [[469]] — [[468]] — [[467]] — [[466]] — [[465]] — [[464]] — [[463]] — [[462]] — [[461]]
:[[460]] — [[459]] — [[458]] — [[457]] — [[456]] — [[455]] — [[454]] — [[453]] — [[452]] — [[451]]
:[[450]] — [[449]] — [[448]] — [[447]] — [[446]] — [[445]] — [[444]] — [[443]] — [[442]] — [[441]]
:[[440]] — [[439]] — [[438]] — [[437]] — [[436]] — [[435]] — [[434]] — [[433]] — [[432]] — [[431]]
:[[430]] — [[429]] — [[428]] — [[427]] — [[426]] — [[425]] — [[424]] — [[423]] — [[422]] — [[421]]
:[[420]] — [[419]] — [[418]] — [[417]] — [[416]] — [[415]] — [[414]] — [[413]] — [[412]] — [[411]]
:[[410]] — [[409]] — [[408]] — [[407]] — [[406]] — [[405]] — [[404]] — [[403]] — [[402]] — [[401]]

== 4shi ásir ==

:[[400]] — [[399]] — [[398]] — [[397]] — [[396]] — [[395]] — [[394]] — [[393]] — [[392]] — [[391]]
:[[390]] — [[389]] — [[388]] — [[387]] — [[386]] — [[385]] — [[384]] — [[383]] — [[382]] — [[381]]
:[[380]] — [[379]] — [[378]] — [[377]] — [[376]] — [[375]] — [[374]] — [[373]] — [[372]] — [[371]]
:[[370]] — [[369]] — [[368]] — [[367]] — [[366]] — [[365]] — [[364]] — [[363]] — [[362]] — [[361]]
:[[360]] — [[359]] — [[358]] — [[357]] — [[356]] — [[355]] — [[354]] — [[353]] — [[352]] — [[351]]
:[[350]] — [[349]] — [[348]] — [[347]] — [[346]] — [[345]] — [[344]] — [[343]] — [[342]] — [[341]]
:[[340]] — [[339]] — [[338]] — [[337]] — [[336]] — [[335]] — [[334]] — [[333]] — [[332]] — [[331]]
:[[330]] — [[329]] — [[328]] — [[327]] — [[326]] — [[325]] — [[324]] — [[323]] — [[322]] — [[321]]
:[[320]] — [[319]] — [[318]] — [[317]] — [[316]] — [[315]] — [[314]] — [[313]] — [[312]] — [[311]]
:[[310]] — [[309]] — [[308]] — [[307]] — [[306]] — [[305]] — [[304]] — [[303]] — [[302]] — [[301]]

== 3shi ásir ==
:[[300]] — [[299]] — [[298]] — [[297]] — [[296]] — [[295]] — [[294]] — [[293]] — [[292]] — [[291]]
:[[290]] — [[289]] — [[288]] — [[287]] — [[286]] — [[285]] — [[284]] — [[283]] — [[282]] — [[281]]
:[[280]] — [[279]] — [[278]] — [[277]] — [[276]] — [[275]] — [[274]] — [[273]] — [[272]] — [[271]]
:[[270]] — [[269]] — [[268]] — [[267]] — [[266]] — [[265]] — [[264]] — [[263]] — [[262]] — [[261]]
:[[260]] — [[259]] — [[258]] — [[257]] — [[256]] — [[255]] — [[254]] — [[253]] — [[252]] — [[251]]
:[[250]] — [[249]] — [[248]] — [[247]] — [[246]] — [[245]] — [[244]] — [[243]] — [[242]] — [[241]]
:[[240]] — [[239]] — [[238]] — [[237]] — [[236]] — [[235]] — [[234]] — [[233]] — [[232]] — [[231]]
:[[230]] — [[229]] — [[228]] — [[227]] — [[226]] — [[225]] — [[224]] — [[223]] — [[222]] — [[221]]
:[[220]] — [[219]] — [[218]] — [[217]] — [[216]] — [[215]] — [[214]] — [[213]] — [[212]] — [[211]]
:[[210]] — [[209]] — [[208]] — [[207]] — [[206]] — [[205]] — [[204]] — [[203]] — [[202]] — [[201]]

== 2shi ásir ==
:[[200]] — [[199]] — [[198]] — [[197]] — [[196]] — [[195]] — [[194]] — [[193]] — [[192]] — [[191]]
:[[190]] — [[189]] — [[188]] — [[187]] — [[186]] — [[185]] — [[184]] — [[183]] — [[182]] — [[181]]
:[[180]] — [[179]] — [[178]] — [[177]] — [[176]] — [[175]] — [[174]] — [[173]] — [[172]] — [[171]]
:[[170]] — [[169]] — [[168]] — [[167]] — [[166]] — [[165]] — [[164]] — [[163]] — [[162]] — [[161]]
:[[160]] — [[159]] — [[158]] — [[157]] — [[156]] — [[155]] — [[154]] — [[153]] — [[152]] — [[151]]
:[[150]] — [[149]] — [[148]] — [[147]] — [[146]] — [[145]] — [[144]] — [[143]] — [[142]] — [[141]]
:[[140]] — [[139]] — [[138]] — [[137]] — [[136]] — [[135]] — [[134]] — [[133]] — [[132]] — [[131]]
:[[130]] — [[129]] — [[128]] — [[127]] — [[126]] — [[125]] — [[124]] — [[123]] — [[122]] — [[121]]
:[[120]] — [[119]] — [[118]] — [[117]] — [[116]] — [[115]] — [[114]] — [[113]] — [[112]] — [[111]]
:[[110]] — [[109]] — [[108]] — [[107]] — [[106]] — [[105]] — [[104]] — [[103]] — [[102]] — [[101]]

== 1shi ásir ==
:[[100]] — [[99]] — [[98]] — [[97]] — [[96]] — [[95]] — [[94]] — [[93]] — [[92]] — [[91]]
:[[90]] — [[89]] — [[88]] — [[87]] — [[86]] — [[85]] — [[84]] — [[83]] — [[82]] — [[81]]
:[[80]] — [[79]] — [[78]] — [[77]] — [[76]] — [[75]] — [[74]] — [[73]] — [[72]] — [[71]]
:[[70]] — [[69]] — [[68]] — [[67]] — [[66]] — [[65]] — [[64]] — [[63]] — [[62]] — [[61]]
:[[60]] — [[59]] — [[58]] — [[57]] — [[56]] — [[55]] — [[54]] — [[53]] — [[52]] — [[51]]
:[[50]] — [[49]] — [[48]] — [[47]] — [[46]] — [[45]] — [[44]] — [[43]] — [[42]] — [[41]]
:[[40]] — [[39]] — [[38]] — [[37]] — [[36]] — [[35]] — [[34]] — [[33]] — [[32]] — [[31]]
:[[30]] — [[29]] — [[28]] — [[27]] — [[26]] — [[25]] — [[24]] — [[23]] — [[22]] — [[21]]
:[[20]] — [[19]] — [[18]] — [[17]] — [[16]] — [[15]] — [[14]] — [[13]] — [[12]] — [[11]]
:[[10]] — [[9]] — [[8]] — [[7]] — [[6]] — [[5]] — [[4]] — [[3]] — [[2]] — [[1]]

== Sonday-aq ==
* [[Jańa jıl]]
* [[Jarıqlıq jılı]]
* [[Jańa jıl (bayram)|Jańa jıl]]
* [[Muqaddes jıl]]
* [[Waqıt ólshem birlikleri]]
== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Kalendar]]
[[Kategoriya:Jıl]]
[[Kategoriya:Waqıt ólshem birlikleri]]


{{shala}}</text>
      <sha1>kirwznk7vhl2u2hpum508j4e8k8psvv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Berasia tehsilindegi awıllar</title>
    <ns>10</ns>
    <id>19760</id>
    <revision>
      <id>120963</id>
      <parentid>108070</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:58:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>120963</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6644" sha1="92phiwlu8z6yng11id578ixxxf3zmtl" xml:space="preserve">{{Navbox
| name       = Berasia tehsilindegi awıllar
| title      = Berasia tehsilindegi awıllar
| listclass  = hlist
| state      = {{{state&lt;includeonly&gt;|expanded&lt;/includeonly&gt;}}}
| list1      =
* [[Agra (Bhopal)|Agra]]
* [[Ajabpura]]
* [[Ajampur]]
* [[Amalya (Bhopal)|Amalya]]
* [[Amarpur (Bhopal)|Amarpur]]
* [[Ankia]]
* [[Arjunkhedi]]
* [[Arrai Rai Singh]]
* [[Arrai Sardar Singh]]
* [[Arrawati]]
* [[Babachiya]]
* [[Babdi Khar]]
* [[Babukhedi]]
* [[Badbeli Khurd]]
* [[Badli (Bhopal)|Badli]]
* [[Bagapura]]
* [[Bagraj]]
* [[Bagsi]]
* [[Bahrawal]]
* [[Bairagarh (Berasia)|Bairagarh]]
* [[Bamhora]]
* [[Bamhori]]
* [[Bandikhedi (census code 482082)|Bandikhedi (482082)]]
* [[Bandikhedi (census code 482303)|Bandikhedi (482303)]]
* [[Bandrua]]
* [[Barbeli Kalan]]
* [[Barela Kheda]]
* [[Barkheda Baramad]]
* [[Barkheda Baramad Gunga]]
* [[Barkheda Kalan]]
* [[Barkheda Khurd]]
* [[Barkheda Moji]]
* [[Barkheda Yakub]]
* [[Barkhedi]]
* [[Barodi (Bhopal)|Barodi]]
* [[Barrai (Bhopal)|Barrai]]
* [[Barri Gujar]]
* [[Barri Mustsil Bagraj]]
* [[Barrichheer Kheda]]
* [[Beelkhoh]]
* [[Berkhedi]]
* [[Berkhedi Kalan]]
* [[Bhainsana]]
* [[Bhakwaha]]
* [[Bhatni (Bhopal)|Bhatni]]
* [[Bhaupura]]
* [[Bhens Kheda]]
* [[Bhesoda]]
* [[Bhojapura]]
* [[Bhonrasa]]
* [[Bhujpura Kalan]]
* [[Bhujpura Khurd]]
* [[Bhungiyai]]
* [[Bijapura (Bhopal)|Bijapur]]
* [[Bijawan Kalan]]
* [[Bijawan Khurd]]
* [[Bineka (Bhopal)|Bineka]]
* [[Birha Shyam Khedi]]
* [[Birhai]]
* [[Borpura]]
* [[Budhor Kalan]]
* [[Chakkheda]]
* [[Chanda Saloi]]
* [[Chandan Khedi]]
* [[Chandbad Kadim]]
* [[Chandpura (Bhopal)|Chandpura]]
* [[Chapadiya]]
* [[Charpahadi Bazyaft]]
* [[Charpahari]]
* [[Chatahedi]]
* [[Chataua]]
* [[Chhapryai]]
* [[Daknai]]
* [[Dam Kheda]]
* [[Damila]]
* [[Danderi]]
* [[Dangroli (Berasia)|Dangroli]]
* [[Dariyapur (Bhopal)|Dariyapur]]
* [[Darwaji]]
* [[Dewalkheda]]
* [[Dhamantori]]
* [[Dhamarra]]
* [[Dhaturiya (Bhopal)|Dhaturiya]]
* [[Dhekpur]]
* [[Dhokapura]]
* [[Dhonoura]]
* [[Dhoot Khedi]]
* [[Dillod]]
* [[Dohaya]]
* [[Dojyai]]
* [[Dolatpura]]
* [[Dongargaon (Bhopal)|Dongargaon]]
* [[Dungariya]]
* [[Gana Khedi]]
* [[Ganga Khedi]]
* [[Ganga Pipaliya]]
* [[Ganyari (Berasia)|Ganyari]]
* [[Garenthiya Bazyft]]
* [[Garentiyadangi]]
* [[Garha Brahman]]
* [[Garha Kalan]]
* [[Garha Khurd]]
* [[Ghogalpur]]
* [[Gonda Khedi]]
* [[Gondipura]]
* [[Goria (Bhopal)l|Goria]]
* [[Goria Sankheda]]
* [[Gujartodi]]
* [[Gunga (Bhopal)|Gunga]]
* [[Habibganj (Berasia)|Habibganj]]
* [[Hamid Khedi]]
* [[Haripur (Bhopal)|Haripur]]
* [[Harrakheda]]
* [[Hingoni]]
* [[Hinoti Sadak]]
* [[Hinotiya Ghat]]
* [[Hinotiya Jagir (Berasia)]]
* [[Hinotiya Piran]]
* [[Hiran Khedi]]
* [[Ijagiri]]
* [[Imalia Narendra]]
* [[Imaliya Swaroop]]
* [[Indarpura]]
* [[Jafrabad (Bhopal)|Jafrabad]]
* [[Jagmeri]]
* [[Jajankhedi]]
* [[Jamusar Kalan]]
* [[Jamusar Khurd]]
* [[Jangaliya Pura]]
* [[Jetpura]]
* [[Jhikariya Kalan]]
* [[Jhikariya Khurd]]
* [[Jhirniya]]
* [[Jhironiya Kankad]]
* [[Junapani (census code 482215)|Junapani (482215)]]
* [[Junapani (census code 482243)|Junapani (482243)]]
* [[Kachnariya]]
* [[Kadaia Brahman]]
* [[Kadaiya Kalan]]
* [[Kadaiya Khurd]]
* [[Kadaiya Kota]]
* [[Kadia Chabar]]
* [[Kadia Khoh]]
* [[Kalapatha]]
* [[Kalapipal]]
* [[Kalara (Bhopal)|Kalara]]
* [[Kalayanpura]]
* [[Kandi Khedi]]
* [[Kanera (Berasia)]]
* [[Karanpura (Bhopal)|Karanpura]]
* [[Karariya]]
* [[Karhaiya Shah]]
* [[Karondiya]]
* [[Keetai Dewapura]]
* [[Keetgarh]]
* [[Keetkhedi]]
* [[Keshokhedi]]
* [[Khadampur]]
* [[Khai Kheda]]
* [[Khajuria Ramdas]]
* [[Khajuria Ranku]]
* [[Khajuriya Kalan]]
* [[Khandariya]]
* [[Khata Khedi]]
* [[Khedi]]
* [[Khedli]]
* [[Khejra Babbar]]
* [[Khejra Ghat (census code 482058)|Khejra Ghat (482058)]]
* [[Khejra Ghat (census code 482172)|Khejra Ghat (482172)]]
* [[Khejra Gopi]]
* [[Khejra Kalyanpur]]
* [[Khejra Kamal]]
* [[Khejra Misar]]
* [[Khejra Padhar]]
* [[Kher Kheda]]
* [[Kherkhedi]]
* [[Khitwas]]
* [[Khuja Khedi]]
* [[Khukaria]]
* [[Kolu Khedi, Berasia (census code 482219)|Kolu Khedi (482219)]]
* [[Kolu Khedi, Berasia (census code 482280)|Kolu Khedi (482280)]]
* [[Kolu Khedi Kalan]]
* [[Kolu Khedi Khurd]]
* [[Kotra, Berasia tehsil, Bhopal|Kotra]]
* [[Kotra Chopra]]
* [[Kulhor]]
* [[Kutkipura]]
* [[Laharpur (Berasia)|Laharpur]]
* [[Lalariya]]
* [[Laloi]]
* [[Langarpur]]
* [[Latifpur (Bhopal)|Latifpur]]
* [[Madnai]]
* [[Maholi (Bhopal)|Maholi]]
* [[Mahua Kheda (Berasia)|Mahua Kheda]]
* [[Mahuwa Kheda]]
* [[Mainapura]]
* [[Majheda Majhedi]]
* [[Majidgarh]]
* [[Malkari]]
* [[Manakund]]
* [[Mangalgarh (Bhopal)|Mangalgarh]]
* [[Manikhedi (census code 482098)|Manikhedi (482098)]]
* [[Manikhedi (census code 482297)|Mani Khedi (482297)]]
* [[Mankhiyai]]
* [[Manpur (Bhopal)|Manpur]]
* [[Manpura (Bhopal)|Manpura]]
* [[Megra Kalan]]
* [[Mengra]]
* [[Mithi Chhapri]]
* [[Moondla Chattan]]
* [[Mudia Kheda]]
* [[Mundla Chand]]
* [[Nalkheda (Bhopal)|Nalkheda]]
* [[Namdarpura]]
* [[Narela Bazyaft]]
* [[Narela Damodar]]
* [[Nay Samand]]
* [[Nazirabad (Bhopal)|Nazirabad]]
* [[Neem Khedi]]
* [[Nekli]]
* [[Netapura]]
* [[Nidanpur, Berasia|Nidanpur]]
* [[Padli]]
* [[Parason, Bhopal|Parason]]
* [[Pardi, Bhopal|Pardi]]
* [[Parsora, Bhopal|Parsora]]
* [[Parsoriya]]
* [[Parwaria]]
* [[Pasaiya]]
* [[Patalpani (Bhopal)|Patalpani]]
* [[Patalpur (census code 482201)|Patalpur (482201)]]
* [[Patalpur (census code 482334)|Patalpur (482334)]]
* [[Pathariya (Bhopal)|Pathariya]]
* [[Pipakhedi]]
* [[Pipal Khedi]]
* [[Pipalia Hasnabad]]
* [[Pipaliya Junnardar]]
* [[Pipaliya Kadim]]
* [[Pipalkheda]]
* [[Pipalkhedi]]
* [[Pura Khana]]
* [[Ramaha]]
* [[Ramgarha (Bhopal)|Ramgarha]]
* [[Rampura Balachon]]
* [[Rampura Khurd]]
* [[Ramtek (Bhopal)|Ramtek]]
* [[Rani Khajuri]]
* [[Ratua Ratanpur]]
* [[Rawatpura (Bhopal)|Rawatpura]]
* [[Rehtai]]
* [[Richhai]]
* [[Rondia]]
* [[Ronjia Bazaft]]
* [[Runaha]]
* [[Rusalli]]
* [[Sagoni Jora]]
* [[Sagoni Kalan (Berasia)|Sagoni Kalan]]
* [[Sagoni Khurd]]
* [[Saloi Sangraj]]
* [[Sapaua]]
* [[Semra (Bhopal)|Semra]]
* [[Semra Bheropura]]
* [[Semra Kalan]]
* [[Semri Kalan]]
* [[Semri Khurd]]
* [[Shahodra]]
* [[Shahpur (Berasia)|Shahpur]]
* [[Sheshapura]]
* [[Shukla (Bhopal)|Shukla]]
* [[Sindhora]]
* [[Sonkatch (Bhopal)|Sonkatch]]
* [[Suhaya]]
* [[Sukaliya]]
* [[Sumer (Bhopal)|Sumer]]
* [[Sunga (Bhopal)|Sunga]]
* [[Surajpura (Bhopal)|Surajpura]]
* [[Surana (Bhopal)|Surana]]
* [[Syar Kalan]]
* [[Tanda (Bhopal)|Tanda]]
* [[Tarawli Kalan]]
* [[Tarawli Khurd]]
* [[Thikariya Banramda]]
* [[Thikariya Laxmanpur]]
* [[Tinoniya]]
* [[Umaraya]]
* [[Umariya (Bhopal)|Umariya]]
* [[Undrai]]
* [[Unida (Bhopal)|Unida]]
* [[Untkheda]]
* [[Vichhnai]]
}}&lt;noinclude&gt;

[[Kategoriya:Úlgi:Berasia tehsilindegi awıllar]]</text>
      <sha1>92phiwlu8z6yng11id578ixxxf3zmtl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agra (Bhopal)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19914</id>
    <revision>
      <id>120968</id>
      <parentid>117964</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T17:47:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Agra, Bhopal]] betin [[Agra (Bhopal)]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi</comment>
      <origin>117964</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1263" sha1="a9kbyd1aw17zvy8fckp3662io1xzn20" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı  = {{PAGENAMEBASE}}
| mámleket = Hindstan
| region túri= Shtat
| region = Madhya Pradesh
| rayon túri = Rayon
| rayon = Bhopal rayon
| jer maydanı =
| xalıq sanı  = 38
| waqıt zonası = +5:30
| coordinates             = {{coord|23.61071095|N|77.28066444|E|display=inline,title}}
}}
'''{{PAGENAMEBASE}}''' – [[Hindistan|Hindstannıń]] Madhya Pradesh shtatınıń Bhopal rayonındaǵı awıl. Ol Berasia tehsilinde jaylasqan&lt;ref&gt;[http://bhopal.nic.in/rfplokseva/berasia.pdf Lok Seva Kendra, Berasia]&lt;/ref&gt;.

== Demografiyası ==
[[Hindistan|Hindstannıń]]  2011- jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına kóre, [[Agra|Agrada]] 9 úy xojalıǵı bar. Nátiyjeli sawatlılıq dárejesi (yaǵnıy, 6 hám onnan kishi jastaǵı balalardı esapqa almaǵanda xalıqtıń sawatlılıq dárejesi) 33,33% ti quraydı&lt;ref name=&quot;census_2011&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/2327_PART_B_DCHB_BHOPAL.pdf |title=District Census Handbook - Bhopal |work=[[2011 Census of India]] |publisher=Directorate of Census Operations, Madhya Pradesh |access-date=2015-07-20 }}&lt;/ref&gt;.


== Derekler ==
{{derekler}}
{{Shala}}
{{Sırtqı siltemeler}}
{{Úlgi:Berasia tehsilindegi awıllar}}</text>
      <sha1>a9kbyd1aw17zvy8fckp3662io1xzn20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Amalya (Bhopal)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19917</id>
    <revision>
      <id>120969</id>
      <parentid>117976</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T17:48:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Amalya, Bhopal]] betin [[Amalya (Bhopal)]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi</comment>
      <origin>117976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1250" sha1="48fiqobau3ghokzvq3yccc7ol6tb9pv" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı  = {{PAGENAMEBASE}}
| mámleket = Hindstan
| region túri= Shtat
| region = Madhya Pradesh
| rayon túri = Rayon
| rayon = Bhopal rayon
| jer maydanı =
| xalıq sanı  = 461
| waqıt zonası = +5:30
| coordinates             = {{coord|23.873217|N|77.249934|E|display=inline,title}}
}}
'''{{PAGENAMEBASE}}''' – [[Hindistan|Hindstannıń]]  Madhya Pradesh shtatınıń Bhopal rayonındaǵı awıl. Ol Berasia tehsilinde jaylasqan&lt;ref&gt;[http://bhopal.nic.in/rfplokseva/berasia.pdf Lok Seva Kendra, Berasia]&lt;/ref&gt;.

== Demografiyası ==
[[Hindistan|Hindstannıń]]  2011-jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 88 úy xojalıǵı bar. Nátiyjeli sawatlılıq dárejesi (yaǵnıy, 6 hám onnan kishi jastaǵı balalardı esapqa almaǵanda xalıqtıń sawatlılıq dárejesi) 51.72% ti quraydı&lt;ref name=&quot;census_2011&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/2327_PART_B_DCHB_BHOPAL.pdf |title=District Census Handbook - Bhopal |work=[[2011 Census of India]] |publisher=Directorate of Census Operations, Madhya Pradesh |access-date=2015-07-20 }}&lt;/ref&gt;.


== Derekler ==
{{derekler}}
{{Shala}}
{{Sırtqı siltemeler}}
{{Úlgi:Berasia tehsilindegi awıllar}}</text>
      <sha1>48fiqobau3ghokzvq3yccc7ol6tb9pv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Amarpur (Bhopal)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19918</id>
    <revision>
      <id>120970</id>
      <parentid>117977</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:04:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Amarpur, Bhopal]] betin [[Amarpur (Bhopal)]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi</comment>
      <origin>117977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1253" sha1="t0dujb3zdoo5svnm93pb35p0wqnbu8z" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı  = {{PAGENAMEBASE}}
| mámleket = Hindstan
| region túri= Shtat
| region = Madhya Pradesh
| rayon túri = Rayon
| rayon = Bhopal rayon
| jer maydanı =
| xalıq sanı  = 1,092
| waqıt zonası = +5:30
| coordinates             = {{coord|23.761064|N|77.206025|E|display=inline,title}}
}}
'''{{PAGENAMEBASE}}''' – [[Hindistan|Hindstannıń]]  Madhya Pradesh shtatınıń Bhopal rayonındaǵı awıl. Ol Berasia tehsilinde jaylasqan&lt;ref&gt;[http://bhopal.nic.in/rfplokseva/berasia.pdf Lok Seva Kendra, Berasia]&lt;/ref&gt;.

== Demografiyası ==
[[Hindistan|Hindstannıń]]  2011-jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 223 úy xojalıǵı bar. Nátiyjeli sawatlılıq dárejesi (yaǵnıy, 6 hám onnan kishi jastaǵı balalardı esapqa almaǵanda xalıqtıń sawatlılıq dárejesi) 51.73% ti quraydı&lt;ref name=&quot;census_2011&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/2327_PART_B_DCHB_BHOPAL.pdf |title=District Census Handbook - Bhopal |work=[[2011 Census of India]] |publisher=Directorate of Census Operations, Madhya Pradesh |access-date=2015-07-20 }}&lt;/ref&gt;.


== Derekler ==
{{derekler}}
{{Shala}}
{{Sırtqı siltemeler}}
{{Úlgi:Berasia tehsilindegi awıllar}}</text>
      <sha1>t0dujb3zdoo5svnm93pb35p0wqnbu8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jumırtaw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20108</id>
    <revision>
      <id>121030</id>
      <parentid>115925</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>121030</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1050" sha1="4nua8o1cdlenh6o61bqypj3nurmd1zb" xml:space="preserve">'''Jumırtaw''' — meridian baǵıtta, [[Ámiwdárya]]&lt;nowiki/&gt;nıń sol jaǵasında jaylasqan. Ol geologiyalıq dúzilisiniń uqsaslıǵı hám jer astındaǵı fundamentiniń bir tutaslıǵı boyınsha [[Sultan Wáyis tawı]]&lt;nowiki/&gt;nıń ajıralmas bir bólegi. Olar bir-birinen [[Ámiwdárya]]&lt;nowiki/&gt;nıń házirgi ańǵarı boyınsha ajıraladı. Jumırtawdıń eń bálent tóbesi átirapındaǵı Ámiwdárya deltası jer betinen 70 metr joqarıda jaylasqan.

Jumırtaw geomorfologiyalıq kóz-qarastan kishigirim kólemdegi qaldıq taw bolıp esaplanadı. Ol keńlik boyınsha 1 km, ge, al meridian baǵıtta 3 km. ge sozılǵan. Teńiz betinen biyikligi 150-170 m, ústi kútá juqa delyuvial shógindileri menen jabılǵan. Janbawırlarda samallar alıp kelgen shógindilerden quralǵan qum dizbekleri bar.

== Derek ==
* Saypov A., Ataniyazova Q., Esenova I., Dawletbaev A. Qaraqalpaqstan tábiyiy geografiyası páni oqıtıwshılar ushın metodikalıq qollanba. -Nókis, 2022.

[[Kategoriya:Geografiya]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]]</text>
      <sha1>4nua8o1cdlenh6o61bqypj3nurmd1zb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hingoni</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20236</id>
    <revision>
      <id>120926</id>
      <parentid>115825</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:35:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120926</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1241" sha1="h6slyo06hozupl7zdtsouhtykwkwa48" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı  = {{PAGENAMEBASE}}
| mámleket = Hindstan
| region túri= Shtat
| region = Madhya Pradesh
| rayon túri = Rayon
| rayon = Bhopal rayon
| jer maydanı =
| xalıq sanı  = 653
| waqıt zonası = +5:30
| koordinatalar           = {{coord|23.713972|N|77.564834|E|display=inline,title}}
}}
'''{{PAGENAMEBASE}}''' – [[Hindistan|Hindstannıń]]  Madhya Pradesh shtatınıń Bhopal rayonındaǵı awıl. Ol Berasiada jaylasqan&lt;ref&gt;[http://bhopal.nic.in/rfplokseva/berasia.pdf Lok Seva Kendra, Berasia]&lt;/ref&gt;.

== Demografiyası ==
[[Hindistan|Hindstannıń]]  2011-jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 144 úy xojalıǵı bar. Nátiyjeli sawatlılıq dárejesi (yaǵnıy, 6 hám onnan kishi jastaǵı balalardı esapqa almaǵanda xalıqtıń sawatlılıq dárejesi) 65.67% ti quraydı&lt;ref name=&quot;census_2011&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/2327_PART_B_DCHB_BHOPAL.pdf |title=District Census Handbook — Bhopal |work=[[2011 Census of India]] |publisher=Directorate of Census Operations, Madhya Pradesh |access-date=2015-07-20 }}&lt;/ref&gt;.
== Derekler ==
{{derekler}}
{{shala}}
{{Sırtqı siltemeler}}
{{Úlgi:Berasia tehsilindegi awıllar}}</text>
      <sha1>h6slyo06hozupl7zdtsouhtykwkwa48</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21007</id>
    <revision>
      <id>120933</id>
      <parentid>99747</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:44:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (8),  –  →  —  (10) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123701" sha1="chsjcenuw6bgejqkr9503gv68a9nzmj" xml:space="preserve">'''iPhone''' — [[Apple Inc.|Apple kompaniyası]] tárepinen jaratılǵan hám satıwǵa shıǵarılǵan, kompaniyanıń óziniń [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasında]] isleytuǵın [[Smartfon|smartfonlar]] tarmaǵı. [[IPhone (1-áwlad)|Birinshi áwlad iPhone]] 2007-jıl 9-yanvarda sol waqıttaǵı Apple CEO-sı [[Stiv Djobs]] tárepinen Macorld 2007-de járiyalandı hám sol jılı keyinirek satıwǵa shıǵarıldı. Sonnan berli Apple hár jılı jańa iPhone modellerin hám iOS versiyaların shıǵarıp kelmekte; eń sońǵı modeller — iPhone 16 hám 16 Plus, joqarı klastaǵı iPhone 16 Pro hám 16 Pro Max. 2024-jıl 1-yanvarǵa kelip, 2.3 milliardtan aslam iPhone satılǵan bolıp, bul Apple-dı 2023-jılı mobil telefonlar satıwshıları arasında eń iri satıwshıǵa aylandırdı.

[[IPhone (1-áwlad)|Dáslepki iPhone]] kóp sensorlı texnologiyanı paydalanǵan birinshi mobil telefon boldı. Óziniń rawajlanıw tariyxı dawamında iPhone úlkenrek, joqarı ólshemli displeylerge, video jazıw funkciyasına, suw ótkizbewshilik qásiyetine hám kóplegen qolaylı funkciyalarǵa iye boldı. iPhone 8 hám 8 Plus-ke shekem, iPhone-larda aldıńǵı panelde bir knopka bar edi, iPhone 5s hám onnan keyingi modellerge [[Touch ID]] barmaq izi sensorı qosıldı. iPhone X-tan baslap, iPhone modelleri [[Face ID]] betti tanıw sisteması menen Touch ID-diń ornına autentifikaciya ushın ramkası joq aldıńǵı ekran dizaynına ótip, navigaciya ushın úy knopkasınıń ornına jest qollanıwdı kóbeytken.

iPhone, [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń [[IOS|iOS]] [[Programmalıq támiynat|baǵdarlaması]] menen isleytuǵın, dúnyadaǵı eki tiykarǵı [[smartfon]] platformalarınıń biri bolıp, [[Android]] penen bir qatarda turıptı. Birinshi áwlad iPhone-dı [[Stiv Djobs]] mobil telefon industriyası ushın &quot;revolyuciya&quot; dep súwretlegen edi. iPhone tegis smartfon formasın keń tarqatıw menen birge, smarfon baǵdarlamaları yamasa &quot;app ekonomikası&quot; ushın úlken bazar jaratıwda, mobil qurılmalar bazarınıń tez ósiwine tiykar salıwda úlken áhmiyetke iye boldı. iOS-ta aldınnan ornatılǵan baǵdarlamalardan tısqarı, 2024-jıldıń avgust ayına kelip, Apple-dıń mobil distribyuciya bazarı [[App Store]]-dan júkleniwge tayar bolǵan 2 millionga jaqın baǵdarlama bar.

[[Apple Inc.|Apple]] [[Smartfon|smartfonın]] rawajlandırıw 2004-jılı baslandı, sol waqıtta kompaniya apparatlıq injener Tony Fadell, programmalıq támiyinat injeneri Skott Forstall hám dizayn xızmetkeri Jony Ive, basshılıǵında 1000 xızmetkerden ibarat komanda dúzip, joqarı qupiyalıqtaǵı &quot;Project Purple&quot; ústinde jumıs basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/6/13/15782200/one-device-secret-history-iphone-brian-merchant-book-excerpt|bet=The Secret Origin Story of the IPHONE. An exclusive excerpt from the book &quot;The One Device: The secret history of the iPhone&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220827040315/http://www.theverge.com/2017/6/13/15782200/one-device-secret-history-iphone-brian-merchant-book-excerpt|arxivsáne=August 27, 2022|avtor=|at=|sáne=June 13, 2017|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;RWW12&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.readwriteweb.com/mobile/2012/08/4-real-secrets-weve-learned-so-far-about-apple.php|bet=4 Real Secrets We've Learned So Far About Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120808131222/http://www.readwriteweb.com/mobile/2012/08/4-real-secrets-weve-learned-so-far-about-apple.php|arxivsáne=August 8, 2012|avtor=Rowinski|at=Dan|sáne=August 7, 2012|jumıs=Readwriteweb.com|qaralǵan sáne=October 25, 2012}}&lt;/ref&gt;

Sol waqıttaǵı Apple CEO-sı Stiv Djobs dáslepki dıqqattı planshetten (keyinirek iPad túrinde qayta kórildi) telefon baǵdarına burıp jiberdi. Apple qurılmanı Cingular Wireless (keyinirek AT&amp;T Mobility dep qayta ataldı) penen qupiya birge islesiw arqalı, shama menen 30 ay dawamında 150 million AQSH dolları muǵdarındaǵı rawajlandırıw qárejeti menen jarattı. Jobs-tıń 1998-jılǵı aytıwınsha, &quot;iMac&quot;-taǵı (hám sonnan soń &quot;iPod&quot;, &quot;iPhone&quot; hám &quot;iPad&quot;-taǵı) &quot;i&quot; háribi [[Internet|internet]], individual (jeke), úyretiw, xabardar etiw hám ruxlandırıw sózleriniń birinshi háribin ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/iphone-apple-name-imac-i-internet-phone-handset-a6881701.html|bet=iPhone: What the &quot;i&quot; in Apple's handset names for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220706183659/http://www.independent.co.uk/tech/iphone-apple-name-imac-i-internet-phone-handset-a6881701.html|arxivsáne=July 6, 2022|sáne=February 18, 2016|jumıs=Andrew Griffin|baspaxana=The Independent|qaralǵan sáne=November 12, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/what-i-means-iphone-2016-9|bet=The meaning of the 'i' in 'iPhone' — as explained by Steve Jobs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220627235254/https://www.businessinsider.com/what-i-means-iphone-2016-9|arxivsáne=June 27, 2022|avtor=Wei|at=Will|sáne=September 7, 2016|jumıs=[[Business Insider]]|qaralǵan sáne=November 12, 2017}}&lt;/ref&gt;

Apple &quot;komitet tárepinen dizayn&quot; usılın qabıl etpedi, bul usıl Motorola menen birgelikte islengen hám úlken tabısqa erispegen &quot;iTunes telefon&quot; — Motorola ROKR E1-di jarattı. Basqa kemshilikler menen birge, ROKR E1-diń firmware-i Apple-dıń iPod nano-sı menen básekilesiwdiń aldın alıw ushın bar joǵı tek 100 iTunes qosıqların saqlawǵa ruqsat berdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Andreescu|first=Alex|date=September 27, 2005|title=iPod nano: The End of the Motorola-Apple Story — Ed Zander, Motorola CEO: &quot;Screw the nano&quot;|url=http://news.softpedia.com/news/iPod-nano-The-End-of-the-Motorola-Apple-Story-9409.shtml|access-date=June 5, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2005/09/08/its-official-rokr-e1-itunes-phone-can-only-store-max-100/|bet=It's official: ROKR E1 iTunes phone can only store max. 100 tracks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220525225131/https://www.engadget.com/2005-09-08-its-official-rokr-e1-itunes-phone-can-only-store-max-100.html|arxivsáne=May 25, 2022|avtor=Rojas|at=Peter|sáne=September 8, 2005|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Cingular Apple-ǵa sol waqıtta siyrek ushırasatuǵın ámeliyat — iPhone apparatı hám baǵdarlamasın óz ishine islewge erkinlik berdi hám Apple-ǵa óziniń aylıq xızmet tabısınıń bir bólegin tólep bardı (iPhone 3G-ǵa shekem),&lt;ref name=&quot;CNN secrets&quot;&gt;{{Cite news|last=Lewis|first=Peter|date=January 12, 2007|title=How Apple kept its iPhone secrets|url=https://money.cnn.com/2007/01/10/commentary/lewis_fortune_iphone.fortune/index.htm|access-date=January 11, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Vogelstein|first=Fred|date=January 9, 2008|title=The Untold Story: How the iPhone Blew Up the Wireless Industry|url=https://www.wired.com/gadgets/wireless/magazine/16-02/ff_iphone|access-date=January 10, 2008}}&lt;/ref&gt; bunıń esabına 2011-jılǵa shekem tórt jıl dawamında [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] eksklyuziv satıw huqıqın aldı.&lt;ref name=&quot;arstechnica.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|bet=With iPhone, Apple showed AT&amp;T and Verizon who's boss|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170703090321/https://arstechnica.com/apple/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|arxivsáne=July 3, 2017|avtor=Brodkin|at=Jon|sáne=June 29, 2017|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=July 4, 2017}}&lt;/ref&gt;

[[Stiv Jobs|Djobs]] birinshi áwlad iPhone-dı 2007-jılı 9-yanvarda [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] Moscone Orayında ótkerilgen Macorld 2007 konvenciyasında xalıqqa usındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/when-iphone-met-world-7-years-ago-today/|bet=When iPhone met world, 7 years ago today|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220705220307/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/when-iphone-met-world-7-years-ago-today/|arxivsáne=July 5, 2022|avtor=Farber|at=Dan|sáne=January 9, 2014|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; iPhone az sanda apparat knopkaları menen 3.5 dyuymlıq kóp sensorlı displeyge iye bolıp, sensordı qollawǵa qolaylı interfeysi bar [[IOS|iPhone OS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasında]] isleytuǵın edi, sol waqıtta ol Mac OS X-tiń bir versiyası sıpatında járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/186335/original-iphone-review-2.html|bet=iPhone (2007) review: A game-changer years in the making|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204304/https://www.macworld.com/article/186335/original-iphone-review-2.html|arxivsáne=October 5, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul kóp sensorlı texnologiyanı paydalanǵan birinshi mobil telefon boldı.&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;{{Cite book|last=Merchant|first=Brian|url=https://books.google.com/books?id=WVk_DQAAQBAJ|title=The One Device: The Secret History of the iPhone|date=June 22, 2017|publisher=Transworld}}&lt;/ref&gt; Qurılma 2007-jıl 29-iyunda [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] 499 AQSH dollarınan baslanǵan bahada satıwǵa shıǵarıldı hám AT&amp;T menen eki jıllıq kelisim talap etildi. Eki aydan soń baha úshten bir bólekke tómenletildi. Nátiyjedegi narazılıqlar Djobs-tı keshirim soraw hám telefonnıń dáslepki satıp alıwshılarına járdem sıpatında qaytar tólew usınıwǵa májbúr etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://knowledge.wharton.upenn.edu/podcast/knowledge-at-wharton-podcast/the-price-is-right-but-maybe-its-not-and-how-do-you-know/|bet=The Price Is Right, but Maybe It's Not, and How Do You Know?|sáne=October 3, 2007|jumıs=[[Wharton Business School]]|qaralǵan sáne=April 26, 2024}}&lt;/ref&gt;

2008-jıl 11-iyulda Apple-dıń Dúnyajúzilik [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyasında]] (WWDC) 2008, Apple iPhone 3G-di járiyaladı hám onı birinshi kúni-aq jigirma eki mámleketke satıw múmkinshiligin keńeytti, aqır-aqıbetinde ol 70 mámleket hám aymaqlarda satıwǵa qoyıldı.&lt;ref name=&quot;3G_countries&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/countries/|bet=iPhone 3G Coming to countries everywhere|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080721021512/http://www.apple.com/iphone/countries/|arxivsáne=July 21, 2008|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=April 12, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/192113/iphone3g_countries.html|bet=iPhone 3G now available in 22 other countries|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone 3G tezrek 3G baylanısın hám (eki jıllıq AT&amp;T kelisimi menen) 199 AQSH dollarınan baslanǵan tómenirek bahanı usındı. Ol kommerciyalıq jaqtan úlken tabısqa eristi, 2008-jıldıń aqırına kelip AQSHta Motorola RAZR V3-ti artqa taslaw menen eń kóp satılatuǵın mobil telefonǵa aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-3g-crowned-most-popular-phone-in-u-s/|bet=iPhone 3G crowned most popular phone in U.S.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231115133851/https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-3g-crowned-most-popular-phone-in-u-s/|arxivsáne=November 15, 2023|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 25, 2023}}&lt;/ref&gt; Onıń ornın basıwshısı iPhone 3GS 2009-jıl 8-iyunda WWDC 2009-da járiyalandı hám video jazıw funkciyasın kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/apple_iphone_3gs-review-369.php|bet=Apple iPhone 3GS review: Same clothes, new feel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191555/https://www.gsmarena.com/apple_iphone_3gs-review-369.php|arxivsáne=October 5, 2022|til=en-US|jumıs=GSMArena.com|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:First_iPhone_Macworld_2007_DSCF1286.agr.jpg|solğa|nobaý|228x228 nükte|2007-jıl yanvardaǵı Macorld kórsetiwinde áynek astında qoyılǵan dáslepki iPhone]]
iPhone 4 2010-jıl 7-iyunda [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] 2010-da járiyalandı hám tat baspaytuǵın polattan islengen ramka hám arqa áynek paneldi óz ishine alǵan qayta dizaynlanǵan korpustı usındı.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/iphone-4-the-definitive-guide-5557101|bet=iPhone 4: The Definitive Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170724221043/http://gizmodo.com/5557101/iphone-4-the-definitive-guide|arxivsáne=July 24, 2017|sáne=June 7, 2010|til=en|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Shıǵarılǵan waqtında iPhone 4 &quot;dúnyadaǵı eń juqa [[smartfon]]&quot; sıpatında járiyalandı;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ol Apple A4 processorın paydalandı, bul Apple tárepinen arnawlı dizaynlanǵan chipti paydalanǵan birinshi iPhone edi. Ol aldıńǵı iPhone-larǵa salıstırǵanda tórt ese joqarı displeyli ólshem bolǵan Retina displeydi usındı hám shıǵarılǵan waqtında eń joqarı ólshemli smartfon ekranına iye edi;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; sonday-aq, FaceTime arqalı video qońıraw etiw funkciyasın ámelge asırıw ushın aldıńǵı kamera da kirgizildi.

iPhone 4 paydalanıwshıları telefonların belgili bir usılda uslaǵanda telefon qońırawlarınıń úzilip qalıwın/baylanıstıń joǵalıwın xabarladı, hám bul máselege &quot;antennagate&quot; degen laqap at berildi. 2011-jıldıń yanvar ayında, Apple-dıń AT&amp;T menen eksklyuziv kelisimi tamamlanıp atırǵanda, Verizon iPhone 4-ti óz tarmaǵına qosıwdı járiyaladı, Verizon-nıń CDMA tarmaǵına sáykes keletuǵın model 10-fevralda satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://voices.washingtonpost.com/fasterforward/2011/01/liveblog_the_verizon_iphone.html|newspaper=The Washington Post|title=Liveblog: The Verizon iPhone|access-date=January 11, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703791904576075681886276172|newspaper=[[The Wall Street Journal]]|title=Verizon Unwraps iPhone|access-date=August 12, 2017}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s 2011-jıl 4-oktyabrda járiyalandı hám Siri virtual járdemshisin, eki yadrоlı A5 protsessorın hám 1080p video jazıw funkciyası bar 8 megapikselli kameranı usındı. iPhone 5 2012-jıl 12-sentyabrde járiyalandı hám aldıńǵı barlıq iPhone modelleriniń 3.5 dyuymlıq ekranınan úlkenirek 4 dyuymlıq ekrandı, sonday-aq tezirek 4G LTE baylanısın kirgizdi.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/9/12/3321568/apples-iphone-5-event-heres-everything-that-happened|bet=Apple's iPhone 5 announcement: everything you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191558/https://www.theverge.com/2012/9/12/3321568/apples-iphone-5-event-heres-everything-that-happened|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=September 12, 2012|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol sonday-aq alyuminiy birikpesinen islengen juqaraq hám jeńilirek korpustı usındı, hám aldıńǵı iPhone-lardıń 30 shtırlı dok-razyomı jańa, eki tárepleme Lightning razyomı menen almastırıldı.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
[[Fayl:Size_comparison_of_iPhone_5C_5S_4S.jpg|nobaý|iPhone 5c (joqarıda), iPhone 5s (ortada) hám iPhone 4s (tómende) arasındaǵı tómengi múyeshten salıstırıw]]
iPhone 5s hám iPhone 5c 2013-jıl 10-sentyabrde járiyalandı. iPhone 5s 64-bitli A7 processorın óz ishine aldı, bul onı birinshi 64-bitli [[Smartfon|smartfonǵa]] aylandırdı;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/business/apples-new-iphone-5s-the-worlds-first-64-bit-mobile-phone/|bet=Apple's new iPhone 5s: The world's first 64-bit mobile phone … with fingerprint login|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221006074328/https://venturebeat.com/business/apples-new-iphone-5s-the-worlds-first-64-bit-mobile-phone/|arxivsáne=October 6, 2022|avtor=Koetsier|at=John|sáne=September 10, 2013|til=en-US|jumıs=VentureBeat|qaralǵan sáne=October 6, 2022}}&lt;/ref&gt; ol sonday-aq Touch ID barmaq izi menen autentifikaciya sensorın da kirgizdi.&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://allthingsd.com/20130917/a-new-touch-for-iphone/|bet=A New Touch for iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220423202230/https://allthingsd.com/20130917/a-new-touch-for-iphone/|arxivsáne=April 23, 2022|til=en-US|jumıs=AllThingsD|qaralǵan sáne=January 5, 2024}}&lt;/ref&gt; iPhone 5c tómenirek bahalı qurılma bolıp, iPhone 5-tiń [[Apparatlıq támiyna|apparatlıq támiynatın]] reńli plastik ramkalar seriyasına jaylastırdı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apple-launches-iphone-5s-and-99-iphone-5c-with-five-colors/|bet=Apple launches iPhone 5s and $99 iPhone 5c with five colors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191558/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apple-launches-iphone-5s-and-99-iphone-5c-with-five-colors/|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Tibken|at=Shara|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

2014-jıl 9-sentyabrde Apple iPhone 6 hám iPhone 6 Plus-tı usındı, olar iPhone 5s-ke salıstırǵanda ádewir úlken ekranlarǵa iye bolıp, olardıń ólshemi sáykes túrde 4.7 hám 5.5 dyuym boldı; eki model de Apple Pay arqalı mobil tólew texnologiyasın kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=The Apple Watch, iPhone 6 and iPhone 6 Plus — as it happened|url=https://www.theguardian.com/technology/live/2014/sep/09/apple-announcement-iphone-6-iwatch-ios8-event-live|date=September 9, 2014|access-date=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 6 Plus-tiń kamerasına optikalıq súwret turaqlandırıwı qosıldı. Sol kúni Apple Watch ta usınıldı, ol tutasqan iPhone menen birge isleytuǵın aqıllı saat bolıp tabıladı. Bazı paydalanıwshılar iPhone 6 hám 6 Plus-ti, ásirese keyingi modeldi normal qollanǵanda iyiliw máselelerin basınan keshirdi, hám bul máselege &quot;bendgate&quot; laqabı berildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cio.com/article/2688437/apple-mostly-not-to-blame-in-iphone-6-plus-bendgate-fiasco.html|bet=Apple (Mostly) Not to Blame in iPhone 6 Plus 'Bendgate' Fiasco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220627185729/https://www.cio.com/article/250571/apple-mostly-not-to-blame-in-iphone-6-plus-bendgate-fiasco.html|arxivsáne=June 27, 2022|avtor=Sacco|at=Al|sáne=September 29, 2014|til=en|jumıs=CIO|qaralǵan sáne=May 28, 2021}}&lt;/ref&gt;

iPhone 6s hám 6s Plus 2015-jıl 9-sentyabrde usınıldı hám bekkem alyuminiy birikpesinen islengen kóbirek iyiliwge shıdamlı ramkanı, sonday-aq 4K video jazıw múmkinshiligine iye joqarı ólshemli 12 megapikselli tiykarǵı kameranı óz ishine aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/09/24/does-the-iphone-6s-plus-bend/|bet=Here's how iPhone 6s Plus handles bendgate brutality|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191602/https://9to5mac.com/2015/09/24/does-the-iphone-6s-plus-bend/|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Miller|at=Chance|sáne=September 25, 2015|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Birinshi áwlad iPhone SE 2016-jıl 21-martta usınıldı hám ol eski iPhone 5s ramkasında iPhone 6s-tiń jańa [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinatın]] óz ishine alǵan tómen bahalı qurılma boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/sg/newsroom/2016/03/21Apple-Introduces-iPhone-SE-The-Most-Powerful-Phone-with-a-Four-inch-Display/|bet=Apple Introduces iPhone SE — The Most Powerful Phone with a Four-inch Display|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204303/https://www.apple.com/sg/newsroom/2016/03/21Apple-Introduces-iPhone-SE-The-Most-Powerful-Phone-with-a-Four-inch-Display/|arxivsáne=October 5, 2022|til=en-SG|jumıs=Apple Newsroom (Singapore)|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 7 hám 7 Plus 2016-jıl 7-sentyabrde járiyalandı, olar úlkenrek kamera sensorların, IP67-tastıyıqlanǵan suw hám shańnan qorǵanıwdı hám big.LITTLE texnologiyasın paydalanıwshı tórt yadrolı A10 Fusion processorın kirgizdi;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/9/7/12758236/apple-iphone-7-announced-features-price-release-date|bet=iPhone 7 and 7 Plus announced with water resistance, dual cameras, and no headphone jack|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427014804/https://www.theverge.com/2016/9/7/12758236/apple-iphone|arxivsáne=April 27, 2019|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=September 7, 2016|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 3.5 mm qulaqlıq razyomı alıp taslandı hám onıń ornına AirPods sımsız qulaqlıqları usınıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/business/airpods-review/|bet=Apple's AirPods are a no-brainer — if you have the latest iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204305/https://venturebeat.com/business/airpods-review/|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Novet|at=Jordan|sáne=January 19, 2017|til=en-US|jumıs=VentureBeat|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; 7-modeldiń kamerasına optikalıq súwret turaqlandırıwı qosıldı. 7 Plus-ta ekinshi telefoto kamera linzası qosıldı, bul eki ese optikalıq úlkeytiwdi hám súwretlerde bokeh effektin simulyaciyalawshı &quot;Portret&quot; fotosúwret rejimin ámelge asırıw imkaniyatın berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.trustedreviews.com/reviews/iphone-7-plus-camera-page-3|bet=Camera|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204305/https://www.trustedreviews.com/reviews/iphone-7-plus-camera-page-3|arxivsáne=October 5, 2022|sáne=March 11, 2020|til=en|jumıs=Trusted Reviews|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 8, 8 Plus hám iPhone X 2017-jıl 12-sentyabrde Apple Park-taǵı [[Stiv Jobs|Stiv Djobs]] Teatrında ótkerilgen Apple-dıń birinshi waqıyasında járiyalandı. Barlıq modeller iPhone 4-ke uqsas arqa ayna panel dizaynına, sımsız zaryadlaw hám &quot;Neural Engine&quot; [[Jasalma intellekt|JI]] tezletkish apparatı menen altı yadrolı A11 Bionic chipine iye boldı. iPhone X qosımsha túrde LCD displeyli aldıńǵı iPhone-larǵa salıstırǵanda joqarıraq piksel tıǵızlıǵı hám kontrastlıq qatnasqa iye &quot;ramkasız&quot; dizaynlı 5.8 dyuymlıq OLED &quot;Super Retina&quot; displeyin hám tat baspaytuǵın polattan islengen bekkem ramkanı kirgizdi. Ol sonday-aq Touch ID ornına ekrandaǵı &quot;kesik&quot; ornında Face ID júzdi tanıw autentifikaciya apparatın usındı;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/9/14/16306298/apple-iphone-x-screen-notch|bet=Apple's iPhone X notch is an odd design choice|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171204223008/https://www.theverge.com/2017/9/14/16306298/apple-iphone-x-screen-notch|arxivsáne=December 4, 2017|avtor=Warren|at=Tom|sáne=September 14, 2017|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; &quot;ramkasız&quot; dizaynǵa erisiw ushın úy knopkası alıp taslandı hám ol jestke tiykarlanǵan navigaciya sisteması menen almastırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-x-how-to-survive-with-no-home-button/|bet=No home button? No problem: How to do everything on the iPhone X|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201552/https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-x-how-to-survive-with-no-home-button/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Stein|at=Scott|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; 999 AQSH dollarınan baslanǵan bahasında, iPhone X shıǵarılǵan waqıtta eń qımbat iPhone boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2017/11/03/tim-cook-buying-a-999-iphone-x-is-like-buying-high-quality-coffee.html|bet=Apple CEO Tim Cook on the $999 new iPhone X: 'We're not trying to charge the highest price we could get or anything like that'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204303/https://www.cnbc.com/2017/11/03/tim-cook-buying-a-999-iphone-x-is-like-buying-high-quality-coffee.html|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Clifford|at=Catherine|sáne=November 3, 2017|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:IPhone_13_Pro_camera_lens_group.jpg|nobaý|iPhone 13 Pro kamerasınıń súwreti]]
iPhone XR, iPhone XS hám XS Max 2018-jıl 12-sentyabrde járiyalandı. Barlıq modeller &quot;Smart HDR&quot; esaplaw fotografiya sisteması hám ádewir kúshli &quot;Neural Engine&quot; menen úskenelengen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/iphone-xs-and-iphone-xs-max-bring-the-best-and-biggest-displays-to-iphone/|title=iPhone Xs and iPhone Xs Max bring the best and biggest displays to iPhone|work=Apple Inc.|access-date=September 12, 2018}}&lt;/ref&gt; XS Max úlkenirek 6.5 dyuymlıq ekrandı usınıs etti. iPhone XR 6.1 dyuymlıq LCD &quot;Liquid Retina&quot; displeyi menen birge keldi, iPhone X qa uqsas &quot;jiyeksiz&quot; dizaynı bar, biraq ekinshi telefoto linzası joq; ol iPhone 5c sıyaqlı ashıq reńlerde shıǵarıldı hám iPhone X hám XS ke salıstırǵanda arzan bahalı qurılma bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-introduces-iphone-xr/|title=Apple introduces iPhone XR|work=Apple Inc.|access-date=September 12, 2018}}&lt;/ref&gt;

iPhone 11, 11 Pro hám 11 Pro Max 2019-jıl 10-sentyabrde járiyalandı. iPhone 11 iPhone XR nıń miyrasxorı boldı, al iPhone 11 Pro hám 11 Pro Max iPhone XS hám XS Max tıń miyrasxorları (dawamshısı) boldı. Barlıq modeller ultra keń linza menen támiyinlendi, bul eki ese optikalıq masshtabtı kishireytiwge múmkinshilik berdi, sonday-aq batareyanıń xızmet múddetin uzaytıw ushın úlkenirek batareyalar qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-iphone-11-cheaper-xr-despite-trump-china-tariffs-2019-9|bet=Apple's new iPhone 11 is $50 cheaper than last year's model, despite Trump's planned tariffs on Chinese imports|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220620214642/https://www.businessinsider.com/apple-iphone-11-cheaper-xr-despite-trump-china-tariffs-2019-9|arxivsáne=June 20, 2022|sáne=September 11, 2019|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}&lt;/ref&gt; Ekinshi áwlad iPhone SE 2020-jıl 17-aprelde usınıldı hám ol iPhone 11 diń jańa apparatlıq quramalların eskiler iPhone 8 diń korpusına jaylastırǵan, biraq bas betindegi túyme hám Touch ID sensorın saqlap qalǵan arzan bahalı qurılma boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/04/iphone-se-a-powerful-new-smartphone-in-a-popular-design/|bet=iPhone SE: A powerful new smartphone in a popular design|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200428153235/https://www.apple.com/newsroom/2020/04/iphone-se-a-powerful-new-smartphone-in-a-popular-design/|arxivsáne=April 28, 2020|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 12, 12 Mini, 12 Pro hám 12 Pro Max 2020-jıl 13-oktyabrde tikkeley efir arqalı járiyalandı. Barlıq modeller OLED &quot;Super Retina XDR&quot; displeyleri menen támiyinlendi, tezirek 5G baylanısı hám MagSafe magnit zaryadlaw hám aksessuar sistemasın usınıs etti; sonday-aq jińishkerek tegis tárepli dizayn engizilip, ol kúshlireк shiysha-kеramikalıq aldıńǵı áynek penen birge aldınǵı iPhone lerge salıstırǵanda jaqsıraq qulawdan qorǵawdı támiyinledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-announces-iphone-12-and-iphone-12-mini-a-new-era-for-iphone-with-5g/|bet=Apple announces iPhone 12 and iPhone 12 mini: A new era for iPhone with 5G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220814131441/https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-announces-iphone-12-and-iphone-12-mini-a-new-era-for-iphone-with-5g/|arxivsáne=August 14, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=January 9, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-introduces-iphone-12-pro-and-iphone-12-pro-max-with-5g/|bet=Apple introduces iPhone 12 Pro and iPhone 12 Pro Max with 5G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201013181423/https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-introduces-iphone-12-pro-and-iphone-12-pro-max-with-5g/|arxivsáne=October 13, 2020|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=January 9, 2021}}&lt;/ref&gt; iPhone 12 Mini kishirek 5.4 dyuymlıq ekrandı usınıs etti, al 12 Pro hám 12 Pro Max sáykes túrde 6.1 dyuym hám 6.7 dyuymlıq úlkenirek ekranlarǵa iye boldı. iPhone 12 Pro hám 12 Pro Max qosımsha túrde tolıqtırılǵan reallıq (AR) qollanbaları ushın jaqsıraq dállikti támiyinlew ushın Lidar sensorın qostı.

iPhone 13, 13 Mini, 13 Pro hám 13 Pro Max 2021-jıl 14-sentyabrde tikkeley efir arqalı járiyalandı. Barlıq modeller úlkenirek kamera sensorları, batareya xızmet múddetin uzaytıw ushın úlkenirek batareyalar hám tar &quot;keńislik&quot; ekran kesiwin usınıs etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-introduces-iphone-13-and-iphone-13-mini/|bet=Apple introduces iPhone 13 and iPhone 13 mini, delivering breakthrough camera innovations and a powerhouse chip with an impressive leap in battery life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220622015723/https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-introduces-iphone-13-and-iphone-13-mini/|arxivsáne=June 22, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=October 9, 2021}}&lt;/ref&gt; iPhone 13 Pro hám 13 Pro Max qosımsha túrde óziniń OLED displeyinde tegisirek adaptivli 120 Gc jańalaw jiyiligi bar &quot;ProMotion&quot; texnologiyasın hám telefoto linzasında úsh ese optikalıq masshtabtı usınıs etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-unveils-iphone-13-pro-and-iphone-13-pro-max-more-pro-than-ever-before/|bet=Apple unveils iPhone 13 Pro and iPhone 13 Pro Max — more pro than ever before|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210915145506/https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-unveils-iphone-13-pro-and-iphone-13-pro-max-more-pro-than-ever-before/|arxivsáne=September 15, 2021|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=October 9, 2021}}&lt;/ref&gt; Arzan bahalı úshinshi áwlad iPhone SE 2022-jıl 8-martta usınıldı hám ol iPhone 13 diń A15 Bionic chipin óz ishine alǵan bolsa da, basqa tárepten ekinshi áwlad iPhone SE ǵa uqsas apparatlıq quramalların saqlap qaldı.

iPhone 14, 14 Plus, 14 Pro hám 14 Pro Max 2022-jıl 7-sentyabrde járiyalandı. Barlıq modeller sputnikli telefon arqalı ayrıqsha jaǵdaylarda qońıraw etiw funkciyasın engizdi. iPhone 14 Plus birinshi ret iPhone 12 Pro Max te kórilgen úlken 6.7 dyuymlıq ekran ólshemin arzan bahalı qurılmaǵa engizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-introduces-iphone-14-and-iphone-14-plus/|bet=Apple introduces iPhone 14 and iPhone 14 Plus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220924172020/https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-introduces-iphone-14-and-iphone-14-plus/|arxivsáne=September 24, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=September 24, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone 14 Pro hám 14 Pro Max qosımsha túrde joqarı anıqlıqtaǵı 48 megapikselli tiykarǵı kameranı usınıs etti, bul iPhone 6s ten berli megapiksel sanınıń birinshi márte artıwı boldı; sonday-aq qulplaw ekranına barlıq waqıtta islewshi displey texnologiyasın hám &quot;Dynamic Island&quot; dep atalatuǵın qayta dizaynlanǵan ekran kesigine biriktirilgen interaktiv status paneli interfeysin engizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-debuts-iphone-14-pro-and-iphone-14-pro-max/|bet=Apple debuts iPhone 14 Pro and iPhone 14 Pro Max|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220924172007/https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-debuts-iphone-14-pro-and-iphone-14-pro-max/|arxivsáne=September 24, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=September 24, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 15, 15 Plus, 15 Pro hám 15 Pro Max 2023-jıl 12-sentyabrde járiyalandı. Usı topar qurılmalardan baslap, barlıq modeller Evropa Komissiyasınıń qaǵıydalarına sáykes keliw ushın quwat qosqıshı sıpatında USB-C ge ótedi, aldınǵı modellerde on bir jıl dawamında qollanılǵan Apple dıń óz Lightning qosqıshın almastıradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/old-iphone-chargers-dispose-reuse/index.html|bet=Apple just killed the iPhone Lightning connector. What to do with your old chargers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230913021727/https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/old-iphone-chargers-dispose-reuse/index.html|arxivsáne=September 13, 2023|avtor=Morrow|at=Allison|sáne=September 12, 2023|jumıs=CNN|baspaxana=Cable News Network|qaralǵan sáne=September 12, 2023}}&lt;/ref&gt; Barlıq modeller iPhone 14 Pro menen birinshi ret usınılǵan Dynamic Island ge iye (&quot;keńislik&quot; displey kesigin tolıq alıp taslaw), azǵana iymek qırları hám muz áynek arqa tárepi bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/apple-iphone-15-event-wonderlust/index.html|bet=The iPhone 15 and five other takeaways from Apple's 'wonderlust' event|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230930012341/https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/apple-iphone-15-event-wonderlust/index.html|arxivsáne=September 30, 2023|avtor=Kelly|at=Samantha Murphy|sáne=September 12, 2023|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=September 12, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-debuts-iphone-15-and-iphone-15-plus/|bet=Apple debuts iPhone 15 and iPhone 15 Plus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230920002853/https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-debuts-iphone-15-and-iphone-15-plus/|arxivsáne=September 20, 2023|sáne=September 12, 2023|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=December 20, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:11&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-unveils-iphone-15-pro-and-iphone-15-pro-max/|bet=Apple unveils iPhone 15 Pro and iPhone 15 Pro Max|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230920005125/https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-unveils-iphone-15-pro-and-iphone-15-pro-max/|arxivsáne=September 20, 2023|sáne=September 12, 2023|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=December 20, 2023}}&lt;/ref&gt; iPhone 15 Pro hám Pro Max sonday-aq dawıssız rejim qosqıshın hám tat baspaytuǵın polat qırların sáykes túrde &quot;Action&quot; túymesi hám titan menen almastıradı.&lt;ref name=&quot;:11&quot; /&gt;

== Modeller ==
46 iPhone modeli islep shıǵarılǵan. '''Qalıń''' háripte kórsetilgen modeller eń sońǵı áwladtıń qurılmaları:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:75%; margin: auto; text-align: center; float:left;&quot;
|+Házirgi waqıtta óndiriste bolǵan iPhone modelleri&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/specs/iphone|bet=Apple — Support — Technical Specifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221207095745/https://support.apple.com/specs/iphone|arxivsáne=December 7, 2022|jumıs=support.apple.com|qaralǵan sáne=December 7, 2022}}&lt;/ref&gt;
!Shıǵarılǵan sánesi
!Model
!Sistemalı chip 
|-
|18-mart, 2022
|iPhone SE (3-áwlad)
| rowspan=&quot;3&quot; |Apple A15
|-
|16-sentyabr, 2022
|iPhone 14
|-
|7-oktyabr, 2022
|iPhone 14 Plus
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |22-sentyabr, 2023
|iPhone 15
| rowspan=&quot;2&quot; |Apple A16
|-
|iPhone 15 Plus
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |20-sentyabr, 2024
|'''iPhone 16'''
| rowspan=&quot;2&quot; |Apple A18
|-
|'''iPhone 16 Plus'''
|-
|'''iPhone 16 Pro'''
| rowspan=&quot;2&quot; |Apple A18 Pro
|-
|'''iPhone 16 Pro Max'''
|}


== Óndiris ==
iPhone 4 ke shekem, barlıq iPhone lar hám basqa qurılmalar, mısalı IPod Touch modelleri hám iPad lar, [[Tayvan|Tayvanda]] jaylasqan Foxconn tárepinen islep shıǵarılatuǵın edi. 2011-jılı jańa bas direktor Tim Kuk Apple dıń óndiriw strategiyasın jetkiziwshiler bazasın diversifikaciyalaw ushın ózgertti. 2012-jıldaǵı iPhone 4s eki ǵárezsiz kompaniya: Foxconn hám Pegatron (ol da Tayvanda jaylasqan) tárepinen bir waqıtta islep shıǵarılǵan birinshi model boldı. Foxconn ele de kóbirek iPhone islep shıǵarsa da, Pegatron nıń buyırtpaları áste-aqırın kóbeyip bardı: kompaniya 2013-jılı iPhone 5c liniyasınıń bir bólegin, al 2014-jılı iPhone 6 qurılmalarınıń 30% in islep shıǵardı. 6 Plus modeli tek Foxconn tárepinen islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://focustaiwan.tw/news/aeco/201412020006.aspx|bet=Taiwan's Pegatron to get most iPhone 6s orders in 2015: brokerage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170629211227/http://focustaiwan.tw/news/aeco/201412020006.aspx|arxivsáne=June 29, 2017|sáne=December 2, 2014|baspaxana=Focus Taiwan|qaralǵan sáne=December 9, 2014}}&lt;/ref&gt; 2019-jılı Apple ayırım Foxconn basshılarınıń brak bólsheklerden iPhone lar quraǵanı haqqındaǵı xabarlar boyınsha tekseriw ótkizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2019/12/18/iphones-made-from-rejected-parts/|bet=$43M fraud by Foxconn managers selling iPhones made from rejected parts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220622150743/https://9to5mac.com/2019/12/18/iphones-made-from-rejected-parts/|arxivsáne=June 22, 2022|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=December 18, 2019|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 20, 2019}}&lt;/ref&gt; [[Hindstan|Hindstanda]] Apple [[Bangalor]] qalası janında zavodı bar Tayvanǵa tiykarlanǵan óndiriwshi Wistron ǵa regionda satıw ushın iPhone-lar islep shıǵarıwdı tapsırdı.

2022-jılı Apple iPhone 14 tiń bir bólegi Tamil Nadu, Hindstanda islep shıǵarılatuǵının járiyaladı, bul kóplegen industriyalar ushın global jetkiziw shınjırlarına keri tásir etken [[Qıtay|Qıtaydıń]] &quot;nollik-COVID&quot; siyasatına juwap retinde boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-63140815|title=Apple iPhone: Can India be China's 'plus one' to the world?|access-date=October 6, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple 2025-jılǵa kelip iPhone óndiriwiniń 25% in Hindstanǵa kóshiriwdi jobalap atırǵanın málimledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2022/09/21/apple-to-move-25-iphone-production-to-india-by-2025-20-ipad-and-apple-watch-to-vietnam/|bet=Apple to move 25% iPhone production to India by 2025, 20% iPad and Apple Watch to Vietnam, analysts say|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012051633/https://techcrunch.com/2022/09/21/apple-to-move-25-iphone-production-to-india-by-2025-20-ipad-and-apple-watch-to-vietnam/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Singh|at=Manish|sáne=September 21, 2022|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Apparatlıq támiynatı ==
[[Apple Inc.|Apple]] [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynattı]] óndiriwin sırtqı OEM kompaniyalarına tikkeley buyırtpa beredi, aqırǵı ónim ústinde joqarı dárejeli qadaǵalawdı saqlap qaladı. iPhone zamanagóy [[Smartfon|smartfonnıń]] kópshilik tiykarǵıları apparat bóleklerinen turadı. Ayırım apparat elementleri, mısalı 3D Touch hám Taptic Engine, iPhone ushın unikal bolıp tabıladı. iPhone nıń tiykarǵı apparatı — sensorlı ekran bolıp, házirgi modeller 4.7 dyuym hám onnan úlken ólshemdegi ekranlardı usınadı. Barlıq iPhone larda artqı kamera bar; aldıńǵı kamera iPhone 4 ten baslap qollanıla basladı. iPhone 7 Plus artqı kamerada bir neshe linzalardı engiziw menen tanıstırdı. Sonday-aq, qurılmada bir qatar sensorlar da bar, mısalı jaqınlıq sensorı, qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı, akselerometr, giroskopiyalıq sensor, magnetometr, betti tanıw sensorı yamasa barmaq izi sensorı (modelge baylanıslı) hám barometr. 2022-jılı Apple iPhone 14 hám iPhone 14 Pro nı shıǵarıw menen iPhone ǵa sputnikli baylanıstı qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.reuters.com/technology/apples-new-iphones-watches-are-coming-tough-time-consumers-2022-09-07/|bet=Apple offers adventure watch, satellite SOS iPhone — and steady prices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220908082118/https://www.reuters.com/technology/apples-new-iphones-watches-are-coming-tough-time-consumers-2022-09-07/|arxivsáne=September 8, 2022|avtor=Nellis|at=Stephen|sáne=September 7, 2022|til=en|jumıs=Reuters|qaralǵan sáne=September 8, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Programmalıq támiynat ==

=== Operaciyalıq sistema ===
iPhone [[IOS|iOS sistemasında]] jumıs isleydi. &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features/|bet=iPhone OS 4 renamed iOS 4, launching June 21 with 1500 new features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220523171310/https://www.engadget.com/2010-06-07-iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features.html|arxivsáne=May 23, 2022|avtor=Patel|avtorsilteme=Nilay Patel|at=Nilay|sáne=June 7, 2010|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Ol macOS tıń Darwin ǵa tiykarlanǵan hám onıń kóplegen paydalanıwshı interfeysi API-lerinen paydalanıladı, bunda Cocoa ornına Cocoa Touch, al AppKit ornına UIKit qollanıladı. Grafikalıq stack Apple-dıń tómengi dárejeli grafikalıq API-sı bolǵan Metal da isleydi. iPhone Apple tárepinen islep shıǵılǵan bir topar biriktirilgen qollanbalardı óz ishine aladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.recode.net/2016/6/14/11929496/apple-ios-10-system-apps-trash|bet=Here's how to remove Apple's built-in system apps in iOS 10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190429122038/https://www.recode.net/2016/6/14/11929496/apple-ios-10-system-apps-trash|arxivsáne=April 29, 2019|avtor=Frommer|at=Dan|sáne=June 14, 2016|jumıs=[[Recode]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt; hám [[App Store]] arqalı úshinshi tárep qollanbaların júklep alıwdı qollap-quwatlaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2008/03/06/apple-announces-app-store-for-iphone-ipod-touch/|bet=Apple announces App Store for iPhone, iPod touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171231103226/https://www.engadget.com/2008/03/06/apple-announces-app-store-for-iphone-ipod-touch/|arxivsáne=December 31, 2017|avtor=Miller|at=Paul|sáne=March 6, 2008|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt;

Apple iOS qa hawa arqalı yamasa kompyuterde Finder hám iTunes arqalı biypul jańalawlardı usınadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://support.apple.com/en-us/HT204204|title=Update your iPhone, iPad, or iPod touch|work=Apple Support|access-date=May 30, 2018|archive-date=August 28, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220828222102/https://support.apple.com/en-us/HT204204|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Úlken iOS shıǵarılımları dásturiy túrde jańa iPhone modelleri menen birge kelgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.macworld.co.uk/feature/iosapps/which-iphones-ipads-are-compatible-with-ios-11-3521184/|title=Which iPhones &amp; iPads are compatible with iOS 11?|last=Painter|first=Lewis|work=[[Macworld]]|access-date=May 30, 2018|archive-date=March 28, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180328211646/https://www.macworld.co.uk/feature/iosapps/which-iphones-ipads-are-compatible-with-ios-11-3521184/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://9to5mac.com/2017/09/19/apple-releases-ios11-iphone-ipad-ipod-touch-new-features/|title=Apple releases iOS 11 for iPhone and iPad, here's everything new|date=September 19, 2017|work=[[9to5Mac]]|access-date=May 30, 2018|archive-date=June 22, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220622144017/http://9to5mac.com/2017/09/19/apple-releases-ios11-iphone-ipad-ipod-touch-new-features/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== App Store hám úshinshi tárep qollanbaları ===
2007-jıl 11-iyunda [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] da Apple iPhone nıń úshinshi tárep [[Ajax (programmalastırıw)|Ajax]] veb-qollanbaların qollap-quwatlaytınlıǵın, olar iPhone interfeysi kórinisi hám sezimin bólisetuǵınlıǵın járiyaladı. 2007-jıl 17-oktyabrde [[Stiv Jobs|Stiv Djobs]] Apple dıń &quot;Hot News&quot; veb-blogında ashıq xat arqalı 2008-jıldıń fevral ayında úshinshi tárep programma islep shıǵıwshılarına programmalıq támiynattı rawajlandırıw jıynaǵı (SDK) usınılatuǵınlıǵın bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/hotnews|bet=Hot News|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071018221832/http://www.apple.com/hotnews/|arxivsáne=October 18, 2007|jumıs=Apple|qaralǵan sáne=September 9, 2017}}&lt;/ref&gt; iPhone SDK rásmiy túrde 2008-jıl 6-martta járiyalandı hám shıǵarıldı. [3] [[App Store]] 2008-jıl 11-iyulda iPhone OS 2.0 shıǵarılımı menen birge iske tústi.

Apple barlıq úshinshi tárep qollanbaların [[App Store]] dan júklep alıwdı talap etedi, tek kárxanalar ishinde qollanılatuǵın ad-hoc qollanbaları bunnan tısqarı. Programma islep shıǵıwshılar Apple dıń Programma islep shıǵıwshılar Programmasınıń bir bólegi sıpatında jıllıq 99 dollar tólewi kerek;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/should-apple-raise-its-99-developer-program-fee-or-scrap-it-entirely/|bet=Should Apple raise its $99 developer program fee, or scrap it entirely?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211008/https://www.zdnet.com/article/should-apple-raise-its-99-developer-program-fee-or-scrap-it-entirely/|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Kingsley-Hughes|at=Adrian|sáne=June 19, 2020|til=en|jumıs=ZDNET|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; eger olardıń aǵzalıǵı toqtasa, olardıń qollanbaları App Store dan alıp taslanadı, biraq bar paydalanıwshılar qollanbanı qayta júklep alıw múmkinshiligin saqlap qaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developer.apple.com/support/renewal|bet=Program Renewal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211013/https://developer.apple.com/support/renewal|arxivsáne=October 3, 2022|jumıs=Support — Apple Developer|qaralǵan sáne=October 3, 2022|citata=If your Apple Developer Program membership expires, your apps will no longer be available for download and you won't be able to submit new apps or updates. [...] However, your apps will still function for users who have already installed or downloaded them, and you will still have access to App Store Connect and free development resources.}}&lt;/ref&gt; [[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashılar]] biypul qollanbalardı yamasa pullı qollanbalardı shıǵara aladı, pullı qollanbalardıń 30% in Apple aladı. Jıllıq satıw kólemi 1 million dollardı quramaytuǵın programma islep shıǵıwshılar App Store Kishi biznes Programmasına qatnasa aladı, bunda Apple tek 15% haqı aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/11/18/21572302/apple-app-store-small-business-program-commission-cut-15-percent-reduction|bet=Apple will reduce App Store cut to 15 percent for most developers starting January 1st|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211007/https://www.theverge.com/2020/11/18/21572302/apple-app-store-small-business-program-commission-cut-15-percent-reduction|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Statt|at=Nick|sáne=November 18, 2020|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

[[IOS|iOS]] [[Android]] penen salıstırǵanda ádewir tómen bazar úlesin iyelegen bolsa da, onıń qollanba ekosisteması joqarı sapası, kóbirek iOS-ke arnalǵan qollanbaları menen artıqmash dep sıpatlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/mobile/android-vs-ios/|bet=Android vs. iOS: Which Smartphone Platform Is the Best?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011221349/https://www.digitaltrends.com/mobile/android-vs-ios/|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Hill|at=Simon|sáne=April 14, 2021|til=en|jumıs=Digital Trends|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;[[Android]] tıń versiya bólekleniwi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|bet=With iPhone, Apple showed AT&amp;T and Verizon who's boss|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220912164328/https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|arxivsáne=September 12, 2022|avtor=Brodkin|at=Jon|sáne=June 29, 2017|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; bir tekli emes apparatlıq támiynatı hám tómenirek qollanba tabısları tiykarǵı faktorlar retinde kórsetilgen.

Barlıq qollanbalardı [[App Store]] da tarqatılıwdan aldın Apple dıń qollanbanı tekseriwinen ótiwi kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2019/06/21/how-apples-app-review-process-for-the-app-store-works.html|bet=Inside Apple's team that greenlights iPhone apps for the App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211006/https://www.cnbc.com/2019/06/21/how-apples-app-review-process-for-the-app-store-works.html|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Leswing|at=Kif|sáne=June 21, 2019|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple sonday-aq ózine qolaylı emes dep esaplaǵan qollanbalardı tarqatıwdı toqtatıwı múmkin. Mısalı, 2009-jılı Apple &quot;The Sun&quot; gazetasınıń &quot;ádepsiz&quot; jalańash 3-bet qızları sebepli Newspapers qollanbasın qabıl etpedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.theguardian.com/media/pda/2009/may/06/sun-newsinternational|bet=The Sun's 'obscene' Page 3 girls get iPhone newspaper app banned by Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221007234549/https://www.theguardian.com/media/pda/2009/may/06/sun-newsinternational|arxivsáne=October 7, 2022|avtor=Andrews|at=Robert|sáne=May 6, 2009|til=en|jumıs=the Guardian|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; 2018-jılı Apple nızamsız mazmun sebepli Tumblr dı App Store dan alıp tasladı, bunıń nátiyjesinde Tumblr óziniń platformasındaǵı barlıq úlkenlerge arnalǵan mazmundı qadaǵan etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/news/tumblr-explains-why-it-still-bans-porn-blame-credit-card-companies-apple|bet=Tumblr Explains Why It Still Bans Porn: Blame Credit Card Companies, Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201551/https://www.pcmag.com/news/tumblr-explains-why-it-still-bans-porn-blame-credit-card-companies-apple|arxivsáne=October 13, 2022|til=en|jumıs=PCMAG|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; App Store nıń tekseriwi baǵdarlamashılar tárepinen &quot;qıyın&quot;, &quot;básekige qarsı&quot; hám &quot;aqılsız&quot; dep sın bildirgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2021/12/28/app-store-review-process-problems/|bet=App Store review process perplexing, random, discordant, asinine — ex-Tumblr developer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201551/https://9to5mac.com/2021/12/28/app-store-review-process-problems/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=December 28, 2021|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tidbits.com/2020/08/13/developers-v-apple-outlining-complaints-about-the-app-store/|bet=Developers v. Apple: Outlining Complaints about the App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211008/https://tidbits.com/2020/08/13/developers-v-apple-outlining-complaints-about-the-app-store/|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Centers|at=Josh|sáne=August 13, 2020|til=en|jumıs=TidBITS|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/11/18/21573109/epic-tim-sweeney-apple-app-store-fee-cut-reduction-criticize|bet=Apple's biggest App Store critics are not impressed with its new fee cut for small developers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211013/https://www.theverge.com/2020/11/18/21573109/epic-tim-sweeney-apple-app-store-fee-cut-reduction-criticize|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Statt|at=Nick|sáne=November 18, 2020|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2021/03/22/apple-surprised-developer-concerns-app-review/|bet=Apple 'Surprised' By Developer Frustration With Its App Review Process|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211006/https://www.macrumors.com/2021/03/22/apple-surprised-developer-concerns-app-review/|arxivsáne=October 3, 2022|sáne=March 22, 2021|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

Paydalanıwshılar jailbreaking,&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Healey|first=Jon|title=Hacking the iPhone|date=August 6, 2007|url=http://www.latimes.com/news/opinion/la-oew-healey6aug06,0,3456267.story|access-date=June 6, 2008}}&lt;/ref&gt; yamasa TrollStore sıyaqlı eksploytlar arqalı App Store sırtınan da tiykarǵı qollanbalardı ornatıwı múmkin. Jailbreaking qáwipsizlik máselelerin keltirip shıǵarıwı múmkin hám Apple tárepinen qollap-quwatlanbaydı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Fitzgerald|first=Thomas J.|date=November 24, 2010|title=Breaking into the Smartphone (Risks Included)|language=en-US|url=https://www.nytimes.com/2010/11/25/technology/personaltech/25basics.html|access-date=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

2013-jıl oktyabr ayına kelip, Apple 60 milliardtan artıq qollanba júkleniwine eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/10/22/apple-ios-7-downloaded-over-200-million-times-in-5-days/|bet=Apple App Store hits 60&amp;nbsp;billion cumulative downloads|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190330044546/https://www.engadget.com/2013/10/22/apple-ios-7-downloaded-over-200-million-times-in-5-days/|arxivsáne=March 30, 2019|avtor=Perton|at=Marc|sáne=October 22, 2013|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 2016-jıl sentyabr ayına kelip, App Store dan 140 milliardtan artıq qollanba júklengen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/09/07/app-store-sees-140-billion-downloads-106-year-over-year-growth/|bet=App Store sees 140&amp;nbsp;billion downloads, 106% year-over-year growth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319075709/https://techcrunch.com/2016/09/07/app-store-sees-140-billion-downloads-106-year-over-year-growth/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Perez|at=Sarah|sáne=September 7, 2016|jumıs=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 2017-jıl yanvar ayında App Store da iPhone ushın 2,2 millionnan artıq qollanba bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/1/5/14173328/apple-december-2016-app-store-record-phil-schiller|bet=Apple's App Store just had the most successful month of sales ever|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220821185418/https://www.theverge.com/2017/1/5/14173328/apple-december-2016-app-store-record-phil-schiller|arxivsáne=August 21, 2022|avtor=Goode|at=Lauren|sáne=January 5, 2017|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt; 2024-jıl avgust ayına kelip, Apple dıń App Store sında derlik 2 million qollanba bar.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{Cite news|title=The apps you love. From a place you can trust.|url=https://www.apple.com/in/app-store/|access-date=September 7, 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Jailbreaking ===
Apple maqullanbaǵan úshinshi tárep qollanbalardı ornatıwdı sheklep, iPhone nıń fayl sistemasına tolıq kiriwge ruqsat bermeydi. Djonatan Citreyn nıń aytıwınsha, iPhone sıyaqlı jabıq qurılmalardıń payda bolıwı esaplaw texnikasın PC dáwirindegige qaraǵanda kóbirek menshikli etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.newsweek.com/id/135150|bet=A Killer Product: Will closed devices like Apple's iPhone murder the Web?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100413072716/http://www.newsweek.com/id/135150|arxivsáne=April 13, 2010|avtor=Braiker|at=Brian|sáne=May 2, 2008|jumıs=[[Newsweek]]|qaralǵan sáne=June 16, 2009}}&lt;/ref&gt; Jailbreaking paydalanıwshılarǵa [[App Store]] da joq qollanbalardı ornatıwǵa, qurılmanı Apple ge ruqsat etilmegen usıllarda sazlawǵa hám operatordıń maqullawısız SIM qulpın ashıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/iphone-jailbreak-for-the-masses-released/|bet=iPhone jailbreak for the masses released|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319195927/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/iphone-jailbreak-for-the-masses-released/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Krazit|at=Tom|sáne=October 29, 2007|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Ayırım jailbreak tweakları keyinirek Apple tárepinen kóshirilip, iOS qa kirgizilgen, mısalı, kóp tapsırmalılıq, widjetler hám kóshirip qoyıw hám jaylastırıw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-steal-jailbreak-2011-6|bet=13 iPhone Features Apple Stole From Jailbreak Developers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020092655/https://www.businessinsider.com/apple-steal-jailbreak-2011-6|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Love|at=Dylan|til=en-US|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple jailbreaking ge qarsı gúresiw ushın DMCA dı qollanıwǵa háreket etti; biraq 2010-jılı [[AQSH]] jailbreaking tı nızamlı dep taptı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2010-jul-27-la-fi-iphone-apps-20100727-story.html|bet='Jailbreaking' Apple iPhones is legal, government says|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020092655/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2010-jul-27-la-fi-iphone-apps-20100727-story.html|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Milian|at=Mark|sáne=July 27, 2010|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Jailbreak islengen iPhone lar Apple dıń qollanba ekosistemasın azıraq qadaǵalawı sebepli zıyanlı programmalardıń joqarı qáwipi astında.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/670893/is-jailbreaking-an-iphone-or-ipad-safe.html|bet=The pros and cons of iPhone jailbreaking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020092655/https://www.macworld.com/article/670893/is-jailbreaking-an-iphone-or-ipad-safe.html|arxivsáne=October 20, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; AQSHta Apple tek jailbreaking sebepli iPhone nıń kepilligin biykar ete almaydı. Jailbreakler eksploytlarǵa súyenedi. Apple iPhone nıń [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq]] hám [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] qáwipsizligin jaqsılaǵan, bul eksploytlardı tabıwdı qıyınlastırdı; nátiyje retinde, házirgi waqıtta jańa iPhone lardı jailbreak qılıw múmkin emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/9/30/13123790/iphone-crack-remote-jailbreak-price-bug-bounty|bet=The rising cost of cracking the iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154746/https://www.theverge.com/2016/9/30/13123790/iphone-crack-remote-jailbreak-price-bug-bounty|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Brandom|at=Russell|sáne=September 30, 2016|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Qolaylıq ===
iPhone paydalanıwshılardıń kóriw, esitiw hám qozǵalıs múmkinshiliklerin qollap-quwatlaw ushın bir qatar qolaylılıq funkciyalarına iye. iPhone lar paydalanıwshılardı ekrandaǵı bannerler, audio signallar, vibraciyalar yamasa LED jaqtılandırıw arqalı xabardar ete aladı; vibraciya úlgilerin paydalanıwshılar sazlay aladı. iOS 15 ten baslap, Siri xabarlandırıwların qulaqqaplar arqalı dawıslap oqıy aladı, al iOS 16 dan baslap qurılmanıń dinamikleri arqalı oqıy aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/how-to/make-siri-announce-notifications-iphone-speaker/|bet=iOS 16: How to Make Siri Announce Notifications Through Your iPhone's Speaker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154753/https://www.macrumors.com/how-to/make-siri-announce-notifications-iphone-speaker/|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Hardwick|at=Tim|sáne=August 19, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Qozǵalıs múmkinshilikleri sheklengen paydalanıwshılar menyular arqalı navigaciya usılın sazlaw ushın Assistive Touch tı qollana aladı; bul shımshıw sıyaqlı ayırım ımlarǵa qıyınshılıq kóretuǵın paydalanıwshılarǵa járdem beredi hám bul is-háreketti menyuǵa basıw arqalı orınlaw múmkinshiligin beredi. Paydalanıwshı óziniń is-háreketlerin jaratıwı hám AssistiveTouch menyusınıń dúzilisin sazlawı múmkin. Eger paydalanıwshı Bas betke qaytıw túymesin basıwda qıyınshılıq kórse, onı ekrandaǵı basıw arqalı iske túsiriw múmkin boladı. Aylandırıw hám silkiw sıyaqlı is-háreketler, iOS qurılması mayıplar arbasına bekitilgen jaǵdayda da qoljetimli. Bas izlew aldıńǵı kamera tanıǵan bet qozǵalısları arqalı iPhone dı basqarıw ushın qollanılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Biersdorfer|first=J. D.|date=September 21, 2022|title=The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html|access-date=October 20, 2022|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt;

Kóriw qábileti tómen paydalanıwshılar ekrandaǵı nárselerdi táriyipleytuǵın VoiceOver ekran oqıwshısın qosıwı múmkin, al Siri qol menen sóylesiw múmkinshiligin beredi. iPhone sonday-aq paydalanıwshılarǵa interfeysin oqıwǵa járdem beretuǵın sımsız Braille displeylerin qollap-quwatlaydı. Tekst sistemalı túrde úlkeytiliw múmkin. Magnifier qollanba iPhone nıń Lidar skanerinen esikler, adamlar hám zatlar sıyaqlı obyektlerdi anıqlaw ushın paydalanıladı hám olardı paydalanıwshıǵa, sonday-aq olardıń aralıǵın táriyipley aladı. Esik anıqlaw paydalanıwshını dawıs, sóylew hám sensorlı signallar arqalı xabardar ete aladı.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Biersdorfer|first=J. D.|date=September 21, 2022|title=The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html|access-date=October 20, 2022|issn=0362-4331}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBiersdorfer2022&quot;&gt;Biersdorfer, J. D. (September 21, 2022). [https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html &quot;The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use&quot;]. ''The New York Times''. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/0362-4331 0362-4331]. [https://web.archive.org/web/20221019233827/https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html Archived] from the original on October 19, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 20,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

iPhone ushın arnalǵan baǵdarlamanıń bir bólegi bolǵan esitiwge járdemshi qurılmalar iPhone arqalı basqarılıwı múmkin. Bul esitiwge járdemshi qurılmalarda sonday-aq Live Listen funkciyası bar, ol iPhone dı baǵıtlı mikrofon retinde isletip, onıń audiosın úylesimli esitiwge járdemshi qurılmalarǵa jiberiw múmkinshiligin beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT203990|bet=Use Live Listen with Made for iPhone hearing aids|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427034926/https://support.apple.com/en-us/HT203990|arxivsáne=April 27, 2019|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Live Listen paydalanıwshıǵa shawqımlı bólmede áńgimeni esitiwge yamasa bólmeniń arǵı tárepinde sóylep atırǵan adamdı esitiwge járdem bere aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT203990|bet=Use Live Listen with Made for iPhone hearing aids|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427034926/https://support.apple.com/en-us/HT203990|arxivsáne=April 27, 2019|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=April 3, 2016}}&lt;/ref&gt; Apple barlıq AirPods larǵa Live Listen qollap-quwatlawın ornatqan, olar da jalǵanǵan iPhone nıń mikrofonınan audio signaldı jetkerip bere aladı. Jabıq subtitrler hám sırtqı TTY qurılmaları qollap-quwatlanadı, al Live Caption barlıq qollanbalardaǵı audionı transkripciya qılıp, onı ekranda kórsete aladı. Dawıstı tanıw esik qońırawları, sháynekler, aǵıp atırǵan suw hám jılap atırǵan náresteler sıyaqlı átiraptaǵı shawqımlardı tanıy aladı hám paydalanıwshını ekrandaǵı eskertiw arqalı xabardar ete aladı.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Biersdorfer|first=J. D.|date=September 21, 2022|title=The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html|access-date=October 20, 2022|issn=0362-4331}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBiersdorfer2022&quot;&gt;Biersdorfer, J. D. (September 21, 2022). [https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html &quot;The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use&quot;]. ''The New York Times''. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/0362-4331 0362-4331]. [https://web.archive.org/web/20221019233827/https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html Archived] from the original on October 19, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 20,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Baǵıtlanǵan kirisiw autizm, ADHD yamasa sensorlı qıyınshılıqları bar adamlarǵa bir qollanbaǵa itibar qaratıwǵa járdem beredi. Baǵıtlanǵan kirisiw járdeminde ata-ana, muǵallim yamasa terapevt iOS qurılmasın Bas betke qaytıw túymesin óshiriw arqalı bir qollanbada qalıwǵa sheklep qoyıwı hám qollanbada ótkeriletuǵın waqıttı sheklep qoyıwı múmkin. Paydalanıwshı klaviatura yamasa ekrannıń belgili bir jerlerdegi sensor kirisine kiriwdi shekley aladı.

== Marketing ==
Túpnusqa iPhone rásmiy járiyalanǵanǵa shekem kúshli reklama etildi, bul qızıǵıwshılıq hám kútiwdi payda etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://nypost.com/2016/06/08/this-was-the-first-iphone-rumor-ever/|bet=This was the first iPhone rumor. Ever.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011185759/https://nypost.com/2016/06/08/this-was-the-first-iphone-rumor-ever/|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Heisler|at=Yoni|sáne=June 8, 2016|til=en-US|jumıs=New York Post|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol shıǵarılǵannan keyin, TBWA\Chiat\Day menen birgelikte jaratılǵan televiziya, internet hám baspasóz reklamalarında kúshli túrde járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.yahoo.com/s/usatoday/20070309/tc_usatoday/applebuffsmarketingsavvytoahighshine|bet=Apple buffs marketing savvy to a high shine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070324010755/http://news.yahoo.com/s/usatoday/20070309/tc_usatoday/applebuffsmarketingsavvytoahighshine|arxivsáne=March 24, 2007|avtor=Graham|at=Jefferson|sáne=March 9, 2010|jumıs=[[USA Today]]|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple dıń joqarı bahalı bazar poziciyası iPhone nıń status belgisi retinde qabıl etiliwin támiyinledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2020/12/08/the-psychology-of-new-iphone-releases-apple-marketing.html|bet=The psychology behind a new iPhone release—and why it's so hard to resist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154746/https://www.cnbc.com/2020/12/08/the-psychology-of-new-iphone-releases-apple-marketing.html|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Stieg|at=Cory|sáne=December 8, 2020|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibtimes.com/teen-clothing-retail-trumped-gadgets-food-status-symbol-1588959|bet=Forget Fashion: Teens Spend Their Money On Food And Phones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230208045702/https://www.ibtimes.com/teen-clothing-retail-trumped-gadgets-food-status-symbol-1588959|arxivsáne=February 8, 2023|avtor=DeNinno|at=Nadine|sáne=May 22, 2014|til=en-US|jumıs=International Business Times|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Bertrand|first=Marianne|date=July 5, 2018|title=Coming Apart? Cultural Distances in the United States Over Time|url=https://papers.ssrn.com/abstract=3208730|language=en|access-date=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple ekosisteması iPhone brendine sadıqlıqtı arttıratuǵın tiykarǵı qorǵanıw retinde sıpatlanǵan. Ásirese iMessage óziniń &quot;jasıl kóbiksheler&quot; qubılısı menen ajıralıp turadı. iMessage te [[Android]] paydalanıwshılarınan kelgen SMS xabarlar basqa iPhone paydalanıwshılarınan kelgen xabarlar ushın qollanılatuǵın kók kóbiksheler ornına jasıl kóbiksheler túrinde kórinedi. iOS hám Android arasındaǵı topar chatları jaqsı qollap-quwatlanbaydı; reakciyalar kóbiksheler ornına tekst túrinde kórinedi, al súwretler MMS arqalı jiberiledi, bul súwret sapasın tómenletedi. Ayırım jasóspirimler Android qa ótkennen keyin &quot;shetke shıǵarılǵanın&quot; aytqan,&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Higgins|first=Tim|title=Why Apple's iMessage Is Winning: Teens Dread the Green Text Bubble|url=https://www.wsj.com/articles/why-apples-imessage-is-winning-teens-dread-the-green-text-bubble-11641618009|access-date=October 20, 2022|newspaper=Wall Street Journal|date=January 8, 2022|language=en-US}}&lt;/ref&gt; bunı Google &quot;qorqıtıw&quot; dep atadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/richardnieva/2022/08/09/google-calls-on-apple-to-fix-hated-green-bubbles-on-imessage/|bet=Google Calls On Apple To Fix Hated Green Bubbles On iMessage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154747/https://www.forbes.com/sites/richardnieva/2022/08/09/google-calls-on-apple-to-fix-hated-green-bubbles-on-imessage/|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Nieva|at=Richard|til=en|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul kritikler tárepinen AQSH jasóspirimleriniń 87% iniń iPhone paydalanıwına alıp keletuǵın tiykarǵı faktor retinde sıpatlanǵan.&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|bet=iPhone Ownership Among Teens Hits 87%, More Than Double Since 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012001715/https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 11, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Usaqlap satıw ==

=== SIM qulpın ashıw ===
Aylıq operator shártnaması arqalı satıp alınǵan kóp iPhone lar SIM qulpı menen támiyinlengen, olardıń qollanılıwın tek bir belgili operatorǵa sheklep qoyadı.&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/671715/how-to-check-if-an-iphone-is-locked-or-unlocked.html|bet=How to check an iPhone is unlocked before buying it|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221014223645/https://www.macworld.com/article/671715/how-to-check-if-an-iphone-is-locked-or-unlocked.html|arxivsáne=October 14, 2022|avtor=Hattersley|at=Lucy|sáne=July 22, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 14, 2022}}&lt;/ref&gt; Dáslepki waqıtlarda iPhone AQSHta tek AT&amp;T tarmaǵında SIM qulpı menen satılǵan bolsa da, hár qıylı hakerler bul SIM qulpın aylanıp ótiw usılların taptı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1060045/iphone_sim_unlocking.html|bet=Unlocking an iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319195927/https://www.macworld.com/article/1060045/iphone_sim_unlocking.html|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Farivar|at=Cyrus|sáne=November 14, 2007|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=May 25, 2009}}&lt;/ref&gt; AQSHta satılǵan birinshi áwlad iPhone lsrdıń tórtten bir bóliminen kóbisi AT&amp;T de dizimnen ótkerilmegen. Apple olardıń shet ellerge jiberilip, qulpı ashılǵan bolıwı múmkin dep boljadı, bul iPhone 3G diń dúnyajúzilik shıǵarılıwınan aldın paydalı bazar bolǵan.&lt;ref name=&quot;NPD demographics&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.npd.com/press/releases/press_090622.html|bet=iPhone 3G Price Decrease Addresses Key Reason Consumers Exhibit Purchase Resistance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090626074446/http://www.npd.com/press/releases/press_090622.html|arxivsáne=June 26, 2009|sáne=June 22, 2009|baspaxana=[[NPD Group]]|qaralǵan sáne=June 27, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=January 28, 2008|title=Quarter of US iPhones 'unlocked'|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/7214873.stm|access-date=January 29, 2008}}&lt;/ref&gt; Búgingi kúnde kóp operatorlar ya belgili bir waqıttan keyin SIM qulpın avtomatik túrde alıp taslaydı, yamasa ótinish boyınsha, ya biypul yamasa az muǵdardaǵı tólem ushın bunı isleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chimeratool.com/en/docs/sim-lock-laws-by-country|bet=Sim lock laws by country — ChimeraTool help|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154750/https://chimeratool.com/en/docs/sim-lock-laws-by-country|arxivsáne=January 11, 2023|til=en|jumıs=ChimeraTool|qaralǵan sáne=October 14, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple dan satıp alınǵan iPhone lar SIM qulpı menen tamiyinlenbeydi.&lt;ref name=&quot;:7&quot; /&gt; Kóp operatorlar sonday-aq, uzaq múddetli shártnama ornına tolıq bahasın tólep satıp alınǵanda iPhone dı qulpı ashılǵan halda satadı.

=== Usaqlap satıw strategiyası ===
2013-jıldan baslap, iPhone satıp alıwshılar Apple dan tikkeley jańa iPhone satıp alǵanda eski telefonın tapsırıp, jeńillik alıw múmkinshiligin qolǵa kirgizdi. Bul baǵdarlama operatorlar dúkanlarına qaraǵanda Apple Dúkanlarınan iPhone satıp alatuǵın klientler sanın arttırıwǵa baǵdarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2013/08/30/apple-iphone-trade-ins/|bet=Apple Rolls Out iPhone Trade-In Program Nationwide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901190052/https://mashable.com/archive/apple-iphone-trade-ins|arxivsáne=September 1, 2022|avtor=Fiegerman|at=Seth|sáne=September 1, 2013|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=September 1, 2013}}&lt;/ref&gt; 2015-jılı Apple iPhone di jańalaw baǵdarlamasın ashıqladı, bul 24 aylıq lizing kelisimi bolıp, Fortune onı &quot;iPhone iyeleriniń mobil operatorlar menen qarım-qatnasların ózgertiwi&quot; dep táriyipledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2015/09/15/apple-upgrade-iphone/|bet=Here's Why Apple Is Offering An iPhone Upgrade Plan|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230208045625/https://fortune.com/2015/09/15/apple-upgrade-iphone/|arxivsáne=February 8, 2023|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=October 18, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Ońlawǵa jaramlılıq ===
[[Fayl:IPhone_6s_-_opened-92987.jpg|nobaý|iPhone 6s tiń ishki qurılısı; shep tárepi displeydi, oń tárepi apparatlıq úskeneler hám batareyanı óz ishine aladı.]]
Tek ǵana Apple Dúkanları hám Apple tárepinen tastıyıqlanǵan xızmet kórsetiw orayları Apple tárepinen haqıyqıy almastırıwlardı ámelge asırıwǵa ruqsat etilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT210321|bet=About genuine iPhone displays|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220805174620/https://support.apple.com/en-us/HT210321|arxivsáne=August 5, 2022|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=June 1, 2021}}&lt;/ref&gt; Apple úshinshi tárep tárepinen ońlawdı qıyınlastırıw ushın adımlar qoydı. iPhone komponentleri jelimlengen hám olardıń kópshiligi bir-birine jabıstırılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://theconversation.com/screwed-over-how-apple-and-others-are-making-it-impossible-to-get-a-cheap-and-easy-phone-repair-156871|bet=Screwed over: how Apple and others are making it impossible to get a cheap and easy phone repair|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221022115748/https://theconversation.com/screwed-over-how-apple-and-others-are-making-it-impossible-to-get-a-cheap-and-easy-phone-repair-156871|arxivsáne=October 22, 2022|avtor=Chugh|at=Ritesh|sáne=March 11, 2021|til=en|jumıs=The Conversation|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone-lar tómen ońlaw bahaların aladı, biraz haqıyqıy bóleklerdi alıwdıń qıyınlıǵı hám hár bir ońlawdı ámelge asırıwdıń qıyınlıǵı sebepli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.metrowestdailynews.com/story/business/2022/03/13/apple-laptops-cellphones-score-low-new-repairability-index/9451411002/|bet=Apple products get low marks in new repairability index|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104231/https://www.metrowestdailynews.com/story/business/2022/03/13/apple-laptops-cellphones-score-low-new-repairability-index/9451411002/|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Buskirk|at=Chris Van|til=en-US|jumıs=MetroWest Daily News|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul paydalanıwshılarǵa telefonların ońlaw ushın arzan variantlardı beriw maqsetinde ońlaw huqıqı háreketiniń payda bolıwına alıp keldi. Apple ońlaw huqıqı nızamshılıǵına qarsı lobbi alıp bardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.vice.com/en/article/nz85y7/apple-is-lobbying-against-your-right-to-repair-iphones-new-york-state-records-confirm|bet=Apple Is Lobbying Against Your Right to Repair iPhones, New York State Records Confirm|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104232/https://www.vice.com/en/article/nz85y7/apple-is-lobbying-against-your-right-to-repair-iphones-new-york-state-records-confirm|arxivsáne=October 20, 2022|sáne=May 18, 2017|til=en|jumıs=www.vice.com|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; [[Evropa Awqamı]], [[Ullı Britaniya|Ullıbritaniya]], hám [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] qosılǵan bir neshe yurisdikciyalar ońlaw huqıqı nızamların engiziw maqsetin qoydı.

Burın Apple úy túymeleri almastırılǵannan keyin iPhone 6 modelleriniń islewine tosqınlıq etip, 53-qáte xabarın kórsetken; Apple bunı baǵdarlamalıq qáte dep atadı hám máseleni sheshiw ushın jańalanıw shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.co.uk/feature/what-is-iphone-error-53-3634865/|bet=Apple apologises, releases fix for iPhones bricked by Error 53|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319075709/https://www.macworld.co.uk/feature/what-is-iphone-error-53-3634865/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Macro|at=Ashleigh|sáne=July 26, 2018|jumıs=Macworld UK|qaralǵan sáne=April 20, 2021}}&lt;/ref&gt; Touch ID sensorı bar iPhonelarda, úy túymesin Apple óz kalibrovka quralın ashıq etpegenligi sebepli, Touch ID funkciyasın joǵaltpay paydalanıwshılar yamasa ǵárezsiz ońlaw dúkanları tárepinen almastırıw múmkin emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ifixit.com/Guide/iPhone+8+Plus+Home-Touch+ID+Sensor+Replacement/100950|bet=iPhone 8 Plus Home/Touch ID Sensor Replacement|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104232/https://www.ifixit.com/Guide/iPhone+8+Plus+Home-Touch+ID+Sensor+Replacement/100950|arxivsáne=October 20, 2022|sáne=December 13, 2017|til=en|jumıs=iFixit|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Jaqında shıqqan modellerde, iPhone XR den baslap, eger batareya, displey yamasa kamera úshinshi tárep tárepinen almastırılsa, Apple Sazlawlar qosımshasında eskertiwler kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2021/01/14/ios-14-4-non-genuine-camera-warning/|bet=iOS 14.4 Will Introduce Warning on iPhones With Non-Genuine Cameras|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220524173102/https://www.macrumors.com/2021/01/14/ios-14-4-non-genuine-camera-warning/|arxivsáne=May 24, 2022|sáne=January 14, 2021|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=June 1, 2021}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, &quot;haqıyqıy emes&quot; dep belgilengen bólek anıqlanǵanda, True Tone yamasa batareya jaǵdayın ólshew sıyaqlı ayırım funkciyalar óshiriledi. iFixit kompaniyası, bólekti ońlawdı &quot;tamamlaw&quot; ushın menshik huqıqı bar, bultqa baylanısqan Sistema Konfiguraciya quralı talap etiletugınlıǵın atap ótedi, yaǵnıy haqıyqıy bólekti basqa haqıyqıy bólek penen almastırıw da, eger usı qural qollanılmasa, Apple dıń &quot;haqıyqıy bólekler&quot; tekseriwinen óte almaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ifixit.com/News/45921/is-this-the-end-of-the-repairable-iphone|bet=Is This the End of the Repairable iPhone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220826224329/https://www.ifixit.com/News/45921/is-this-the-end-of-the-repairable-iphone|arxivsáne=August 26, 2022|sáne=June 1, 2021|til=en|jumıs=iFixit|qaralǵan sáne=June 1, 2021}}&lt;/ref&gt;

2022-jılı Apple óz-ózine xızmet kórsetiw ońlaw baǵdarlamasın iske qostı, bul hár qanday paydalanıwshıǵa bóleklerdi satıp alıwǵa, Apple dan ońlaw quralların jalǵa alıwǵa hám ońlaw qollanbaların alıwǵa múmkinshilik beredi. Baǵdarlama iFixit hám ońlaw jaqlawshıları tárepinen belgili dárejede maqtawǵa iye boldı, olar sonday-aq Apple bóleklerdi jetkerip beriw ústinen qadaǵalawdı saqlap qalǵanlıǵın sın kóz benen atap ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2022/04/27/ifixit-praises-apple-self-service-repair-program-but-says-it-falls-short-of-right-to-repair-goals/|bet=iFixit praises Apple Self Service Repair program, but says it falls short of Right to Repair goals|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221021012506/https://9to5mac.com/2022/04/27/ifixit-praises-apple-self-service-repair-program-but-says-it-falls-short-of-right-to-repair-goals/|arxivsáne=October 21, 2022|avtor=Adorno|at=José|sáne=April 27, 2022|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/right-to-repair-apple|bet=Apple Fixes Its DIY Repair Stance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104237/https://spectrum.ieee.org/right-to-repair-apple|arxivsáne=October 20, 2022|sáne=December 7, 2021|til=en|jumıs=IEEE Spectrum|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Qupıyalıq ==

=== Baqlawdıń aldın alıw ===
Apple 2021-jılı áprel ayında iOS 14.5 penen birge Qosımsha Izlewdi Ashıqlıq (App Tracking Transparency, ATT) funkciyasın tanıstırdı. ATT qosımshalardan paydalanıwshını basqa qosımshalar hám veb-saytlar boyınsha izlewge ruqsat beriw aldınan anıq ruqsat sorawdı talap etedi. Eger paydalanıwshı bas tartsa, qosımsha Apple dıń Járiyalaw ushın Identifikatorına (Identifier for Advertisers, IDFA) kire almaydı, bul identifikator jeke reklamalardı kórsetiw ushın qollanıladı. &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/344420/app-tracking-transparency-privacy-ad-tracking-iphone-ipad-how-to-change-settings.html|bet=What is App Tracking Transparency and how do you block app tracking?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019201249/https://www.macworld.com/article/344420/app-tracking-transparency-privacy-ad-tracking-iphone-ipad-how-to-change-settings.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Cross|at=Jason|sáne=April 29, 2021|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; ATT qosımshanıń óz ishindegi paydalanıwshı háreketine tiykarlanǵan jeke járiyalawlardıń aldın almaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.numerama.com/tech/707374-tout-comprendre-a-lapp-tracking-transparency-loutil-dapple-pour-brouiller-le-pistage-publicitaire.html|bet=App Tracking Transparency : tout savoir sur le contrôle du suivi publicitaire d'Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019201245/https://www.numerama.com/tech/707374-tout-comprendre-a-lapp-tracking-transparency-loutil-dapple-pour-brouiller-le-pistage-publicitaire.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Bechade|at=Corentin|sáne=April 30, 2021|til=fr-FR|jumıs=Numerama|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul funkciya ayırımlar tárepinen, sonıń ishinde Facebook tárepinen, básekige qarsı dep sın etildi, onıń akciyaları usı funkciya iske túskennen keyin 26% tómenledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.yahoo.com/news/how-apple-app-tracking-transparency-works-162225922-220141435.html|bet=What to know about the Apple privacy changes that crushed Facebook parent Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019201249/https://finance.yahoo.com/news/how-apple-app-tracking-transparency-works-162225922-220141435.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Howley|at=Daniel|sáne=February 3, 2022|til=en-US|jumıs=Yahoo Finance|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple óz qosımshaların óziniń izlewge qarsı ilajlarınan azat etedi, bul Franciya hám Germaniya húkimetleri tárepinen monopoliyaǵa qarsı tergew alıp barıwǵa alıp keldi.

=== Orındı (jaylasıwdı) baqlawǵa baylanıslı daw ===
2010-jılı iyul ayında Apple iPhone paydalanıwshılarınıń GPS koordinataların hám jaqın átiraptaǵı Wi-Fi tarmaqların kúnine eki ret jıynaytuǵınlıǵın málimledi; Wall Street Journal gazetasınıń izertlewi Google dıń [[Android]] sisteması bul maǵlıwmatlardı &quot;saatına bir neshe ret&quot; jiberetuǵınlıǵın anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://markey.house.gov/docs/applemarkeybarton7-12-10.pdf|bet=Apple Inc.'s Response to Request for Information Regarding Its Privacy Policy and Location-Based Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101208141602/http://markey.house.gov/docs/applemarkeybarton7-12-10.pdf|arxivsáne=December 8, 2010|avtor=Sewell|at=Bruce|sáne=July 12, 2010|jumıs=|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

2010-jılı sentyabr ayında kriminalistika eksperti Kristofer Vans &quot;consolidated.db&quot; dep atalatuǵın jasırın shifrlanbaǵan fayl taptı, onda iPhone paydalanıwshılarınıń jaylasıwları haqqında jazba bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.csvance.com/?p=39|bet=iPhone iOS4 GPS Data|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101009004414/http://blog.csvance.com/?p=39|arxivsáne=October 9, 2010|avtor=Vance|at=Christopher|sáne=October 9, 2010|jumıs=Cellular.Sherlock|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Keizer&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/article/2507868/apple-faces-questions-from-congress-about-iphone-tracking.html|bet=Apple faces questions from Congress about iPhone tracking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214406/https://www.computerworld.com/article/2507868/apple-faces-questions-from-congress-about-iphone-tracking.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Keizer|at=Gregg|sáne=April 21, 2011|til=en|jumıs=Computerworld|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul fayl 2010-jılı iyun ayındaǵı iOS 4 jańalanıwı menen qosılǵan, biraq iOS tıń aldınǵı versiyaları usıǵan uqsas maǵlıwmatlardı &quot;h-cells.plist&quot; dep atalatuǵın faylda saqlaǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Rooney|first=Ben|date=April 21, 2011|title=Apple New Secret Tracking File Neither New Nor Secret|url=https://www.wsj.com/articles/BL-TEB-2446|access-date=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; 2011-jılı 20-aprelde The Guardian gazetası Alasder Allan hám Pit Varden alıp barǵan izertlewdi járiyaladı, olar iPhone ǵa fizikalıq kiriwi bar hár qanday adam onıń iyesiniń sońǵı jıl ishindegi jaylasıwı (jaylasqan ornı) hám qozǵalısları haqqında tolıq jazbanı ala alatuǵınlıǵın anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.theguardian.com/technology/2011/apr/20/iphone-tracking-prompts-privacy-fears|bet=iPhone keeps record of everywhere you go|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214520/https://www.theguardian.com/technology/2011/apr/20/iphone-tracking-prompts-privacy-fears|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Arthur|at=Charles|sáne=April 20, 2011|til=en|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, fayl iTunes arqalı iPhone sinxronlastırılǵan hár qanday kompyuterge avtomatik túrde kóshirme islegen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://radar.oreilly.com/2011/04/apple-location-tracking.html|bet=Got an iPhone or 3G iPad? Apple is recording your moves|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214411/http://radar.oreilly.com/2011/04/apple-location-tracking.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Allan|at=Alasdair|til=en-US|jumıs=O'Reilly Radar|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Wall Street Journal gazetasınıń izertlewi paydalanıwshılardıń jaylasıwı jaylasıw xızmetleri óshirilgende de saqlanatuǵınlıǵın anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704123204576283580249161342.html|bet=IPhone Stored Location Even if Disabled|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130927220036/http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704123204576283580249161342.html|arxivsáne=September 27, 2013|avtor=Valentino-DeVries|at=Jennifer|sáne=April 25, 2011|til=en-US|jumıs=WSJ|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul qarsılıq AQSH kongress tekseriwine hám FCC tergew alıp barıwına alıp keldi,&lt;ref name=&quot;Keizer&quot; /&gt; hám media tárepinen &quot;Locationgate&quot; dep ataladı.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|bet=LocationGate was a &quot;bug,&quot; says Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214408/https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Elmer-Dewitt|at=Philip|sáne=April 27, 2011|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple 2011-jılı 27-áprelde juwap berdi, bul maǵlıwmatlar jaqın átiraptaǵı Wi-Fi noqatları hám uyalı baylanıs minaraların keshlewshi yadta saqlawda qollanılatuǵınlıǵın, bul arqalı jaylasıwdı anıqlaw tezligi hám dálligin jaqsılaytuǵınlıǵın bildirdi. Kompaniya sonday-aq, ornalasıw xızmetleri óshirilgende de ornalasıwlar jıynalatuǵınlıǵı hám bir jıldan artıq waqıt saqlanatuǵınlıǵı qátelikler ekenligin málimledi.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|bet=LocationGate was a &quot;bug,&quot; says Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214408/https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Elmer-Dewitt|at=Philip|sáne=April 27, 2011|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFElmer-Dewitt2011&quot;&gt;Elmer-Dewitt, Philip (April 27, 2011). [https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/ &quot;LocationGate was a &quot;bug,&quot; says Apple&quot;]. ''Fortune''. [https://web.archive.org/web/20221019214408/https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/ Archived] from the original on October 19, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 19,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Apple iOS ushın jańalanıw shıǵardı (4.3.3 versiyası, yamasa CDMA iPhone 4 ushın 4.2.8), bul jańalanıw kesh kólemin kemeytti, onı shifrladı, iTunes ta kóshirme islewdi toqtattı hám ornalasıw xızmetleri óshirilgende onı tolıǵı menen óshirdi. Soǵan qaramastan, 2014-jılı iyul ayında mámleketlik China Central Television kanalında berilgen esabatta iPhone izlew &quot;milliy qáwipsizlik máselesi&quot; dep ataladı.&lt;ref name=&quot;iPhoneChina&quot;&gt;{{Cite news|title=Influential China TV alleges iPhone exposing 'state secrets'|url=http://www.beijingnews.net/index.php/sid/223727225/scat/3a8a80d6f705f8cc/ht/Influential-China-TV-alleges-iPhone-exposing-state-secrets|access-date=July 10, 2014}}&lt;/ref&gt;

Házirgi waqıtta, iPhone lar paydalanıwshılardıń qay jerde bolǵanlıǵın, olardıń kelgen hám ketken waqıtların anıq kórsetip jazıp baratuǵın &quot;Jiyi orınlar&quot; bazasın óz ishine aladı, bul maǵlıwmatlardıń sudta paydalanılıwı múmkinligi qorqınıshlardı tuwdırmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.newsweek.com/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-how-long-you-spent-there-249475|bet=iPhone Feature Tracks Your Movement, Learns Your 'Home'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019215429/https://www.newsweek.com/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-how-long-you-spent-there-249475|arxivsáne=October 19, 2022|sáne=May 2, 2014|til=en|jumıs=Newsweek|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul funkciyanı óshirip qoyıwǵa boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.buzzfeed.com/jimwaterson/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-this-is-how-t|bet=Your iPhone Knows Exactly Where You've Been And This Is How To See It|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220323201034/https://www.buzzfeed.com/jimwaterson/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-this-is-how-t|arxivsáne=March 23, 2022|avtor=Waterson|at=Jim|sáne=April 29, 2014|til=en-gb|jumıs=BuzzFeed News|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Bala qáwipsizligi boyınsha kelispewshilik ===
2021-jılı avgust ayında Apple iCloud Photos ta balalardı paydalanıw súwretlerin izlew (&quot;NeuralHash&quot; dep atalatuǵın algoritm arqalı) hám iPhone lardı qollanatuǵın balalar jibergen hám alǵan ashıq-shashıq súwretlerdi filtrlew (&quot;Conversation Safety&quot; dep ataladı) boyınsha jobaların járiyaladı, bul joba sol jılı keyinirek iske asırılıwı kerek edi. 90 nan aslam siyasat hám adam huqıqları toparları eki funkciyanı da áshkaralaw ushın ashıq xat jazdı. Apple dıń NeuralHash tı bultta emes, al qurılmanıń ózinde ámelge asırıw jobası EFF hám qáwipsizlik ekspertlerin bunı basqa túrdegi mazmundı anıqlawǵa keńeytiliw múmkinligi bolǵan &quot;artqı esik&quot; dep atawǵa alıp keldi hám paydalanıwshılardıń jeke qupıyalıǵın azaytatuǵınlıǵın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.eff.org/deeplinks/2021/08/apples-plan-think-different-about-encryption-opens-backdoor-your-private-life|bet=Apple's Plan to &quot;Think Different&quot; About Encryption Opens a Backdoor to Your Private Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221018221139/https://www.eff.org/deeplinks/2021/08/apples-plan-think-different-about-encryption-opens-backdoor-your-private-life|arxivsáne=October 18, 2022|avtor=Portnoy|at=India McKinney and Erica|sáne=August 5, 2021|til=en|jumıs=Electronic Frontier Foundation|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple bul sistemanı &quot;nadurıs túsinilgen&quot; dep ayttı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/352875/ios-15-csam-scanning-icloud-photos-messages-siri-search-faq.html|bet=Apple CSAM detection: Conversation Safety for Messages is coming to the UK|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020085924/https://www.macworld.com/article/352875/ios-15-csam-scanning-icloud-photos-messages-siri-search-faq.html|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Simon|at=Michael|sáne=April 21, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; biraq 2022-jılı dekabr ayında súwretti skanerlew funkciyasınıń hesh qashan ámelge asırılmaytuǵınlıǵın járiyaladı. Ekinshi funkciya, Conversation Safety, iOS 15.2 ge qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2021/11/09/apple-safety-feature-messages/|bet=iOS 15.2 includes Apple's new safety feature for kids in Messages|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020085913/https://techcrunch.com/2021/11/09/apple-safety-feature-messages/|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Malik|at=Aisha|sáne=November 9, 2021|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Qáwipsizlik ==
Ayırım qáwipsizlik ekspertleri [[Apple Inc.|Apple]] [[IOS|iOS]] tı [[Android]] qa salıstırǵanda kóbirek tarqalǵan zıyanlı baǵdarlamalardıń hújiminen qorǵanıwǵa qábiletli dep esaplaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.barrons.com/articles/android-vs-ios-are-iphones-really-safer-1496254475|bet=Android vs. iOS: Are iPhones Really Safer?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154806/https://gum.criteo.com/syncframe?origin=publishertag&amp;topUrl=www.barrons.com&amp;gdpr=0&amp;gdpr_consent=|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Bary|at=Emily|til=en-US|jumıs=[[Barron's (newspaper)|Barron's]]|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Mobil zıyanlı baǵdarlamalardıń tek 1% ten azı iOS tı kózleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/672485/do-iphones-get-viruses.html|bet=Do iPhones get viruses? We bust the myths|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154749/https://www.macworld.com/article/672485/do-iphones-get-viruses.html|arxivsáne=January 11, 2023|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;
== Qabıl etiw hám miyras ==
Túpnusqa iPhone &quot;revolyuciyalıq&quot; &quot;áhmiyetli jańalıq bolǵan portativ kompyuter&quot;, hám &quot;házirge shekem islengen eń jaqsı telefon&quot; dep táriyiplengen. Házir ol Apple dıń eń kóp satılatuǵın ónimi bolıp, 2011-jılǵa kelip Apple dı dúnyadaǵı eń qunlı bahaǵa bahalanǵan ashıq sawda kompaniyalarınıń biri bolıwına járdem bergeni ushın maqtawǵa ılayıq dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/2011-08-09/apple-rises-from-near-bankruptcy-to-become-most-valuable-company.html|bet=Apple Surpasses Exxon as World's Most Valuable Company Before Retreating|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110810082324/http://www.bloomberg.com/news/2011-08-09/apple-rises-from-near-bankruptcy-to-become-most-valuable-company.html|arxivsáne=August 10, 2011|avtor=Satariano|at=Adam|sáne=August 10, 2011|jumıs=[[Bloomberg News]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt; Keyingi modeller de maqtaw hám sıylıqlarǵa iye boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/09/27/iphone-14-pro-max-best-smartphone-display/|bet=iPhone 14 Pro Max Earns Best Smartphone Display Award, Replacing iPhone 13 Pro Max|avtor=Clover|at=Juli|sáne=September 27, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.trustedreviews.com/news/trusted-reviews-awards-the-iphone-12-pro-max-is-2021s-best-camera-phone-4171979|bet=Trusted Reviews Awards: The iPhone 12 Pro Max is 2021's Best Camera Phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201553/https://www.trustedreviews.com/news/trusted-reviews-awards-the-iphone-12-pro-max-is-2021s-best-camera-phone-4171979|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Stevenson|at=Alastair|sáne=October 11, 2021|til=en|jumıs=Trusted Reviews|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone shıqqanǵa shekem, smartfonlar tiykarınan xabar jazıw, qońıraw etiw hám elektron pochta ushın paydalanılatuǵın edi; quramalıraq funkciyalardı kishkene ekranda paydalanıw qıyın hám qolaysız edi. Olar ushın baǵdarlama islep shıǵıw da qıyın edi hám olarda [[App Store]] (2008-jılı shıǵarılǵan) sıyaqlı rawajlanǵan qosımshalar ekosisteması joq edi.&lt;ref name=&quot;Symbian_collapse&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://pixelstech.net/article/1359363948_Why_does_Symbian_collapse_|bet=Why does Symbian collapse?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220320044718/https://www.pixelstech.net/article/1359363948-Why-does-Symbian-collapse|arxivsáne=March 20, 2022|baspaxana=Pixelstech.net|qaralǵan sáne=June 13, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Streitfeld|first=David|title=As Boom Lures App Creators, Tough Part Is Making a Living|url=https://www.nytimes.com/2012/11/18/business/as-boom-lures-app-creators-tough-part-is-making-a-living.html|access-date=April 2, 2013|newspaper=The New York Times|date=November 17, 2012}}&lt;/ref&gt; Kóp telefonlar mobil baylanıs operatorları tárepinen qattı ózgertilgen edi, bul funkciyalardıń bóliniwine alıp keldi hám bul telefonlardıń rawajlanǵan baǵdarlama platformasına aylanıwına tosqınlıq etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/staff/2007/07/let-a-million-iphones-bloom/|bet=Let a million iPhones bloom|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319075713/https://arstechnica.com/staff/2007/07/let-a-million-iphones-bloom/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Siracusa|at=John|sáne=July 2, 2007|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Buǵan qarama-qarsı, Apple dıń iPhone SDK sı kóp sanlı API-lardı usındı, mobil baǵdarlama islep shıǵarıwdı ádewir jeńillestirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macstories.net/stories/the-initial-iphone-sdk/|bet=The Initial iPhone SDK|avtor=Hackett|at=Stephen|sáne=March 15, 2018|til=en-US|jumıs=MacStories|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/iphone-sdk/|bet=A touch of Cocoa: Inside the original iPhone SDK|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201802/https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/iphone-sdk/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Timmer|at=John|sáne=June 28, 2017|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; 

Keyingi iPhone modelleri kóp sanlı ıqlasbentlerdiń qızıǵıwshılıǵın oyattı, kóp sanlı buyırtpa beriwshiler satıwǵa shıǵarılǵan kúni Apple dúkanları aldında gezekke turıp kútken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2013/09/20/apples-iphone-5s-and-5c-launch-draws-big-crowds-including-biggest-ever-line-at-nyc-flagship-store/|bet=Apple's iPhone 5s And 5c Launch Draws Big Crowds, Including Biggest Ever Line at NYC Flagship Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901190044/https://techcrunch.com/2013/09/20/apples-iphone-5s-and-5c-launch-draws-big-crowds-including-biggest-ever-line-at-nyc-flagship-store/|arxivsáne=September 1, 2022|avtor=Etherington|at=Darrell|sáne=September 20, 2013|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 2021-jılǵa kelip, iPhone basqa smartfonlarǵa salıstırǵanda brendke sadıqlıqtıń eń joqarı dárejesin kórsetken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/21/10/29/apple-has-most-loyal-smartphone-customers-in-us-study-finds|bet=Apple has most loyal smartphone customers in US, study finds|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082620/https://appleinsider.com/articles/21/10/29/apple-has-most-loyal-smartphone-customers-in-us-study-finds|arxivsáne=October 12, 2022|sáne=October 29, 2021|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone nıń tabısı [[Nokia]], BlackBerry hám Motorola sıyaqlı aldıńǵı jetekshilerdiń qulawına alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.investopedia.com/news/three-companies-iphone-killed/|bet=Three Companies the iPhone Killed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011185759/https://www.investopedia.com/news/three-companies-iphone-killed/|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Hankin|at=Aaron|sáne=June 25, 2019|til=en|jumıs=Investopedia|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; RIM, Symbian hám [[Microsoft]] kompaniyaları Maemo, Windows Phone hám BlackBerry 10 sıyaqlı iPhone menen básekelesiw ushın házirgi zaman operaciyalıq sistemaların islep shıǵıwǵa háreket etti; biraq olardıń barlıǵı sátsiz boldı. [[Google]] kompaniyası óz Android joybarın qaytadan baslaw arqalı jetiskenlikke eristi, hám onı mobil baylanıs operatorları hám telefon apparatların islep shıǵarıwshılar tárepinen keń kólemde qabıl etiliw ushın joybarlastırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2015/08/waiting-for-androids-inevitable-security-armageddon/|bet=Waiting for Android's inevitable security Armageddon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312065601/https://arstechnica.com/gadgets/2015/08/waiting-for-androids-inevitable-security-armageddon/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=August 6, 2015|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; Búgingi kúnde, dúnya boyınsha qollanılatuǵın smartfonlardıń 99% in iOS hám Android quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/272698/global-market-share-held-by-mobile-operating-systems-since-2009/|bet=Global mobile OS market share 2012–2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011192809/https://www.statista.com/statistics/272698/global-market-share-held-by-mobile-operating-systems-since-2009/|arxivsáne=October 11, 2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Satıw ===
&lt;div class=&quot;floatright&quot;&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize=width:270 height:400
PlotArea=left:60 bottom:51 top:10 right:16
AlignBars=justify
Period=from:0 till:250
TimeAxis=orientation:horizontal

Colors=
 id:gray value:gray(0.5)
 id:line1 value:gray(0.9)
 id:line2 value:gray(0.7)

ScaleMajor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line2
ScaleMinor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line1

BarData=
 bar:2007 text:2007
 bar:2008 text:2008
 bar:2009 text:2009
 bar:2010 text:2010
 bar:2011 text:2011
 bar:2012 text:2012
 bar:2013 text:2013
 bar:2014 text:2014
 bar:2015 text:2015
 bar:2016 text:2016
 bar:2017 text:2017
 bar:2018 text:2018
 bar:2019 text:2019
 bar:2020 text:2020
 bar:2021 text:2021
 bar:2022 text:2022
 bar:2023 text:2023

PlotData=
 color:tan1 width:10

 bar:2007 from:start till:1.3 text:1.3
 bar:2008 from:start till:11.6 text:11.6
 bar:2009 from:start till:20.7 text:20.7
 bar:2010 from:start till:39.9 text:39.9
 bar:2011 from:start till:72.2 text:72.2
 bar:2012 from:start till:125 text:125
 bar:2013 from:start till:150 text:150
 bar:2014 from:start till:169 text:169
 bar:2015 from:start till:231 text:231
 bar:2016 from:start till:211 text:211
 bar:2017 from:start till:216 text:216
 bar:2018 from:start till:217 text:217
 bar:2019 from:start till:185 text:185
 bar:2020 from:start till:189 text:189
 bar:2021 from:start till:238 text:238
 bar:2022 from:start till:239 text:239
 bar:2023 from:start till:223 text:223

TextData=
 pos:(50,16) textcolor:gray fontsize:M text:iPhone sales worldwide (million)
TextData=
 pos:(50,1) textcolor:gray fontsize:M text:Source: Apple/IDC
&lt;/timeline&gt;&lt;/div&gt;[[Stiv Jobs|Stiv Djobstıń]] dáslepki maqseti 2008-jılı telefon bazarınıń 1% in iyelew edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/steve-jobs-knew-iphone-would-be-iconic-more-than-2-billion-phones-later-he-was-right/|bet=Steve Jobs Knew iPhone Would Be Iconic. More Than 2 Billion Phones Later, He Was Right|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221018155551/https://www.cnet.com/tech/mobile/steve-jobs-knew-iphone-would-be-iconic-more-than-2-billion-phones-later-he-was-right/|arxivsáne=October 18, 2022|avtor=Guglielmo|at=Connie|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyası dáslepki iPhone nıń 6.1 million danasın 2007-jıldıń 3-shereginen 2008-jıldıń 4-sheregin qamtıǵan aralıqta, al iPhone 3G diń 11.3 million danasın 2008-jıldıń 4-sheregi menen 2009-jıldıń 1-sheregin qamtıǵan aralıqta sattı. 2008-jılı iPhone dúnyajúzilik mobil telefon bazarınıń 1.1% in,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/01/iphone-passes-1-percent-goal-for-2008-looking-good-for-2009/|bet=iPhone passes 1 percent goal for 2008, looking good for 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220814203007/https://arstechnica.com/gadgets/2009/01/iphone-passes-1-percent-goal-for-2008-looking-good-for-2009/|arxivsáne=August 14, 2022|avtor=Foresman|at=Chris|sáne=January 30, 2009|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=September 24, 2020}}&lt;/ref&gt; al smartfon bazarınıń 8.2% in iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2010/02/23/gartner-iphone-sales-double-in-2009-as-apple-claims-third-place-in-smartphone-sales/|bet=Gartner: iPhone Sales Double in 2009 as Apple Claims Third Place in Smartphone Sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220814203007/https://www.macrumors.com/2010/02/23/gartner-iphone-sales-double-in-2009-as-apple-claims-third-place-in-smartphone-sales/|arxivsáne=August 14, 2022|avtor=Slivka|at=Eric|sáne=February 23, 2010|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=September 24, 2020}}&lt;/ref&gt; Usı waqıt aralıǵında ol [[Arqa Amerika|Arqa Amerikada]] tez áhmiyetke iye bola basladı hám 2009-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bazar úlesine qaray BlackBerry den keyin ekinshi orındı iyeledi;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/2009/08/12/technology/blackberry_research_in_motion.fortune/index.htm|bet=Research in Motion battles BlackBerry's competitors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221208084753/https://money.cnn.com/2009/08/12/technology/blackberry_research_in_motion.fortune/index.htm|arxivsáne=December 8, 2022|avtor=Hempel|at=Jessi|sáne=August 17, 2009|jumıs=CNN Money|qaralǵan sáne=January 4, 2023}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı iPhone 3GS AQSHtaǵı eń kóp satılǵan smartfon boldı, bul iPhone qurılmasınıń usı bazarda birinshi ret joqarı orındı iyelewi edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/tech/top-10-mobile-phones-in-the-us-in-2010-2168707.html|bet=Top 10 Mobile phones in the US in 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230104171909/https://www.independent.co.uk/tech/top-10-mobile-phones-in-the-us-in-2010-2168707.html|arxivsáne=January 4, 2023|sáne=December 24, 2010|til=en|jumıs=The Independent|qaralǵan sáne=January 4, 2023}}&lt;/ref&gt;

iPhone satıwları onıń shıǵarılǵan waqtınan baslap 2016-jıldıń 2-sheregine shekem úziliksiz jıldan-jılǵa ósip bardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.anandtech.com/show/10283/apple-announces-q2-fiscal-year-2016-results-iphone-sales-slowed-but-services-gain|bet=Apple Announces Q2 Fiscal Year 2016 Results: iPhone Sales Slowed But Services Gain|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211118121418/https://www.anandtech.com/show/10283/apple-announces-q2-fiscal-year-2016-results-iphone-sales-slowed-but-services-gain|arxivsáne=November 18, 2021|avtor=Howse|at=Brett|jumıs=www.anandtech.com|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sixcolors.com/post/2016/04/apple-q2-2016-results-going-down/|bet=Apple Q2 2016 results: Going down!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082613/https://sixcolors.com/post/2016/04/apple-q2-2016-results-going-down/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Snell|at=Jason|sáne=April 26, 2016|til=en-us|jumıs=Six Colors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone 2008-jıldıń 4-shereginde qısqa waqıtqa BlackBerry den ozıp ketti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.appleinsider.com/articles/08/10/21/apple_iphone_3g_sales_surpass_rims_blackberry.html|bet=Apple iPhone 3G sales surpass RIM's Blackberry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081022214401/http://www.appleinsider.com/articles/08/10/21/apple_iphone_3g_sales_surpass_rims_blackberry.html|arxivsáne=October 22, 2008|sáne=October 21, 2008|baspaxana=[[AppleInsider]]|qaralǵan sáne=October 22, 2008}}&lt;/ref&gt; al 2010-jıldıń 3-shereginen baslap onnan tolıq ozdı.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/271490/quarterly-global-smartphone-shipments-by-vendor/|bet=Global smartphone shipments by vendor 2009–2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082612/https://www.statista.com/statistics/271490/quarterly-global-smartphone-shipments-by-vendor/|arxivsáne=October 12, 2022|sáne=August 24, 2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; 2011-jılǵa kelip, Apple dúnya júzi boyınsha 100 million iPhone sattı, hám uzaq waqıt dawamında jetekshi bolǵan Nokia nı artqa taslaw menen, dúnyadaǵı eń iri mobil telefon satıwshısına aylandı. 2012-jıldıń 1-sheregi Apple kompaniyasınıń tariyxındaǵı eń jaqsı kvartal tabısı bolıp, kompaniya tabıslarınıń 53% i iPhone satıwlarınan keldi.&lt;ref name=&quot;Jordan&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2012/01/26/iphone-average-selling-price-remains-steady-even-with-free-3gs-offer/|bet=iPhone Average Selling Price Remains Steady Even With Free 3GS Offer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319195915/https://www.macrumors.com/2012/01/26/iphone-average-selling-price-remains-steady-even-with-free-3gs-offer/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Jordan|at=Golson|sáne=January 26, 2012|baspaxana=MacRumors|qaralǵan sáne=September 6, 2012}}&lt;/ref&gt; Telefon satıwları kúshli máwsimlik xarakterge iye bolıp, bayram máwsiminde (Apple dıń 1-sheregi) eń joqarı kórsetkishke jetedi. 2022-jıldıń 1-shereginde iPhone 13 tiń shıǵarılıwı menen Apple waqtınsha Samsung ten ozıp ketti, 84.9 million dana jóneltilgen bolsa, Samsung 68.9 million dana jóneltti. Kóp sherekler dawamında, Apple birlikler boyınsha ekinshi eń iri smartfon satıwshısı bolıp keldi.&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt; Apple 2023-jıldıń 24-sentyabrinde juwmaqlanǵan finanslıq jılında 223 million iPhone sattı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2022/10/apple-reports-fourth-quarter-results/|bet=Apple Reports Fourth Quarter Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221027203215/https://www.apple.com/newsroom/2022/10/apple-reports-fourth-quarter-results/|arxivsáne=October 27, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=November 14, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://de.statista.com/statistik/daten/studie/203584/umfrage/absatz-von-apple-iphones-seit-dem-geschaeftsjahr-2007/|bet=iPhone-Verkaufszahlen weltweit bis 2023|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231114154109/https://de.statista.com/statistik/daten/studie/203584/umfrage/absatz-von-apple-iphones-seit-dem-geschaeftsjahr-2007/|arxivsáne=November 14, 2023|til=de|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=November 14, 2023}}&lt;/ref&gt;

Búgingi kúnde Samsung hám Apple smartfon bazarın basqarıp tur, dúnya júzlik bazar úlesi sáykes túrde 21.8% hám 15.6% ti quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/216459/global-market-share-of-apple-iphone/|bet=Apple iPhone market share 2007–2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221007045228/https://www.statista.com/statistics/216459/global-market-share-of-apple-iphone/|arxivsáne=October 7, 2022|sáne=August 24, 2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple diń kishi assortimenti sebepli, Apple kóbinese eń kóp satılǵan smartfon modelleri diziminde basım orındı iyeleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.counterpointresearch.com/global-top-10-smartphones-2021/|bet=Apple Captures 7 Spots in 2021 List for Global Top 10 Smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220308162002/https://www.counterpointresearch.com/global-top-10-smartphones-2021/|arxivsáne=March 8, 2022|avtor=Chauhan|at=Karn|sáne=March 8, 2022|til=en-US|jumıs=Counterpoint Research|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.phonearena.com/news/iphone-13-world-best-selling-phone-q1-2022_id140285|bet=The iPhone 13 and 13 Pro Max were the world's best-selling phones in Q1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220927002902/https://www.phonearena.com/news/iphone-13-world-best-selling-phone-q1-2022_id140285|arxivsáne=September 27, 2022|avtor=Swingle|at=Joshua|sáne=May 19, 2022|til=en-US|jumıs=Phone Arena|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Tómenirek bazar úlesine qaramastan, iPhone nıń joqarı bahalı jaylasıwı onıń dúnya júzlik smartfon tabısınıń derlik yarımın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.counterpointresearch.com/global-smartphone-revenue-hits-record-450-billion-2021-apple-captures-highest-ever-share-q4-2021/|bet=Global Smartphone Revenue Hits Record ~$450 Billion in 2021; Apple Captures Highest Ever Share in Q4 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082620/https://www.counterpointresearch.com/global-smartphone-revenue-hits-record-450-billion-2021-apple-captures-highest-ever-share-q4-2021/|arxivsáne=October 12, 2022|sáne=February 25, 2022|til=en-US|jumıs=Counterpoint Research|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; al dúnya júzlik smartfon paydasınıń 80% in iyelewine alıp keldi, qalǵan 20% in Samsung iyeleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/22/09/29/apple-continuing-command-of-global-smartphone-profits-and-the-lead-is-growing|bet=Apple continuing command of global smartphone profits, and the lead is growing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082621/https://appleinsider.com/articles/22/09/29/apple-continuing-command-of-global-smartphone-profits-and-the-lead-is-growing|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Orr|at=Andrew|sáne=September 29, 2022|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Baylanıs operatorları iPhone dı jańalaw ushın subsidiyalar beriwde bir-biri menen básekilesedi, bul iPhone satıwlarınıń áhmiyetli faktorı dep esaplanadı, biraq bul operatorlar paydasın azayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.marketwatch.com/story/the-5g-iphone-is-reigniting-the-subsidy-wars-which-is-good-for-apple-and-consumers-but-not-mobile-carriers-11602760302|bet=The 5G iPhone is reigniting the subsidy wars, which is good for Apple and consumers but not mobile carriers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220722074024/https://www.marketwatch.com/story/the-5g-iphone-is-reigniting-the-subsidy-wars-which-is-good-for-apple-and-consumers-but-not-mobile-carriers-11602760302|arxivsáne=July 22, 2022|avtor=Bary|at=Emily|sáne=October 17, 2020|til=EN-US|jumıs=MarketWatch|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; 2016-jıl 27-iyulde Apple 1 milliardınshı iPhone ın satqanın járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2016/07/apple-celebrates-one-billion-iphones/|bet=Apple celebrates one billion iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901190054/https://www.apple.com/newsroom/2016/07/apple-celebrates-one-billion-iphones/|arxivsáne=September 1, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=March 18, 2021}}&lt;/ref&gt; 2024-jıl 1-yanvarǵa kelip, 2.3 milliardtan aslam iPhone satılǵan.

Basqa joqarı texnologiyalı ónimlerge salıstırǵanda, iPhone paydalanıwshılarınıń úlken bólegi hayallar. iPhone hám tutınıwshılar, hám biznes paydalanıwshıları tárepinen qabıl etilgen. iPhone qollanıwshıları orta esap penen [[Android]] paydalanıwshılarına qaraǵanda bay hám telefonlarında kóbirek waqıt ótkeredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.comscore.com/ita/Public-Relations/Infographics/iPhone-Users-Earn-Higher-Income-Engage-More-on-Apps-than-Android-Users|bet=iPhone Users Earn Higher Income, Engage More on Apps than Android Users|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220809143557/https://www.comscore.com/ita/Public-Relations/Infographics/iPhone-Users-Earn-Higher-Income-Engage-More-on-Apps-than-Android-Users|arxivsáne=August 9, 2022|jumıs=Comscore, Inc.|qaralǵan sáne=June 7, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/want-to-appear-rich-buy-an-iphone-1827431776|bet=Want to Appear Rich? Buy an iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220528065156/https://gizmodo.com/want-to-appear-rich-buy-an-iphone-1827431776|arxivsáne=May 28, 2022|sáne=July 8, 2018|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=June 7, 2020}}&lt;/ref&gt; iPhone ásirese AQSHta ayırıqsha keń tarqalǵan, ol jerde 50% bazar úlesin iyeleydi,&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2022/09/02/iphone-us-market-share/|bet=iPhone US market share hits all-time high, overtaking Android; dominates global premium sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012054230/https://9to5mac.com/2022/09/02/iphone-us-market-share/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=September 2, 2022|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; hám jasóspirimlerdiń 87% i tárepinen qollanıladı.&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|bet=iPhone Ownership Among Teens Hits 87%, More Than Double Since 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012001715/https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 11, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFClover2022&quot;&gt;Clover, Juli (October 11, 2022). [https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/ &quot;iPhone Ownership Among Teens Hits 87%, More Than Double Since 2012&quot;]. ''MacRumors''. [https://web.archive.org/web/20221012001715/https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/ Archived] from the original on October 12, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 12,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Dúnya boyınsha, iPhone joqarı bahalı ($1,000+ dan joqarı) smartfon bazarınıń 78% in quraydı.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;

NPD Group maǵlıwmatları boyınsha, Android 2010-jılı iPhone nıń ornatılǵan bazasınan ozıp ketti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/09/02/us-iphone-user-base-overtakes-android/|bet=Apple's U.S. iPhone User Base Overtook Android in June Quarter, Now Accounts for More Than Half of All Smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013032010/https://www.macrumors.com/2022/09/02/us-iphone-user-base-overtakes-android/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Hardwick|at=Tim|sáne=September 2, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple kompaniyasınıń 2021-jıl 27-yanvardaǵı tabıs esabatı waqtında Tim Kuk dúnya boyınsha 1 milliard iPhone aktiv qollanılıp atırǵanın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/1/27/22253162/iphone-users-total-number-billion-apple-tim-cook-q1-2021|bet=Apple says there are now over 1&amp;nbsp;billion active iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220903092127/https://www.theverge.com/2021/1/27/22253162/iphone-users-total-number-billion-apple-tim-cook-q1-2021|arxivsáne=September 3, 2022|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=January 27, 2021|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=March 18, 2021}}&lt;/ref&gt;

=== Rawajlanıp atırǵan bazarlar ===
Basqa óndiriwshiler bóleklengen tómen dárejeli telefonlar islep shıǵarsa, Apple dıń tómen dárejeli telefonları — bul aldıńǵı jıllardıń modelleri bolıp, bul joqarı bahalı brendin tómenletpesten rawajlanıp atırǵan bazarlarda óz bazar úlesin arttırıw háreketiniń bir bólegi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/358034/apple-old-products-iphone-ipad-apple-watch.html|bet=How the old products Apple keeps around are crucial to its success|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082620/https://www.macworld.com/article/358034/apple-old-products-iphone-ipad-apple-watch.html|arxivsáne=October 12, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nasdaq.com/articles/analyst%3A-used-iphones-will-significantly-expand-apples-share-in-emerging-markets-2020-08|bet=Analyst: Used iPhones Will Significantly Expand Apple's Share in Emerging Markets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082619/https://www.nasdaq.com/articles/analyst:-used-iphones-will-significantly-expand-apples-share-in-emerging-markets-2020-08|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Duprey|at=Rich|sáne=August 20, 2020|jumıs=[[NASDAQ]]|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol sonday-aq rawajlanıp atırǵan bazarlardıń talǵamların óz ónimlerin joybarlawda esapqa aladı; mısalı, qıtaylı tutınıwshılar arasında altın reń qımbat bahalı ónimniń belgisi sıpatında qabıl etiletuǵının anıqlaǵannan keyin altın reńli iPhone dı usınıs etti. 2017-jılı Apple Hindstanda aldıńǵı jıllardıń iPhone modellerin islep shıǵara basladı; 2022-jılı ol jerde házirgı iPhone 14 ti de islep shıǵarıwdı basladı. Analitikler bunıń biraz Apple dıń Qıtayǵa ǵárezliligin azaytıw hám hind import bajıların jeńiw qálewinen kelip shıqqan dep boljadı.&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2022/09/26/apple-starts-manufacturing-the-iphone-14-in-india.html|bet=Apple begins making the iPhone 14 in India, marking a big shift in its manufacturing strategy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011200449/https://www.cnbc.com/2022/09/26/apple-starts-manufacturing-the-iphone-14-in-india.html|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Kharpal|at=Arjun|sáne=September 26, 2022|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thequint.com/tech-and-auto/tech-news/here-is-why-apple-iphone-costs-more-in-india-compared-to-us|bet=Explained: Why iPhones Cost Lot More in India|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211021113558/https://www.thequint.com/tech-and-auto/tech-news/here-is-why-apple-iphone-costs-more-in-india-compared-to-us|arxivsáne=October 21, 2021|avtor=John|at=Cyrus|sáne=October 19, 2020|til=en|jumıs=TheQuint|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; 2023-jılı Qıtay húkimeti mámleket xızmetkerleri ushın iPhone lardı qollanıwdı qadaǵan etti, bul shet el texnologiyalarına ǵárezlilikti azaytıw hám kiberqáwipsizlikti kúsheytiwge qaratılǵan háreketler dep qaraladı.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:IPhone]]</text>
      <sha1>chsjcenuw6bgejqkr9503gv68a9nzmj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 15</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21024</id>
    <revision>
      <id>120934</id>
      <parentid>98543</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12973" sha1="pb1drvw2q7pgxjv9pvenhttdesaa2tw" xml:space="preserve">'''iPhone 15''' hám '''iPhone 15 Plus''' — [[Apple Inc.|Apple Inc]]. tárepinen jaratılǵan hám bazarǵa shıǵarılǵan [[Smartfon|smartfonlar]]. Olar iPhone 14 hám iPhone 14 Plus modelleriniń ornın basqan on jetinshi áwlad [[IPhone|iPhone]] smartfonları bolıp tabıladı. Qurılmalar 2023-jıl 12-sentyabrde [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Kupertino qalasındaǵı Apple Park kompleksinde ótkerilgen Apple Event waqtında qımbatıraq iPhone 15 Pro hám 15 Pro Max modelleri menen birge járiyalandı. Aldınnan buyırtpa beriw 2023-jıl 15-sentyabrden baslandı, al qurılmalar 2023-jıl 22-sentyabrden satıwǵa shıǵarıldı. iPhone 15 Pro hám Pro Max modelleri sıyaqlı, 15 hám 15 Plus modelleri [[Evropa Awqamı]] talaplarına sáykes keliw ushın menshik Lightning portın USB-C portına almastırǵan birinshi [[IPhone|iPhone]] modelleri boldı.

== Tariyxı ==
2021-jıl sentyabrde Evropa Komissiyası [[Evropa Awqamı|Evropa Awqamındaǵı]] barlıq qurılmalarda, sonıń ishinde iPhone telefonlarında da USB-C portın májbúriy qollanıwdı talap etiw boyınsha usınıstı qarap shıǵa basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/9/23/22626723/eu-commission-universal-charger-usb-c-micro-lightning-connector-smartphones|bet=EU proposes mandatory USB-C on all devices, including iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211107100241/https://www.theverge.com/2021/9/23/22626723/eu-commission-universal-charger-usb-c-micro-lightning-connector-smartphones|arxivsáne=November 7, 2021|avtor=Porter|at=Jon|sáne=September 23, 2021|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 11, 2023}}&lt;/ref&gt; Apple analitigi Ming-Chi Kuo Apple kompaniyasınıń 2023-jılı óz menshik Lightning portınan bas tartajaǵın ayttı. Bul pikirler aytılǵan waqıtta Apple Evropa Awqamı usınısınıń qabıl etiliw itimallıǵına baylanıslı USB-C portına ótiw máselesin qarap atırǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2022/5/11/23066661/apple-iphone-15-drop-lightning-port-usb-c-2023-prediction-rumor|bet=Apple will drop iPhone Lightning port in favor of USB-C in 2023, claims analyst|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230911100551/https://www.theverge.com/2022/5/11/23066661/apple-iphone-15-drop-lightning-port-usb-c-2023-prediction-rumor|arxivsáne=September 11, 2023|avtor=Vincent|at=James|sáne=May 11, 2022|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 11, 2023}}&lt;/ref&gt; Usınıs 2022-jıl oktyabrde nızamǵa kiritilip, Radio Equipment Directive dep ataldı. Apple sol aydıń aqırında bul qaǵıydalardı orınlawǵa keliskenin tastıyıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2022/10/26/23423977/iphone-usb-c-eu-law-joswiak-confirms-compliance-lightning|bet=Apple confirms the iPhone is getting USB-C|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230912101814/https://www.theverge.com/2022/10/26/23423977/iphone-usb-c-eu-law-joswiak-confirms-compliance-lightning|arxivsáne=September 12, 2023|avtor=Clark|at=Mitchell|sáne=October 26, 2022|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 11, 2023}}&lt;/ref&gt;

iPhone 15 modeliniń rásmiy túrde járiyalanıwınan eki hápte aldın, birinshi ret Hindstanda islep shıǵarılǵan ayırım qurılmalardıń dúnya júzi boyınsha satıw baslanǵan kúni-aq satıwǵa shıǵarılatuǵını haqqında xabarlandı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Weatherbed|first1=Jess|title=Apple's India-made iPhones to be available at launch for the first time|url=https://www.theverge.com/2023/9/12/23869727/apple-iphone-15-india-production-supply-launch-china|agency=The Verge|date=September 12, 2023|access-date=September 24, 2023}}&lt;/ref&gt;

== Dizayn ==
[[Fayl:IPhone_Series.jpg|oñğa|nobaý|250x250 nükte|iPhone 15 seriyasınıń aldı hám artı]]
iPhone 15 iPhone 12-den berli birinshi úlken qayta dizaynlanǵan model bolıp, dóńgeleklengen qırları, azǵana iymeygen displeyi hám artqı áynegi menen ajıralıp turadı. Eki model de bes túrde satıwǵa shıǵarılǵan: kók, qızǵılt, sarı, jasıl hám qara. Bul iPhone XR-den beri birinshi ret baslawshı dárejedegi iPhone modeliniń satıwǵa shıqqan waqtında Product Red variantısız shıǵarılıwı boldı.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Color
!Name
|-
| class=&quot;mw-no-invert&quot; style=&quot;background-color: #D5DDE0;&quot; |
|Kók
|-
| class=&quot;mw-no-invert&quot; style=&quot;background-color: #EBD0D2;&quot; |
|Qızǵılt
|-
| class=&quot;mw-no-invert&quot; style=&quot;background-color: #ECE6C6;&quot; |
|Sarı
|-
| class=&quot;mw-no-invert&quot; style=&quot;background-color: #CFD9C9;&quot; |
|Jasıl
|-
| class=&quot;mw-no-invert&quot; style=&quot;background-color: #3C4042;&quot; |
|Qara
|}

== [[Apparatlıq támiynat]] ==

=== Displey ===
iPhone 15 modeli 2556×1179 piksel tınıqlıqtaǵı hám sekundına 60 Hz jańalanıw jiyiligi menen 460 PPI piksel tıǵızlıǵına iye 6.1-dyuym (155 mm) Super Retina XDR OLED displeyge iye. iPhone 15 Plus modeli tap sol texnologiyanı qollanǵan 2796×1290 piksel tınıqlıq hám shama menen 460 PPI piksel tıǵızlıǵına iye 6.7-dyuym (170 mm) displeyge iye. Eki model de 1,000 nitke shekem tábiyiy jaqtılıq, 1,600 nitke shekem HDR jaqtılıǵı hám 2,000 nitke shekem sırtqı ortalıqtaǵı maksimal jaqtılıq kórsetkishlerine iye. Aldın iPhone 14 Pro modelinde ǵana qollanılǵan Dynamic Island funkciyası endi iPhone 15 modelinde standart bolıp, iPhone X modelinde birinshi ret qollanılǵan oyıqtıń ornın basadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://mashable.com/article/apple-iphone-15-dynamic-island-standard|bet=Apple adds the Dynamic Island to every iPhone 15|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230912175929/https://mashable.com/article/apple-iphone-15-dynamic-island-standard|arxivsáne=September 12, 2023|avtor=Perry|at=Alex|sáne=September 12, 2023|til=en|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=September 13, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;gallery&gt;
Fayl:IPhone_15.jpeg|6.1-dyuymlıq displeyge iye iPhone 15
Fayl:IPhone_15_Plus.jpeg|6.7-dyuymlıq displeyge iye iPhone 15 Plus
&lt;/gallery&gt;

=== Zaryadlaw hám tasıw (transfer) tezlikleri ===
iPhone 15 hám iPhone 15 Plus USB 2.0 transfer tezligindegi (480 Mb/s yamasa 60 MB/s shekem) USB-C den paydalanadı,&lt;ref name=&quot;TheVergeInfo&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/9/12/23859779/iphone-15-plus-usb-c-price-release-date-apple|bet=Apple announces iPhone 15 with USB-C, a camera upgrade, and the Dynamic Island|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230915134045/https://www.theverge.com/2023/9/12/23859779/iphone-15-plus-usb-c-price-release-date-apple|arxivsáne=September 15, 2023|avtor=Warren|at=Tom|sáne=September 12, 2023|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 12, 2023}}&lt;/ref&gt; al iPhone 15 Pro hám iPhone 15 Pro Max bolsa tezirek USB 3.2 Gen 2 transfer tezligine (10 Gb/s yamasa 1.25 GB/s shekem) iye. iPhone 15 hám iPhone 15 Plus, sonday-aq iPhone 15 Pro hám iPhone 15 Pro Max — USB-C den paydalanatuǵın birinshi iPhone modelleri, sonday-aq iPhone 5 ten keyin jańa zaryadlaw portına ótken birinshi iPhone modelleri bolıp esaplanadı.

=== Video shıǵısı ===
Barlıq iPhone 15 modelleri HDR menen 4K tınıqlıǵına shekem DisplayPort Alternate Mode arqalı USB-C video shıǵıwın qollap-quwatlaydı.

Aldıńǵı iPhone modelleri (iPhone 5 ten iPhone 14 ke shekem) Lightning baylanısınıń texnikalıq sheklewleri sebepli Lightning Digital AV Adapter járdeminde maksimal 1600 x 900 ólshemge (1080p den azıraq) iye bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://panic.com/blog/the-lightning-digital-av-adapter-surprise/|bet=The Lightning Digital AV Adapter Surprise|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210122180502/https://panic.com/blog/the-lightning-digital-av-adapter-surprise/|arxivsáne=January 22, 2021|sáne=March 1, 2013|jumıs=Panic Blog|qaralǵan sáne=September 13, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== Batareya ===
iPhone 15 Plus paydalanıwshılarǵa 26 saatqa shekem video kóriw hám 100 saatqa shekem audio tıńlaw imkaniyatın beredi, al iPhone 15 bolsa ádewir azıraq — 20 saatqa shekem video kóriw hám 80 saatqa shekem audio tıńlaw múmkinshiligin beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2023/09/12/iphone-15-battery-specs-life/|bet=iPhone 15 battery specs: Official ratings|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230913080510/https://9to5mac.com/2023/09/12/iphone-15-battery-specs-life/|arxivsáne=September 13, 2023|avtor=Potuck|at=Michael|sáne=September 12, 2023|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=September 12, 2023}}&lt;/ref&gt;

== [[Programmalıq támiynat]] ==
iPhone 15 hám iPhone 15 Plus iOS 17 menen shıǵarıldı hám iOS 18 benen úylesimli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/8/10/23827002/ios-17-end-call-button-moved|bet=Get ready for a repositioned end call button in iOS 17|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230906065726/https://www.theverge.com/2023/8/10/23827002/ios-17-end-call-button-moved|arxivsáne=September 6, 2023|avtor=Porter|at=Jon|sáne=August 10, 2023|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 11, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/9/12/23859779/iphone-15-plus-usb-c-price-release-date-apple|bet=Apple announces iPhone 15 with USB-C, a camera upgrade, and the Dynamic Island|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230915134045/https://www.theverge.com/2023/9/12/23859779/iphone-15-plus-usb-c-price-release-date-apple|arxivsáne=September 15, 2023|avtor=Warren|at=Tom|sáne=September 12, 2023|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 13, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/ios-18-preview/|bet=iOS 18 Preview|til=en-US|jumıs=Apple|qaralǵan sáne=2024-06-10}}&lt;/ref&gt; UK Product Security and Telecommunications Infrastructure qaǵıydalarına sáykes, ol keminde bes jıl dawamında, yaǵnıy 2028-jılǵa shekem tiykarǵı programmalıq jańalanıwlardı alıp turadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://regulatoryinfo.apple.com/cwt/api/ext/file?fileId=securityTelecommunication%2FiPhone%2015%20Pro%20Max%20%28Model%20A3106%29_V0.pdf|bet=A3106 Connectable Devices Statement of Compliance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240610173133/https://regulatoryinfo.apple.com/cwt/api/ext/file?fileId=securityTelecommunication%2FiPhone%2015%20Pro%20Max%20%28Model%20A3106%29_V0.pdf|arxivsáne=10 June 2024|avtor=Apple Inc.|sáne=29 April 2024|jumıs=Apple Regulatory Info|qaralǵan sáne=11 June 2024}}&lt;/ref&gt;

== Sın ==

=== Qızıp ketiw ===
Ayırım iyeleriniń aytıwınsha, olardıń iPhone 15 telefonları qızıp ketiw máselelerin basınan keshirmekte,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/davidphelan/2023/09/26/apple-iphone-15-pro-overheating-reports-insider-addresses-issue/?sh=243caa4474a0|bet=Apple iPhone 15 Pro Overheating Reports: Insider Addresses Issue|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230928013618/https://www.forbes.com/sites/davidphelan/2023/09/26/apple-iphone-15-pro-overheating-reports-insider-addresses-issue/?sh=243caa4474a0|arxivsáne=September 28, 2023|avtor=Phelan|at=David|sáne=September 28, 2023|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=September 28, 2023}}&lt;/ref&gt; temperatura 47 °C (117 °F) qa shekem kóterilgeni haqqında xabarlar bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/tech/iphone-15-overheating-charging-apple-b2419316.html|bet=iPhone 15 overheating issue makes it 'too hot to touch', owners say|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230927134904/https://www.independent.co.uk/tech/iphone-15-overheating-charging-apple-b2419316.html|arxivsáne=September 27, 2023|avtor=Cuthbertson|at=Anthony|sáne=September 27, 2023|jumıs=[[The Independent]]|qaralǵan sáne=September 28, 2023}}&lt;/ref&gt; Apple keyin telefonlardıń qızıp ketiwiniń bir neshe sebepleri bar ekenin, tiykarınan programmalıq támiynat máselesine qarata bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2023/10/02/tech/iphone-15-overheating-issues-apple/index.html|bet=Apple confirms that a bug and some apps are causing iPhone 15 models to overheat|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231006131036/https://www.cnn.com/2023/10/02/tech/iphone-15-overheating-issues-apple/index.html|arxivsáne=October 6, 2023|avtor=Kelly|at=Samantha Murphy|sáne=October 2, 2023|baspaxana=CNN|qaralǵan sáne=October 3, 2023}}&lt;/ref&gt; Bul máseleniń iOS 17.0.3 jańalanıwı menen dúzetiletuǵını aytıldı.[4] Biraq jańalanıwdan keyin de qızıp ketiw máseleleri dawam etip atırǵanı haqqında xabarlar bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/new-iphone-15-pro-overheating-reports-still-too-hot-after-ios-17-0-3-and-fresh-issues-arise-after-the-update/|bet=New iPhone 15 Pro overheating reports: Still too hot after iOS 17.0.3 and fresh issues arise after the update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231015162110/https://www.zdnet.com/article/new-iphone-15-pro-overheating-reports-still-too-hot-after-ios-17-0-3-and-fresh-issues-arise-after-the-update/|arxivsáne=October 15, 2023|avtor=Hiner|at=Jason|sáne=October 11, 2023|til=en|jumıs=zdnet|qaralǵan sáne=October 11, 2023}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:IPhone]]</text>
      <sha1>pb1drvw2q7pgxjv9pvenhttdesaa2tw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jekpe-jek óneri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21034</id>
    <revision>
      <id>120997</id>
      <parentid>99303</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:25:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2),  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120997</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13339" sha1="b1bkpng1sap49x6wen41zi7092xvjes" xml:space="preserve">'''Jekpe-jek óneri''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Martial arts)'' — bul bir qatar sebepler ushın ámelge asırılatuǵın birge-bir shıǵıw [[jawıngerlik]] sistemaları hám dástúrleri, mısalı: ózin qorǵaw; jarıslar; fizikalıq, ruwxıy hám ruwxıy rawajlanıw; kórsetiw óneri.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/sports/martial-art|bet=martial art {{!}} Definition, History, Types, &amp; Facts|til=en|jumıs=Encyclopedia Britannica|qaralǵan sáne=13 January 2020}}&lt;/ref&gt;

== Etimologiyası ==
[[Fayl:Martial_arts_-_Fragrant_Hills.JPG|nobaý|[[Pekin]] qalasındaǵı Xosh iyisli tóbeler parkinde Chen stilindegi Tayсziсyuan sabaǵı]]
&quot;Martial arts&quot; sózi [[Qıtay tili|qıtay]]-[[Yapon tili|yapon]] sóziniń ([[Yapon tili|yaponsha]]: 武芸, latın háriplerinde: bu-gei, [[Qıtay tili|qıtaysha]]: 武藝) tikkeley inglis tiline awdarması bolıp tabıladı. Sózbe-sóz bul &quot;jekpe-jek&quot; hám óner&quot; degen mánisti ańlatadı.

Pol Bowmannıń pikirine qaraǵanda, &quot;jekpe-jek óneri&quot; termini 1960-1970-jıllar aralıǵında kópshilik mádeniyatı tárepinen keń qollanıwǵa engizilgen, ásirese 1970-jıllardıń basındaǵı &quot;chopsoki&quot; tolqını dáwirinde Gonkong jekpe-jek filmleri (eń ataqlısı [[Bryus Li|Bryus Lidiń]] filmleri) arqalı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Bowman|first1=Paul|title=The Invention of Martial Arts: Popular Culture Between Asia and America|date=2021|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-754033-6|url=https://books.google.com/books?id=p-MJEAAAQBAJ}}&lt;/ref&gt;

Djon Klementstiń aytıwı boyınsha, &quot;jekpe-jek óneri&quot; termini ózi [[Latın tili|latın tilindegi]] &quot;Marstıń ónerleri&quot; degen mánisti ańlatatuǵın gónergen sózden kelip shıqqan, Mars — urıs qudayı bolıp, bul termin 1550-jıllardan baslap-aq [[Evropa]] urıs sistemaların (Evropa jekpe-jek óneri) táriyiplew ushın qollanılǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Clements|first=John|date=January 2006|title=A Short Introduction to Historical European Martial Arts|url=http://meibukanmagazine.org/Downloads/MMSpecialEdition1.pdf|journal=Meibukan Magazine|issue=Special Edition No. 1|pages=2–4|access-date=21 December 2012}}&lt;/ref&gt;

&quot;Jekpe-jek ilimi&quot; yamasa &quot;jekpe-jek ilimleri&quot; termini 1970-jıllarǵa shekem [[Shıǵıs Aziya]] jawıngerlik ónerlerin (Aziya jekpe-jek óneri) táriyiplew ushın keń qollanılǵan, sonday-aq sol waqıtqa shekem qıtay jekpe-jek ónerin táriyiplew ushın &quot;qıtay boks&quot; termini de qollanılǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Lewis|first1=Dan|title=Newest Movie Craze: Chinese Agents|url=https://newspaperarchive.com/lima-news-apr-22-1973-p-30/|access-date=15 April 2022|work=[[Lima News]]|date=22 April 1973|page=30|quote=First there were &quot;spaghetti westerns&quot; made in Italy, and then the Spanish got into the act and they became &quot;gaspacho westerns.&quot; &lt;br&gt; Now, there's going to be an invasion of &quot;chow mein spies.&quot; It's the newest rage, the superhero Chinese agent, who takes on 84 adversaries at one time and pounds them into the ground — without a dangerous weapon, except his hands and his feet. &lt;br&gt; They're coming here under the label of &quot;martial sciences,&quot; an umbrella label that takes in all of the oriental arts of self-defense, such as karate, jujitso, kung fu and so on. &lt;br&gt; They're made in Hong Kong and the biggest hero of them all at the moment, surely the biggest box-office attraction there, is a face pretty familiar to American television audiences. Remember Bruce Lee, the swift, agile oriental chauffeur in &quot;The Green Hornet&quot;? &lt;br&gt; (...) Lee already has starred in three Chinese boxer (another label) pictures and there are several dozen others available to the international market. They reportedly are sweeping the European market and have just started to infiltrate the American scene. &lt;br&gt; Warner Brothers has just released one called &quot;The Five Fingers of Death&quot; and, with Fred Weintraub as producer, is now involved in the first American-Chinese production of a martial-science picture, a film that stars Bruce (Kato) Lee.}}&lt;/ref&gt;

Ayırım avtorlar kóp jekpe-jek ónerleriniń kásiplik jawıngerler tárepinen dóretilmegeni yamasa qollanılmaǵanı sebepli, &quot;jekpe-jek óneri&quot; termininen góre &quot;'''jawıngerlik óneri'''&quot; yamasa &quot;'''jawıngerlik sistemaları'''&quot; terminlerin qollanıw orınlıraq bolar edi dep esaplaydı.&lt;ref&gt;{{Cite book|author=[[Donn F. Draeger]] and P'ng Chye Khim|title=Shaolin Lohan Kung-fu|year=1979|publisher=Tuttle Publishing}}&lt;/ref&gt;

==== XX ásir (1914-1989) ====
[[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|[[Bryus Li]] (ońda) hám onıń ustazı Ip Man (shepte)]]
Xalıqaralıq Boks Assoсiaсiyası 1920-jılı qurılǵan. Dúnya qılıshlasıw chempionatları 1921-jıldan baslap ótkerilip kiyatır

Batıstıń Aziyaǵa tásiri kúsheyip atırǵan waqıtta, [[Ekinshi jáhán urısı]] hám Koreya urısı dáwirinde kóplegen áskeriy xızmetkerler [[Qıtay]], [[Yaponiya]] hám [[Qubla Koreya|Qubla Koreyada]] bolıp, jergilikli urıs stilleri menen tanıstı. Djiu-djitsu, [[dzyudo]] hám karate 1950-1960-jıllardan baslap kópshilik arasında keń tarqaldı. Aziya hám [[Gollivud]] jekpe-jek filmleriniń tásiri sebepli, házirgi zaman amerikalıq jekpe-jek ónerleriniń kópshiligi ya Aziyadan kelip shıqqan ya bolmasa Aziyanıń tásirine ushıraǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=The Martial Arts as Moneymakers|newspaper=The New York Times|date=28 August 1988|url=https://www.nytimes.com/1988/08/28/business/the-martial-arts-as-moneymakers.html?scp=84&amp;sq=chuck%20norris&amp;st=cse|access-date=4 December 2010|first=David|last=Berreby}}&lt;/ref&gt; &quot;Kikboksing&quot; termini yapon boks promouteri Osamu Noguchi tárepinen 1950-jılları ol dóretken muay-tay hám karateniń bir túri ushın oylap tabılǵan. Amerika kikboksingi 1970-jıllarda [[boks]] hám karateniń birlesiwi sıpatında rawajlandı. [[Taekwando|Taekvondo]] 1950-jıllarda Koreya urısı dáwirinde rawajlanǵan.

1960-jıllardıń aqırı hám 1970-jıllarda jekpe-jek sheberi Bryus Lidiń tásirinde qıtay jekpe-jek ónerlerine medianıń qızıǵıwshılıǵı arttı. [[Bryus Li]] qıtay jekpe-jek ónerlerin batıslılarǵa ashıq túrde úyretken dáslepki ustazlardıń biri sıpatında tán alınadı.&lt;ref name=&quot;absolutedefense.net&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://absolutedefense.net/html/jeet_kune_do.html|bet=Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140717143650/http://absolutedefense.net/html/jeet_kune_do.html|arxivsáne=17 July 2014|baspaxana=absolutedefense.net|qaralǵan sáne=27 May 2014}}&lt;/ref&gt; Dúnya Dzyudo chempionatları 1956-jıldan baslap ótkerilip kiyatır, Jazǵı Olimpiada oyınlarına Dzyudo 1964-jılı kirgizilgen. Karate boyınsha dúnya chempionatları 1970-jılı baslanǵan.

1970-jıllarda [[Gonkong]] kino ónerindegi &quot;kung-fu tolqını&quot;, ásirese Bryus Lidiń filmleri, jekpe-jek ónerin dúnya júzi mádeniyatında keń tarqalıwına alıp keldi. 1980-jıllarda islengen bir qatar kópshilik filmler de batıs mádeniyatında jekpe-jek óneri haqqındaǵı túsinikke úlken úles qostı. Bularǵa &quot;Karate bala&quot; (1984) hám &quot;Qanlı sport&quot; (1988) filmleri kiredi. Bul dáwirde [[Jan-Klod Van Damm]] hám Chak Norris sıyaqlı jekpe-jek óneri tájiriybesine iye [[Gollivud]] ekshn juldızları payda boldı.

==== 1990-jıldan házirge shekem ====
1993-jılı Yaponiyada birinshi Pankreys jarısı ótkerildi[1]. 1980-jıllarda Seydokaykan karatesi tiykarında K-1 kikboksing qaǵıydaları engizildi.

1990-jıllar dawamında braziliyalı djiu-djitsu keń tarqaldı hám UFC hám PRIDE sıyaqlı aralas jekpe-jek (MMA) jarıslarında nátiyjeli ekenligin dálilledi.&lt;ref name=&quot;UNCstyles&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.ufc.com/index.cfm?fa=LearnUFC.Styles|bet=fighting art used in the UFC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100523232346/http://www.ufc.com/index.cfm?fa=LearnUFC.Styles|arxivsáne=23 May 2010|jumıs=UFC.com|qaralǵan sáne=7 November 2010}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:EU_MMA_Championship_2021,_Kazan,_Russia_4.jpg|solğa|nobaý|250x250 nükte|Aralas jekpe-jekten [[Rossiya]] chempionatı, 2021 jıl]]
[[Jackie Chan|Djeki Chan]] hám [[Bryus Li]] úlken kino juldızlarına aylanǵan kórnekli jekpe-jek sheberleri edi. Olardıń ataqlılıǵı hám mediadaǵı qatnası XX ásirdiń aqırı hám XXI ásirdiń basınan baslap batıs dúnyasında qıtay jekpe-jek ónerlerin en jayıwda aldıńǵı orında turdı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Shu|first=Yuan|date=2003|title=Reading the Kung Fu Film in an American Context: From Bruce Lee to Jackie Chan|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01956050309603666|journal=Journal of Popular Film and Television|language=en|volume=31|issue=2|pages=50–59|doi=10.1080/01956050309603666|issn=0195-6051}}&lt;/ref&gt;

Orta ásir hám Renessans dáwiriniń urıs qollanbaları kóbirek tabılıwı menen, Tariyxıy Evropa Jekpe-jek Óneri hám basqa da Batıs Jekpe-jek ónerlerin ámelde qollanıw Qurama Shtatlar hám Evropa boylap barǵan sayın kóbeyip barmaqta.

2011-jıldıń 29-noyabrinde [[YuNESKO|YUNESKO]] Tekkyondı óziniń Insaniyat Materiallıq Emes Mádeniy Miyrası Dizimine kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/00452|bet=UNESCO Culture Sector — Intangible Heritage — 2003 Convention|jumıs=UNESCO.org}}&lt;/ref&gt;

=== Qayta tikleniw ===
[[Britaniya Hindstanı|Hindistanda britan basqarıwı]] dáwirinde kóplegen hind jekpe-jek óneri túrleri kolonial hákimiyat tárepinen qadaǵan etildi, bul olardıń ataqlılıǵınıń tómenlewine alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://armchairlounge.com/reviving-lost-martial-arts-of-india/|bet=Reviving the Lost Martial Arts of India|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180821232513/http://armchairlounge.com/reviving-lost-martial-arts-of-india/|arxivsáne=21 August 2018|avtor=Tandon|at=Nikita|jumıs=The Armchair Lounge|qaralǵan sáne=1 March 2016}}&lt;/ref&gt; Kalari-payattu sıyaqlı ayırımları jasırın túrde shınıǵıw arqalı bul tómenlewge qarsı tura aldı. Silambam sıyaqlı basqa hind jekpe-jek ónerleri Hindistanda keń tarqalmaǵan bolsa da, [[Indoneziya]] hám [[Malayziya]] sıyaqlı hind mádeniyatı tarqalǵan basqa ellerde dawam etip kelmekte. Mardxani Kxel hám Payka Akxada sıyaqlı kóplegen basqa hind jekpe-jek ónerleri sheberlerdiń ónerdi jasırın túrde shınıǵıwı yamasa kolonial hákimiyatqa bunı oyınnıń bir túri dep aytıwı arqalı saqlanıp qaldı. Kóplegen aymaqlıq hind jekpe-jek óneri túrleri umıtılıp baratırǵan bolsa da, Gatka hám Kalari-payattu sıyaqlı jekpe-jek ónerleri áste-aqırın qayta tiklenbekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.varmam.org/articles/HistoryOfVarmaKalai.php|bet=History of Varmakalai|avtor=Manoharan|at=Suresh K|jumıs=www.varmam.org|qaralǵan sáne=1 March 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Jekpe-jek sportı ===
[[Fayl:050907-M-7747B-002-Judo.jpg|solğa|nobaý|Bir qansha jekpe-jek túrleri, máselen [[dzyudo]], Olimpiada sport túrleri bolıp esaplanadı.]]
Jekpe-jek ónerleri sportqa aylanǵan, qashan sparring formaları jarıs túrine ótkende, óziniń dáslepki jawıngerlik maqsetinen ajıralıp, óz aldına sport túrine aylanǵan, mısalı batıs qılıshlasıw sıyaqlı. [[Jazǵı Olimpiada oyınları|Jazǵı Olimpiada oyınlarına]] [[dzyudo]], [[Taekwando|taekvondo]], batıs sadaq atıw, boks, nayza ılaqtırıw, gúres hám qılıshlasıw sıyaqlı túrler kiredi, al [[Qıtay]] ushuı jaqında qosılıwǵa talaban boldı, biraq ámelge aspadı, degen menen dúnya júzi boyınsha turnirlerde belsendi qatnasıp atır. Kikboksing hám [[Braziliya]] djiu-djitsu sıyaqlı ayırım túrlerdiń shuǵıllanıwshıları kóbinese sport jarısları ushın shınıǵadı, al aykido sıyaqlı basqa túrlerdiń shuǵıllanıwshıları bunday jarıslardı ulıwma maqullamaydı. Ayırım mektepler jarıslar jaqsıraq hám nátiyjelirek shuǵıllanıwshılardı jetilistiredi hám jaqsı sportshılıq ruwxın qáliplestiredi dep esaplaydı. Basqaları bolsa, jarıs qaǵıydaları jekpe-jek ónerleriniń jawıngerlik nátiyjeliligin tómenletken yamasa belgili bir ádep-ikramlılıq qásiyetlerdi rawajlandırıwdan góre jeńimpazlıq kubokların utıp alıwǵa tiykarlanǵan shınıǵıwlardı xoshlametleydi dep esaplaydı.

&quot;Qaysı jekpe-jek óneri eń jaqsı?&quot; degen soraw kóp qaǵıydasız, hár qıylı jekpe-jek stillerine qatnasıwǵa múmkinshilik beretuǵın stiller aralıq jarıslarǵa alıp keldi. Bul [[Braziliya|Braziliyanıń]] Vale tudo dástúrinen ilham alǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtaǵı]] birinshi Ultimate Fighting Championship turniriniń (keyin UFC 1: The Beginning dep qayta atalǵan) payda bolıwına sebep boldı hám basqa da az qaǵıydalı jarıslar, ásirese [[Yaponiya|Yaponiyanıń]] Shooto hám Pancrase sıyaqlı jarısları menen birge Aralas jekpe-jek ónerleri (MMA) dep atalǵan jekpe-jek sportına aylandı.

Ayırım jekpe-jek óneri shuǵıllanıwshıları sparring emes jarıslarda, máselen sındırıw yamasa pumse, kata hám aka sıyaqlı texnikalardıń xoreografiyalıq dizbeklerinde, ya bolmasa triking sıyaqlı oyın tásirine ushıraǵan jekpe-jek ónerleriniń zamanagóy variantlarında básekilesedi..&lt;ref name=&quot;Mastering Yang Style Taijiquan&quot;&gt;{{Cite book|title=Mastering Yang Style Taijiquan}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Sport túrleri]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>b1bkpng1sap49x6wen41zi7092xvjes</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Informaсiya qáwipsizligi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21061</id>
    <revision>
      <id>120951</id>
      <parentid>110841</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (48),  –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111564" sha1="bzhv4vjfwdti4q7l4t3zd9dfftjpoko" xml:space="preserve">
'''Informaсiya qáwipsizligi''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Information security)'' — bul [[Informaciya túsinigi|informaсiya]] qáwip-qáterlerin azaytıw arqalı [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardı]] qorǵaw tájiriybesi. Bul informaсiya qáwip-qáterlerin basqarıwdıń bir bólegi bolıp tabıladı. Ádette bul maǵlıwmatlarǵa ruxsatsız yamasa orınsız kiriwdiń, nızamsız paydalanıwdıń, ashıp taslawdıń, buzıwdıń, óshirip taslawdıń, buzıp kórsetiwdiń, ózgertiwdiń, tekseriwdiń, jazıp alıwdıń yamasa qádirin túsiriwdiń aldın alıw yamasa itimallıǵın tómenletiwdi óz ishine aladı. Sonday-aq, bunday waqıyalardıń jaman tásirlerin azaytıwǵa baǵdarlanǵan is-háreketlerdi de óz ishine qamtıydı. Qorǵalatuǵın [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlar]] hár qanday formada bolıwı múmkin, mısalı, elektron yamasa fizikalıq, materiallıq (mısalı, qaǵaz jumısları) yamasa materiallıq emes (mısalı, [[bilim]]). Informaсiya qáwipsizliginiń tiykarǵı dıqqat orayı — shólkemniń ónimdarlıǵına kesent etpey, nátiyjeli siyasattı ámelge asırıw ústinde dıqqat qoyıp, maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵın, pútinligin hám qoljetimliligin (&quot;CIA&quot; úshligi dep te ataladı) teń qorǵawdan ibarat.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Keyser |first=Tobias |title=Security policy |date=2018-04-19 |url=http://dx.doi.org/10.1201/9781315385488-13 |work=The Information Governance Toolkit |pages=57–62 |access-date=2021-05-28 |publisher=CRC Press |doi=10.1201/9781315385488-13 |isbn=978-1-315-38548-8}}&lt;/ref&gt; Buǵan tiykarınan sistemalı qáwip-qáterlerdi basqarıw proсessi arqalı erisiledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://apps.dtic.mil/sti/citations/ADA421883|bet=The big three: Our greatest security risks and how to address them|avtor=Danzig|at=Richard|jıl=1995}}&lt;/ref&gt;

Bul tarawdı standartlastırıw ushın ilimpazlar hám kásip iyeleri [[Parol|paroller]], antivirus baǵdarlamaları, brandmauerler, shifrlaw baǵdarlamaları, nızamlı juwapkershilik, qáwipsizlik boyınsha xabardarlıq hám oqıtıw hám taǵı basqalar boyınsha usınıslar, siyasatlar hám taraw standartların usınıw ushın birgelikte isleydi. Bul standartlastırıw maǵlıwmatlarǵa kiriw, olardı qayta islew, saqlaw, jiberiw hám joq etiw usıllarına tásir etetuǵın kóplegen nızamlar hám qaǵıydalar tárepinen jáne de kúsheytiliwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=How the Lack of Data Standardization Impedes Data-Driven Healthcare |date=2015-10-17 |url=http://dx.doi.org/10.1002/9781119205012.ch3 |work=Data-Driven Healthcare |pages=29 |access-date=2021-05-28 |place=Hoboken, NJ, US |publisher=John Wiley &amp; Sons, Inc. |doi=10.1002/9781119205012.ch3 |isbn=978-1-119-20501-2}}&lt;/ref&gt; 

== Anıqlama ==
[[Fayl:CIAJMK1209-en.svg|alt=vectorial version|nobaý|'''Informaсiya qáwipsizliginiń qásiyetleri''': yamasa sıpatları, yaǵnıy Qupıyalılıq, Pútinlik hám Qoletimlilik (CIA). Informaсiyalıq sistemalar qorǵaw hám aldın alıw mexanizmleri sıpatında informaсiya qáwipsizligi boyınsha taraw standartların úsh dárejede yamasa qatlamda anıqlaw hám qollanıwǵa járdem beriw maqsetinde úsh tiykarǵı bólimnen: [[apparatlıq támiynat]], [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] hám baylanıslardan turadı: fizikalıq, jeke hám shólkemlestiriwshilik. Tiykarınan, shólkemler ishinde informaсiya qáwipsizligin támiyinlew ushın ónimlerdi qalay qollanıw kerekligi haqqında administratorlarǵa, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] hám operatorlarǵa aytıp beriw ushın proсeduralar yamasa siyasatlar ámelge asırıladı.]]
Tómendegi túrli dereklerden jıynaqlanǵan informaсiya qáwipsizliginiń hár qıylı anıqlamaları usınılǵan:

# &quot;Maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵın, pútinligin hám qoljetimliligin saqlaw. Eskertiw: Oǵan qosımsha, túpnusqalıq, esap beriwshilik, bas tartpawshılıq hám isenimlilik sıyaqlı basqa qásiyetler de qatnasıwı múmkin.&quot; (ISO/IEC 27000:2018)
# &quot;Qupıyalılıq, pútinlik hám qoljetimlilikti támiyinlew maqsetinde maǵlıwmatlar hám informaсiyalıq sistemalardı ruqsatsız kiriwden, paydalanıwdan, ashıp taslawdan, buzıwdan, ózgertiwden yamasa joq etiwden qorǵaw.&quot; (CNSS, 2010)
# &quot;Tek ruqsat etilgen [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılardıń]] (qupıyalılıq) zárúr bolǵan waqıtta (qoljetimlilik) dál hám tolıq maǵlıwmatlarǵa (pútinlik) kire alıwın támiyinleydi.&quot; (ISACA, 2008) 
# &quot;Informaсiya qáwipsizligi — bul shólkemniń intellektual múlkin qorǵaw proсessi.&quot; (Pipkin, 2000)
# &quot;...informaсiya qáwipsizligi — bul biznes ushın informaсiya qáwip-qáterleriniń bahasın basqarıw minneti bolǵan qáwip-qáterlerdi basqarıw páni.&quot; (McDermott and Geer, 2001)
# &quot;Informaсiya qáwip-qáterleri hám basqarıw quralları teń salmaqta ekenligi haqqındaǵı jaqsı xabardar bolǵan isenim sezimi.&quot; (Anderson, J., 2003)&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Anderson|first1=J. M.|year=2003|title=Why we need a new definition of information security|journal=Computers &amp; Security|volume=22|issue=4|pages=308–313|doi=10.1016/S0167-4048(03)00407-3}}&lt;/ref&gt;
# &quot;Informaсiya qáwipsizligi — bul maǵlıwmatlardı qorǵaw hám maǵlıwmatlardı ruqsatsız táreplerge ashıp taslaw qáwpin minimumǵa túsiriw.&quot; (Venter and Eloff, 2003)&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Venter|first1=H. S.|year=2003|title=A taxonomy for information security technologies|journal=Computers &amp; Security|volume=22|issue=4|pages=299–307|doi=10.1016/S0167-4048(03)00406-1}}&lt;/ref&gt;
# &quot;Informaсiya qáwipsizligi — bul maǵlıwmatlardı barlıq jaylasqan orınlarında (shólkem shegarasınıń ishinde hám sırtında) hám, nátiyjede, maǵlıwmatlar jaratılatuǵın, qayta islenetuǵın, saqlanatuǵın, jiberiletuǵın hám joq etiletuǵın informaсiyalıq sistemalardı qáwip-qáterlerden azat etiw ushın bar bolǵan barlıq túrdegi (texnikalıq, shólkemlestiriwshilik, adamǵa baǵdarlanǵan hám nızamlı) qáwipsizlik mexanizmlerin rawajlandırıw hám ámelge asırıw menen baylanıslı kóp tarawlı izertlew hám kásiplik iskerlik tarawı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Gold|first1=S|title=Threats looming beyond the perimeter|journal=Information Security Technical Report|volume=9|issue=4|pages=12–14|doi=10.1016/s1363-4127(04)00047-0}}&lt;/ref&gt;
# &quot;Telekommunikaсiya sisteması yamasa qurılmaların paydalanıp informaсiya hám informaсiya resurslarınıń qáwipsizligin támiyinlew maǵlıwmatlardı, informaсiyalıq sistemalardı yamasa kitaplardı ruqsatsız kiriwden, zıyan keltiriwden, urlawdan yamasa joq etiwden qorǵawdı ańlatadı (Kurose and Ross, 2010).&quot;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Бучик|first1=С. С.|title=The analysis of methods of determination of functional types of security of the information-telecommunication system from an unauthorized access|journal=Problems of Informatization and Management|volume=4|issue=56|doi=10.18372/2073-4751.4.13135}}&lt;/ref&gt;

== Sholıw ==
Informaсiya qáwipsizliginiń negizinde informaсiya isenimliligi, yaǵnıy kritikalıq máseleler payda bolǵanda maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵın, pútinligin hám qoljetimliligin (CIA) saqlaw, [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardıń]] hesh qanday jol menen buzılmawın támiyinlew turadı.&lt;ref name=&quot;SamonasTheCIA14&quot;&gt;{{cite journal|title=The CIA Strikes Back: Redefining Confidentiality, Integrity and Availability in Security|journal=Journal of Information System Security|author1=Samonas, S.|author2=Coss, D.|volume=10|issue=3|pages=21–45|year=2014|url=http://www.jissec.org/Contents/V10/N3/V10N3-Samonas.html|access-date=2018-01-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20180922115139/http://www.jissec.org/Contents/V10/N3/V10N3-Samonas.html|archive-date=2018-09-22|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Bul máselelerge tábiyiy apatshılıqlar, kompyuter/server kemshiligi hám fizikalıq urlaw kiredi, biraq bular menen sheklenbeydi. Qaǵaz tiykarındaǵı biznes operaсiyaları ele de keń tarqalǵan bolıp, ózleriniń informaсiya qáwipsizligi ámeliyatlar toplamın talap etse de, kárxana [[Cifrlı|сifrlı]] baslamalarına kóbirek itibar qaratılmaqta,&lt;ref name=&quot;GartnerSays17&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.gartner.com/en/newsroom/press-releases/2017-10-02-gartner-says-digital-disruptors-are-impacting-all-industries-digital-kpis-are-crucial-to-measuring-success|title=Gartner Says Digital Disruptors Are Impacting All Industries; Digital KPIs Are Crucial to Measuring Success|date=2 October 2017|publisher=Gartner|access-date=25 January 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GartnerSurvey17&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.gartner.com/en/newsroom/press-releases/2017-04-24-gartner-survey-shows-42-percent-of-ceos-have-begun-digital-business-transformation|title=Gartner Survey Shows 42 Percent of CEOs Have Begun Digital Business Transformation|date=24 April 2017|publisher=Gartner|access-date=25 January 2018}}&lt;/ref&gt; házirgi waqıtta informaсiya isenimliligi ádette [[Informaciyalıq texnologiya|informaсiyalıq texnologiyalar (IT)]] qáwipsizligi boyınsha qánigeler tárepinen ámelge asırılmaqta. Bul qánigeler informaсiya qáwipsizligin texnologiyaǵa (kóbinese qanday da bir kompyuter sistemasına) qollanadı. Kompyuter minnetli túrde úy kompyuteri degendi ańlatpaytuǵının atap ótiw áhmiyetli.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Forte|first1=Dario|last2=Power|first2=Richard|date=December 2007|title=Baseline controls in some vital but often-overlooked areas of your information protection programme|url=http://dx.doi.org/10.1016/s1361-3723(07)70170-7|journal=Computer Fraud &amp; Security|volume=2007|issue=12|pages=17–20|doi=10.1016/s1361-3723(07)70170-7|issn=1361-3723}}&lt;/ref&gt; [[Kompyuter]] — bul [[Processor|proсessorı]] hám bazı bir yadı bar hár qanday qurılma. Bunday qurılmalar kalkulyator sıyaqlı ápiwayı tarmaqlaspaǵan avtonom qurılmalardan baslap, smartfonlar hám planshet kompyuterleri sıyaqlı tarmaqlasqan mobil esaplaw qurılmalarına shekem bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Low-voltage switchgear and controlgear. Device profiles for networked industrial devices |url=http://dx.doi.org/10.3403/bsen61915 |access-date=2021-05-28 |publisher=BSI British Standards |doi=10.3403/bsen61915}}&lt;/ref&gt; IT qáwipsizligi boyınsha qánigeler iri kárxanalardaǵı maǵlıwmatlardıń tábiyatı hám qádiri sebepli derlik hár qanday iri kárxana/mekemede tabıladı.&lt;ref name=&quot;AFH_1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.nber.org/papers/w25249|title=Accounting for Firm Heterogeneity within U.S. Industries: Extended Supply-Use Tables and Trade in Value Added using Enterprise and Establishment Level Data|date=November 2018|publisher=[[National Bureau of Economic Research]]|doi=10.3386/w25249|last1=Fetzer|first1=James|last2=Highfill|first2=Tina|last3=Hossiso|first3=Kassu|last4=Howells|first4=Thomas|last5=Strassner|first5=Erich|last6=Young|first6=Jeffrey|series=Working Paper Series|s2cid=169324096}}&lt;/ref&gt; Olar kóbinese kritikalıq jeke maǵlıwmatlardı alıwǵa yamasa ishki sistemalardı basqarıwǵa urınatuǵın zıyanlı kiber hújimlerden kompaniyanıń barlıq texnologiyalarınıń qáwipsizligin támiyinlewge juwapker boladı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Secure estimation subject to cyber stochastic attacks |date=2020 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-12-818701-2.00021-4 |journal=Cloud Control Systems |pages=373–404 |access-date=2021-05-28 |series=Emerging Methodologies and Applications in Modelling |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b978-0-12-818701-2.00021-4 |isbn=978-0-12-818701-2 |s2cid=240746156}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Nijmeijer|first=H.|title=Synchronization of mechanical systems|date=2003|publisher=World Scientific|isbn=978-981-279-497-0|oclc=262846185}}&lt;/ref&gt;

Informaciya qáwipsizliginde tarmaqlardı hám buǵan baylanıslı infrastrukturanı qorǵaw, qollanbalar hám [[Maǵlıwmatlar bazası|maǵlıwmatlar bazaların]] qorǵaw, qáwipsizlikti tekseriw, informaciyalıq sistemalardı auditlew, biznesti úzliksiz jobalastırıw, elektron jazbalardı izlew hám cifrlı kriminalistika sıyaqlı kóplegen qánige lawazımları bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://learn.org/articles/types_of_cybersecurity_specializations.html|bet=9 Types of Cybersecurity Specializations}}&lt;/ref&gt;

=== Qáwip-qáterler ===
Informaciya qáwipsizligine qáwip-qáterler hár qıylı formalarda keledi.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Rahim|first=Noor H.|title=Human Rights and Internal Security in Malaysia: Rhetoric and Reality.|date=March 2006|publisher=Defense Technical Information Center|oclc=74288358}}&lt;/ref&gt; Búgingi kúndegi eń keń tarqalǵan qáwip-qáterlerdiń geyparaları — bul baǵdarlamalıq hújimler, intellektual múlkti urlaw, jeke tulǵanı urlaw, úskene yamasa maǵlıwmatlardı urlaw, diversiya hám informaciya arqalı qorqıtıp pul alıw.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2018-09-14|title=Nuclear theft and sabotage threats remain high, report warns|last=Kramer|first=David}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|first=Edward|last=Wilding|title=Information risk and security : preventing and investigating workplace computer crime|date=2 March 2017|publisher=Routledge|oclc=1052118207}}&lt;/ref&gt; Viruslar,&lt;ref&gt;{{Cite book|title=CISSP Study Guide|last=Stewart|first=James|publisher=John Wiley &amp; Sons}}&lt;/ref&gt; qurtlar, fishing hújimleri hám Troyan atları — baǵdarlamalıq hújimlerdiń bir neshe ulıwma mısalları. Intellektual múlkti urlaw da kóplegen biznesler ushın keń kólemli másele bolıp kelgen.&lt;ref name=&quot;WHP_1&quot;&gt;{{Cite book|publisher=[[OECD]]|date=2009|title=OECD Economic Surveys: Denmark 2009}}&lt;/ref&gt; Jeke tulǵanı urlaw — bul ádette sol adamnıń jeke maǵlıwmatların alıw yamasa sociallıq injeneriya arqalı áhmiyetli maǵlıwmatlarǵa kiriw múmkinshiliginen paydalanıw ushın basqa birew sıpatında háreket etiw urınıwı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2007|title=Identity Theft: The Newest Digital Attackking Industry Must Take Seriously}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|first=Anna|last=Wendel-Persson|title=IT-säkerhet och människan : De har världens starkaste mur men porten står alltid på glänt|date=2017|publisher=Umeå universitet, Institutionen för informatik|oclc=1233659973}}&lt;/ref&gt;  Diversiya ádette klientlerdiń isenimin joǵaltıwǵa sebep bolıw maqsetinde shólkemniń veb-saytın joq etiwden ibarat.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Shao|first=Ruodan|date=2014|title=Sabotage toward the Customers who Mistreated Employees Scale}}&lt;/ref&gt; Informaciya arqalı qorqıtıp pul alıw tólem baǵdarlaması jaǵdayındaǵı sıyaqlı maǵlıwmatlardı yamasa múlkti iyesine qaytarıw ornına tólem alıw maqsetinde kompaniyanıń múlki yamasa maǵlıwmatların urlawdan ibarat.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kitchen|first=Julie|date=June 2008|title=7side — Company Information, Company Formations and Property Searches}}&lt;/ref&gt; Bunday hújimlerge qarsı eń funkcional saqlanıw ilajlarınıń biri — dáwirli túrde [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılardıń]] xabardar etiw bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Young |first=Courtenay |title=Working with panic attacks |date=2018-05-08 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780429475474-32 |work=Help Yourself Towards Mental Health |pages=209–214 |access-date=2021-05-28 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9780429475474-32 |isbn=978-0-429-47547-4}}&lt;/ref&gt;

Húkimetler, áskeriy mekemeler, korporaciyalar, qarjı institutları, [[Emlewxana|emlewxanalar]], kommerciyalıq emes shólkemler hám jeke biznesler ózleriniń xızmetkerleri, klientleri, ónimleri, izertlewleri hám qarjılıq jaǵdayı haqqında kóp muǵdarda qupıya maǵlıwmatlardı toplaydı. Eger biznestiń klientleri yamasa qarjısı yamasa jańa ónim qatarı haqqındaǵı qupıya maǵlıwmatlar básekiles yamasa xakerdiń qolına túsip qalsa, biznes hám onıń klientleri keń kólemli, ornı tolmas qarjılıq zıyan, sonday-aq kompaniyanıń abırayına zıyan kóriwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=How Did it All Come About? |work=The Compliance Business and Its Customers |year=2012 |place=Basingstoke |publisher=Palgrave Macmillan |doi=10.1057/9781137271150.0007 |isbn=978-1-137-27115-0}}&lt;/ref&gt; Biznes kóz-qarasınan, informaciya qáwipsizligi baha menen teń salmaqta bolıwı kerek; Gordon-Loeb Modeli bul máseleni sheshiw ushın matematikalıq ekonomikalıq usıldı usınadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|first1=Lawrence A.|last1=Gordon|first2=Martin P.|last2=Loeb|journal=ACM Transactions on Information and System Security|volume=5|issue=4|pages=438–457|doi=10.1145/581271.581274|title=The Economics of Information Security Investment|url=http://tissec.acm.org/|date=November 2002}}&lt;/ref&gt;

Jeke adam ushın informaciya qáwipsizligi jeke ómirge úlken tásir kórsetedi, bul hár qıylı mádeniyatlarda hár qıylı túrde qabıllanadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Cho Kim|first1=Byung|last2=Khansa|first2=Lara|last3=James|first3=Tabitha|date=July 2011|title=Individual Trust and Consumer Risk Perception|journal=Journal of Information Privacy and Security|volume=7|issue=3|pages=3–22|doi=10.1080/15536548.2011.10855915|url=http://dx.doi.org/10.1080/15536548.2011.10855915|issn=1553-6548}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
Baylanıstıń dáslepki kúnlerinen baslap, diplomatlar hám áskeriy komandirler xat almasıwdıń qupıyalılıǵın qorǵaw ushın qanday da bir mexanizmdi támiyinlew hám buzıp kiriwdi anıqlawdıń bazı bir usıllarına iye bolıw zárúr ekenligin túsingen.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Larsen|first1=Daniel|date=2019-10-31|title=Creating An American Culture Of Secrecy: Cryptography In Wilson-Era Diplomacy|url=https://doi.org/10.1093/dh/dhz046|journal=Diplomatic History|doi=10.1093/dh/dhz046}}&lt;/ref&gt; [[Julius Caesar|Yuliy Cezar]] óziniń qupıya xabarları nadurıs qollarǵa túsip qalǵan jaǵdayda oqılmawı ushın dóretilgen [[Cezar shifri|Cezar shifrin]] b.e.sh. 50-jıllarda oylap tapqanı menen belgili.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Introduction : Caesar Is Dead. Long Live Caesar! |url=http://dx.doi.org/10.5040/9781474245784.0005 |work=Julius Caesar's Self-Created Image and Its Dramatic Afterlife |year=2018 |access-date=2021-05-29 |publisher=Bloomsbury Academic |doi=10.5040/9781474245784.0005 |isbn=978-1-4742-4578-4}}&lt;/ref&gt; Degen menen, kópshilik jaǵdayda qorǵaw proceduralıq basqarıw ilajların qollanıw arqalı ámelge asırılǵan. Sezgir maǵlıwmatlar qorǵalıwı hám isenimli adamlar tárepinen tasılıwı, qorǵalıwı hám qáwipsiz ortalıqta yamasa bekkem qutıda saqlanıwı kerekligin kórsetiw ushın belgilengen. Pochta xızmetleri keńeygen sayın, húkimetler xatlardı uslap alıw, shifrin sheshiw, oqıw hám qayta mórlew ushın rásmiy shólkemler dúzgen (mısalı, 1653-jılı dúzilgen Ulıwma Britaniyanıń Qupıya Keńsesi).

XIX ásirdiń ortasında húkimetlerge óz maǵlıwmatların sezgirlik dárejesine qarap basqarıw múmkinshiligin beriw ushın quramalıraq klassifikaciya sistemaları rawajlandırıldı.&lt;ref name=&quot;WBS_1&quot;&gt;{{Cite journal|title=Were Banks Special? Contrasting Viewpoints in Mid-Nineteenth Century Britain|last1=Willison, M.|url=https://ssrn.com/abstract=3249510|journal=Monetary Economics: International Financial Flows|date=21 September 2018|doi=10.2139/ssrn.3249510}}&lt;/ref&gt; Mısalı, Britaniya Húkimeti bunı 1889-jılı Rásmiy Sırlar Nızamın járiyalaw menen belgili bir dárejede kodifikaciyaladı. Nızamnıń 1-bólimi tıńshılıq hám maǵlıwmatlardı nızamsız ashıp taslaw máselelerin qamtısa, 2-bólim rásmiy isenimdi buzıw máselelerin qamtıdı. Mámleket mápi jolındaǵı ashıp taslawlardı qorǵaw ushın tez arada jámiyetlik máp qorǵawı qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fas.org/irp/world/uk/secrecy.pdf|bet=Official Secrecy|avtor=Maer|at=Lucinda|sáne=30 December 2008|jumıs=Federation of American Scientists}}&lt;/ref&gt; Usıǵan uqsas nızam 1889-jılı Hindstanda qabıl etildi, Hindstan Rásmiy Sırlar Nızamı Britaniya kolonial dáwiri menen baylanıslı bolıp, Rajdıń siyasatına qarsı shıqqan gazetalardı basıp taslaw ushın qollanılǵan.&lt;ref&gt;{{Citation |title=The Official Secrets Act 1989 which replaced section 2 of the 1911 Act |date=2016-06-10 |work=Espionage and Secrecy (Routledge Revivals) |pages=267–282 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9781315542515-21 |doi-broken-date=November 1, 2024 |isbn=978-1-315-54251-5}}&lt;/ref&gt; 1923-jılı basqarıwdıń barlıq qupıya yamasa sırlı maǵlıwmatlarına tarqalǵan jańaraq versiyası qabıl etildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://indianexpress.com/article/explained/official-secrets-act-what-it-covers-when-it-has-been-used-questioned-rafale-deal-5616457/|bet=Official Secrets Act: what it covers; when it has been used, questioned|sáne=2019-03-08|til=en|jumıs=The Indian Express|qaralǵan sáne=2020-08-07}}&lt;/ref&gt;  [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirine kelip, hár qıylı maydanlarǵa hám maydanlardan maǵlıwmat jiberiw ushın kóp qatlamlı klassifikaciya sistemaları qollanıldı, bul diplomatiyalıq hám áskeriy shtablarda kod jasaw hám sheshiw bólimlerin kóbirek paydalanıwǵa túrtki boldı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Singh|first1=Gajendra|date=November 2015|title=&quot;Breaking the Chains with Which We were Bound&quot;: The Interrogation Chamber, the Indian National Army and the Negation of Military Identities, 1941–1947|url=http://dx.doi.org/10.1163/2352-3786_dlws1_b9789004211452_019|journal=Brill's Digital Library of World War I|doi=10.1163/2352-3786_dlws1_b9789004211452_019}}&lt;/ref&gt; Urıslar aralıǵında maǵlıwmatlardı shifrlaw hám deshifrlaw ushın mashinalar qollanılıp, kodlaw processi jáne de quramalastı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Duncanson|first1=Dennis|date=June 1982|title=The scramble to unscramble French Indochina|url=http://dx.doi.org/10.1080/03068378208730070|journal=Asian Affairs|volume=13|issue=2|pages=161–170|doi=10.1080/03068378208730070|issn=0306-8374}}&lt;/ref&gt;

Kompyuter qáwipsizliginiń payda bolıwı informaciya qáwipsizligi tariyxın baslap berdi. Buǵan zárúrlik [[Ekinshi jáhán urısı]] waqtında payda boldı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Awqamlas mámleketler arasında bólisilgen maǵlıwmatlardıń kólemi klassifikaciya sistemaları menen proceduralıq basqarıwlardı rásmiy sáykeslestiriwdi talap etti.{{Sfn|Whitman|Mattord|5=2017|p=|pp=3}} Hújjetlerdi kim qolǵa alıwı múmkinligin (ádette áskeriy xızmetkerlerden góre oficerler) hám olardı qay jerde saqlaw kerekligin kórsetiw ushın belgilerdiń sırlı sisteması rawajlandı, sebebi barǵan sayın quramalı seyfler hám saqlaw obyektleri rawajlanıp bardı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Allied Power. Mobilizing Hydro-Electricity During Canada'S Second World War |date=2015-12-31 |url=http://dx.doi.org/10.3138/9781442617117-003 |work=Allied Power |pages=1–2 |access-date=2021-05-29 |publisher=University of Toronto Press |doi=10.3138/9781442617117-003 |isbn=978-1-4426-1711-7}}&lt;/ref&gt; Nemisler tárepinen urıs maǵlıwmatların shifrlaw ushın qollanılǵan hám [[Alan Turing|Alan Tyuring]] tárepinen tabıslı deshifrovka etilgen Enigma mashinası qáwipsiz maǵlıwmatlardı jaratıw hám qollanıwdıń ayqın mısalı bolıp esaplanadı. Hújjetlerdiń durıs joq etiliwin támiyinlew ushın proceduralar rawajlandı, hám usı proceduralardı orınlamaw urıstaǵı eń úlken barlaw tabıslarınıń ayırımlarına alıp keldi (mısalı, U-570 submarinasınıń qolǵa alınıwı&lt;ref name=&quot;Sebag-MontefioreEnigma11&quot; /&gt;).

[[Salqın urıs]] dáwirinde hár qıylı úlken kompyuterler kompyuter orayları arasında magnitli lenta jiberiw processinen ańsatıraq bolǵan baylanıs processinde kóbirek quramalı wazıypalardı orınlaw ushın onlayn tarmaqqa qosıldı. Sonlıqtan, [[AQSh qorǵanıw ministrligi|AQSH Qorǵanıw ministrliginiń]] Aldıńǵı qatar izertlew joybarları agentligi (ARPA) AQSH Qurallı kúshleri ishinde informaciya almasıw ushın tarmaqlastırılǵan baylanıs sistemasınıń múmkinshiliklerin izertley basladı. 1968-jılı Larri Roberts tárepinen ARPANET joybarı dúzildi, ol keyinirek házirgi [[Internet|internet]] dep atalatuǵın sistemaǵa aylandı.{{Sfn|Whitman|Mattord|5=2017|pp=4-5}}

1973-jılı internet pioneri Robert Metkalf ARPANET qáwipsizliginiń áhmiyetli elementlerinde kóplegen kemshilikler bar ekenligin anıqladı, mısalı: &quot;parollerdiń dúzilisi hám formatlarınıń kemshiligi; telefon arqalı qosılıwlar ushın qáwipsizlik proceduralarınıń joqlıǵı; hám paydalanıwshılardı identifikaciyalaw hám avtorizaciyalawdıń joqlıǵı&quot;, bunnan tısqarı, ruqsatsız kiriwden maǵlıwmatlardı qorǵaw ushın basqarıw hám qorǵanıs qurallarınıń jetispewshiligi. Xakerler ARPANET ke ańsat kire alatuǵın edi, sebebi telefon nomerleri xalıqqa belgili edi.{{Sfn|Whitman|Mattord|5=2017|p=5}} Usı mashqalalar, kompyuter qáwipsizliginiń úzliksiz buzılıwı, sonday-aq sistema xostları menen paydalanıwshıları sanınıń eksponencial ósiwi sebepli, &quot;tarmaq qáwipsizligi&quot; kóbinese &quot;tarmaq qáwipsizsizligi&quot; sıpatında tilge alınatuǵın edi.{{Sfn|Whitman|Mattord|5=2017|p=5}}
[[Fayl:Posters_for_information_security_for_the_Ministry_of_Defense_of_the_Russian_Federation.jpg|nobaý|Rossiya Qorǵanıw ministrliginiń informaciya qáwipsizligin úgitlewshi plakatı]]
XX ásirdiń aqırı hám XXI ásirdiń baslarında telekommunikaciya, kompyuter qurılmaları hám [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]], sonday-aq maǵlıwmatlardı shifrlawda tez rawajlanıw júz berdi. Kishirek, kúshlirek hám arzanıraq kompyuter qurılmalarınıń qoljetimli bolıwı kishi biznes hám úy paydalanıwshılarına elektron maǵlıwmatlardı qayta islew múmkinshiligin berdi. 1980-jıllardıń basında Maǵlıwmat jiberiwdi basqarıw protokolı/Internet tarmaq protokolınıń (TCP/IP) ornatılıwı hár qıylı tiptegi kompyuterlerge óz-ara baylanısıw múmkinshiligin berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.usg.edu/galileo/skills/unit07/internet07_02.phtml|bet=A Brief History of the Internet|jumıs=www.usg.edu|qaralǵan sáne=2020-08-07}}&lt;/ref&gt; Bul kompyuterler tez arada [[Internet|internet]] arqalı óz-ara bir-birine jalǵandı.

Internet arqalı ámelge asırılatuǵın elektron maǵlıwmatlardı qayta islew hám elektron biznestiń tez ósiwi hám keń qollanılıwı, sonday-aq xalıqaralıq [[Terrorizm|terrorizmniń]] kóp sanlı waqıyaları menen birge kompyuterlerdi hám olar saqlaytuǵın, qayta isleytuǵın hám jiberetuǵın informaciyanı qorǵawdıń jaqsıraq usıllarına bolǵan zárúrlikti kúsheytti.&lt;ref name=&quot;DeLeeuwTheHist07&quot;&gt;{{Cite book|chapter=Chapter 24: A History of Internet Security|title=The History of Information Security: A Comprehensive Handbook|url=https://archive.org/details/historyinformati00leeu|author=DeNardis, L.|publisher=Elsevier|pages=[https://archive.org/details/historyinformati00leeu/page/n661 681]–704|year=2007|isbn=9780080550589}}&lt;/ref&gt; Kompyuter qáwipsizligi hám informaciyanı támiyinlew boyınsha akademiyalıq pánler kóp sanlı kásiplik shólkemler menen birge payda boldı, olardıń barlıǵı informaciyalıq sistemalardıń qáwipsizligi hám isenimliligin támiyinlew ulıwma maqsetlerin bólisti.&lt;ref&gt;{{Cite book|author=Parrish|chapter=Global perspectives on cybersecurity education for 2030: A case for a meta-discipline|title=Proceedings Companion of the 23rd Annual ACM Conference on Innovation and Technology in Computer Science Education|publisher=ACM|pages=36–54|isbn=978-1-4503-6223-8}}&lt;/ref&gt;

== Tiykarǵı principler ==

=== CIA triadası ===
Qupıyalılıq, pútinlik hám qoljetimlilik &quot;CIA triadası&quot; informaciya qáwipsizliginiń negizi bolıp tabıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.techrepublic.com/blog/security/the-cia-triad/488|bet=The CIA Triad|avtor=Perrin|at=Chad|sáne=30 June 2008|qaralǵan sáne=31 May 2012}}&lt;/ref&gt; hám birinshi ret 1977-jılı NIST baspasında aytılǵan. (Klassikalıq &quot;CIA triadası&quot;nıń aǵzaları ádebiyatlarda qáwipsizlik atributları, qásiyetleri, qáwipsizlik maqsetleri, tiykarǵı aspektleri, informaciya kriteriyleri yamasa áhmiyetli informaciya sıpatlamaları dep te ataladı.)&lt;ref&gt;{{Citation |last=Sandhu |first=Ravi |title=Relational Database Security |date=2000-10-20 |work=Information Security Management Handbook, Four Volume Set |publisher=Auerbach Publications |doi=10.1201/9780203325438.ch120 |isbn=978-0-8493-1068-3 |last2=Jajodia |first2=Sushil}}&lt;/ref&gt;

Bul triadanıń tez ózgerip atırǵan texnologiya hám biznes talapların qanaatlandırıw ushın jetkilikli me yamasa joq pa degen másele boyınsha talas-tartıslar dawam etpekte. Qoljetimlilik penen qupıyalılıq arasındaǵı baylanıslardı, sonday-aq qáwipsizlik penen jeke ómir arasındaǵı qatnastı keńeytiwdi qarap shıǵıw usınıs etilmekte.&lt;ref name=&quot;SamonasTheCIA14&quot;&gt;{{Cite journal|title=The CIA Strikes Back: Redefining Confidentiality, Integrity and Availability in Security|last1=Samonas, S.|last2=Coss, D.|year=2014|url=http://www.jissec.org/Contents/V10/N3/V10N3-Samonas.html|access-date=2018-01-25}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFSamonas,_S.Coss,_D.2014&quot;&gt;Samonas, S.; Coss, D. (2014). [https://web.archive.org/web/20180922115139/http://www.jissec.org/Contents/V10/N3/V10N3-Samonas.html &quot;The CIA Strikes Back: Redefining Confidentiality, Integrity and Availability in Security&quot;]. ''Journal of Information System Security''. '''10''' (3): 21–45. Archived from [http://www.jissec.org/Contents/V10/N3/V10N3-Samonas.html the original] on September 22, 2018&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;January 25,&lt;/span&gt; 2018&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; &quot;Juwapkershilik&quot; sıyaqlı basqa principler de geyde usınıs etilgen; bas tartpawshılıq sıyaqlı máselelerdiń úsh tiykarǵı túsinikke jaqsı sáykes kelmeytuǵını atap ótilgen.&lt;ref name=&quot;NIST&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-27A/SP800-27-RevA.pdf|bet=Engineering Principles for Information Technology Security|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110815124528/http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-27A/SP800-27-RevA.pdf|arxivsáne=2011-08-15|avtor=Stoneburner|at=G.|jıl=2004|baspaxana=csrc.nist.gov|doi=10.6028/NIST.SP.800-27rA|qaralǵan sáne=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

==== Qupıyalılıq ====
Informaciya qáwipsizliginde qupıyalılıq &quot;informaciyanıń ruqsat etilmegen jeke tulǵalar, subyektler yamasa processlerge qoljetimli bolmawı yamasa ashılmawı qásiyeti&quot; bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;BeckersPattern15&quot;&gt;{{Cite book|last=Beckers, K.|url=https://books.google.com/books?id=DvdICAAAQBAJ&amp;pg=PA100|title=Pattern and Security Requirements: Engineering-Based Establishment of Security Standards}}&lt;/ref&gt; &quot;Jeke ómir&quot; túsinigi menen uqsas bolsa da, bul eki sóz bir-birin almastıra almaydı. Kerisinshe, qupıyalılıq — biziń maǵlıwmatlarımızdı ruqsatsız kóriwshilerden qorǵaw ushın qollanılatuǵın jeke ómirdiń bir bólegi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Fienberg |first=Stephen E. |title=International Encyclopedia of Statistical Science |date=2011 |pages=342–345 |chapter=Data Privacy and Confidentiality |doi=10.1007/978-3-642-04898-2_202 |isbn=978-3-642-04897-5 |last2=Slavković |first2=Aleksandra B.}}&lt;/ref&gt; Elektron maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵınıń buzılıwına mısallar — noutbuk urlaw, paroldi urlaw yamasa sezimtal elektron xatlardıń nadurıs adamlarǵa jiberiwi.&lt;ref name=&quot;AndressTheBasics14&quot;&gt;{{Cite book|last=Andress, J.|url=https://books.google.com/books?id=9NI0AwAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=The Basics of Information Security: Understanding the Fundamentals of InfoSec in Theory and Practice}}&lt;/ref&gt;

==== Pútinlik ====
IT qáwipsizliginde, maǵlıwmatlar pútinligi maǵlıwmatlardıń pútkil ómir dáwiri dawamında dálligin hám tolıqlıǵın saqlaw hám támiyinlewdi ańlatadı. Bul maǵlıwmatlardıń ruqsatsız yamasa sezilmeytuǵın túrde ózgertilmewi kerek degendi bildiredi. Bul [[Maǵlıwmatlar bazası|maǵlıwmatlar bazalarındaǵı]] referencial pútinlik penen birdey emes, biraq onı tranzakciyalardı qauya islewdiń klassikalıq ACID modelinde túsinilgendey izbe-izlik jaǵdayınıń ayrıqsha bir túri sıpatında qarawǵa boladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Kim |first=Bonn-Oh |title=Referential Integrity for Database Design |date=2000-09-21 |url=http://dx.doi.org/10.1201/9781420031560-34 |work=High-Performance Web Databases |pages=427–434 |access-date=2021-05-29 |publisher=Auerbach Publications |doi=10.1201/9781420031560-34 |isbn=978-0-429-11600-1}}&lt;/ref&gt; Informaciya qáwipsizligi sistemaları ádette óz pútinligin támiyinlew ushın baqlawlardı kirgizedi, ásirese yadro yamasa tiykarǵı funkciyalardı bilip turıp hám tosınnan qáwip-qáterlerden qorǵaydı. Kóp maqsetli hám kóp paydalanıwshılı kompyuter sistemaları maǵlıwmatlardı hám qayta islewdi bólip taslawǵa umtıladı, sonda hesh bir paydalanıwshı yamasa process basqasına unamsız tásir etpeydi: biraq, zıyanlı baǵdarlama juqtırıwı, xakerlik hújimler, maǵlıwmat urlaw, aldaw hám jeke maǵlıwmatlardıń buzılıwı sıyaqlı waqıyalarda kórgenimizdey, baqlawlar sátli bolmawı múmkin.

Keńirek mániste, pútinlik — bul adam/sociallıq, process hám kommerciyalıq pútinlikti, sonday-aq maǵlıwmatlar pútinligin óz ishine alatuǵın informaciyalıq qáwipsizlik principi. Usılayınsha, ol isenimlilik, izbe-izlik, haqıyqatlılıq, tolıqlıq, dállik, óz waqtındalıq hám isenimlilik sıyaqlı aspektlerge tiyisli boladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Measuring Data Quality for Ongoing Improvement|date=2013|publisher=Elsevier|isbn=978-0-12-397033-6|pages=e11–e19|doi=10.1016/b978-0-12-397033-6.00030-4}}&lt;/ref&gt;

==== Qoljetimlilik ====
Hár qanday informaciyalıq sistemanıń óz maqsetine xızmet etiwi ushın, informaciya kerek bolǵan waqıtta qol jeterli bolıwı kerek. Bul maǵlıwmatlardı saqlaw hám qayta islew ushın paydalanılatuǵın esaplaw sistemaları, onı qorǵaw ushın paydalanılatuǵın qáwipsizlik baqlawları hám oǵan kiriw ushın paydalanılatuǵın baylanıs kanalları durıs islewi kerek degendi ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2005|title=Communication Skills Used by Information Systems Graduates|journal=Issues in Information Systems|doi=10.48009/1_iis_2005_311-317|issn=1529-7314}}&lt;/ref&gt; Joqarı qol jeterlilikke iye sistemalar hár waqıtta qol jeterli bolıwǵa umtıladı, elektr quwatı óshiriliwi, apparatlıq buzılıwlar hám sistema jańalanıwları sebepli xızmet kórsetiwdiń buzılıwınıń aldın aladı. Qol jeterlilikti támiyinlew, sonday-aq, maqsetli sistemaǵa kelip túsetuǵın xabarlardıń aǵımı sıyaqlı xızmet kórsetiwden bas tartıw hújimleriniń aldın alıwdı óz ishine aladı, bul sistemanı tiykarınan óshirip taslawǵa májbúrleydi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=September 2010|title=Protection Against Denial of Service Attacks: A Survey|journal=[[The Computer Journal|Comput. J.]]|doi=10.1093/comjnl/bxp078}}&lt;/ref&gt;

Informaciyalıq qáwipsizlik tarawında, qoljetimlilik kóbinese tabıslı informaciyalıq qáwipsizlik baǵdarlamasınıń eń áhmiyetli bólimleriniń biri sıpatında qaralıwı múmkin. Aqır-aqıbetinde, aqırǵı paydalanıwshılar óz xızmet wazıypaların orınlay alıwı kerek; qol jeterlilikti támiyinlew arqalı shólkem óz múddeli tárepleri kútetuǵın standartlarǵa say jumıs isley aladı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Be Able To Perform a Clinical Activity |date=2020-02-02 |url=http://dx.doi.org/10.32388/dine5x |work=Definitions |access-date=2021-05-29 |publisher=Qeios |doi=10.32388/dine5x |s2cid=241238722}}&lt;/ref&gt; Bul proksi konfiguraciyaları, sırttan veb-resurslarǵa kiriw, ulıwma paydalanılatuǵın disklerge kiriw hám elektron xat jiberiw múmkinshiligi sıyaqlı máselelerdi óz ishine alıwı múmkin. Basshılar kóbinese informaciyalıq qáwipsizliktiń texnikalıq tárepin túsinbeydi hám qol jeterlilikti ańsat sheshim sıpatında kóredi, biraq bul kóbinese tarmaq operaciyaları, rawajlandırıw operaciyaları, waqıyalarǵa juwap beriw hám siyasat/ózgerislerdi basqarıw sıyaqlı kóplegen hár qıylı shólkemlestiriw toparlarınıń birge islesiwin talap etedi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Information technology. Information security incident management |url=http://dx.doi.org/10.3403/30387743 |access-date=2021-05-29 |publisher=BSI British Standards |doi=10.3403/30387743}}&lt;/ref&gt; Tabıslı informaciyalıq qáwipsizlik komandası &quot;CIA&quot; triadasın nátiyjeli túrde támiyinlew ushın kóplegen hár qıylı áhmiyetli wazıypalardı birlestiriw hám úylestiriwdi óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Blum |first=Dan |title=Identify and Align Security-Related Roles |date=2020 |url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-4842-5952-8_2 |work=Rational Cybersecurity for Business |pages=31–60 |access-date=2021-05-29 |place=Berkeley, CA |publisher=Apress |doi=10.1007/978-1-4842-5952-8_2 |isbn=978-1-4842-5951-1 |s2cid=226626983}}&lt;/ref&gt;

=== Qosımsha qáwipsizlik maqsetleri ===
Klassikalıq CIA triadası qáwipsizlik maqsetlerinen tısqarı, ayırım shólkemler túpnusqalıq, juwapkershilik, biykarlamaw hám isenimlilik sıyaqlı qáwipsizlik maqsetlerin de kirgizgisi keliwi múmkin.

==== Biykarlamaw ====
Nızamda bas tartpawshılıq (biykarlamaw) adamnıń shártnama boyınsha óz minnetlemelerin orınlaw niyetin ańlatadı. Sonday-aq, bul operaciyanıń bir tárepi operaciyanı alǵanın biykarlay almaytuǵının, al ekinshi tárep operaciyanı jibergenin biykarlay almaytuǵının bildiredi.&lt;ref name=&quot;BidgoliHandbook06&quot;&gt;{{Cite book|author=McCarthy, C.|title=Handbook of Information Security, Threats, Vulnerabilities, Prevention, Detection, and Management|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2006|isbn=9780470051214|editor=Bidgoli, H.|pages=49–76|chapter=Digital Libraries: Security and Preservation Considerations}}&lt;/ref&gt;

Este saqlaw kerek, kriptografiyalıq sistemalar sıyaqlı texnologiyalar bas tartpawshılıq háreketlerine járdem bere alsa da, bul túsinik tiykarınan texnologiya shegarasınan asıp ótetuǵın nızamlıq túsinik bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Information technology. Open systems interconnection. Security frameworks for open systems |url=http://dx.doi.org/10.3403/01110206u |access-date=2021-05-29 |publisher=BSI British Standards |doi=10.3403/01110206u}}&lt;/ref&gt; Mısalı, xabardıń jiberwshiniń jeke gilti menen qol qoyılǵan cirlı qoltańbaǵa sáykes keletuǵının hám sonlıqtan tek jiberiwshi ǵana xabardı jibere alatuǵının hám onı qápelimde hesh kim ózgerte almaytuǵının (maǵlıwmatlar pútinligi) kórsetiw jetkiliksiz.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Christofori |first=Ralf |title=Thus could it have been |date=2014-01-01 |work=Julio Rondo — O.k., Meta Memory |publisher=Wilhelm Fink Verlag |doi=10.30965/9783846757673_003 |doi-broken-date=November 1, 2024 |isbn=978-3-7705-5767-7}}&lt;/ref&gt; Ayıplanıwshı jiberiwshi óz gezeginde cifrlı qoltańba algoritminiń hálsiz yamasa kemshilikli ekenin kórsete aladı yamasa onıń qoltańba giltiniń buzılǵanın aytıwı ya dálillewi múmkin. Bul buzıwshılıqlar ushın ayıp jiberiwshide bolıwı ya bolmawı múmkin, hám bunday tastıyıqlawlar jiberiwshini juwapkershilikten azat etiwi ya etpewi múmkin, biraq bul tastıyıqlaw qoltańbanıń sózsiz túrde túpnusqalıqtı hám pútinlikti dálilleydi degen pikirdi biykarlaydı. Solay etip, jiberiwshi xabardan bas tartıwı múmkin (sebebi túpnusqalıq hám pútinlik biykarlaw ushın aldın ala shártler bolıp tabıladı).&lt;ref&gt;{{Citation |last=Le May |first=I. |title=Structural Integrity in the Petrochemical Industry |date=2003 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b0-08-043749-4/01001-6 |work=Comprehensive Structural Integrity |pages=125–149 |access-date=2021-05-29 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b0-08-043749-4/01001-6 |isbn=978-0-08-043749-1}}&lt;/ref&gt;

=== Basqa Modeller ===
1992-jılı dúzilip, 2002-jılı qayta kórip shıǵılǵan OECD-niń Informaciya Sistemaları hám Tarmaqlarınıń Qáwipsizligi boyınsha Kórsetpeleri&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.oecd.org/dataoecd/16/22/15582260.pdf|bet=oecd.org|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110516085505/http://www.oecd.org/dataoecd/16/22/15582260.pdf|arxivsáne=May 16, 2011|qaralǵan sáne=2014-01-17}}&lt;/ref&gt; ulıwma qabıl etilgen toǵız principti usındı: xabardarlıq, juwapkershilik, juwap qaytarıw, etika, demokratiya, qáwip-qáterdi bahalaw, qáwipsizlikti joybarlaw hám ámelge asırıw, qáwipsizlikti basqarıw hám qayta bahalaw. Bularǵa tiykarlanıp, 2004-jılı NIST-tiń Informaciyalıq Texnologiyalar Qáwipsizligi boyınsha Injenerlik Principleri&lt;ref name=&quot;NIST&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-27A/SP800-27-RevA.pdf|bet=Engineering Principles for Information Technology Security|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110815124528/http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-27A/SP800-27-RevA.pdf|arxivsáne=2011-08-15|avtor=Stoneburner|at=G.|jıl=2004|baspaxana=csrc.nist.gov|doi=10.6028/NIST.SP.800-27rA|qaralǵan sáne=2011-08-28}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFStoneburnerHaydenFeringa2004&quot;&gt;Stoneburner, G.; Hayden, C.; Feringa, A. (2004). [https://web.archive.org/web/20110815124528/http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-27A/SP800-27-RevA.pdf &quot;Engineering Principles for Information Technology Security&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. csrc.nist.gov. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.6028/NIST.SP.800-27rA|10.6028/NIST.SP.800-27rA]]. Archived from [http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-27A/SP800-27-RevA.pdf the original] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; on August 15, 2011&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;August 28,&lt;/span&gt; 2011&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 33 principti usındı. 

1998-jılı Donn Parker klassikalıq &quot;CIA&quot; triadasına alternativ model usındı, ol onı informaciyanıń altı atomlıq elementi dep atadı. Bul elementler: qupıyalılıq, iyelik, pútinlik, [[Autentifikaciya|túpnusqalıq]], qoljeterlilik hám paydalılıq. Parker Geksadasınıń artıqmashlıqları qáwipsizlik qánigeleri arasında talqılaw teması bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.isc2.org/isc2_blog/2008/12/cia-triad-versus-parkerian-hexad.html|bet=(ICS)2 Blog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171117003743/http://blog.isc2.org/isc2_blog/2008/12/cia-triad-versus-parkerian-hexad.html|arxivsáne=November 17, 2017|avtor=Slade|at=Rob|qaralǵan sáne=November 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

2011-jılı The Open Group informaciya qáwipsizligin basqarıw standartı O-ISM3-ti járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ism3.com/node/39|bet=Open Information Security Maturity Model|avtor=Aceituno|at=Vicente|qaralǵan sáne=12 February 2017}}&lt;/ref&gt; Bul standart qáwipsizliktiń tiykarǵı túsinikleriniń operaciyalıq anıqlamasın usındı, &quot;qáwipsizlik maqsetleri&quot; dep atalatuǵın elementler menen, olar kiriw múmkinshiligin basqarıw (9), qoljeterlilik (3), informaciya sapası (1), sáykeslik hám texnikalıq (4) máselelerge baylanıslı.

== Qáwip-qáterdi basqarıw ==
Qáwip — bul informaciyalıq aktivke zıyan keltiretuǵın yamasa onıń joǵalıwına alıp keletuǵın jaman nárseniń júz beriw itimallıǵı. Qáte kemshilik — bul informaciyalıq aktivke qáwip keltiriw yamasa zıyan keltiriw ushın paydalanılıwı múmkin bolǵan kemshilik. Qáwip-qáter — bul zıyan keltiriw potencialına iye hár qanday nárse (adam qolı menen jasalǵan yamasa tábiyǵıy hádiyse). Qáwip-qáterdiń qáte kemshilikten paydalanıp zıyan keltiriw itimallıǵı qáwipti payda etedi. Qáwip-qáter kemshilikten paydalanıp zıyan keltirgende, ol tásir etedi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Randall |first=Alan |title=Harm, risk, and threat |url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511974557.003 |work=Risk and Precaution |pages=31–42 |year=2011 |access-date=2021-05-29 |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |doi=10.1017/cbo9780511974557.003 |isbn=978-0-511-97455-7}}&lt;/ref&gt; Informaciya qáwipsizligi kontekstinde, tásir — bul qoljeterlilik, pútinlik hám qupıyalılıqtıń joǵalıwı, hám múmkin basqa da joǵaltıwlar (tabıstıń joǵalıwı, ómirdiń joǵalıwı, múlktiń joǵalıwı).

2006-jılǵı Sertifikatlanǵan Informaciyalıq Sistemalar Auditorı (CISA) Kórip shıǵıw Qollanbası qáwip-qáterdi basqarıwdı bılay anıqlaydı: &quot;shólkemniń biznes maqsetlerine erisiwde paydalanılatuǵın informaciya resurslarına qáwip-qáterler hám kemshiliklerdi anıqlaw, hám shólkem ushın [[Informaciya túsinigi|informaciya]] resursınıń qunına tiykarlanıp, qáwipti qabıl etiwge bolatuǵın dárejege shekem tómenletiw ushın qanday qarsı ilajlar,&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Cannon|first=David L.|title=CISA: Certified Information Systems Auditor Study Guide}}&lt;/ref&gt; qollanıw kerek ekenligi haqqında sheshim qabıllaw processi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=CISA Review Manual 2006}}&lt;/ref&gt;

Bul anıqlamada eki nárse anıqlawdı talap etiwi múmkin. Birinshi, qáwip-qáterdi basqarıw processi úziliksiz, qaytalanatuǵın process. Ol sheksiz qaytalanıwı kerek. Biznes ortalıq úziliksiz ózgerip turadı hám hár kúni jańa qáwip-qáterler hám kemshilikler payda boladı. Ekinshi, qáwip-qáterlerdi basqarıw ushın qollanılatuǵın qarsı ilajlardı (baqlawlardı) tańlaw ónimdarlıq, qárejet, qarsı ilajlardıń nátiyjeliligi hám qorǵalıp atırǵan informaciyalıq aktivtiń qunı arasında teńsalmaqlılıqtı saqlawı kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |title=All Countermeasures Have Some Value, But No Countermeasure Is Perfect |url=http://dx.doi.org/10.1007/0-387-21712-6_14 |work=Beyond Fear |pages=207–232 |year=2003 |access-date=2021-05-29 |place=New York |publisher=Springer-Verlag |doi=10.1007/0-387-21712-6_14 |isbn=0-387-02620-7}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, bul processlerdiń sheklewleri bar, sebebi qáwipsizlik buzılıwları ádette siyrek júz beredi hám belgili bir kontekstte payda boladı, onı ańsat qaytalaw múmkin emes. Solay etip, hár qanday process hám qarsı ilaj ózi de kemshilikler ushın bahalanıwı kerek. Barlıq qáwip-qáterlerdi anıqlaw múmkin emes, sonday-aq barlıq qáwip-qáterlerdi saplastırıw da múmkin emes. Qalǵan qáwip-qáter &quot;qaldıq qáwip-qáter&quot; dep ataladı.

Qáwip-qáterdi bahalaw biznestiń belgili tarawları boyınsha bilimge iye adamlar toparı tárepinen ámelge asırıladı. Topar aǵzalıǵı biznestiń hár qıylı bólimleri bahalanǵanda waqıt ótiwi menen ózgeriwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dx.doi.org/10.3386/w18137|bet=Does Mutual Fund Performance Vary over the Business Cycle?|avtor=de Souza|at=André|sáne=June 2012|doi=10.3386/w18137}}&lt;/ref&gt; Bahalaw xabardar pikirge tiykarlanǵan subyektiv sapalıq analizdi qollanıwı múmkin, yamasa isenimli dollar kórsetkishleri hám tariyxıy maǵlıwmatlar bar bolǵan jaǵdayda, analiz san jaǵınan analizdi qollanıwı múmkin.

Izertlewler kórsetkenindey, kópshilik informaciyalıq sistemalardaǵı eń hálsiz noqat — bul adam paydalanıwshı, operator, dizayner yamasa basqa adam.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Kiountouzis|first1=E.A.|last2=Kokolakis|first2=S.A.|title=Information systems security: facing the information society of the 21st century|publisher=Chapman &amp; Hall, Ltd.|location=London|isbn=978-0-412-78120-9|date=1996-05-31}}&lt;/ref&gt; ISO/IEC 27002:2005 Informaciyalıq qáwipsizlikti basqarıw boyınsha ámeliy kodeksi qáwip-qáterdi bahalaw waqtında tómendegilerdi úyreniwdi usınıs etedi:

* qáwipsizlik siyasatı,
* informaciyalıq qáwipsizlikti shólkemlestiriw,
* aktivlerdi basqarıw,
* adam resursları qáwipsizligi,
* fizikalıq hám átirap ortalıq qáwipsizligi,
* [[kommunikaciya]] hám operaciyalardı basqarıw,
* kiriw múmkinshiligin basqarıw,
* informaciyalıq sistemalardı satıp alıw, rawajlandırıw hám texnikalıq xızmet kórsetiw,
* informaciyalıq qáwipsizlik waqıyaların basqarıw,
* biznestiń úziliksizligin basqarıw,
* normativlik talaplarǵa sáykeslik.

Keń mániste, qáwip-qáterlerdi basqarıw processi tómendegilerden ibarat:&lt;ref name=&quot;NewsomeAPract13&quot;&gt;{{Cite book|title=A Practical Introduction to Security and Risk Management|author=Newsome, B.|publisher=SAGE Publications|pages=208|year=2013|isbn=9781483324852}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WhitmanManage16&quot;&gt;{{Cite book|title=Management of Information Security|author=Whitman, M.E.|publisher=Cengage Learning|pages=592|year=2016|isbn=9781305501256}}&lt;/ref&gt;

# Aktivlerdi anıqlaw hám olardıń qunın bahalaw. Buǵan kiredi: adamlar, imaratlar, [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinlew]], [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiyinlew]], [[Maǵlıwmatlar jıynaǵı|maǵlıwmatlar]] (elektron, baspa, basqa), resurslar.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Hardware, Fabrics, Adhesives, and Other Theatrical Supplies |date=2013-03-20 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780080958392-20 |work=Illustrated Theatre Production Guide |pages=203–232 |access-date=2021-05-29 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9780080958392-20 |isbn=978-0-08-095839-2}}&lt;/ref&gt;
# Qáwip-qáter bahalawın ótkeriw. Buǵan kiredi: tábiyiy hádiyseler, urıs háreketleri, baxıtsız waqıyalar, shólkem ishinen yamasa sırtınan kelip shıǵatuǵın zıyanlı háreketler.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Reason |first=James |title=Perceptions of Unsafe Acts |date=2017-03-02 |url=http://dx.doi.org/10.1201/9781315239125-7 |work=The Human Contribution |pages=69–103 |access-date=2021-05-29 |publisher=CRC Press |doi=10.1201/9781315239125-7 |isbn=978-1-315-23912-5}}&lt;/ref&gt;
# Hálsizlikti (kemshilikti) bahalawdı ótkeriw hám hár bir kemshilik ushın onıń paydalanılıw itimallıǵın esaplaw. Siyasatlardı, proceduralardı, standartlardı, oqıtıwdı, fizikalıq qáwipsizlikti, sapanı baqlawdı, texnikalıq qáwipsizlikti bahalaw.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Information Security Procedures and Standards |date=2017-03-27 |url=http://dx.doi.org/10.1201/9781315372785-5 |work=Information Security Policies, Procedures, and Standards |pages=81–92 |access-date=2021-05-29 |place=Boca Raton, FL |publisher=Auerbach Publications |doi=10.1201/9781315372785-5 |isbn=978-1-315-37278-5}}&lt;/ref&gt;
# Hár bir qáwip-qáterdiń hár bir aktivke tásirin esaplaw. Sapalıq analiz yamasa sanlıq analizdi qollanıw.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Figure S1: Analysis of the prognostic impact of each single signature gene|pages=e9437|author=Zhuang}}&lt;/ref&gt;
# Sáykes basqarıw ilajların anıqlaw, tańlaw hám ámelge asırıw. Proporcional juwap beriw. Ónimdarlıqtı, qárejetlerdiń nátiyjeliligin hám aktivtiń qunın esapqa alıw.&lt;ref&gt;{{Cite journal|author=Standaert|title=CO4 Cost-Effectiveness Analysis — Appropriate for All Situations?|pages=A2}}&lt;/ref&gt;
# Basqarıw ilajlarınıń nátiyjeliligin bahalaw. Basqarıw ilajları ónimdarlıqtıń aytarlıqtay joǵaltıwlarısız talap etiletuǵın qárejet nátiyjeli qorǵawdı támiyinlewin támiyinlew.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=GRP canopies provide cost-effective over-door protection|pages=8}}&lt;/ref&gt;

Hár qanday berilgen qáwip ushın, basqarıw aktivtiń salıstırmalı tómen bahası, júz beriw jiyiliginiń salıstırmalı tómenligi hám bizneske tásiriniń salıstırmalı tómenligi tiykarında qáwipti qabıl etiwdi tańlawı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dx.doi.org/10.1787/888933171410|bet=Figure 2.3. Relative risk of being a low performer depending on personal circumstances (2012)|doi=10.1787/888933171410|qaralǵan sáne=2021-05-29}}&lt;/ref&gt; Yamasa, basshılıq qáwipti azaytıw ushın sáykes basqarıw ilajların tańlaw hám ámelge asırıw arqalı qáwipti jumsartıwdı tańlawı múmkin. Ayırım jaǵdaylarda, qáwipti qamsızlandırıw satıp alıw yamasa basqa bizneske tapsırıw arqalı basqa bizneske ótkeriwge boladı.&lt;ref name=&quot;SP80030&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://csrc.nist.gov/publications/detail/sp/800-30/archive/2002-07-01|bet=NIST SP 800-30 Risk Management Guide for Information Technology Systems|avtor=Stoneburner|at=Gary|jıl=2002|doi=10.6028/NIST.SP.800-30|qaralǵan sáne=18 January 2022}}&lt;/ref&gt; Ayırım qáwiplerdiń haqıyqıylıǵı dawlı bolıwı múmkin. Bunday jaǵdaylarda basshılıq qáwipti biykarlawdı tańlawı múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=May I Choose? Can I Choose? Oppression and Choice |work=A Theory of Freedom |year=2012 |publisher=Palgrave Macmillan |doi=10.1057/9781137295026.0007 |isbn=978-1-137-29502-6}}&lt;/ref&gt;

=== Qáwipsizlik basqarıw ilajları ===
Sáykes qáwipsizlik basqarıw ilajların tańlaw hám ámelge asırıw dáslep shólkemge qáwipti qabıl etiwge bolatuǵın dárejege shekem tómenletiwge járdem beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Parker|first1=Donn B.|date=January 1994|title=A Guide to Selecting and Implementing Security Controls|url=http://dx.doi.org/10.1080/10658989409342459|doi=10.1080/10658989409342459}}&lt;/ref&gt; Basqarıw ilajların tańlaw qáwip bahalawına tiykarlanıwı hám onnan keyin ámelge asırılıwı kerek.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Zoccali|first1=Carmine|last2=Mallamaci|first2=Francesca|date=2007-09-25|title=Guest Editor: Rajiv Agarwal: Cardiovascular Risk Profile Assessment and Medication Control Should Come First|url=http://dx.doi.org/10.1111/j.1525-139x.2007.00317.x|doi=10.1111/j.1525-139x.2007.00317.x}}&lt;/ref&gt; Basqarıw ilajları tábiyatına qaray hár qıylı bolıwı múmkin, biraq tiykarınan olar maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵın, pútinligin yamasa qol jeterliligin qorǵaw usılları bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.3403/9780580829109|title=Guide to the Implementation and Auditing of ISMS Controls based on ISO/IEC 27001|date=2013-11-01|location=London|doi=10.3403/9780580829109}}&lt;/ref&gt; ISO/IEC 27001 hár qıylı tarawlarda basqarıw ilajların anıqlaǵan.&lt;ref name=&quot;JohnsonSecurity15&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=X7SYBAAAQBAJ&amp;pg=PA9|title=Security Controls Evaluation, Testing, and Assessment Handbook|last1=Johnson, L.}}&lt;/ref&gt; Shólkemler shólkemniń talaplarına muwapıq qosımsha basqarıw ilajların ámelge asıra aladı. ISO/IEC 27002 shólkemlik maǵlıwmat qáwipsizligi standartları boyınsha kórsetpe usınadı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Information technology. Security techniques. Mapping the revised editions of ISO/IEC 27001 and ISO/IEC 27002 |url=http://dx.doi.org/10.3403/30310928 |access-date=2021-05-29 |publisher=BSI British Standards |doi=10.3403/30310928}}&lt;/ref&gt;

== Tereń qorǵanıw ==
[[Fayl:Defense_In_Depth_-_Onion_Model.svg|oñğa|nobaý|Tereń qorǵanıwdıń piyaz modeli]]
Tereń qorǵanıw — bul ayırım komponentler islemey qalǵan jaǵdayda da qorǵanıwdı saqlap qalıwǵa mólsherlengen bir-birin qaplaytuǵın qáwipsizlik sistemalarına tiykarlanǵan tiykarǵı qáwipsizlik filosofiyası. Bul usıl bir ǵana qáwipsizlik ilajına iseniw ornına, bult hám tarmaq noqatlarında qáwipsizlik basqarıwdıń bir neshe qatlamların birgelikte qollanadı. Bul usıl kirgiziw anıqlaw sistemaları menen birge fayrvollardı, jumıs stolı antivirusı menen birge elektron pochta filtrlew xızmetlerin hám dástúriy tarmaq qorǵanıwı menen birge bult tiykarındaǵı qáwipsizlikti óz ishine aladı.
Bul koncepciyanı administrativlik, logikalıq hám fizikalıq basqarıwdıń úsh ayrıqsha qatlamı arqalı ámelge asırıwǵa boladı,&lt;ref name=&quot;Administrative Controls&quot;&gt;{{Citation |title=Administrative Controls |date=2003-03-26 |url=http://dx.doi.org/10.1201/9780203507933-6 |work=Occupational Ergonomics |pages=443–666 |access-date=2021-05-29 |publisher=CRC Press |doi=10.1201/9780203507933-6 |isbn=978-0-429-21155-3}}&lt;/ref&gt; yamasa onı orayında maǵlıwmatlar bolǵan, átirapında adamlar, tarmaq qáwipsizligi, xost tiykarındaǵı qáwipsizlik hám qollanba qáwipsizligi qatlamları menen qorshalǵan piyaz modeli sıpatında kóz aldımızǵa keltiriwge boladı. Bul strategiya qáwipsizlik tek texnologiyanı emes, sonday-aq birgelikte isleytuǵın adamlar menen processlerdi de óz ishine alatuǵının ayrıqsha kórsetedi, bunda haqıyqıy waqıt rejiminde monitoring hám juwap qaytarıw áhmiyetli komponentler bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;schneier2006&quot; /&gt;

== Klassifikaciya ==
Informaciya qáwipsizligi hám qáwip-qáterdi basqarıwdıń áhmiyetli aspekti — informaciyanıń qádirin túsiniw hám informaciya ushın sáykes proceduralar menen qorǵaw talapların belgilew.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Overview |date=2001-12-20 |work=Information Security Policies, Procedures, and Standards |publisher=Auerbach Publications |doi=10.1201/9780849390326.ch1 |isbn=978-0-8493-1137-6}}&lt;/ref&gt; Barlıq informaciyalar birdey emes, sonlıqtan barlıq informaciyalar birdey dárejede qorǵawdı talap etpeydi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Electrical protection relays. Information and requirements for all protection relays |url=http://dx.doi.org/10.3403/bs142-1 |access-date=2021-05-29 |publisher=BSI British Standards |doi=10.3403/bs142-1}}&lt;/ref&gt; Bul informaciyaǵa qáwipsizlik klassifikaciyasın beriwdi talap etedi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Supplemental Information 4: List of all combined families in alphabetical order assigned in MEGAN vers. 5.11.3.|journal=PeerJ|date=6 February 2019|volume=7|pages=e6379|doi=10.7717/peerj.6379/supp-4|last1=Dibattista|first1=Joseph D.|last2=Reimer|first2=James D.|last3=Stat|first3=Michael|last4=Masucci|first4=Giovanni D.|last5=Biondi|first5=Piera|last6=Brauwer|first6=Maarten De|last7=Bunce|first7=Michael}}&lt;/ref&gt; Informaciyalardı klassifikaciyalawdaǵı birinshi qádem — joqarı basshılıq aǵzasın klassifikaciyalanıwı kerek bolǵan belgili bir informaciyanıń iyesi sıpatında anıqlaw. Keyin klassifikaciya siyasatın islep shıǵıw kerek.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Kim|first1=Sung-Won|date=2006-03-31|title=A Quantitative Analysis of Classification Classes and Classified Information Resources of Directory|journal=Journal of Information Management&lt;!--This is not the predatory journal of the same name--&gt;|volume=37|pages=83–103|doi=10.1633/jim.2006.37.1.083}}&lt;/ref&gt; Siyasat hár qıylı klassifikaciya belgilerin súwretlewi, informaciyaǵa belgili bir belgi beriw kriteriylerin anıqlawı hám hár bir klassifikaciya ushın zárúr qáwipsizlik basqarıwların dizimge alıwı kerek.

Informaciyaǵa qanday klassifikaciya beriliwi kerek ekenligine tásir etetuǵın ayırım faktorlarǵa informaciyanıń shólkem ushın qanshelli qádirli ekenligi, informaciyanıń qanshelli eski ekenligi hám informaciyanıń eskirgen-eskirmegenligi kiredi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Welcome to the Information Age |date=2015-09-11 |url=http://dx.doi.org/10.1002/9781119200642.ch5 |work=Overload! |pages=43–65 |access-date=2021-05-29 |place=Hoboken, NJ, US |publisher=John Wiley &amp; Sons, Inc. |doi=10.1002/9781119200642.ch5 |isbn=978-1-119-20064-2}}&lt;/ref&gt; Informaciyanı klassifikaciyalawda nızamlar hám basqa da regulyatorlıq talaplar da áhmiyetli esaplanadı. Informaciyalıq Sistemalardı Audit hám Baqlaw Associaciyası (ISACA) hám onıń Informaciya Qáwipsizligi ushın Biznes Modeli de qáwipsizlik qánigeleri ushın qáwipsizlikti sistemalı kózqarastan izertlew quralı bolıp xızmet etedi, bul qáwipsizlikti ulıwma basqarıwǵa bolatuǵın ortalıqtı jaratıp, haqıyqıy qáwip-qáterlerdi sheshiwge múmkinshilik beredi.&lt;ref name=&quot;ISACA-BMIS&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.isaca.org/KNOWLEDGE-CENTER/BMIS/Pages/Business-Model-for-Information-Security.aspx|bet=Business Model for Information Security (BMIS)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180126072505/https://www.isaca.org/KNOWLEDGE-CENTER/BMIS/Pages/Business-Model-for-Information-Security.aspx|arxivsáne=26 January 2018|baspaxana=ISACA|qaralǵan sáne=25 January 2018}}&lt;/ref&gt;

Tańlanǵan hám qollanılǵan informaciya qáwipsizligi klassifikaciya belgileriniń túri shólkemniń tábiyatına baylanıslı boladı, mısallar tómendegishe:

* Biznes tarawında, belgiler: Jámiyetlik, Sezgir, Jeke, Qupıya.
* Húkimet tarawında, belgiler: Klassifikaciyalanbaǵan, Rásmiy emes, Qorǵalǵan, Qupıya, Sır, Joqarı dárejeli sır, hám olardıń inglis tilinde emes alternativleri.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=McAuliffe|first=Leo|date=January 1987|title=Top secret/trade secret: Accessing and safeguarding restricted information|url=http://dx.doi.org/10.1016/0740-624x(87)90068-2|journal=Government Information Quarterly|volume=4|issue=1|pages=123–124|doi=10.1016/0740-624x(87)90068-2|issn=0740-624X}}&lt;/ref&gt;
* Tarawlar aralıq strukturalarda, Svetofor Protokolı, ol tómendegilerden ibarat: Aq, Jasıl, Sarı, hám Qızıl.
* Jeke tarawda, Finanslıq sıyaqlı bir belgi. Buǵan onlayn bank operaciyaları sıyaqlı aqsha basqarıwǵa baylanıslı iskerlikler kiredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Iqbal|first=Javaid|date=2023-01-05|title=Financial information security behavior in online banking|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/02666669221149346|journal=Information Development|volume=40|issue=4|pages=550–565|doi=10.1177/02666669221149346|issn=0266-6669}}&lt;/ref&gt;

Shólkemdegi barlıq xızmetkerler, sonday-aq biznes sherikler klassifikaciya sxeması boyınsha oqıtılıwı kerek hám hár bir klassifikaciya ushın talap etiletuǵın qáwipsizlik baqlawları hám jumıs alıp barıw proceduraların túsiniwi kerek.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=25 February 2021|title=Figure 7: Classification accuracy for each model for all features.|pages=e379|doi=10.7717/peerj-cs.379/fig-7}}&lt;/ref&gt; Belgilengen belgili bir informaciya aktiviniń klassifikaciyası dáwirli túrde qayta kórip shıǵılıwı kerek, bul klassifikaciyanıń ele de sol informaciya ushın sáykes ekenligin tekseriw hám klassifikaciya talap etetuǵın qáwipsizlik baqlawlarınıń ornında ekenligin hám olardıń durıs proceduralar menen orınlanıp atırǵanlıǵın támiyinlew ushın zárúr.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Asset Classification |date=2013-10-16 |url=http://dx.doi.org/10.1201/b15573-18 |work=Information Security Fundamentals |pages=327–356 |access-date=2021-06-01 |publisher=Auerbach Publications |doi=10.1201/b15573-18 |isbn=978-0-429-13028-1}}&lt;/ref&gt;

== Kiriw múmkinshiligin baqlaw ==
Qorǵalǵan informaciyaǵa kiriw múmkinshiligi tek usı informaciyaǵa kiriwge ruqsat etilgen adamlar menen sheklengen bolıwı kerek.&lt;ref name=&quot;ACM Press&quot;&gt;{{Cite book|last1=Almehmadi|first1=Abdulaziz|last2=El-Khatib|first2=Khalil|title=Proceedings of the 6th International Conference on Security of Information and Networks|chapter=Authorized! Access denied, unauthorized! Access granted|date=2013|series=Sin '13|pages=363–367|location=New York, New York, US|publisher=ACM Press|doi=10.1145/2523514.2523612|isbn=978-1-4503-2498-4}}&lt;/ref&gt; Informaciyanı qayta isleytuǵın kompyuter baǵdarlamaları, hám kóp jaǵdaylarda kompyuterler de ruqsat etilgen bolıwı kerek.&lt;ref name=&quot;Peiss 2020 16–39&quot;&gt;{{Citation |last=Peiss |first=Kathy |title=The Country of the Mind Must Also Attack |url=http://dx.doi.org/10.1093/oso/9780190944612.003.0003 |work=Information Hunters |pages=16–39 |year=2020 |access-date=2021-06-01 |publisher=Oxford University Press |doi=10.1093/oso/9780190944612.003.0003 |isbn=978-0-19-094461-2}}&lt;/ref&gt; Bul qorǵalǵan informaciyaǵa kiriwdi baqlaw ushın mexanizmlerdiń ornatılıwın talap etedi.&lt;ref name=&quot;Peiss 2020 16–39&quot; /&gt; Kiriwdi baqlaw mexanizmleriniń quramalılıǵı qorǵalıp atırǵan informaciyanıń qádiri menen teń bolıwı kerek; informaciya qanshelli sezgir yamasa qádirli bolsa, baqlaw mexanizmleri de sonshelli kúshli bolıwı kerek. Kiriwdi baqlaw mexanizmleri qurılatuǵın tiykar identifikaciyalaw hám [[Autentifikaciya|autentifikaciyalawdan]] baslanadı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Information technology. Personal identification. ISO-compliant driving licence |url=http://dx.doi.org/10.3403/30170670u |access-date=2021-06-01 |publisher=BSI British Standards |doi=10.3403/30170670u}}&lt;/ref&gt;

Kiriwdi baqlaw ulıwma úsh basqıshta qaraladı: identifikaciyalaw, [[Autentifikaciya|autentifikaciyalaw]] hám [[Avtorizatsiya|avtorizaciyalaw]].&lt;ref&gt;{{Cite book|first=Omar|last=Santos|title=Ccna security 210-260 official cert guide.|date=2015|publisher=Cisco press|isbn=978-1-58720-566-8|oclc=951897116}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AndressTheBasics14&quot;&gt;{{Cite book|last=Andress, J.|title=The Basics of Information Security: Understanding the Fundamentals of InfoSec in Theory and Practice|publisher=Syngress|isbn=9780128008126}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFAndress,_J.2014&quot;&gt;Andress, J. (2014). [https://books.google.com/books?id=9NI0AwAAQBAJ&amp;pg=PA6 ''The Basics of Information Security: Understanding the Fundamentals of InfoSec in Theory and Practice'']. Syngress. p.&amp;nbsp;240. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/9780128008126|&lt;bdi&gt;9780128008126&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

=== Identifikaciyalaw ===
Identifikaciyalaw — bul birewdiń kim ekenligi yamasa bir nárseniń ne ekenligi haqqındaǵı tastıyıqlaw. Eger adam &quot;Sálem, meniń atım Djon Dou&quot; degen tastıyıqlawdı berse, ol óziniń kim ekenligi haqqında talap etip atır.&lt;ref&gt;{{Citation |title=What is Assertion? |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203169186_chapter_one |work=ASSERTION TRAINING |pages=1–7 |year=1991 |access-date=2021-06-01 |place=Abingdon, UK |publisher=Taylor &amp; Francis |doi=10.4324/9780203169186_chapter_one |isbn=978-0-203-28556-5}}&lt;/ref&gt; Biraq, onıń talabı haqıyqıy bolıwı da, bolmawı da múmkin. Djon Douǵa qorǵalǵan informaciyaǵa kiriw múmkinshiligi berilmesten aldın, Djon Dou bolıwǵa talap etip atırǵan adamnıń haqıyqattan da Djon Dou ekenligin tekseriw zárúr boladı. Ádette talap paydalanıwshı atı túrinde boladı. Sol paydalanıwshı atın kirgiziw arqalı siz &quot;Men usı paydalanıwshı atı tiyisli bolǵan adamman&quot; dep talap etesiz.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rfc-editor.org/info/rfc1929|bet=Username/Password Authentication for SOCKS V5|avtor=Leech|at=M.|sáne=March 1996|doi=10.17487/rfc1929|qaralǵan sáne=18 January 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Autentifikaciyalaw ===
Autentifikaciyalaw — bul identifikaciya talabın tekseriw háreketi. Djon Dou bankke aqsha alıw ushın kirgende, ol bank xızmetkerine óziniń Djon Dou ekenligin aytadı, yaǵnıy identifikaciya talabın beredi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Kirk |first=John |title=Teller, Seller, Union Activist: Class Formation and Changing Bank Worker Identities |date=2011 |url=http://dx.doi.org/10.1057/9780230305625_6 |work=Work and Identity |pages=124–148 |access-date=2021-06-01 |place=London |publisher=Palgrave Macmillan UK |doi=10.1057/9780230305625_6 |isbn=978-1-349-36871-6 |last2=Wall |first2=Christine}}&lt;/ref&gt; Bank xızmetkeri onnan fotosúwreti bar hújjetti kórsetiwdi soraydı, sonda ol xızmetkerge óziniń transport basqarıwshı gúwalıǵın beredi. Bank xızmetkeri gúwalıqta Djon Dou dep jazılǵanın tekseredi hám gúwalıqtaǵı fotosúwretti Djon Dou bolıwǵa talap etip turǵan adam menen salıstıradı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Vile |first=John |title=License Checks |url=http://dx.doi.org/10.4135/9781452234243.n462 |work=Encyclopedia of the Fourth Amendment |year=2013 |access-date=2021-06-01 |place=Washington DC |publisher=CQ Press |doi=10.4135/9781452234243.n462 |isbn=978-1-60426-589-7}}&lt;/ref&gt; Eger fotosúwret hám atı sol adamǵa sáykes kelse, onda xızmetker Djon Doudıń ózi talap etken adam ekenligin tastıyıqlaǵan boladı. Usıǵan uqsas, tuwrı paroldi kirgiziw arqalı paydalanıwshı óziniń paydalanıwshı atı tiyisli bolǵan adam ekenligine dálil keltiredi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=He Said/She Said |url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctv6wgjjv.6 |work=My Ghost Has a Name |pages=17–32 |access-date=2021-05-29 |publisher=University of South Carolina Press |doi=10.2307/j.ctv6wgjjv.6 |isbn=978-1-61117-827-2}}&lt;/ref&gt;

Autentifikaciya ushın qollanılatuǵın úsh túrli informaciya bar:&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Supplemental Information 8: Methods used to monitor different types of contact|journal=PeerJ|date=26 October 2020|volume=8|pages=e10221|doi=10.7717/peerj.10221/supp-8|last1=Bacigalupo|first1=Sonny A.|last2=Dixon|first2=Linda K.|last3=Gubbins|first3=Simon|last4=Kucharski|first4=Adam J.|last5=Drewe|first5=Julian A.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Igelnik|first1=Boris M.|last2=Zurada|first2=Jacek|title=Efficiency and scalability methods for computational intellect}}&lt;/ref&gt;

* Siz biletuǵın nárse: PIN-kod, parol yamasa anańızdıń qızlıq familiyası sıyaqlı nárseler&lt;ref&gt;{{Citation |title=The Insurance Superbill Must Have Your Name as the Provider |date=2005-01-01 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203020289-11 |work=Before You See Your First Client |pages=37–38 |access-date=2021-06-01 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9780203020289-11 |isbn=978-0-203-02028-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|first=Joe|last=Kissell|title=Take Control of Your Passwords|isbn=978-1-4920-6638-5|oclc=1029606129}}&lt;/ref&gt;
* Sizde bar nárse: transport basqarıwshı gúwalıǵı yamasa magnitli karta&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=July 2009|title=New smart Queensland driver license announced}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lawrence Livermore National Laboratory. United States. Department of Energy. Office of Scientific and Technical Information|title=A human engineering and ergonomic evaluation of the security access panel interface.|date=1995|publisher=United States. Dept. of Energy|oclc=727181384}}&lt;/ref&gt;
* Siz bolǵan nárse: biometrika, sonıń ishinde alaqan izi, barmaq izi, dawıs úlgisi hám kóz torı skaneri&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Lee|first=Paul|date=April 2017|title=Prints charming: how fingerprints are trailblazing mainstream biometrics}}&lt;/ref&gt;

Kúshli autentifikaciya birden artıq autentifikaciya informaciyasın beriwdi talap etedi (eki faktorlı autentifikaciya). Búgingi kúnde kompyuter sistemalarında paydalanıwshı atı — eń keń tarqalǵan identifikaciya forması, al parol — eń keń tarqalǵan autentifikaciya forması bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dx.doi.org/10.1787/888932392533|bet=Figure 1.5. Marriage remains the most common form of partnership among couples, 2000-07|doi=10.1787/888932392533|qaralǵan sáne=2021-06-01}}&lt;/ref&gt; Paydalanıwshı atları hám paroller óz wazıypasın atqardı, biraq olar barǵan sayın jetkiliksiz bolıp barmaqta.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Modern Concepts of Security|url=https://books.google.com/books?isbn=1481782320}}&lt;/ref&gt; Paydalanıwshı atları hám paroller áste-aqırın waqıtqa tiykarlanǵan bir mártelik parol algoritmleri sıyaqlı quramalıraq autentifikaciya mexanizmleri menen almastırılmaqta yamasa tolıqtırılmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dx.doi.org/10.17487/rfc6560|bet=One-Time Password (OTP) Pre-Authentication|avtor=Richards|at=G.|sáne=April 2012|doi=10.17487/rfc6560}}&lt;/ref&gt;

=== Avtorizaciya ===
Adam, programma yamasa kompyuter sátli identifikaciyalanıp hám autentifikaciyalanǵannan keyin, olardıń qanday informaciyalıq resurslarǵa kiriw huqıqı bar ekenligi hám qanday háreketlerdi orınlawǵa ruqsat etilgenligi (isletiw, kóriw, jaratıw, óshiriw yamasa ózgertiw) anıqlanıwı kerek. Bunı [[Avtorizatsiya|avtorizaciya]] dep ataydı. Informaciyaǵa hám basqa esaplaw xızmetlerine kiriw huqıqın beriw administrativlik siyasat hám proceduralardan baslanadı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Authorization And Approval Program |date=2015-10-23 |url=http://dx.doi.org/10.1002/9781119203964.ch10 |work=Internal Controls Policies and Procedures |pages=69–72 |access-date=2021-06-01 |place=Hoboken, NJ, US |publisher=John Wiley &amp; Sons, Inc. |doi=10.1002/9781119203964.ch10 |isbn=978-1-119-20396-4}}&lt;/ref&gt; Bul siyasatlar qanday informaciya hám esaplaw xızmetlerine kim tárepinen hám qanday shártler astında kiriw múmkinligin belgileydi. Sońınan kiriwdi basqarıw mexanizmleri usı siyasatlardı ámelge asırıw ushın konfiguraciyalanadı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=What responses under what conditions? |date=2019-10-02 |url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctvqc6hn1.12 |work=Local Policies and the European Social Fund |pages=81–102 |access-date=2021-06-01 |publisher=Policy Press |doi=10.2307/j.ctvqc6hn1.12 |isbn=978-1-4473-4652-4 |s2cid=241438707}}&lt;/ref&gt; Hár qıylı esaplaw sistemaları hár qıylı kiriwdi basqarıw mexanizmleri menen támiyinlengen. Ayırımları hátte hár qıylı kiriwdi basqarıw mexanizmlerin tańlaw imkaniyatın beriwi múmkin. Sistema usınatuǵın kiriwdi basqarıw mexanizmi kiriwdi basqarıwdıń úsh usılınıń birewine tiykarlanǵan boladı yamasa úsh usıldıń kombinaciyasınan kelip shıǵıwı múmkin.

Diskreciyalıq emes usıl barlıq kiriwdi basqarıwdı oraylastırılǵan basqarıw astına biriktiredi.&lt;ref name=&quot;discretionary access control&quot;&gt;{{Citation |last=Weik |first=Martin H. |title=Computer Science and Communications Dictionary |date=2000 |page=426 |chapter=discretionary access control |doi=10.1007/1-4020-0613-6_5225 |isbn=978-0-7923-8425-0}}&lt;/ref&gt; Informaciya hám basqa resurslarǵa kiriw ádette shólkemdegi adamnıń funkciyasına (roline) yamasa ol orınlawı kerek bolǵan wazıypalarǵa tiykarlanǵan. Diskreciyalıq usıl informaciya resursınıń jaratıwshısına yamasa iyesine sol resurslarǵa kiriwdi basqarıw imkaniyatın beredi.&lt;ref name=&quot;discretionary access control&quot; /&gt; Májbúriy kiriwdi basqarıw usılında, informaciya resursına berilgen qáwipsizlik klassifikaciyasına tiykarlanıp kiriw huqıqı beriledi yamasa biykarlanadı.

Búgingi kúnde qollanılıp atırǵan ulıwmalıq kiriwdi basqarıw mexanizmleriniń mısallarına tómendegiler kiredi: kóplegen rawajlanǵan [[Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları|maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemalarında]] bar bolǵan rolge tiykarlanǵan kiriwdi basqarıw; [[Unix|UNIX]] hám [[Windows]] operaciyalıq sistemalarında berilgen ápiwayı fayl ruqsatnamaları; Windows tarmaq sistemalarında berilgen Topar Siyasatı Obyektleri; hám kóplegen fayrvollar hám marshrutizatorlarda qollanılatuǵın Kerberos, RADIUS, TACACS hám ápiwayı kiriw dizimleri.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Configuring TACACS and Extended TACACS |date=2002-05-15 |work=Securing and Controlling Cisco Routers |publisher=Auerbach Publications |doi=10.1201/9781420031454.ch11 |isbn=978-0-8493-1290-8}}&lt;/ref&gt;

Nátiyjeli bolıwı ushın, siyasatlar hám basqa qáwipsizlik sharaları ámelge asırılıwı hám saqlanıwı kerek. Nátiyjeli siyasatlar adamlardıń óz háreketleri ushın juwapker bolıwın támiyinleydi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Developing Effective Security Policies |date=2009-12-18 |url=http://dx.doi.org/10.1201/9781420078718-18 |work=Risk Analysis and Security Countermeasure Selection |pages=261–274 |access-date=2021-06-01 |publisher=CRC Press |doi=10.1201/9781420078718-18 |isbn=978-0-429-24979-2}}&lt;/ref&gt; Mısalı, AQSH Ǵaznashılıǵınıń sezgir yamasa jeke múlk informaciyaların qayta islew sistemaları ushın nızamlarında, barlıq sátsiz hám tabıslı autentifikaciya hám kiriw háreketleri jazıp alınıwı kerek, hám barlıq informaciyaǵa kiriwler qanday da bir audit izlerin qaldırıwı kerek dep kórsetilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.treasury.gov/tigta/auditreports/2004reports/200420131fr.html|bet=The Use of Audit Trails to Monitor Key Networks and Systems Should Remain Part of the Computer Security Material Weakness|jumıs=www.treasury.gov|qaralǵan sáne=2017-10-06}}&lt;/ref&gt;

Sonıń menen birge, kiriwdi basqarıw haqqında sóz etkende, biliwi-kerek principi ámelde bolıwı kerek. Bul princip adamǵa óz jumıs funkciyaların orınlawı ushın kiriw huqıqların beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=fixing-canadas-access-to-medicines-regime-what-you-need-to-know-about-bill-c398|url=http://dx.doi.org/10.1163/2210-7975_hrd-9902-0152|access-date=2021-06-01|doi=10.1163/2210-7975_hrd-9902-0152}}&lt;/ref&gt; Bul princip húkimette hár qıylı ruqsatnamalar menen islegende qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Dealing with Uncertain Risks—When to Apply the Precautionary Principle|url=http://dx.doi.org/10.1177/216507990605400102|doi=10.1177/216507990605400102}}&lt;/ref&gt; Hátteki eki bólimdegi eki xızmetkerdiń joqarı dárejeli qupıya ruqsatnaması bolsa da, informaciya almasıw ushın olarda biliwi-kerek zárúrligi bolıwı kerek. Biliwi-kerek principi sheńberinde, tarmaq administratorları xızmetkerlerdiń kereginen artıq informaciyaǵa kiriwiniń aldın alıw ushın olarǵa eń az jeńilliklerdi beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=We Need to Know More About How the Government Censors Its Employees|url=http://dx.doi.org/10.1163/2210-7975_hrd-9970-2016117|access-date=2021-06-01|doi=10.1163/2210-7975_hrd-9970-2016117}}&lt;/ref&gt; Biliwi-kerek principi qupıyalıq-pútinlik-qoljetimlilik triadasın ámelge asırıwǵa járdem beredi. Biliwi-kerek principi triadanıń qupıyalıq bólimine tuwrıdan-tuwrı tásir etedi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Pournelle |first=Jerry |title=1001 Computer Words You Need to Know: The Ultimate Guide To The Language Of Computers |date=2004-04-22 |access-date=2021-07-30 |series=Oxford Scholarship Online |chapter=1001 Computer Words You Need to Know |chapter-url=https://academic.oup.com/book/40772/chapter-abstract/348693201 |publisher=Oxford University Press |language=en |doi=10.1093/oso/9780195167757.003.0007 |isbn=978-0-19-516775-7}}&lt;/ref&gt;

== Kriptografiya ==
Informaciya qáwipsizligi paydalanıwǵa jaramlı informaciyanı ruqsat etilgen paydalanıwshıdan basqa hesh kim paydalana almaytuǵın formaǵa aylandırıw ushın kriptografiyanı qollanadı; bul process shifrlaw dep ataladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Easttom |first=William |title=Elliptic Curve Cryptography |url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-030-63115-4_11 |work=Modern Cryptography |pages=245–256 |year=2021 |access-date=2021-06-01 |place=Cham |publisher=Springer International Publishing |doi=10.1007/978-3-030-63115-4_11 |isbn=978-3-030-63114-7 |s2cid=234106555}}&lt;/ref&gt; Shifrlanǵan (paydalanıwǵa jaramsız etilgen) informaciya kriptografiyalıq giltke iye bolǵan ruqsat etilgen paydalanıwshı tárepinen shifrdı sheshiw procesi arqalı dáslepki paydalanıwǵa jaramlı formasına qayta aylandırılıwı múmkin. Kriptografiya informaciya qáwipsizliginde [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] jiberilip atırǵan waqıtta (elektron túrde yamasa fizikalıq túrde) hám saqlanıp turǵan waqıtta ruqsatsız yamasa tosattan ashılıp qalıwdan qorǵaw ushın qollanıladı.

Kriptografiya informaciya qáwipsizligine basqa da paydalı qollanıwlardı usınadı, sonıń ishinde jetilistirilgen autentifikaciya usılları, xabar daydjestleri, cifrlı qoltańbalar, biykarlawǵa bolmaytuǵınlıq hám shifrlanǵan tarmaq baylanısları bar.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Weiss |first=Jason |title=Message Digests, Message Authentication Codes, and Digital Signatures |date=2004 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-012742751-5/50012-8 |work=Java Cryptography Extensions |pages=101–118 |access-date=2021-06-05 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b978-012742751-5/50012-8 |isbn=978-0-12-742751-5}}&lt;/ref&gt; Telnet hám File Transfer Protocol (FTP) sıyaqlı eski, qáwipsizligi tómenirek qollanbalar áste-aqırın shifrlanǵan tarmaq baylanısların paydalanatuǵın Secure Shell (SSH) sıyaqlı qáwipsizligi joqarıraq qollanbalar menen almastırılmaqta.&lt;ref name=&quot;URK_1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.rfc-editor.org/rfc/pdfrfc/rfc8332.txt.pdf|bet=Use of RSA Keys with SHA-256 and SHA-512 in the Secure Shell (SSH) Protocol|avtor=Bider, D.|sáne=March 2018|baspaxana=The RFC Series|doi=10.17487/RFC8332|qaralǵan sáne=30 November 2023}}&lt;/ref&gt; Sımsız baylanıslar WPA/WPA2 yamasa eskirek (hám qáwipsizligi tómenirek) WEP protokolları arqalı shifrlanıwı múmkin. Sımlı baylanıslar (mısalı, ITU‑T G.hn) shifrlaw ushın AES hám autentifikaciya hám gilt almasıw ushın X.1035 ti paydalanıp qáwipsizlendiriledi. GnuPG yamasa PGP sıyaqlı programmalıq qollanbalar maǵlıwmat faylların hám elektron poshtanı shifrlaw ushın paydalanılıwı múmkin.

Kriptografiya durıs ámelge asırılmaǵan jaǵdayda qáwipsizlik máselelerin keltirip shıǵarıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Bonneau |first=Joseph |title=Why Buy when You Can Rent? |date=2016 |url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-662-53357-4_2 |work=Financial Cryptography and Data Security |volume=9604 |pages=19–26 |access-date=2021-06-05 |series=Lecture Notes in Computer Science |place=Berlin, Heidelberg |publisher=Springer Berlin Heidelberg |doi=10.1007/978-3-662-53357-4_2 |isbn=978-3-662-53356-7 |s2cid=18122687}}&lt;/ref&gt; Kriptografiyalıq sheshimler kriptografiya boyınsha ǵárezsiz ekspertler tárepinen qatań qayta kórip shıǵılǵan industriya tárepinen qabıl etilgen sheshimler tiykarında ámelge asırılıwı kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Coleman |first=Heather |title=What GIS Experts and Policy Professionals Need to Know about Using Marxan in Multiobjective Planning Processes |date=2015-08-01 |url=http://dx.doi.org/10.17128/9781589483651_2 |work=Ocean Solutions, Earth Solutions |access-date=2021-06-05 |publisher=Esri Press |doi=10.17128/9781589483651_2 |isbn=978-1-58948-365-1 |last2=Andron |first2=Jeff}}&lt;/ref&gt; Shifrlaw giltiniń uzınlıǵı hám kúshi de áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı.&lt;ref name=&quot;Key Encryption Key&quot;&gt;{{Citation |last=Landrock |first=Peter |title=Encyclopedia of Cryptography and Security |date=2005 |pages=326–327 |chapter=Key Encryption Key |doi=10.1007/0-387-23483-7_220 |isbn=978-0-387-23473-1}}&lt;/ref&gt; Hálsiz yamasa júdá qısqa gilt hálsiz shifrlawdı payda etedi.&lt;ref name=&quot;Key Encryption Key&quot; /&gt; Shifrlaw hám shifrdı sheshiw ushın paydalanılatuǵın giltler basqa da qupıya maǵlıwmatlar sıyaqlı birdey dárejede qatań qorǵalıwı kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Giri |first=Debasis |title=Information Security and Assurance |date=2010 |url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-13365-7_9 |volume=76 |pages=86–96 |access-date=2021-06-05 |series=Communications in Computer and Information Science |chapter=A Cryptosystem for Encryption and Decryption of Long Confidential Messages |place=Berlin, Heidelberg |publisher=Springer Berlin Heidelberg |bibcode=2010isa..conf...86G |doi=10.1007/978-3-642-13365-7_9 |isbn=978-3-642-13364-0 |last2=Barua |first2=Prithayan |last3=Srivastava |first3=P. D. |last4=Jana |first4=Biswapati}}&lt;/ref&gt; Olar ruqsatsız ashılıp qalıwdan hám joq etiliwden qorǵalıwı kerek, sonday-aq kerek bolǵan waqıtta qoljetimli bolıwı kerek. Ashıq giltli infrastruktura (PKI) sheshimleri giltlerdi basqarıw átirapındaǵı kóplegen máselelerdi sheshedi.

== Process ==
&quot;Aqılǵa muwapıq hám abaylı adam&quot;, &quot;tiyisli itibar&quot; hám &quot;tiyisli zeyin&quot; terminleri finans, bahalı qaǵazlar hám huqıq tarawlarında kóp jıllar dawamında qollanılıp kelgen. Sońǵı jıllarda bul terminler [[esaplaw texnikası]] hám maǵlıwmat qáwipsizligi tarawlarına da enip keldi.&lt;ref name=&quot;WhitmanManage16&quot;&gt;{{Cite book|title=Management of Information Security|author2=Mattord, H.J.|publisher=Cengage Learning|edition=5th|pages=592|year=2016|isbn=9781305501256}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFWhitman,_M.E.Mattord,_H.J.2016&quot;&gt;Whitman, M.E.; Mattord, H.J. (2016). ''Management of Information Security'' (5th&amp;nbsp;ed.). Cengage Learning. p.&amp;nbsp;592. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/9781305501256|&lt;bdi&gt;9781305501256&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; AQSH Federal jaza qollanıw nızamları endi korporativ lawazımlı jeke tulǵalardı óz maǵlıwmat sistemaların basqarıwda tiyisli itibar hám tiyisli zeyin kórsetpegeni ushın juwapkershilikke tartıw múmkinshiligin beredi.&lt;ref name=&quot;VallabhaneniCorporate08&quot;&gt;{{Cite book|title=Corporate Management, Governance, and Ethics Best Practices|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2008|isbn=9780470255803}}&lt;/ref&gt;

Biznes dúnyasında, akcionerler, klientler, biznes sherikler hám húkimetler korporativ lawazımlı tulǵalardıń biznesti qabıl etilgen biznes ámeliyatlarına muwapıq hám nızamlar hám basqa da normativlik talaplarǵa sáykes júrgiziwin kútedi. Bul kóbinese &quot;aqılǵa muwapıq hám abaylı adam&quot; qaǵıydası dep ataladı. Abaylı adam biznesti durıs biznes principleri tiykarında hám nızamlı, etikalıq tárizde júrgiziw ushın zárúr bolǵan hámme nárseniń islengenine isenim payda etiw ushın tiyisli itibar kórsetedi. Abaylı adam sonday-aq bizneske tiyisli itibar kórsetiwde zeyinli (dıqqatlı, itibarlı, úziliksiz) boladı.

Informaciya qáwipsizligi tarawında Xarris&lt;ref&gt;{{Cite book|author=Shon Harris|title=All-in-one CISSP Certification Exam Guide|edition=2nd|publisher=[[McGraw-Hill]]/Osborne|year=2003|location=[[Emeryville, California]]|isbn=978-0-07-222966-0}}&lt;/ref&gt;
tiyisli itibar hám tiyisli zeyinniń tómendegi anıqlamaların usınadı:&lt;blockquote&gt;''&quot;Tiyisli itibar — bul kompaniyanıń korporaciya ishinde júz beretuǵın háreketler ushın juwapkershilikti óz moynına alǵanın hám kompaniyanı, onıń resursların hám xızmetkerlerin qorǵawǵa járdem beriw ushın zárúr qádemlerdi qollanǵanın kórsetiw ushın islengen qádemler.'' &quot;Hám, [Tiyisli zeyin bolsa] &quot;qorǵaw mexanizmleriniń úziliksiz saqlanıp turıwın hám jumıs islewin támiyinleytuǵın úziliksiz háreketler.&quot;&lt;ref&gt;{{Citation |title=The Importance of Operational Due Diligence |date=2015-10-16 |url=http://dx.doi.org/10.1002/9781119197485.ch2 |work=Hedge Fund Operational Due Diligence |pages=49–67 |access-date=2021-06-05 |place=Hoboken, NJ, US |publisher=John Wiley &amp; Sons, Inc. |doi=10.1002/9781119197485.ch2 |isbn=978-1-119-19748-5}}&lt;/ref&gt;
&lt;/blockquote&gt;Bul anıqlamalardaǵı eki áhmiyetli noqatqa dıqqat awdarıw kerek. Birinshi, tiyisli itibarda, kórsetiw ushın qádemler qoyıladı; bul qádemlerdiń tekseriliwi, ólsheniwi, hátte materiallıq nátiyjeler beriwi múmkin ekenin ańlatadı. Ekinshi, tiyisli zeyinde úziliksiz háreketler bar; bul adamlardıń qorǵaw mexanizmlerin baqlaw hám saqlaw ushın haqıyqatında bir nárseler islep atırǵanın hám bul háreketlerdiń dawamlı ekenin ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Jensen |first=Eric Talbot |title=Due Diligence in Cyber Activities |date=2020-12-03 |url=http://dx.doi.org/10.1093/oso/9780198869900.003.0015 |work=Due Diligence in the International Legal Order |pages=252–270 |access-date=2021-06-05 |publisher=Oxford University Press |doi=10.1093/oso/9780198869900.003.0015 |isbn=978-0-19-886990-0}}&lt;/ref&gt;

Shólkemler informaciya qáwipsizligin qollanǵanda itibar beriw minnetin orınlawǵa juwapkershilikli. Itibar beriw wazıypası boyınsha qáwip-qáterdi analizlew standartı (DoCRA)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://docra.org/|bet=The Duty of Care Risk Analysis Standard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180814170112/https://docra.org/|arxivsáne=2018-08-14|jumıs=DoCRA|qaralǵan sáne=2018-08-15}}&lt;/ref&gt; qáwip-qáterdi bahalaw ushın principler hám ámeliyatlardı usınadı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Sutton |first=Adam |title=Evaluating crime prevention |url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511804601.006 |work=Crime Prevention |pages=70–90 |year=2008 |access-date=2021-06-05 |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |doi=10.1017/cbo9780511804601.006 |isbn=978-0-511-80460-1 |last2=Cherney |first2=Adrian |last3=White |first3=Rob}}&lt;/ref&gt; Ol usı qáwip-qáterlerden tásirleniwi múmkin bolǵan barlıq táreplerdi esapqa aladı. DoCRA basqalardı zıyannan qorǵawda sáykes keletuǵın hám aqılǵa muwapıq júk júkleytuǵın qorǵanıw sharaların bahalawǵa járdem beredi. Maǵlıwmatlardıń buzılıwına baylanıslı dawlardıń kóbeyiwi menen kompaniyalar qáwipsizlik sharaları, nızamlarǵa sáykeslik hám óz missiyası arasında teńsalmaqlılıqtı saqlawı kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Takach |first=George S. |title=Preparing for Breach Litigation |date=2016 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-12-803451-4.00009-5 |work=Data Breach Preparation and Response |pages=217–230 |access-date=2021-06-05 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b978-0-12-803451-4.00009-5 |isbn=978-0-12-803451-4}}&lt;/ref&gt;

=== Waqıyalarǵa juwap beriw jobaları ===
Kompyuter qáwipsizligi waqıyaların basqarıw — bul kompyuterler hám tarmaqlarda qáwipsizlik waqıyaların aldın ala boljaw múmkin bolǵan usılda baqılaw, anıqlaw hám olarǵa juwap beriwge baǵdarlanǵan arnawlı waqıyalardı basqarıw túri.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.iso.org|bet=ISO 17799{{!}}ISO/IEC 17799:2005(E)|sáne=2005-06-15|jumıs=Information technology — Security techniques — Code of practice for information security management|betler=90–94|baspaxana=ISO copyright office}}&lt;/ref&gt;

Shólkemler bunı qáwipsizlik buzılıwları anıqlanǵanda iske túsiriletuǵın waqıyalarǵa juwap beriw jobaları (IRPs) arqalı ámelge asıradı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Fowler |first=Kevvie |title=Developing a Computer Security Incident Response Plan |date=2016 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-12-803451-4.00003-4 |work=Data Breach Preparation and Response |pages=49–77 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b978-0-12-803451-4.00003-4 |isbn=978-0-12-803451-4}}&lt;/ref&gt; Bul jobalar ádette hújimlerdi sınaw, kompyuter kriminalistikası hám tarmaq qáwipsizligi sıyaqlı tarawlarda arnawlı bilimlerge iye bolǵan waqıyalarǵa juwap beriw toparın (IRT) óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Johnson |first=Leighton R. |title=Part 1. Incident Response Team |date=2014 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-1-59749-996-5.00038-8 |work=Computer Incident Response and Forensics Team Management |pages=17–19 |access-date=2021-06-05 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b978-1-59749-996-5.00038-8 |isbn=978-1-59749-996-5}}&lt;/ref&gt;

=== Ózgerislerdi basqarıw ===
Ózgerislerdi basqarıw — bul maǵlıwmatlardı qayta islew ortalıǵındaǵı ózgerislerdi basqarıw hám baqlaw ushın rásmiy process.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Assessment of ecotoxicological risks of element leaching from pulverized coal ashes|date=1995|publisher=s.n.]}}&lt;/ref&gt; Oǵan stol kompyuterleri, tarmaq, serverler hám programmalıq támiynatqa kirgizilgen ózgerisler kiredi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Practical Pathology Informatics|pages=51–82|publisher=Springer-Verlag|doi=10.1007/0-387-28058-8_3|isbn=0-387-28057-X}}&lt;/ref&gt; Ózgerislerdi basqarıwdıń maqseti — maǵlıwmatlardı qayta islew ortalıǵındaǵı ózgerisler sebepli payda bolatuǵın qáwip-qáterlerdi azaytıw hám ózgerisler kirgizilgende qayta islew ortalıǵınıń turaqlılıǵı menen isenimliligin jaqsılaw. Ózgerislerdi basqarıwdıń maqseti zárúr ózgerislerdiń ámelge asırılıwına kesent etiw yaki onı toqtatıw emes.&lt;ref name=&quot;CampbellPractical16&quot;&gt;{{Cite book|title=Practical Information Security Management: A Complete Guide to Planning and Implementation|publisher=Apress|isbn=9781484216859}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Understanding human differences : multicultural education for a diverse America|date=2011|publisher=Pearson/Allyn &amp; Bacon}}&lt;/ref&gt;

Maǵlıwmatlardı qayta islew ortalıǵına kirgizilgen hár qanday ózgeris qáwip elementin payda etedi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Simple Scene, Sensational Shot}}&lt;/ref&gt; Hátte ápiwayı kóringen ózgerislerdiń de kútilmegen nátiyjeleri bolıwı múmkin. Basqarıwdıń kóp sanlı juwapkershilikleriniń biri — qáwip-qáterdi basqarıw.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Audit Report, &quot;Fire Protection Deficiencies at Los Alamos National Laboratory.&quot;}}&lt;/ref&gt; Ózgerislerdi basqarıw — bul maǵlıwmatlardı qayta islew ortalıǵına kirgizilgen ózgerisler sebepli payda bolǵan qáwip-qáterlerdi basqarıw quralı. Ózgerislerdi basqarıw processiniń bir bólegi ózgerislerdiń áhmiyetli biznes processlerine kesent etiwi yaki basqa kirgizilip atırǵan ózgerislerge tásir etiwi múmkin bolǵan qolaysız waqıtlarda ámelge asırılmawın támiyinleydi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Business Process Change Management}}&lt;/ref&gt;

Hár bir ózgeristi basqarıwdıń zárúrligi joq.&lt;ref&gt;{{Cite book|date=2020-07-01|title=Leading Culture Change|url=http://dx.doi.org/10.1515/9780804774673|doi=10.1515/9780804774673|isbn=9780804774673}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Family Inc. : using business principles to maximize your family's wealth|date=22 March 2016|publisher=John Wiley &amp; Sons|isbn=978-1-119-21976-7}}&lt;/ref&gt; Ayırım ózgerisler maǵlıwmatlardı qayta islewdiń kúndelikli ádettegi bólegi bolıp, aldın ala belgilengen proceduraǵa ámel qıladı, bul qayta islew ortalıǵı ushın ulıwma qáwip dárejesin tómenletedi. Jańa paydalanıwshı akkauntın jaratıw yamasa jańa stol kompyuterin ornatıw — olar ulıwma ózgerislerdi basqarıwdı talap etpeytuǵın ózgerislerge mısal bola aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dx.doi.org/10.1787/888933881610|bet=Figure 12.2. Share of own-account workers who generally do not have more than one client|format=Excel|doi=10.1787/888933881610|qaralǵan sáne=2021-06-05}}&lt;/ref&gt; Biraq, paydalanıwshılardıń fayl bólisiwlerin qayta jaylastırıw yaki elektron pochta serverin jańalaw qayta islew ortalıǵı ushın ádewir joqarı qáwip dárejesin payda etedi hám ádettegi kúndelikli iskerlik emes. Ózgerislerdi basqarıwdaǵı áhmiyetli dáslepki qádemler — (a) ózgeristi anıqlaw (hám sol anıqlamanı xabarlaw) hám (b) ózgeris sistemasınıń kólemin belgilew.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Defining Organizational Change |date=2011-04-19 |url=http://dx.doi.org/10.1002/9781444340372.ch1 |work=Organizational Change |pages=21–51 |access-date=2021-06-05 |place=Oxford, UK |publisher=Wiley-Blackwell |doi=10.1002/9781444340372.ch1 |isbn=978-1-4443-4037-2}}&lt;/ref&gt;

Ózgerislerdi basqarıw ádette tiykarǵı biznes tarawlarınıń, qáwipsizlik, tarmaq, sistema administratorları, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw, qollanba dúziwshiler, kompyuter qollaw xızmeti hám járdem beriw bólimi wákillerinen quralǵan ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesi tárepinen qadaǵalanadı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Kirchmer |first=Mathias |title=Change Management — Key for Business Process Excellence |date=2003 |url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-540-24703-6_1 |work=Business Process Change Management |pages=1–14 |access-date=2021-06-05 |place=Berlin, Heidelberg |publisher=Springer Berlin Heidelberg |doi=10.1007/978-3-540-24703-6_1 |isbn=978-3-642-05532-4 |last2=Scheer |first2=August-Wilhelm}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=More |first=Josh |title=Tier 2—Advanced Help Desk—Help Desk Supervisor |date=2016 |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-12-800783-9.00029-x |work=Breaking Into Information Security |pages=111–113 |access-date=2021-06-05 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/b978-0-12-800783-9.00029-x |isbn=978-0-12-800783-9 |last2=Stieber |first2=Anthony J. |last3=Liu |first3=Chris}}&lt;/ref&gt; Ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesiniń wazıypaları avtomatlastırılǵan jumıs aǵımı qollanbasın paydalanıw arqalı jeńillestiriliwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=An Application of Bayesian Networks in Automated Scoring of Computerized Simulation Tasks |date=2006-04-04 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780415963572-10 |work=Automated Scoring of Complex Tasks in Computer-Based Testing |pages=212–264 |access-date=2021-06-05 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9780415963572-10 |isbn=978-0-415-96357-2}}&lt;/ref&gt; Ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesiniń juwapkershiligi shólkemniń hújjetlestirilgen ózgerislerdi basqarıw proceduralarınıń orınlanıwın támiyinlewden ibarat. Ózgerislerdi basqarıw processi tómendegishe:&lt;ref name=&quot;TaylorProject08&quot;&gt;{{Cite book|chapter=Chapter 10: Understanding the Project Change Process|title=Project Scheduling and Cost Control: Planning, Monitoring and Controlling the Baseline|author=Taylor, J.|publisher=J. Ross Publishing|year=2008|pages=187–214|isbn=9781932159110}}&lt;/ref&gt;

* '''Soraw''': Hár kim ózgeris kirgiziwdi sorawı múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=17. Innovation and Change: Can Anyone Do This? |date=2017-12-31 |url=http://dx.doi.org/10.1515/9780824860936-019 |work=Backstage in a Bureaucracy |pages=87–96 |access-date=2021-06-05 |publisher=University of Hawaii Press |doi=10.1515/9780824860936-019 |isbn=978-0-8248-6093-6}}&lt;/ref&gt; Ózgeris kirgiziwdi soraǵan adam analiz etetuǵın yamasa ózgeristi ámelge asıratuǵın adam menen birdey bolıwı da, bolmawı da múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Describing Within-Person Change Over Time |date=2015-01-30 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315744094-14 |work=Longitudinal Analysis |pages=235–306 |access-date=2021-06-05 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9781315744094-14 |isbn=978-1-315-74409-4}}&lt;/ref&gt; Ózgeris kirgiziw haqqında soraw alınǵanda, ol dáslepki kórip shıǵıwdan ótiwi múmkin. Bunda usınılǵan ózgeristiń shólkemniń biznes modeli hám ámeliyatına sáykes keletuǵını hám ózgeristi ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan resurslar muǵdarı anıqlanadı.
* '''Maqullaw''': Basqarıw biznesti ámelge asıradı hám resurslardı bólistiriwdi qadaǵalaydı, sonlıqtan basqarıw ózgeris kirgiziw sorawların maqullawı hám hár bir ózgeriske basımlılıq beriwi kerek. Eger ózgeris biznes modeli, industriya standartları yamasa eń jaqsı ámeliyatlarǵa sáykes kelmese, basqarıw ózgeris kirgiziw sorawın biykarlawdı tańlawı múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Change risks and best practices in Business Change Management Unmanaged change risk leads to problems for change management |date=2013-07-18 |work=Leading and Implementing Business Change Management |pages=32–74 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9780203073957-9 |doi-broken-date=November 1, 2024 |isbn=978-0-203-07395-7}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, eger ózgeris oǵan ajıratılıwı múmkin bolǵannan kóbirek resurslardı talap etse, basqarıw ózgeris kirgiziw sorawın biykarlawdı tańlawı múmkin.
* '''Jobalastırıw''': Ózgeristi jobalastırıw usınılǵan ózgeristiń kólemi hám tásirin anıqlawdı; ózgeristiń quramalılıǵın analizlewdi; resurslardı bólistiriwdi hám ámelge asırıw hám artqa qaytıw jobaların islep shıǵıw, sınaqtan ótkeriw hám hújjetlestiriwdi óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Planning for water resources under climate change |date=2010-09-13 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203846537-20 |work=Spatial Planning and Climate Change |pages=287–313 |access-date=2021-06-05 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9780203846537-20 |isbn=978-0-203-84653-7}}&lt;/ref&gt; Artqa qaytıw haqqında sheshim qabıl etiw kriteriylerin anıqlaw kerek.
* '''Sınaqtan ótkeriw''': Ózgeris óndiris ortalıǵına engizilmesten aldın, hár bir ózgeris haqıyqıy óndiris ortalıǵın jaqınnan sáwlelendiretuǵın qáwipsiz sınaq ortalıǵında sınalıwı kerek. Artqa qaytıw jobası da sınaqtan ótkeriliwi kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Weik |first=Martin H. |title=Computer Science and Communications Dictionary |date=2000 |page=96 |chapter=backout |doi=10.1007/1-4020-0613-6_1259 |isbn=978-0-7923-8425-0}}&lt;/ref&gt;
* '''Kestelestiriw''': Ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesiniń juwapkershiliginiń bir bólegi — usınılǵan ámelge asırıw sánesin basqa jobalastırılǵan ózgerisler yaki áhmiyetli biznes iskerlikleri menen potencial qarama-qarsılıqlar ushın kórip shıǵıw arqalı ózgerislerdi kestelestiriwge járdem beriw.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Editorial Advisory and Review Board |date=2011-12-06 |url=http://dx.doi.org/10.1108/s2043-9059(2011)0000003005 |work=Business and Sustainability: Concepts, Strategies and Changes |volume=3 |pages=xv–xvii |access-date=2021-06-05 |series=Critical Studies on Corporate Responsibility, Governance and Sustainability |publisher=Emerald Group Publishing Limited |doi=10.1108/s2043-9059(2011)0000003005 |isbn=978-1-78052-438-2}}&lt;/ref&gt;
* '''Xabarlaw''': Ózgeris jobalastırılǵannan keyin ol haqqında xabar beriliwi kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Where a Mirage Has Once Been, Life Must Be |url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctv6sj8d1.65 |work=New and Selected Poems |pages=103 |year=2014 |access-date=2021-06-05 |publisher=University of South Carolina Press |doi=10.2307/j.ctv6sj8d1.65 |isbn=978-1-61117-323-9}}&lt;/ref&gt; Bul xabarlaw basqalarǵa ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesine ózgerislerdi jobalastırıw waqtında itibardan tıs qalǵan basqa ózgerisler yamasa áhmiyetli biznes iskerlikleri haqqında esletiw múmkinshiligin beredi. Sonday-aq, bul xabarlaw járdem beriw xızmeti hám paydalanıwshılarǵa ózgeris bolıwı aldınan turǵanın bildiriw ushın xızmet etedi. Ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesiniń jáne bir juwapkershiligi — jobalastırılǵan ózgerisler haqqında ózgeristen tásirlenetuǵın yamasa ózgeriske qızıǵıwshılıǵı bar adamlarǵa durıs túrde xabar berilgenin támiyinlew.
* '''Ámelge asırıw''': Belgilengen sáne hám waqıtta ózgerisler ámelge asırılıwı kerek. Jobalastırıw processiniń bir bólegi ámelge asırıw jobasın, sınaqtan ótkeriw jobasın hám artqa qaytıw jobasın islep shıǵıw edi. Eger ózgeristi ámelge asırıw sátsiz bolsa yamasa ámelge asırılǵannan keyingi sınaqtan ótpese yaki basqa &quot;toqtatıw&quot; kriteriyleri orınlansa, artqa qaytıw jobası ámelge asırılıwı kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dx.doi.org/10.1787/888933323735|bet=Figure 1.3. About 50 percent of the Going for Growth recommendations have been implemented or are in process of implementation|doi=10.1787/888933323735|qaralǵan sáne=2021-06-05}}&lt;/ref&gt;
* '''Hújjetlestiriw''': Barlıq ózgerisler hújjetlestiriliwi kerek.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Kekes |first=John |title=Must Justice Be Done at All Costs? |date=2019-02-21 |url=http://dx.doi.org/10.1093/oso/9780190919986.003.0005 |work=Hard Questions |pages=98–126 |access-date=2021-06-05 |publisher=Oxford University Press |doi=10.1093/oso/9780190919986.003.0005 |isbn=978-0-19-091998-6}}&lt;/ref&gt; Hújjetlestiriwge dáslepki ózgeris sorawı, onıń maqullanıwı, oǵan berilgen áhmiyetlilik dárejesi, ámelge asırıw, sınaqtan ótkeriw hám artqa qaytıw jobaları, ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesiniń sın-pikiriniń nátiyjeleri, ózgeristiń ámelge asırılǵan sánesi/waqtı, onı kim ámelge asırǵanı hám ózgeristiń tabıslı ámelge asırılǵanı, sátsiz bolǵanı yaki keyinge qaldırılǵanı kiredi.
* '''Ózgeristen keyingi kórip shıǵıw''': Ózgerislerdi kórip shıǵıw keńesi ózgerislerdi ámelge asırǵannan keyin olardı qayta kórip shıǵıwdı ótkeriwi kerek. Ásirese sátsiz bolǵan hám artqa qaytarılǵan ózgerislerdi kórip shıǵıw áhmiyetli. Kórip shıǵıw keńesi júz bergen mashqalalardı túsiniwge háreket etiwi hám jaqsılanıw kerek bolǵan tarawlardı izlewi kerek.&lt;ref name=&quot;Soriani&quot; /&gt;

Ápiwayı hám qollanıwǵa qolaylı ózgerislerdi basqarıw proceduraları maǵlıwmat islew ortalıǵında ózgerisler engizilgende payda bolatuǵın ulıwma qáwiplerdi ádewir kemeytiwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Frampton |first=Michael |title=Processing Data with Map Reduce |date=2014-12-26 |url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-4842-0094-0_4 |work=Big Data Made Easy |pages=85–120 |access-date=2021-06-05 |place=Berkeley, CA |publisher=Apress |doi=10.1007/978-1-4842-0094-0_4 |isbn=978-1-4842-0095-7}}&lt;/ref&gt; Jaqsı ózgerislerdi basqarıw proceduraları ózgerislerdiń ulıwma sapasın hám tabıslılıǵın olar ámelge asırılǵan waqıtta jaqsılaydı. Oǵan jobalastırıw, qánigeler tárepinen kórip shıǵıw, hújjetlestiriw hám baylanıs arqalı eriseledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://apps.dtic.mil/sti/citations/ADA313949|bet=Peer Review Coordinating Draft. Task Analysis for Conduct Intelligence Planning (Critical Combat Function 1): As Accomplished by a Battalion Task Force|avtor=Harrison|at=Kent|sáne=July 1996}}&lt;/ref&gt;

ISO/IEC 20000, &quot;The Visible OPS Handbook: Implementing ITIL in 4 Practical and Auditable Steps&quot; (Tolıq kitap mazmunı),&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wikisummaries.org/wiki/Visible_Ops|bet=book summary of The Visible Ops Handbook: Implementing ITIL in 4 Practical and Auditable Steps|baspaxana=wikisummaries.org|qaralǵan sáne=2016-06-22}}&lt;/ref&gt; hám ITIL hámmesi maǵlıwmat qáwipsizliginde nátiyjeli hám unamlı ózgerislerdi basqarıw baǵdarlamasın ámelge asırıw boyınsha bahalı kórsetpeler beredi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Bigelow |first=Michelle |title=Change Control and Change Management |date=2020-09-23 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9781003126294-17 |work=Implementing Information Security in Healthcare |pages=203–214 |access-date=2021-06-05 |publisher=HIMSS Publishing |doi=10.4324/9781003126294-17 |isbn=978-1-003-12629-4 |s2cid=224866307}}&lt;/ref&gt;

== Mádeniyat ==
Xızmetkerlerdiń qáwipsizlik tuwralı xabardarlıǵınan góre keńirek mánisti ańlatatuǵın informaciya qáwipsizligi mádeniyatı — bul shólkemniń informaciya qáwipsizligine unamlı hám unamsız tásir etetuǵın ideyaları, úrip-ádetleri hám jámiyetlik minez-qulıqları.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://securitycultureframework.net/definition-of-security-culture/|bet=Definition of Security Culture|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190127205759/https://securitycultureframework.net/definition-of-security-culture/|arxivsáne=January 27, 2019|sáne=9 April 2014|jumıs=The Security Culture Framework|qaralǵan sáne=January 27, 2019}}&lt;/ref&gt; Mádeniy túsinikler shólkemniń hár qıylı bólimleriniń shólkem ishindegi informaciya qáwipsizligine qaray nátiyjeli islewine yamasa nátiyjelilikke qarsı islewine járdem beriwi múmkin. Xızmetkerlerdiń qáwipsizlik haqqında oylaw hám seziw usılları hám olardıń is-háreketleri shólkemlerdegi informaciya qáwipsizligine úlken tásir etiwi múmkin. Roer &amp; Petric (2017) shólkemlerdegi informaciya qáwipsizligi mádeniyatınıń jeti tiykarǵı ólshemin anıqlaydı:&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The 2017 Security Culture Report — In depth insights into the human factor}}&lt;/ref&gt;

* Qatnaslar: xızmetkerlerdiń shólkemniń informaciya qáwipsizligine baylanıslı hár qıylı iskerlikler haqqındaǵı sezimleri hám emociyaları.&lt;ref&gt;{{Cite book|date=2018-03-21|title=Good Feelings|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780429475313}}&lt;/ref&gt;
* Minez-qulıqlar: xızmetkerlerdiń informaciya qáwipsizligine tikkeley yamasa janapay tásir etetuǵın haqıyqıy yamasa niyetlengen iskerlikleri hám qáwip-qáterge barıw háreketleri.
* Biliw: xızmetkerlerdiń informaciya qáwipsizligine baylanıslı ámeliyatlar, iskerlikler hám ózin-ózi nátiyjelilik qatnası haqqındaǵı xabardarlıǵı, tekseriletuǵın bilimi hám isenimleri.
* Kommunikaciya: xızmetkerlerdiń bir-biri menen baylanısıw usılları, tiyislilik sezimi, qáwipsizlik máselelerine qollaw kórsetiw hám waqıyalar haqqında xabar beriw.
* Sáykeslik: shólkemniń qáwipsizlik siyasatlarına ámel etiw, bunday siyasatlardıń bar ekenliginen xabardar bolıw hám usınday siyasatlardıń mazmunın eske túsiriw uqıplılıǵı.
* Normalar: xızmetkerler hám olardıń kásiplesleri tárepinen rásmiy emes túrde normal yamasa ádetten tıs dep esaplanatuǵın qáwipsizlikke baylanıslı shólkemlik minez-qulıq hám ámeliyatlar haqqındaǵı túsinikler, mısalı, qáwipsizlik minez-qulqına baylanıslı jasırın kútiwler hám informaciya-kommunikaciya texnologiyaların paydalanıw boyınsha jazılmaǵan qaǵıydalar.
* Juwapkershilikler: xızmetkerlerdiń informaciyanıń, sonıń menen birge shólkemniń qáwipsizligin saqlawda yamasa qáwip astına qoyıwda sheshiwshi faktor sıpatında ózleriniń iyelep turǵan ornı hám juwapkershiliklerin túsiniwi.

Andersson hám Reymers (2014) xızmetkerler kóbinese ózlerin shólkemniń informaciya qáwipsizligi &quot;háreketi&quot;niń bir bólegi dep esaplamaytuǵının hám kóbinese shólkemniń informaciya qáwipsizligi máplerine itibar bermeytuǵın háreketlerdi isleytuǵının anıqladı. Izertlewler informaciya qáwipsizligi mádeniyatın úziliksiz jaqsılaw kerekligin kórsetedi. &quot;Analizden ózgeriske shekem informaciya qáwipsizligi mádeniyatı&quot; atlı miynette avtorlar bılay dep atap ótti: &quot;Bul hesh qashan toqtamaytuǵın process, bahalaw hám ózgeris yamasa saqlap qalıw dáwiri.&quot; Informaciya qáwipsizligi mádeniyatın basqarıw ushın bes adım ámelge asırılıwı kerek: aldın ala bahalaw, strategiyalıq jobalastırıw, operativ jobalastırıw, ámelge asırıw hám keyingi bahalaw.&lt;ref name=&quot;Schlienger, Thomas 2003&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schlienger|first1=Thomas|last2=Teufel|first2=Stephanie|date=December 2003|title=Information security culture — from analysis to change|journal=South African Computer Society (SAICSIT)|volume=2003|issue=31|pages=46–52}}&lt;/ref&gt;

* Aldın ala bahalaw: xızmetkerler arasında informaciya qáwipsizligi tuwralı xabardarlıqtı anıqlaw hám házirgi qáwipsizlik siyasatın talqılaw
* Strategiyalıq jobalastırıw: jaqsıraq xabardarlıq baǵdarlamasın islep shıǵıw ushın, anıq maqsetlerdi belgilew kerek. Adamlardı toparlarǵa bóliw oǵan erisiwge járdem beredi
* Operativ jobalastırıw: ishki baylanıs, basqarıwdıń qollap-quwatlawı, qáwipsizlik tuwralı xabardarlıq hám oqıtıw baǵdarlamaları tiykarında jaqsı qáwipsizlik mádeniyatın jaratıw
* Ámelge asırıw: basqarıwdıń minnetlemesi, shólkem aǵzaları menen baylanıs, barlıq shólkem aǵzaları ushın kurslar hám xızmetkerlerdiń minnetlemesin óz ishine alıwı kerek&lt;ref name=&quot;Schlienger, Thomas 2003&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schlienger|first1=Thomas|last2=Teufel|first2=Stephanie|date=December 2003|title=Information security culture — from analysis to change|journal=South African Computer Society (SAICSIT)|volume=2003|issue=31|pages=46–52}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFSchliengerTeufel2003&quot;&gt;Schlienger, Thomas; Teufel, Stephanie (December 2003). &quot;Information security culture — from analysis to change&quot;. ''South African Computer Society (SAICSIT)''. '''2003''' (31): 46–52. [[Hdl (identifier)|hdl]]:[[hdl:10520/EJC27949|10520/EJC27949]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
* Keyingi bahalaw: aldıńǵı qádemlerdiń nátiyjeliligin jaqsıraq ólshew hám úziliksiz jetilistiriwdi qurıw ushın

== Informaciya Qáwipsizligi Standartları ==
Informaciya qáwipsizligi standartları (sonday-aq kiberqáwipsizlik standartları&lt;ref name=&quot;NIST2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://nvlpubs.nist.gov/nistpubs/ir/2014/NIST.IR.7628r1.pdf|bet=Guidelines for Smart Grid Cyber Security|sáne=September 2014|baspaxana=[[National Institute of Standards and Technology]]|doi=10.6028/NIST.IR.7628r1|qaralǵan sáne=28 November 2023}}&lt;/ref&gt;) — bul paydalanıwshı yamasa shólkemniń kiberortalıǵın qorǵawǵa urınatuǵın, ádette járiyalanǵan materiallarda súwretlengen usıllar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.itu.int/ITU-T/recommendations/rec.aspx?rec=9136|bet=ITU-T Recommendation database}}&lt;/ref&gt; Bul ortalıqqa paydalanıwshılardıń ózleri, tarmaqlar, qurılmalar, barlıq baǵdarlamalıq támiynat, processler, saqlawdaǵı yamasa uzatıwdaǵı informaciya, qollanbalar, xızmetler hám tikkeley yamasa janapay tarmaqlarǵa qosıla alatuǵın sistemalar kiredi.

Tiykarǵı maqset — qáwip-qáterlerdi kemeytiw, sonıń ishinde kiber hújimlerdiń aldın alıw yamasa olardı jumsartıw. Bul járiyalanǵan materiallar qurallardı, siyasatlardı, qáwipsizlik túsiniklerin, qáwipsizlik sharaların, kórsetpelerdi, qáwip-qáterlerdi basqarıw usılların, háreketlerdi, oqıtıwdı, eń jaqsı tájiriybelerdi, isenimlilikti hám texnologiyalardı óz ishine aladı.

Informaciya Qáwipsizliginde qollanılatuǵın tiykarǵı standartlar — ISO/IEC 27001 hám NIST Kiberqáwipsizlik Sheńberi.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>bzhv4vjfwdti4q7l4t3zd9dfftjpoko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Informaciyalıq sistema</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21072</id>
    <revision>
      <id>120950</id>
      <parentid>96183</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (37),  –  →  —  (18) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41640" sha1="0g6erjhe904i4jhggvlp48kqz3znb5a" xml:space="preserve">
'''Informaciyalıq sistema''' ''(IS, [[Inglis tili|ingl]]. information system)'' — bul [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] jıynaw, qayta islew, saqlaw hám tarqatıw ushın arnalǵan formal, sociotexnikalıq, shólkemlestiriwshi sistema.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Piccoli|first1=Gabriele|last2=Pigni|first2=Federico|title=Information systems for managers: with cases|publisher=Prospect Press|isbn=978-1-943153-50-3|pages=28|edition=4.0|url=https://prospectpressvt.com/titles/piccoli-information-systems-for-managers/|date=July 2018}}&lt;/ref&gt; Sociotexnikalıq kóz-qarastan, informaciyalıq sistemalar tórt komponentten ibarat: wazıypa, adamlar, struktura (yamasa roller) hám texnologiya.&lt;ref name=&quot;Ohara et al.&quot;&gt;{{Cite journal|last1=O'Hara|first1=Margaret|last2=Watson|first2=Richard|title=Managing the three levels of change|date=1999|url=https://www.researchgate.net/publication/220630523|access-date=25 November 2018}}&lt;/ref&gt; Informaciyalıq sistemalar — bul [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardı]] jıynaw, saqlaw hám qayta islew komponentleriniń birlespesi bolıp, sheshim qabıl etiwdi jeńillestiriw ushın maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın [[cifrlı]] ónimlerden hám informaciya beriw hám [[Bilim|bilimge]] úles qosıw ushın paydalanılatuǵın maǵlıwmatlardan ibarat. 

'''Kompyuter informaciya sisteması''' — adamlar hám [[Kompyuter|kompyuterlerden]] ibarat sistema bolıp, olar [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] qayta isleydi yamasa túsinedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessdictionary.com/definition/information-system.html|bet=information system|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200811225424/http://www.businessdictionary.com/definition/information-system.html|arxivsáne=2020-08-11|jumıs=BusinessDictionary.com|qaralǵan sáne=2014-09-21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://pespmc1.vub.ac.be/ASC/INFORM_SYSTE.html|bet=Information Systems|jumıs=Principia Cybernetica Web}}&lt;/ref&gt; Bul termin geyde ápiwayı túrde [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynattı]] ornatılǵan kompyuter sistemasın ańlatıw ushın da qollanıladı.

&quot;Informaciyalıq sistema&quot; — bul sonday-aq [[maǵlıwmat]] hám adamlar menen shólkemler [[Maǵlıwmatlar jıynaǵı|maǵlıwmatlardı jıynaw]], filtrlew, qayta islew, jaratıw hám tarqatıw ushın paydalanatuǵın kompyuter quralları menen programmalıq táminiynattıń qosımsha tarmaqları haqqındaǵı sistemalardı úyreniwshi akademiyalıq taraw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cityu.edu/information-technology-vs-information-systems/|bet=Information Technology vs Information Systems: What's The Difference?|sáne=2020-01-16|til=en-US|jumıs=CityU of Seattle|qaralǵan sáne=2021-11-13}}&lt;/ref&gt; Informaciya sistemasınıń anıq shegaraları, paydalanıwshıları, [[Processor|processorları]], saqlaw quralları, kiris-shıǵıs maǵlıwmatları hám joqarıda aytılǵan baylanıs tarmaqlarınıń bolıwına ayrıqsha itibar qaratıladı.

Kóplegen shólkemlerde informaciyalıq sistemalar hám maǵlıwmatlardı qayta islew ushın juwapker bólim yamasa birlik &quot;'''informaciya xızmetleri'''&quot; dep ataladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techopedia.com/definition/1027/information-systems-or-information-services-is|bet=What is Information Systems or Information Services (IS)?|jumıs=Definition from Techopedia|qaralǵan sáne=6 March 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://whatis.techtarget.com/definition/IS-information-system-or-information-services|bet=What is IS (information system or information services)?|jumıs=WhatIs.com|qaralǵan sáne=6 March 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.directory.gov.au/portfolios/agriculture-water-and-environment/department-agriculture-water-and-environment/enabling-services-group/information-services|bet=Information Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220327213354/https://www.directory.gov.au/portfolios/agriculture-water-and-environment/department-agriculture-water-and-environment/enabling-services-group/information-services|arxivsáne=27 March 2022|sáne=2 June 2017|jumıs=Directory|baspaxana=[[Australian Government]]|qaralǵan sáne=6 March 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ramseycounty.us/your-government/departments/information-and-public-records/information-services|bet=Information Services|sáne=12 September 2015|jumıs=Ramsey County|qaralǵan sáne=6 March 2021}}&lt;/ref&gt;

Hár qanday arnawlı informaciyalıq sistema operaciyalardı, basqarıwdı hám sheshim qabıllawdı qollap-quwatlawǵa baǵdarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=The first phase of creating a standardised international innovative technological implementation framework/Software application|url=http://www.inderscience.com/info/inarticle.php?artid=55312|access-date=2015-11-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.sei.cmu.edu/publications/documents/03.reports/03tr002/03tr002glossary.html|bet=SEI Report, &quot;Glossary&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070903115947/http://www.sei.cmu.edu/publications/documents/03.reports/03tr002/03tr002glossary.html|arxivsáne=September 3, 2007|qaralǵan sáne=2013-04-02}}&lt;/ref&gt; Informaciyalıq sistema — bul shólkemniń paydalanatuǵın informaciyalıq-kommunikaciyalıq texnologiyaları (IKT), sonday-aq adamlardıń biznes processlerin qollap-quwatlaw ushın bul texnologiya menen óz-ara tásir etiw usılları.

Ayırım avtorlar informaciyalıq sistemalar, [[Kompyuter|kompyuter sistemaları]] hám biznes processleri arasında anıq ayırmashılıq qoyadı. Informaciyalıq sistemalar ádette IKT komponentin óz ishine aladı, biraq tek ǵana IKT menen sheklenbeydi, kerisinshe [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalardı]] aqırǵı paydalanıwǵa itibar qaratadı. Informaciyalıq sistemalar biznes processlerinen de ózgeshe. Informaciyalıq sistemalar biznes processleriniń orınlanıwın qadaǵalawǵa járdem beredi.

Alterdiń&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Work System Theory: Overview of Core Concepts, Extensions, and Challenges for the Future|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1034&amp;context=at}}&lt;/ref&gt; pikirinshe, informaciyalıq sistemanı arnawlı jumıs sisteması sıpatında qarawdıń óz artıqmashlıqları bar. Jumıs sisteması — bul adamlar yamasa mashinalar klientler ushın belgili ónimler yamasa xızmetlerdi islep shıǵarıw ushın resurslardan paydalanıp processler hám háreketlerdi ámelge asıratuǵın sistema. Informaciyalıq sistema — bul háreketler informaciyanı jazıp alıw, jiberiw, saqlaw, alıw, qayta islew hám kórsetiwge arnalǵan jumıs sisteması.

Usılayınsha, informaciyalıq sistemalar bir tárepten maǵlıwmatlar sistemaları menen, ekinshi tárepten háreket sistemaları menen óz-ara baylanıslı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Bacon|first1=C. James|last2=Fitzgerald|first2=Brian|date=2001-04-01|title=A systemic framework for the field of information systems|url=https://doi.org/10.1145/506732.506738|journal=ACM SIGMIS Database: The DATABASE for Advances in Information Systems|volume=32|issue=2|pages=46–67|doi=10.1145/506732.506738|issn=0095-0033}}&lt;/ref&gt; Informaciyalıq sistema — bul maǵlıwmatlar sociallıq estelik sıpatında kórsetiletuǵın hám qayta islenetuǵın [[kommunikaciya]] sistemasınıń bir túri. Informaciya sistema adamnıń sheshim qabıl etiwi hám háreketin qollaytuǵın yarım-formal til sıpatında da qarawǵa boladı.

Informaciyalıq sistemalar shólkemlik informatikanıń tiykarǵı izertlew obyekti bolıp tabıladı.

== Ulıwma kóz-qaras ==
Silver hám basqalar (1995) [[programmalıq támiynat]], [[apparatlıq támiynat]], [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlar]], adamlar hám proceduralardı óz ishine alatuǵın informaciyalıq sistemalar haqqında eki kóz-qarastı usındı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|author=Marc S. Silver, M. Lynne Markus, [[Cynthia Mathis Beath]]|title=The Information Technology Interactive Model: A Foundation for the MBA Core Course|journal=MIS Quarterly|date=Sep 1995|pages=361–390|url=http://misq.org/the-information-technology-interaction-model-a-foundation-for-the-mba-core-course.html?SID=k2fh85s9nd5a2ne85qh5a3art7}}&lt;/ref&gt;

[[Kompyuter|Kompyuter texnikası]] boyınsha Associaciya &quot;Informaciyalıq sistemalar boyınsha qánigeler biznes hám basqa kárxanalardıń informaciyalıq talapların qanaatlandırıw ushın [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiya]] sheshimlerin hám biznes processlerin birlestiriwge baǵdarlanǵan&quot; dep anıqlama beredi.

Hár qıylı informaciyalıq sistemalar bar: tranzakciyalardı qayta islew sistemaları, sheshim qabıllawdı qollap-quwatlaw sistemaları, bilimlerdi basqarıw sistemaları, oqıtıwdı basqarıw sistemaları, [[maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları]] hám ofis informaciyalıq sistemaları. Kópshilik informaciyalıq sistemalar ushın [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalar]] áhmiyetli bolıp, olar ádette adamlarǵa adam miyiniń jaqsı isley almaytuǵın tapsırmalardı orınlawǵa járdem beriw ushın jobalastırılǵan, mısalı: úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı qayta islew, quramalı esaplawlardı orınlaw hám bir waqıttıń ózinde bir neshe processlerdi basqarıw.

[[Informaciyalıq texnologiya|Informaciyalıq texnologiyalar]] basqarıwshılar ushın júdá áhmiyetli hám beyimleskish resurs bolıp tabıladı. Kóplegen kompaniyalar bas atqarıwshı direktor (CEO), bas finans direktorı (CFO), operaciyalıq bas direktor (COO) hám bas texnikalıq direktor (CTO) menen birge basqarıw keńesinde otıratuǵın bas informaciya direktorı (CIO) lawazımın dúzgen. CTO sonday-aq CIO xızmetin atqarıwı múmkin hám kerisinshe. Bas [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciyalıq qáwipsizlik]] direktorı (CISO) informaciya qáwipsizligin basqarıwǵa itibar qaratadı.

=== Altı komponent ===
Informaciya sistemasın payda etiw ushın altı komponent biriktiriliwi kerek:&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Stair|first=Ralph|url=https://www.worldcat.org/oclc/1305839544|title=Principles of Information Systems|date=2020|publisher=Cengage|others=George Reynolds|isbn=978-0-357-11252-6|edition=14th|location=Mason, OH|oclc=1305839544}}&lt;/ref&gt;

# ''[[Apparatlıq támiynat]] (Hardware)'': Apparatlıq támiynat termini mashina hám úskenelerdi ańlatadı. Zamanagóy informaciya sistemasında, bul kategoriyaǵa kompyuterdiń ózi hám onıń barlıq qosımsha úskeneleri kiredi. Qosımsha úskenelerge kiris hám shıǵıs quralları, saqlaw quralları hám baylanıs quralları kiredi. Kompyuterge shekemgi informaciya sistemalarında, apparatlıq támiynatqa esap kitapları hám sıya kiredi.
# ''[[Programmalıq támiynat]] (Software)'': Programmalıq támiynat termini [[Kompyuter programması|kompyuter programmaların]] hám olardı qollap-quwatlaytuǵın qollanbalardı (eger bar bolsa) óz ishine aladı. Kompyuter programmaları — bul maǵlıwmatlardan paydalı informaciya islep shıǵarıw ushın sistemanıń [[apparatlıq támiynat]] bólimlerindegi sxemalardı belgili bir usılda islewge baǵdarlaytuǵın mashina oqıy alatuǵın kórsetpeler. Programmalar ulıwma alǵanda kiris/shıǵıs qurallarında, kóbinese disk yamasa lentada saqlanadı. Kompyuterge shekemgi informaciya sistemaları ushın &quot;[[programmalıq támiynat]]&quot; [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynattıń]] paydalanıwǵa tayarlanıwın (mısalı, esap kitabındaǵı baǵana atamaları) hám olardı paydalanıw boyınsha kórsetpelerdi (kartochkalıq katalog ushın qollanba) óz ishine alǵan.
# ''[[Maǵlıwmat]]'': Maǵlıwmat — bul sistemalar tárepinen paydalı informaciya alıw ushın qollanılatuǵın faktler. Házirgi zaman informaciyalıq sistemalarda maǵlıwmatlar kompyuterge kerek bolǵanǵa shekem diskte yamasa lentada mashina oqıy alatuǵın formatta saqlanadı. Kompyuterge shekemgi informaciyalıq sistemalarda maǵlıwmatlar adam oqıy alatuǵın formatta saqlanǵan.
# ''Proceduralar'': Proceduralar — bul informaciyalıq sistemanıń jumısın basqaratuǵın qaǵıydalar. &quot;Proceduralardıń adamlar ushın áhmiyeti, programmalıq támiynattıń apparatlıq támiynatı ushın áhmiyeti sıyaqlı&quot; degen salıstırıw proceduralardıń sistemadaǵı ornın kórsetiw ushın jiyi qollanıladı.
# ''Adamlar'': Hár bir sistema paydalı bolıwı ushın adamlarǵa mútáj. Kóbinese sistemanıń eń itibardan tıs qalǵan elementi — bul adamlar, biraq olar informaciyalıq sistemalardıń tabısqa erisiwine yamasa sátsizlikke ushırawına eń kóp tásir etetuǵın komponent bolıp esaplanadı. Buǵan &quot;tek paydalanıwshılar ǵana emes, al kompyuterlerdi basqarıwshı hám xızmet kórsetiwshi, maǵlıwmatlardı saqlawshı hám kompyuter tarmaqların qollap-quwatlawshı adamlar da&quot; kiredi.
# ''[[Internet]]'': Internet — bul maǵlıwmatlar hám adamlardıń birikpesi. (Degen menen bul komponent sistemanıń jumıs islewi ushın mіnnetli emes.)

Maǵlıwmat — bul apparatlıq támiynat penen adamlar arasındaǵı kópir. Bul jıynalǵan maǵlıwmatlardıń tek adamlar qatnasqanda ǵana informaciyaǵa aylanatuǵının ańlatadı.

== Túrleri ==
[[Fayl:Four-Level-Pyramid-model.png|nobaý|250x250 nükte|Tórt dárejeli ierarxiya]]
1980-jıllardaǵı sabaqlıqlarda informaciyalıq sistemalardıń &quot;klassikalıq&quot; kórinisi shólkemniń ierarxiyasın sáwlelendiretuǵın sistemalar piramidası túrinde bolǵan, ádette piramidanıń tómengi bóleginde tranzakciyalardı qayta islew sistemaları, onnan keyin basqarıw informaciyalıq sistemaları, sheshim qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sistemaları hám eń joqarıda basshılıq informaciyalıq sistemaları jaylasqan. Piramida modeli dáslepki payda bolǵan waqtınan baslap paydalı bolıp qalsa da, kóplegen jańa texnologiyalar rawajlandı hám informaciyalıq sistemalardıń jańa kategoriyaları payda boldı, olardıń geyparaları dáslepki piramida modeline ańsatlıq penen sıymaydı.

Bunday sistemalardıń ayırım mısalları:

* [[Jasalma intellekt]] sisteması
* Esaplaw platforması
* Maǵlıwmatlar saqlawshısı
* Sheshim qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sisteması
* Kárxana resursların jobalastırıw
* Kárxana sistemaları
* Ekspert sistemaları
* Geografiyalıq informaciyalıq sistema
* Global informaciyalıq sistema
* Basqarıw informaciyalıq sisteması
* Multimediyalıq maǵlıwmatlar bazası | Multimediyalıq informaciyalıq sistema
* Ofis avtomatizaciyası
* Processti basqarıw sisteması
* Izlew sistemaları
* Sociallıq informaciyalıq sistemalar

Kompyuter(ge tiykarlanǵan) informaciyalıq sisteması — bul jobalastırılǵan wazıypalarınıń bir bólegin yamasa hámmesin orınlaw ushın kompyuter texnologiyasın qollanatuǵın informaciyalıq sistema. Kompyuterge tiykarlanǵan informaciyalıq sistemalardıń tiykarǵı komponentleri:

* [[Apparatlıq támiynat]] — monitor, [[processor]], [[Printеr|printer]] hám [[klaviatura]] sıyaqlı qurılmalar bolıp, olar maǵlıwmat hám informaciyanı qabıl etiw, qayta islew hám kórsetiw ushın birgelikte isleydi.
* [[Programmalıq támiynat]] — [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatqa]] [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardı]] qayta islewge múmkinshilik beretuǵın [[Kompyuter programması|programmalar]].
* [[Maǵlıwmatlar bazası]] — baylanıslı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan baylanısqan fayllar yamasa kesteler toplamı.
* Tarmaqlar — hár qıylı kompyuterlerge resurslardı bólisiwge múmkinshilik beretuǵın baylanıs sisteması.
* Proceduralar — joqarıdaǵı komponentlerdi informaciyanı qayta islew hám qálegen nátiyjeni alıw ushın biriktiriw boyınsha buyrıqlar.

Birinshi tórt komponent ([[apparatlıq támiynat]], [[programmalıq támiynat]], [[maǵlıwmatlar bazası]] hám tarmaq) informaciyalıq texnologiya platforması dep atalatuǵın túsinikti quraydı. [[Informaciyalıq texnologiya]] xızmetkerleri usı komponentlerdi qáwipsizlik ilajların, qáwip-qáterlerdi hám maǵlıwmatlardı basqarıwdı baqlaytuǵın informaciyalıq sistemalardı jaratıw ushın qollana aladı. Bul háreketler informaciyalıq texnologiya xızmetleri dep ataladı.

Ayırım informaciyalıq sistemalar shólkemlerdiń bólimlerin qollap-quwatlasa, basqaları pútkil shólkemdi, al jáne basqaları shólkemler toparın qollap-quwatlaydı. Shólkem ishindegi hár bir bólim yamasa funkcional taraw óziniń qollanba programmalar yamasa informaciyalıq sistemalar toplamına iye. Bul funkcional taraw informaciyalıq sistemaları (FTIS) biznes-intellekt sistemaları hám basqarıw panelleri sıyaqlı ulıwma informaciyalıq sistemalar ushın tiykarǵı tirew bolıp xızmet etedi. Atamasınan kórinip turǵanınday, hár bir FTIS shólkemniń belgili bir funkciyasın qollap-quwatlaydı, mısalı: buxgalteriya IS, finans IS, óndiris-operaciyalardı basqarıw IS, marketing IS hám adam resursları IS. Finans hám buxgalteriya tarawında basqarıwshılar tabıslardı hám biznes iskerligin boljaw, qarjılardıń eń jaqsı derekleri hám olardı paydalanıwdı anıqlaw, sonday-aq shólkemniń tiykarınan isenimli ekenin hám barlıq finanslıq esabatlar hám hújjetlerdiń durıs ekenin tekseriw ushın IT sistemaların qollanadı.

Shólkemlik informaciyalıq sistemalardıń basqa túrlerine FTIS, tranzakciyalardı qayta islew sistemaları, kárxana resursların jobalastırıw, ofis avtomatizaciya sisteması, basqarıw informaciyalıq sisteması, sheshim qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sisteması, ekspert sisteması, basshılıq basqarıw paneli, jetkerip beriw dizbegi basqarıw sisteması hám elektron kommerciya sisteması kiredi. Basqarıw panelleri — bul shólkemniń barlıq basqarıwshıların qollap-quwatlaytuǵın informaciyalıq sistemalardıń ayrıqsha túri. Olar waqtında informaciyaǵa tez kiriw hám esabatlar túrindegi strukturalanǵan informaciyaǵa tuwrıdan-tuwrı kiriw múmkinshiligin beredi. Ekspert sistemaları belgili bir tarawda pikir júritiw qábileti, bilim hám tájiriybeni qollanıw arqalı adam-ekspert jumısın qaytalawǵa háreket etedi.

== Rawajlanıw ==
Úlken shólkemlerdegi informaciyalıq texnologiya bólimleri bizneste informaciyalıq texnologiyalardı rawajlandırıw, qollanıw hám ámelge asırıwǵa kúshli tásir etedi. Informaciyalıq sistemanı rawajlandırıw hám paydalanıw ushın bir qatar metodologiyalar hám processler qollanılıwı múmkin. Kóplegen [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashılar]] informaciyalıq sistemanı basqıshpa-basqısh rawajlandırıw ushın sistema rawajlanıwınıń ómirlik dáwiri (SRÓD) sıyaqlı sistemalıq injeneriya usılın qollanadı. Sistema rawajlanıwınıń ómirlik ciklı basqıshlarına jobalastırıw, sistema analizi hám talaplar, sistema dizaynı, rawajlandırıw, integraciya hám testlew, ámelge asırıw hám operaciyalar, hám texnikalıq xızmet kórsetiw kiredi. Sońǵı izertlewler shólkem ishinde barlıq adam qatnasıwshıları tárepinen bunday sistemalardıń úziliksiz, kollektiv rawajlanıwın támiyinlew&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Evolutionary Business Information Systems}}&lt;/ref&gt; hám ólshewge&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Multilayered analysis of co-development of business information systems|url=http://www.jisajournal.com/content/pdf/s13174-015-0030-8.pdf}}&lt;/ref&gt; baǵdarlanǵan. Informaciyalıq sistema shólkem ishinde (shólkemniń ózinde) islep shıǵılıwı yamasa sırttan alınıwı múmkin. Bul ayırım komponentlerdi yamasa pútkil sistemanı sırttan alıw arqalı ámelge asırılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Using MIS|year=2009|publisher=Kroenke|isbn=978-0-13-713029-0|url=https://archive.org/details/usingmis00kroe}}&lt;/ref&gt; Ayrıqsha jaǵday — bul rawajlandırıw komandasınıń geografiyalıq jaylasıwı (ofshoring, global informaciyalıq sistema).

Langeforstıń anıqlamasına sáykes, kompyuter tiykarındaǵı informaciyalıq sistema — bul lingvistikalıq sóz dizbeklerin jazıp alıw, saqlaw hám tarqatıw, sonday-aq usınday sóz dizbeklerinen juwmaqlar shıǵarıw ushın texnologiyalıq jaqtan ámelge asırılǵan qural

Geografiyalıq informaciya sistemaları, jer haqqında informaciya sistemaları hám apatlar haqqında informaciya sistemaları — bul payda bolıp atırǵan informaciya sistemalarınıń mısalları, biraq olardı keń mániste keńislik informaciya sistemaları dep qarawǵa boladı. Sistema rawajlandırıw basqıshlar menen ámelge asırıladı, olar óz ishine aladı:&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Computer Studies|year=2008|publisher=Frederick Nyawaya|isbn=978-9966-781-24-6}}&lt;/ref&gt;

* Máseleni tanıw hám anıqlaw
* Informaciya jıynaw
* Jańa sistema ushın talaplar specifikaciyası
* Sistema dizaynı
* Sistema qurılısı
* Sistemanı ámelge asırıw
* Qayta qaraw hám texnikalıq xızmet kórsetiw

== Akademiyalıq pán sıpatında ==
Informaciya sistemaları dep atalatuǵın izertlew tarawı sistemalıq analiz hám dizayn, kompyuter tarmaqları, [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizligi]], [[Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları|maǵlıwmatlar bazasın basqarıw]] hám sheshim qabıllawdı qollap-quwatlaw sistemaları sıyaqlı hár qıylı temalardı óz ishine aladı. Informaciyanı basqarıw biznes ónimdarlıǵı quralları, ámeliy programmalardı islep shıǵıw hám ámelge asırıw, elektron sawda, cifrlı media óndirisi, maǵlıwmatlardı qazıp alıw hám sheshim qabıllawdı qollap-quwatlawdı óz ishine alǵan biznes funkciyası tarawında [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] jıynaw hám analizlewdiń ámeliy hám teoriyalıq máseleleri menen shuǵıllanadı. Baylanıs hám tarmaqlar telekommunikaciya texnologiyaları menen shuǵıllanadı. Informaciya sistemaları biznes hám kompyuter ilimin baylanıstırıp, informaciya hám esaplawdıń teoriyalıq tiykarların qollanıp, [[Informatika|kompyuter ilimi]] páni sheńberinde [[Informaciyalıq texnologiya|IT]] sistemaların qurıw boyınsha hár qıylı biznes modellerin hám baylanıslı algoritmlik processlerdi úyrenedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.swinburne.edu.au/study/courses/units/Computer-and-Logic-Essentials-COS10003/local|bet=Computer and Logic Essentials — Units of study — Swinburne University of Technology — Melbourne, Australia}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www1.rmit.edu.au/courses/049802|bet=Building IT Systems — RMIT University}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.swinburne.edu.au/study/courses/units/Systems-Development-INF60003/local|bet=Systems Development — Units of study — Swinburne University of Technology — Melbourne, Australia|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220705191352/https://www.swinburne.edu.au/study/courses/units/Systems-Development-INF60003/local|arxivsáne=2022-07-05|qaralǵan sáne=2015-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Denning |first=Peter |title=Ubiquity a new interview with Peter Denning on the great principles of computing |date=June 2007 |volume=2007 |issue=June |pages=1 |quote=People from other fields are saying they have discovered information processes in their deepest structures and that collaboration with computing is essential to them.}}&lt;/ref&gt; Kompyuter informaciya sistemaları (CIS) — bul kompyuterler hám [[Algoritm|algoritmlik]] processlerdi, sonıń ishinde olardıń principlerin, programmalıq hám apparatlıq támiyinlewin, qollanılıwın hám jámiyetke tásirin úyrenetuǵın taraw, al IS bolsa dizaynǵa qaraǵanda funkcionallıqqa kóbirek itibar beredi.

Bir neshe IS ilimpazları informaciya sistemalarınıń tábiyatı hám tiykarları haqqında pikirlesti, olar [[Informatika|kompyuter ilimi]], injeneriya, [[matematika]], basqarıw ilimi, kibernetika hám basqa da tiykarǵı pánlerde tamır jayǵan. Informaciya sistemaların sapalı informaciya islep shıǵarıw ushın birgelikte isleytuǵın [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinlew]], [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiyinlew]], [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlar]], adamlar hám proceduralar jıyındısı sıpatında da anıqlawǵa boladı.

=== Baylanıslı terminler ===
[[Fayl:IS-Relationships-Chart.jpg|nobaý|Informaciya sistemalarınıń [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalar]], [[Informatika|kompyuter ilimi]], informaciya ilimi hám biznes penen baylanısı.]]
Kompyuter ilimi sıyaqlı, basqa pánlerdi de IS penen baylanıslı hám tiykar salıwshı pánler sıpatında qarawǵa boladı. IS izertlew tarawı shólkemlerde hám jámiyette informaciya sistemalarınıń rawajlanıwın, qollanılıwın hám tásirin anıqlaytuǵın sociallıq hám texnologiyalıq qubılıslarǵa baylanıslı teoriyalar hám ámeliyatlardı úyreniwdi óz ishine aladı. Biraq, shegaralarda pánler arasında ádewir uqsaslıqlar bolıwı múmkin bolsa da, pánler háreketleriniń fokusı, maqseti hám baǵdarı boyınsha ele de ózgeshelenedi.&lt;ref name=&quot;dogpile.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.booksbw.com/books/computers/leslie-j/2006/files/informationsystems2006.pdf#page=30|bet=Scoping the Discipline of Information Systems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160731075131/http://booksbw.com/books/computers/leslie-j/2006/files/informationsystems2006.pdf#page=30|arxivsáne=2016-07-31|qaralǵan sáne=2017-12-04}}&lt;/ref&gt;

Keń kólemde, informaciya sistemaları — bul jámiyette hám shólkemlerde informaciyanı hám onıń menen baylanıslı texnologiyalardı jıynaw, islew, saqlaw, tarqatıw hám paydalanıwǵa baylanıslı strategiyalıq, basqarıw hám operaciyalıq iskerlikler diapazonın qamtıytuǵın ilimiy izertlew tarawı.&lt;ref name=&quot;dogpile.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.booksbw.com/books/computers/leslie-j/2006/files/informationsystems2006.pdf#page=30|bet=Scoping the Discipline of Information Systems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160731075131/http://booksbw.com/books/computers/leslie-j/2006/files/informationsystems2006.pdf#page=30|arxivsáne=2016-07-31|qaralǵan sáne=2017-12-04}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20160731075131/http://booksbw.com/books/computers/leslie-j/2006/files/informationsystems2006.pdf#page=30 &quot;Scoping the Discipline of Information Systems&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. Archived from [http://www.booksbw.com/books/computers/leslie-j/2006/files/informationsystems2006.pdf#page=30 the original] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; on 2016-07-31&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2017-12-04&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Informaciya sistemaları termini sanaat, mámleketlik mákemeler hám kommerciyalıq emes shólkemlerde IS bilimin qollanatuǵın shólkemlik funkciyanı súwretlew ushın da qollanıladı.&lt;ref name=&quot;dogpile.com&quot; /&gt;

Informaciya sistemaları kóbinese algoritmlik processler menen texnologiya arasındaǵı óz-ara tásirge tiyisli boladı. Bul óz-ara tásir shólkem shegarası ishinde yamasa shólkemler arasında júz beriwi múmkin. Informaciya sisteması — bul shólkem paydalanatuǵın texnologiya, sonday-aq shólkemlerdiń texnologiya menen óz-ara tásir etiw usılı hám texnologiyanıń shólkemniń biznes processleri menen islesiw usılı. Informaciya sistemaları [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalardan]] (IT) ózgeshe, sebebi informaciya sistemasında process komponentleri menen óz-ara tásir etetuǵın informaciyalıq texnologiya komponenti bar.

Bul tásildiń bir mashqalası — ol IS tarawınıń sociallıq tarmaqlar, kompyuter oyınları, mobil jeke qollanıw hám t.b. sıyaqlı ICT niń shólkemlik emes qollanılıwına qızıǵıwshılıq bildiriwine kesent etedi. IS tarawın onıń qońsı tarawlarınan ayırıwdıń basqa usılı — &quot;Reallıqtıń qaysı aspektleri IS tarawında hám basqa tarawlarda eń áhmiyetli?&quot; degen sorawdı beriw. Filosofiyaǵa tiykarlanǵan bul usıl tek ǵana fokus, maqset hám baǵdardı emes, al sonday-aq basqa tarawlar arasında tarawdıń abırayın, táǵdirin hám juwapkershiligin de anıqlawǵa járdem beredi.

Biznes informatikası — bul baylanıslı pán bolıp, ol bir qansha mámleketlerde, ásirese Evropada jaqsı ornatılǵan. Informaciya sistemaları &quot;túsindiriwge baǵdarlanǵan&quot; fokusqa iye dep aytılsa da, biznes informatikası kóbirek &quot;sheshimge baǵdarlanǵan&quot; fokusqa iye hám [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiya]] elementlerin, qurılıs hám ámelge asırıwǵa baǵdarlanǵan elementlerdi óz ishine aladı.

== Karera jolları ==
Informaciya sistemaları xızmetkerleri hár qıylı kásiplerge kirisedi:

* Informaciya sisteması strategiyası
* Basqarıw informaciya sistemaları — Basqarıw informaciya sisteması (MIS) — bul shólkemde sheshim qabıllaw, úylestiriw, qadaǵalaw, analiz hám informaciyanı vizualizaciyalaw ushın qollanılatuǵın informaciya sisteması.
* Proektti basqarıw — Proektti basqarıw — bul belgilengen waqıtta belgili maqsetlerge erisiw hám belgili tabıs kriteriylerine juwap beriw ushın komandanıń jumısın baslaw, jobalastırıw, orınlaw, qadaǵalaw hám juwmaqlaw ámeliyatı.
* Kárxana arxitekturası — Strategiyanı tabıslı islep shıǵıw hám ámelge asırıw ushın hár waqıtta kompleksli tásildi qollanıp, kárxananı analizlew, dizaynlaw, jobalastırıw hám ámelge asırıwdı ótkeriwdiń jaqsı anıqlanǵan ámeliyatı.
* IS rawajlandırıw
* IS shólkemlestiriw
* IS konsultaciya beriw
* IS qáwipsizligi
* IS auditi

Informaciyalıq sistema tarawında karera jollarınıń keń túrliligi bar. &quot;Arnawlı texnikalıq bilimge hám kúshli kommunikaciya kónlikpelerine iye xızmetkerler eń jaqsı perspektivalarǵa iye boladı. Basqarıw kónlikpelerine hám biznes ámeliyatı hám principlerin túsiniwge iye xızmetkerler jaqsı múmkinshiliklerge iye boladı, sebebi kompaniyalar óz tabısların arttırıw ushın texnologiyaǵa kóbirek umtılmaqta.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.careercornerstone.org/infosys/infosys.htm|bet=Information Systems|jıl=2008|baspaxana=Sloan Career Cornerstone Center; Alfred P. Sloan Foundation|qaralǵan sáne=June 2, 2008}}&lt;/ref&gt;

Informaciyalıq texnologiyalar házirgi zaman biznesin ámelge asırıw ushın áhmiyetli, ol kóp jumıs orınların usınadı. Informaciyalıq sistemalar tarawı shólkemlerde informaciya sistemaların proektlestiretuǵın hám dúzetuǵın adamlardı, sol sistemalardı paydalanatuǵın adamlardı hám sol sistemalardı basqarıwǵa juwapker adamlardı óz ishine aladı. Programmistler, biznes-analitikler, sistema analitikleri hám dizaynerler sıyaqlı dástúrli IT xızmetkerlerine bolǵan talap áhmiyetli. Informaciyalıq texnologiyalar tarawında kóp jaqsı tólenetuǵın jumıs orınları bar. Dizimniń basında bas informaciya xızmetkeri (CIO) jaylasqan.

== Izertlew ==
Informaciyalıq sistemalar boyınsha izertlewler ulıwma alǵanda pánaralıq bolıp, informaciya sistemalarınıń jeke adamlar, toparlar hám shólkemlerdiń minez-qulqına tásirin úyreniw menen baylanıslı. Xevner hám basqalar (2004)&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Hevner|last2=March|last3=Park|last4=Ram|year=2004|title=Design Science in Information Systems Research|journal=MIS Quarterly|volume=28|issue=1|pages=75–105|doi=10.2307/25148625}}&lt;/ref&gt; IS tarawındaǵı izertlewlerdi eki ilimiy paradigmaǵa bóldi: adam yamasa shólkem minez-qulqın túsindiretuǵın yamasa boljaytuǵın teoriyalardı islep shıǵıw hám tekseriw ushın rawajlanıw ilimi hám jańa hám innovaciyalıq artefaktlardı jaratıw arqalı adam hám shólkem múmkinshilikleriniń shegaraların keńeytetuǵın dizayn ilimi.

Salvatore March hám Djerald Smit&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=March|last2=Smith|year=1995|title=Design and natural science in Information Technology (IT)|journal=Decision Support Systems|volume=15|issue=4|pages=251–266|doi=10.1016/0167-9236(94)00041-2}}&lt;/ref&gt; informaciyalıq texnologiyalardıń hár qıylı aspektlerin, sonıń ishinde izertlew nátiyjelerin (izertlew shıǵısları) hám bul izertlewlerdi ámelge asırıw boyınsha iskerliklerdi (izertlew iskerlikleri) izertlew ushın struktura usındı. Olar izertlew nátiyjelerin tómendegishe anıqladı:

# Konstruktorlar — bul tarawdıń sózligin quraytuǵın túsinikler. Olar taraw ishindegi máselelerdi súwretlew hám olardıń sheshimlerin anıqlaw ushın qollanılatuǵın konceptualizaciyanı quraydı.
# Model — bul konstruktorlar arasındaǵı qatnaslardı ańlatatuǵın usınıslar yamasa pikirler jıyındısı.
# Metod — bul tapsırmanı orınlaw ushın qollanılatuǵın qádemler ([[algoritm]] yamasa kórsetpe) jıyındısı. Metodlar tiykarǵı konstruktorlar jıyındısına hám sheshim keńisliginiń kórsetiliwine (model) tiykarlanǵan.
# Instanciyalaw — bul artefakttı óz ortalıǵında ámelge asırıw.

Sonday-aq izertlew iskerlikleri tómendegilerdi óz ishine aladı:

# Belgili bir tapsırmanı orınlaw ushın artefakt qurıw.
# Qanday da bir progresske erisilgenin anıqlaw ushın artefakttı bahalaw.
# Jumısı bahalanǵan artefakt berilgen jaǵdayda, artefakttıń óz ortalıǵında nege hám qalay islegenin yamasa islemegenin anıqlaw áhmiyetli. Sonlıqtan, IT artefaktları haqqında teoriyalar dóretiw hám olardı tiykarlaw.

Informaciyalıq sistemalar pán sıpatında 30 jıldan aslam rawajlanıp kiyatırǵan bolsa da,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Avgerou|first1=C|year=2000|title=Information systems: what sort of science is it?|journal=Omega|volume=28|issue=5|pages=567–579|doi=10.1016/s0305-0483(99)00072-9}}&lt;/ref&gt; IS (informaciyalıq sistemalar) izertlewleriniń tiykarǵı baǵdarı yamasa ózgesheligi ilimpazlar arasında ele de talqılaw máselesi bolıp qalmaqta.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Benbasat|first1=I.|year=2003|title=The identity crisis within the IS discipline: defining and communicating the discipline's core properties|journal=MIS Quarterly|volume=27|issue=2|pages=183–194|doi=10.2307/30036527}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Agarwal|first1=R.|year=2005|title=The information systems identity crisis: focusing on high- visibility and high-impact research|journal=MIS Quarterly|volume=29|issue=3|pages=381–398|doi=10.2307/25148689}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=El Sawy|first1=O|year=2003|title=The IS core –IX: The 3 faces of IS identity: connection, immersion, and fusion|journal=Communications of the Association for Information Systems|volume=12|pages=588–598|doi=10.17705/1cais.01239}}&lt;/ref&gt; Bul talqılaw dógereginde eki tiykarǵı kózqaras bar: IS izertlewleriniń tiykarǵı máselesi retinde IT artefaktına tiykarlanǵan tar kózqaras hám dinamikalıq rawajlanıwshı kontekstke engizilgen IT nıń sociallıq hám texnikalıq aspektleri arasındaǵı óz-ara tásirge itibar qaratıwshı keń kózqaras. Úshinshi kózqaras&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Orlikowski|first1=W.|year=2001|title=Research commentary: desperately seeking the &quot;IT&quot; in IT research—a call to theorizing about the IT artifact|journal=Information Systems Research|volume=12|issue=2|pages=121–134|doi=10.1287/isre.12.2.121.9700}}&lt;/ref&gt; IS ilimpazların IT artefaktı hám onıń kontekstine teńdey itibar qaratıwǵa shaqıradı.

Informaciyalıq sistemalardı úyreniw ámeliy taraw bolǵanlıqtan, sanaat ámeliyatshıları informaciya sistemaları boyınsha izertlewlerden ámeliyatta birden qollanıwǵa bolatuǵın nátiyjeler kútedi. Degen menen, bul bárqulla da usılay bola bermeydi, sebebi informaciya sistemaları izertlewshileri kóbinese ámeliyatshılar kútkeninen de kóbirek minez-qulıq máselelerin tereń izertleydi. Bul informaciya sistemaları boyınsha izertlew nátiyjelerin túsiniwdi qıyınlastırıwı múmkin hám sınǵa alıp kelgen.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Kock|first1=N.|author-link=Ned Kock|last2=Gray|first2=P.|last3=Hoving|first3=R.|last4=Klein|first4=H.|last5=Myers|first5=M.|last6=Rockart|first6=J.|year=2002|title=Information Systems Research Relevance Revisited: Subtle Accomplishment, Unfulfilled Promise, or Serial Hypocrisy?|journal=Communications of the Association for Information Systems|volume=8|issue=23|pages=330–346|doi=10.17705/1CAIS.00823}}&lt;/ref&gt;

Sońǵı on jılda, biznes baǵdarı Informaciya Sistemaları Funkciyasınıń (ISF) áhmiyetiniń ádewir artıwı menen sıpatlanadı, ásirese kárxana strategiyaları hám operaciyaların qollap-quwatlaw jaǵınan. Bul ónimdarlıqtı arttırıw hám qádiriyat jaratıwdı qollap-quwatlawdıń tiykarǵı faktorına aylandı. Informaciya sistemasınıń tásirlerin emes, al onıń ózin úyreniw ushın, EATPUT sıyaqlı informaciya sistemaları modelleri qollanıladı.

Informaciyalıq Sistemalar izertlewshileriniń xalıqaralıq shólkemi, Informaciya Sistemaları Associaciyası (AIS) hám onıń Jurnallar boyınsha Aǵla Ilimpazlar Forumı Komiteti (2022), AIS &quot;joqarı dárejeli&quot; dep esaplaytuǵın 11 jurnaldıń dizimin usındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://aisnet.org/page/SeniorScholarListofPremierJournals|bet=Research — Association for Information Systems (AIS)|jumıs=aisnet.org|qaralǵan sáne=2024-02-21}}&lt;/ref&gt; AIS ke muwapıq, bul jurnallar dizimi tematikalıq, metodologiyalıq hám geografiyalıq kóp túrlilikti tán aladı. Recenziyalaw processleri qatań, redakciya keńesi aǵzaları keń tán alınǵan hám húrmetke iye, sonday-aq xalıqaralıq oqıwshılar auditoriyası hám úles qosıwshıları bar. Bul dizim basqaları menen birge lawazımdı kóteriw hám xızmet múddetin uzaytıw ushın da, ulıwma alǵanda, ilimiy jetiskenliklerdi bahalaw ushın tiykar noqat sıpatında paydalanıladı (yamasa paydalanılıwı kerek).

Dúnyanıń hár túrli bólimlerinde informaciya sistemaları boyınsha bir qansha jıllıq konferenciyalar ótkeriledi, olardıń kópshiligi recenziyalanadı. AIS tikkeley Informaciya sistemaları boyınsha xalıqaralıq konferenciyanı (ICIS) hám Amerika informaciya sistemaları konferenciyasın (AMCIS) ótkeredi, al AIS penen baylanıslı konferenciyalarǵa&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://home.aisnet.org/displaycommon.cfm?an=1&amp;subarticlenbr=34|bet=AIS affiliated conferences|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120215044835/http://home.aisnet.org/displaycommon.cfm?an=1&amp;subarticlenbr=34|arxivsáne=2012-02-15|qaralǵan sáne=2012-02-10}}&lt;/ref&gt; Tınısh okeanı Aziya informaciya sistemaları konferenciyası (PACIS), Evropa informaciya sistemaları konferenciyası (ECIS), Jer orta teńizi informaciya sistemaları konferenciyası (MCIS), Informaciya resursların basqarıw boyınsha xalıqaralıq konferenciya (Conf-IRM) hám Uxan elektron biznes boyınsha xalıqaralıq konferenciyası (WHICEB) kiredi. AIS bólim konferenciyalarına&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://ais.affiniscape.com/displaycommon.cfm?an=1&amp;subarticlenbr=478|bet=AIS chapter conferences|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120227105218/http://ais.affiniscape.com/displaycommon.cfm?an=1&amp;subarticlenbr=478|arxivsáne=2012-02-27|jumıs=affiniscape.com|qaralǵan sáne=2012-02-10}}&lt;/ref&gt; Avstralaziya informaciya sistemaları konferenciyası (ACIS), Skandinaviya informaciya sistemaları konferenciyası (SCIS), Informaciya sistemaları boyınsha xalıqaralıq konferenciya (ISICO), AIS Italiya bóliminiń konferenciyası (itAIS), AIS Orta-Batıs jıllıq konferenciyası (MWAIS) hám AIS Qubla jıllıq konferenciyası (SAIS) kiredi. AITP nıń [4] bilimlendiriw boyınsha arnawlı qızıǵıwshılıq toparı bolǵan EDSIG,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.edsig.org|bet=EDSIG Information Systems Educators}}&lt;/ref&gt; hár jılı noyabr ayında ótkeriletuǵın Informaciya sistemaları hám kompyuter bilimlendiriwi konferenciyasın&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.edsigcon.org|bet=ISCAP Conferences — EDSIGCON &amp; CONISAR|avtor=EDSIG|at=ISCAP and}}&lt;/ref&gt; hám Informaciya sistemaların qollanbalı izertlew konferenciyasın&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.conisar.org|bet=ISCAP Conferences — EDSIGCON &amp; CONISAR|avtor=EDSIG|at=ISCAP and}}&lt;/ref&gt; shólkemlestiredi.

== Qosımsha oqıw ==

* Rainer, R. Kelly and Cegielski, Casey G. (2009). [http://www.wiley.com/WileyCDA/WileyTitle/productCd-EHEP000323.html &quot;Introduction to Information Systems: Enabling and Transforming Business, 3rd Edition&quot;] Archived 2010-06-28 at the Wayback Machine
* Kroenke, David (2008). [http://www.pearsonhighered.com/kroenke/ ''Using MIS — 2nd Edition''].
* Lindsay, John (2000). [http://www.oturn.net/isfi/index.html ''Information Systems — Fundamentals and Issues'']. Kingston University, School of Information Systems
* Dostal, J. [https://web.archive.org/web/20090319234044/http://mict.upol.cz/skolni_informacni_systemy.pdf School information systems (Skolni informacni systemy).] In Infotech 2007 — modern information and communication technology in education. Olomouc, EU: Votobia, 2007. s. 540 — 546.  &lt;nowiki/&gt;[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-80-7220-301-7|978-80-7220-301-7]].
* O'Leary, Timothy and Linda. (2008). ''Computing Essentials Introductory 2008.'' McGraw-Hill on [https://web.archive.org/web/20171117143609/http://www.computing2008.com/ Computing2008.com]
* Sage, S.M. &quot;Information Systems: A brief look into history&quot;, Datamation, 63–69, Nov. 1968. — Overview of the early history of IS.

== Derekler ==

* [https://aisnet.org/ Association for Information Systems (AIS)]
* [https://ishistory.aisnet.org/ IS History website by AIS]
* [https://web.archive.org/web/20091215035654/http://mitsloan.mit.edu/cisr/ Center for Information Systems Research — Massachusetts Institute of Technology]
* [https://www.ercis.org/ European Research Center for Information Systems]
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>0g6erjhe904i4jhggvlp48kqz3znb5a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Informaciyalıq jámiyet</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21078</id>
    <revision>
      <id>120949</id>
      <parentid>96306</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:47:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (12),  –  →  —  (5) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33405" sha1="424xlizkglywrw2esaqnanidixfuclm" xml:space="preserve">'''Informaciyalıq jámiyet''' ''([[Inglis tili|ingl]]. information society)'' ‒ bul [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] paydalanıw, jaratıw, tarqatıw, qayta islew hám birlestiriw áhmiyetli iskerlik bolǵan jámiyet yamasa submádeniyat.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Soll, Jacob, 1968-|title=The information master : Jean-Baptiste Colbert's secret state intelligence system|date=2009|publisher=University of Michigan Press|isbn=978-0-472-02526-8|oclc=643805520}}&lt;/ref&gt; Onıń tiykarǵı háreketlendiriwshi kúshleri — informaciya hám kommunikaciya texnologiyaları bolıp, olar informaciyanıń hár qıylı formalarınıń tez ósiwine alıp keldi. Bul teoriyanıń tárepdarları bul texnologiyalar [[bilimlendiriw]], [[ekonomika]], [[densawlıqtı saqlaw]], húkimet, sıyaqlı sociallıq shólkemlesiwdiń eń áhmiyetli formalarına tásir etip atır dep esaplaydı. Jámiyettiń bul formasına qatnasa alatuǵın adamlar geyde kompyuter paydalanıwshıları yamasa K.Mossberger tárepinen &quot;Internetti úziliksiz hám nátiyjeli paydalanatuǵınlar&quot; dep anıqlanǵan cifrlı puqaralar dep ataladı. Bul adamzattıń jámiyettiń jańa hám basqasha basqıshına kirip atırǵanın kórsetiw ushın anıqlanǵan onlaǵan internet terminleriniń biri.&lt;ref name=&quot;Beniger 1986&quot;&gt;{{Cite book|title=The Control Revolution: Technological and Economic Origins of the Information Society|last=Beniger|date=1986|publisher=Harvard University Press}}&lt;/ref&gt;

Bul turaqlı ózgeristiń ayırım belgileri texnologiyalıq, ekonomikalıq, kásiplik, keńislik, mádeniy yamasa bulardıń hámmesiniń birikpesi bolıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|title=Theories of the Information Society}}&lt;/ref&gt;
Informaciyalıq jámiyet sanaat jámiyetiniń dawamshısı sıpatında qaraladı. Buǵan jaqın túsinikler — postindustrial jámiyet (postfordizm), postmodern jámiyeti, kompyuter jámiyeti hám bilim jámiyeti, telematikalıq jámiyet, tamasha kórsetiw jámiyeti (postmodernizm), Informaciyalıq Revolyuciya hám Informaciya Dáwiri, tarmaq jámiyeti.

== Anıqlama ==
Házirgi waqıtta informaciyalıq jámiyet dep neni anıq anıqlaw múmkin hám bul terminge neni kirgizbew kerekligi haqqında ulıwma qabıl etilgen túsinik joq. Kópshilik teoretikler transformaciyanıń 1970-jıllar, Socialistlik Shıǵıstıń 1990-jıllardıń basındaǵı ózgerisleri hám házirgi kúndegi tiykarǵı tarmaq principlerin qáliplestirgen 2000-jıllar dáwiri arasında baslanǵanın hám házirgi waqıtta jámiyetlerdiń islew usılın túp-tiykarınan ózgertip atırǵanın moyınlaydı. [[Informaciyalıq texnologiya]] internetten de keńirek, sebebi [[Internet|internetti]] joybarlaw hám paydalanıw principleri basqa tarawlarǵa da tásir etedi, hám belgili bir medianıń yamasa óndiristiń belgili bir usıllarınıń tásiri qanshelli úlken ekenligi haqqında pikir alısıwlar bar. Frenk Vebster informaciyalıq jámiyetti anıqlaw ushın qollanılıwı múmkin bolǵan informaciyanıń bes tiykarǵı túrin atap ótedi: texnologiyalıq, [[Ekonomika|ekonomikalıq]], kásiplik, keńisliklik hám mádeniy.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Vebsterdiń pikirinshe, informaciyanıń tábiyatı biziń búgingi jasaw tárizimizdi ózgertti. Biziń ózimizdi qalay tutıwımız teoriyalıq [[bilim]] hám [[Informaciya túsinigi|informaciya]] dógereginde toplanǵan.

Kasivulaya hám Gomo (Makerere Universiteti) informaciyalıq jámiyetler — bul ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy hám siyasiy transformaciya ushın informaciyalıq texnologiyalardı paydalanıwdı kúsheytken jámiyetler ekenligin aytıp ótedi. 2005-jılı húkimetler Tunis Minnetlemesinde Informaciyalıq Jámiyet tiykarlarına sadıqlıǵın tastıyıqladı hám Informaciyalıq Jámiyet ushın Tunis Kún Tártibinde ámelge asırıw hám baqlaw tiykarların belgilep berdi. Ásirese, Tunis Kún Tártibi birinshi basqıshta sheshilmegen rawajlanıw ushın IKT lardı qarjılandırıw hám Internetti basqarıw máselelerin qarap shıqtı.

Antonio Negri sıyaqlı ayırım adamlar informaciyalıq jámiyetti adamlar materiallıq emes miynet etetuǵın jámiyet sıpatında táriyipleydi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Magic Lantern Empire: Reflections on Colonialism and Society |date=2017-12-31 |work=Magic Lantern Empire |pages=148–160 |publisher=Cornell University Press |doi=10.7591/9780801468230-009 |isbn=978-0-8014-6823-0}}&lt;/ref&gt; Bul arqalı olar [[bilim]] yamasa mádeniy artefaktlardı islep shıǵarıwdı názerde tutqan bolıp kórinedi. Bul modeldiń bir mashqalası — ol jámiyettiń materiallıq hám tiykarınan sanaat tiykarın itibarǵa almaydı. Degen menen, ol jumısshılar ushın bir mashqalanı, yaǵnıy bul jámiyettiń islewi ushın qansha dóretiwshi adam kerek ekenligin kórsetedi. Mısalı, kóp sanlı ataqsız adamlardıń ornına bir neshe juldız orınlawshılar jetkilikli bolıwı múmkin, sebebi sol orınlawshılardıń jumısın ańsat tarqatıw múmkin, bul barlıq ekinshi dárejeli qatnasıwshılardı bazardıń tómengi qatlamına túsirip taslaydı. Házirgi waqıtta baspagerlerdiń tek eń kóp satılatuǵın avtorların járiyalawı hám — hátte olar turaqlı satılsa da — qalǵanlarınan qashıwǵa háreket etiwi ádettegi jaǵdayǵa aylandı. Filmler kóbirek hám kóbirek, tarqatıw kóz-qarasınan, birinshi háptedegi kórsetkishleri menen bahalanbaqta, kóp jaǵdaylarda awızdan-awızǵa tarqalıp rawajlanıw múmkinshiligin joq etpekte.

Maykl Baklend óziniń &quot;Informaciya hám Jámiyet&quot; kitabında jámiyettegi [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] táriyipleydi. Baklend informaciyanıń hár bir adamnıń jeke tájiriybesine baylanıslı hár qıylı túsindiriliwi múmkin degen pikirdi bildiredi.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Buckland|first1=Michael|title=Information in Society|date=March 3, 2017|publisher=MIT Press}}&lt;/ref&gt;

[[Informaciya túsinigi|Informaciya]] metaforaları hám texnologiyaları óz-ara baylanısta alǵa jıljıytuǵının esapqa alıp, ayırım jámiyetlerdi (ásirese yapon jámiyetin) biz onı sonday dep oylaǵanımız ushın informaciyalıq jámiyet dep táriyipley alamız.

&quot;Informaciya&quot; sózi kóp hár qıylı usıllarda túsindiriliwi múmkin. Baklendtiń &quot;Informaciya hám Jámiyet&quot; kitabına muwapıq, mánislerdiń kópshiligi adamzat biliminiń úsh kategoriyasına kiredi: bilim sıpatındaǵı informaciya, process sıpatındaǵı informaciya hám zat sıpatındaǵı informaciya.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book|title=Information and Society|last=Buckland|first=Michael|publisher=MIT Press|year=2017|location=Cambridge, MA|pages=22}}&lt;/ref&gt;

Solay etip, Informaciyalıq Jámiyet búgingi jámiyette kommunikaciya hám informaciyaǵa berilgen sociallıq áhmiyetke tiykarlanadı, bunda sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy qatnasıqlar qamtılǵan.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite journal|last=Polo Roca|first=Andoni|date=2020-06-29|title=Information Society, Digital Society, Control Society|url=http://inguruak.eus/index.php/inguruak/article/view/68-2020-art05|journal=Basque Journal of Sociology and Political Science|issue=68|page=53|doi=10.18543/inguruak-68-2020-art05|issn=0214-7912}}&lt;/ref&gt;

Informaciyalıq Jámiyette informaciyanı jıynaw, qayta islew hám xabarlasıw processi onı sıpatlaytuǵın tiykarǵı element bolıp tabıladı. Solay etip, bunday jámiyette onıń úlken kópshiligi xızmet kórsetiwge baǵıshlanadı hám bul xızmetler informaciyanı qayta islew, tarqatıw yamasa paydalanıwdan ibarat boladı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite journal|last=Polo Roca|first=Andoni|date=2020-06-29|title=Information Society, Digital Society, Control Society|url=http://inguruak.eus/index.php/inguruak/article/view/68-2020-art05|journal=Basque Journal of Sociology and Political Science|issue=68|page=53|doi=10.18543/inguruak-68-2020-art05|issn=0214-7912}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFPolo_Roca2020&quot;&gt;Polo Roca, Andoni (2020-06-29). [http://inguruak.eus/index.php/inguruak/article/view/68-2020-art05 &quot;Information Society, Digital Society, Control Society&quot;]. ''Basque Journal of Sociology and Political Science'' (68): 53. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.18543/inguruak-68-2020-art05|10.18543/inguruak-68-2020-art05]]&lt;/span&gt;. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/0214-7912 0214-7912]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:225651269 225651269].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 

== Jámiyette kompyuter informaciyasınıń ósiwi ==
[[Fayl:Internet_users_per_100_inhabitants_ITU.svg|nobaý|360x360 nükte|{{center|'''Internet users per 100 inhabitants'''}}&lt;small&gt;Derek: Xalıqaralıq Telekommunikaciya Birlespesi.&lt;/small&gt;]]
[[Fayl:Hilbert_InfoGrowth.png|oñğa|nobaý|360x360 nükte|Dúnya júzi boyınsha saqlanǵan maǵlıwmatlardıń muǵdarı 1980-jıllardan baslap úlken ólshemde arttı hám 2007-jılǵa kelip, onıń 94% [[cifrlı]] túrinde saqlandı.]]
Texnologiyalıq jaqtan baylanısqan [[Informaciya túsinigi|informaciyanıń]] muǵdarınıń ósiwi hár qıylı jollar menen ólshengen, sonıń ishinde jámiyettiń informaciyanı saqlaw, informaciyanı jetkeriw hám informaciyanı esaplaw ushın texnologiyalıq imkaniyatları arqalı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Hilbert|first=M.|title=The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information|pages=60–65}}&lt;/ref&gt; Esaplawlar boyınsha, dúnyanıń informaciyanı saqlaw boyınsha texnologiyalıq imkaniyatı 1986-jıldaǵı 2.6 (optimal qısılǵan) eksabayttan, yaǵnıy 1986-jılı adam basına 730-MB CD-ROM diskinen kem bolǵan muǵdardan (adam basına 539 MB), 2007-jılı 295 (optimal qısılǵan) eksabaytqa deyin ósti. Bul 2007-jılı adam basına 60 CD-ROM diskine teń bolǵan informaciya muǵdarına tuwrı keledi&lt;ref name=&quot;Hilbertvideo2011&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo|bet=&quot;video animation on The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information from 1986 to 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130221144621/http://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo|arxivsáne=2013-02-21|sáne=11 June 2011|jumıs=[[YouTube]]|qaralǵan sáne=2016-11-29}}&lt;/ref&gt; hám jılına ortasha 25% ósim tezligin kórsetedi. 2007-jılı dúnyanıń bir tárepleme translyaciya tarmaqları arqalı informaciya alıw boyınsha ulıwma texnologiyalıq imkaniyatı kúnine adam basına 174 [[Gazeta|gazetaǵa]] teń bolǵan informaciya muǵdarına tuwrı kelgen.&lt;ref name=&quot;HilbertLopez2011&quot; /&gt;

Dúnyanıń eki tárepleme [[telekommunikaciya tarmaqları]] arqalı informaciya almasıw boyınsha ulıwma nátiyjeli imkaniyatı 1986-jılı 281 petabayt (optimal qısılǵan) informaciyanı, 1993-jılı 471 petabayttı, 2000-jılı 2.2 (optimal qısılǵan) eksabayttı hám 2007-jılı 65 (optimal qısılǵan) eksabayttı quradı, bul 2007-jılı kúnine adam basına 6 gazetaǵa teń bolǵan informaciya muǵdarına tuwrı keledi.&lt;ref name=&quot;Hilbertvideo2011&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo|bet=&quot;video animation on The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information from 1986 to 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130221144621/http://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo|arxivsáne=2013-02-21|sáne=11 June 2011|jumıs=[[YouTube]]|qaralǵan sáne=2016-11-29}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo &quot;&quot;video animation on The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information from 1986 to 2010&quot;]. ''[[YouTube]]''. 11 June 2011. [https://web.archive.org/web/20130221144621/http://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo Archived] from the original on 2013-02-21&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2016-11-29&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Dúnyanıń adam basqarıwındaǵı ulıwma maqsetli kompyuterler menen informaciyanı esaplaw boyınsha texnologiyalıq imkaniyatı 1986-jıldaǵı 3.0 × 10^8 MIPS ten 2007-jılı 6.4 x 10^12 MIPS ke deyin ósti, sońǵı eki on jıllıqta jılına 60% dan artıq eń joqarı ósim tezligin kórsetti.

Djeyms R. Beniger házirgi jámiyette informaciyanıń zárúrligin tómendegishe táriyipleydi: &quot;Materiallıq processlerdi jansız energiya dereklerin qollanıw arqalı industrializaciyalaw nátiyjesinde payda bolǵan anaǵurlım artqan qadaǵalaw zárúrligi, erte industrial dáwirde (1740-1830) avtomatik keri baylanıs texnologiyasınıń tez rawajlanıwına sebep bolǵan bolıwı múmkin&quot; (174-bet) &quot;Hátte jetilisken keri baylanıs qadaǵalawı menen de, óndiristiń shiyki zatlarınıń kiris maǵlıwmatları sıpatında ǵana emes, al sonıń menen birge aqırǵı tutınıwǵa tarqatılatuǵın shıǵıs maǵlıwmatları sıpatında da materiya hám energiyanı qayta islewdiń jetilisken usılları bolmaǵanda, sanaat rawajlana almaǵan bolar edi.&quot;(175-bet)&lt;ref name=&quot;Beniger 1986&quot;&gt;{{Cite book|title=The Control Revolution: Technological and Economic Origins of the Information Society|last=Beniger|first=James R.|date=1986|location=Cambridge, Mass.|publisher=Harvard University Press}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBeniger1986&quot;&gt;[[James R. Beniger|Beniger, James R.]] (1986). [[The Control Revolution|''The Control Revolution: Technological and Economic Origins of the Information Society'']]. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== Informaciyalıq jámiyet modeliniń rawajlanıwı ==
[[Fayl:Clark's_Sector_Model.png|oñğa|nobaý|450x450 nükte|Kolin Klarktıń texnologiyalıq ózgeriske ushıraǵan ekonomikanıń sektor modeli. Keyingi basqıshlarda ekonomikanıń Tórtinshi sektorı ósedi.]]
Informaciyalıq jámiyet túsinigin rawajlandırǵan dáslepki adamlardıń biri ekonomist Fric Maxlup boldı. 1933-jılı Fric Maxlup patentlerdiń izertlewlerge tásirin úyreniwdi basladı. Onıń jumısı 1962-jılı &quot;AQSHta bilimniń islep shıǵarılıwı hám tarqatılıwı&quot; atlı izertlewde juwmaqlandı. Bul kitap keń kólemde tán alındı&lt;ref&gt;{{Cite journal|pmc=227258|date=1983|last1=Crawford|first1=S.|title=The origin and development of a concept: The information society|journal=Bulletin of the Medical Library Association|volume=71|issue=4|pages=380–385|pmid=6652297}}&lt;/ref&gt; hám aqır-aqıbette rus hám yapon tillerine awdarıldı. Yaponlar da informaciyalıq jámiyetti izertledi.

Texnologiyalar hám olardıń házirgi jámiyettegi roli ilimiy ádebiyatlarda hár qıylı atamalar hám túsinikler menen talqılanǵan. Bul bólimde olardıń ayırımları menen tanısamız. [[Bilim]] yamasa informaciya ekonomikası, postindustrial jámiyet, postmodern jámiyet, tarmaq jámiyeti, informaciya revolyuciyası, informaciyalıq kapitalizm, tarmaq kapitalizmi hám usıǵan uqsas ideyalar sońǵı bir neshe on jıllıqlar dawamında dodalanıp kelmekte.

Fric Maxlup (1962) bilim industriyası túsinigin kirgizdi. Ol bilim sektorınıń bes tarawın ajıratpastan aldın patentlerdiń izertlewlerge tásirin úyreniwdi basladı: [[bilimlendiriw]], izertlew hám rawajlandırıw, ǵalaba xabar quralları, informaciyalıq texnologiyalar, informaciyalıq xızmetler. Usı kategoriyalastırıwǵa tiykarlanıp, ol 1959-jılı AQSHta ulıwma milliy ónimniń 29 procenti bilim industriyalarında islep shıǵarılǵanın esapladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Proceedings of the 11th International Conference on Intellectual Capital, Knowledge Management and Organizational Learning|last=Rooney|first=Jim|publisher=Academic Conferences and Publishing International Limited|year=2014|isbn=978-1-910309-71-1|location=UK|pages=261}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Machlup|first=Fritz|title=The Production and Distribution of Knowledge in the United States|publisher=Princeton University Press|location=Princeton, NJ}}&lt;/ref&gt; 

=== Ekonomikalıq ótiw ===
Piter Druker materiallıq tovarlarǵa tiykarlanǵan ekonomikadan bilimge tiykarlanǵan ekonomikaǵa ótiw júz berip atırǵanın tastıyıqlaǵan. Mark Porat informaciya ekonomikasınıń birinshi (informaciya tovarları hám xızmetleri, olar tikkeley informaciyanı islep shıǵarıw, tarqatıw yamasa qayta islewde qollanıladı) hám ekinshi sektorın (húkimet hám informaciyalıq emes firmalar tárepinen ishki tutınıw ushın islep shıǵarılǵan informaciyalıq xızmetler) ajıratadı.

Porat informaciya ekonomikasınıń indikatorı sıpatında birinshi hám ekinshi informaciya sektorınıń ulıwma milliy ónimge qosqan ulıwma qosımsha qunın paydalanadı. EHXSH (OECD) ulıwma ekonomikadaǵı informaciya ekonomikasınıń úlesin esaplaw ushın Porattıń anıqlamasın qollanǵan (mısalı, EHXSH 1981, 1986). Usınday indikatorlarǵa tiykarlanıp, informaciyalıq jámiyet ulıwma milliy ónimniń yarımınan kóbisi islep shıǵarılatuǵın hám jumıs islewshilerdiń yarımınan kóbisi informaciya ekonomikasında isker bolǵan jámiyet sıpatında anıqlanǵan.

Daniel Bell ushın xızmetler hám informaciya islep shıǵaratuǵın jumısshılardıń sanı jámiyettiń informaciyalıq xarakterin kórsetetuǵın indikator bolıp tabıladı. &quot;Postindustrial jámiyet xızmetlerge tiykarlanǵan. (...) Bunda áhmiyetli bolǵanı shiyki kúsh yamasa energiya emes, al informaciya. (...) Postindustrial jámiyet — bul jumıs islewshilerdiń kópshiligi materiallıq tovarlar islep shıǵarıwǵa qatnaspaytuǵın jámiyet&quot;.

Alen Turen 1971-jılı-aq postindustrial jámiyet haqqında aytqan edi. &quot;Postindustrial jámiyetke ótiw materiallıq tovarlar yamasa hátte 'xızmetler' islep shıǵarıwdan góre, qunlılıqlardı, mútájliklerdi, kóz-qaraslardı ózgertetuǵın simvollıq tovarlar islep shıǵarıwǵa investiciya salıw nátiyjesinde júzege keledi. Industrial jámiyet islep shıǵarıw quralların ózgertken edi: postindustrial jámiyet islep shıǵarıwdıń maqsetlerin, yaǵnıy mádeniyat ózgertedi. (...) Bul jerde sheshiwshi punkt sonnan ibarat, postindustrial jámiyette pútkil ekonomikalıq sistema jámiyettiń ózine qaratılǵan aralasıwınıń obyekti bolıp tabıladı. Sonlıqtan biz onı baǵdarlamalastırılǵan jámiyet dep atay alamız, sebebi bul sóz dizbegi onıń basqarıw, islep shıǵarıw, shólkemlestiriw, bólistiriw hám tutınıw modellerin jaratıw uqıplılıǵın ańlatadı, solay etip bunday jámiyet óziniń barlıq funkcional dárejelerinde tábiyiy nızamlar yamasa mádeniy ózgesheliklerdiń nátiyjesi emes, al jámiyettiń ózi ámelge asırǵan hárekettiń ónimi sıpatında kórinedi&quot; (Turen 1988: 104). Baǵdarlamalastırılǵan jámiyette mádeniy qayta islep shıǵarıw tarawı da, sonıń ishinde informaciya, tutınıw, densawlıqtı saqlaw, izertlew, bilimlendiriw sıyaqlı aspektler de industrializaciyalanadı. Házirgi jámiyettiń ózine tásir etiw uqıplılıǵınıń artıwı Turen ushın jámiyettiń islep shıǵarıwdıń barǵan sayın úlken bóleklerin qayta investiciyalawın hám solay etip ózin islep shıǵarıwın hám ózgertiwin ańlatadı. Bul Turenniń koncepciyasın Daniel Belldiń koncepciyasınan ádewir parıqlandıradı, sebebi Bell jámiyettiń nátiyjeli islewi ushın informaciyanı qayta islew hám payda etiw uqıplılıǵına itibar qaratqan edi.

Jan-Fransua Liotar &quot;sońǵı bir neshe on jıllıqlar dawamında bilim islep shıǵarıwdıń tiykarǵı kúshine aylandı&quot; dep tastıyıqlaǵan. Bilim tovarǵa aylanatuǵın edi. Liotardıń aytıwınsha, postindustrial jámiyet bilimdi qarapayım adamǵa qoljetimli etedi, sebebi bilim hám informaciyalıq texnologiyalar jámiyetke tarqalıp, oraylasqan strukturalar hám toparlardıń Úlken Áńgimelerin buzadı. Liotar bul ózgerip baratırǵan jaǵdaylardı postmodern jaǵday yamasa postmodern jámiyet dep ataydı.

Bell sıyaqlı, Peter Otto hám Filipp Zonntag (1985) informaciyalıq jámiyet — bul jumıs islewshilerdiń kópshiligi informaciyalıq jumıslarda isleytuǵın jámiyet, yaǵnıy olar energiya hám materiya menen emes, al informaciya, signallar, simvollar hám súwretler menen kóbirek islesiwi kerek bolǵan jámiyet dep aytadı. Radovan Rixta (1977) jámiyet xızmetler, bilimlendiriw hám dóretiwshilik iskerlikke tiykarlanǵan ilimiy civilizaciyaǵa aylanǵanın tastıyıqlaydı. Bul ózgeris texnologiyalıq progress hám kompyuter texnologiyasınıń áhmiyetiniń artıwına tiykarlanǵan ilimiy-texnologiyalıq transformaciyanıń nátiyjesi bolar edi. Ilim hám texnologiya islep shıǵarıwdıń tikkeley kúshlerine aylanar edi (Aristovnik 2014: 55).

Niko Ster (1994, 2002a, b) bilim jámiyetinde jumıslardıń kópshiligi bilim menen islesiwdi óz ishine alatuǵının aytadı. &quot;Házirgi jámiyetti ilimiy hám texnologiyalıq bilimniń onıń barlıq turmıs tarawlarına hám institutlarına keń kólemde enip barıwına tiykarlanǵan bilim jámiyeti sıpatında táriyiplewge boladı&quot; (Ster 2002b: 18). Ster ushın bilim — bul sociallıq háreket ushın imkaniyat. Ilim tikkeley óndiriwshi kúshke aylanar edi, bilim endi tiykarınan mashinalarda sáwlelenbeydi, al bilimdi ańlatatuǵın álleqashan menshiklengen tábiyat belgili dizaynlar hám baǵdarlamalarǵa muwapıq qayta dúziler edi (Sol jerde: 41-46). Ster ushın bilim jámiyetiniń ekonomikası tiykarınan materiallıq kirisler menen emes, al simvollıq yamasa bilimge tiykarlanǵan kirisler menen háreketke keltiriledi (Sol jerde: 67), bilim menen islesiwdi óz ishine alatuǵın kóp sanlı kásipler hám tómen kognitiv uqıplılıqlardı, sonday-aq óndiriste talap etetuǵın jumıslardıń azayıp baratırǵan sanı bolar edi (Ster 2002a).

Alvin Toffler de bilimniń informaciyalıq jámiyet ekonomikasında oraylıq resurs ekenin tastıyıqlaydı: &quot;Úshinshi Tolqın ekonomikasında, oraylıq resurs — maǵlıwmatlardı, informaciyanı, súwretlerdi, simvollardı, mádeniyattı, ideologiyanı hám qádiriyatlardı keń qamtıytuǵın bir sóz — bul háreketke keltiriwshi bilim&quot; (Dayson/Gilder/Keyvort/Toffler 1994).

Jigirmalanshı ásirdiń aqırında tarmaq jámiyeti túsinigi informaciyalıq jámiyet teoriyasında áhmiyetke iye boldı. Manuel Kastels ushın tarmaq logikası informaciya, keń tarqalǵanlıq, iykemlilik hám jaqınlasıw menen birge informaciyalıq texnologiya paradigmasınıń oraylıq ózgesheligi bolıp tabıladı (2000a: 69ff). &quot;Informaciyalıq jámiyettiń tiykarǵı ózgeshelikleriniń biri onıń tiykarǵı strukturasınıń tarmaq logikası bolıp, bul 'tarmaq jámiyeti' túsiniginiń qollanılıwın túsindiredi&quot; (Kastels 2000: 21). &quot;Tariyxıy tendenciya sıpatında, Informaciya dáwirindegi ústem funkciyalar hám processler barǵan sayın tarmaqlar dógereginde shólkemlestirilmekte. Tarmaqlar biziń jámiyetlerimizdiń jańa sociallıq morfologiyasın quraydı, hám tarmaq logikasınıń tarqalıwı islep shıǵarıw, tájiriybe, biylik hám mádeniyat processleriniń islewin hám nátiyjelerin ádewir ózgertedi&quot; (Kastels 2000: 500). Kastels ushın tarmaq jámiyeti informacionalizmniń, jańa texnologiyalıq paradigmanıń nátiyjesi bolıp tabıladı.

Yan Van Deyk (2006) tarmaq jámiyetin &quot;barlıq dárejelerde (jeke, topar/shólkemlestiriwshilik hám jámiyetlik) shólkemlestiriwdiń tiykarǵı usılın támiyinleytuǵın sociallıq hám media tarmaqlar infrastrukturasına iye sociallıq formaciya&quot; dep anıqlaydı. &quot;Bul tarmaqlar barǵan sayın usı formaciyanıń barlıq bólimlerin yamasa bóleklerin (jeke adamlar, toparlar hám shólkemler) baylanıstırmaqta&quot; (Van Deyk 2006: 20). Van Deyk ushın tarmaqlar jámiyettiń nerv sistemasına aylanǵan, al Kastels tarmaq jámiyeti túsinigin kapitalistlik transformaciya menen baylanıstırsa, Van Deyk onı tábiyat hám jámiyette tarmaqlardıń barǵan sayın keńeyiwi hám tıǵızlanıwınıń logikalıq nátiyjesi dep esaplaydı.Darin Barni bul atamanı eki tiykarǵı ózgeshelikke iye jámiyetlerdi sıpatlaw ushın qollanadı: &quot;Birinshi ózgeshelik — bul jámiyetlerde rawajlanǵan — derlik pútkilley cifrlı — tarmaqlastırılǵan kommunikaciya hám informaciyanı basqarıw/tarqatıw texnologiyalarınıń bar bolıwı, bul texnologiyalar kóbeyip baratırǵan sociallıq, siyasiy hám ekonomikalıq ámeliyatlardı baylanıstırıwshı tiykarǵı infrastrukturanı quraydı. (...) Tarmaq jámiyetleriniń ekinshi, bálkim qızıǵıraq ózgesheligi — bul jámiyetler arasında (hám olardıń ishinde) tarmaqlardıń adamzat shólkemlesiwi hám qatnasıǵınıń tiykarǵı forması sıpatında keń kólemli sociallıq, siyasiy hám ekonomikalıq konfiguraciyalar hám birlespeler arqalı qayta islep shıǵarılıwı hám institucionallasıwı&quot;.

=== Sınlar ===
Informaciyalıq jámiyet, postmodern jámiyeti, bilim jámiyeti, tarmaq jámiyeti, postindustrial jámiyeti hám t.b. usaǵan túsiniklerge qaratılǵan tiykarǵı sın, ásirese sınshıl ilimpazlar tárepinen aytılǵan, olardıń pútkilley jańa tiptegi jámiyetke kirgen ekenbiz degen tásirdi jaratıwı. Frank Uebster sıyaqlı sınshılar bul tásiller úzilikti ayrıqsha kórsetedi dep pikir bildiredi, tap házirgi jámiyettiń 100 yamasa 150 jıl burınǵı jámiyet penen ulıwma uqsaslıǵı joqtay. Bunday boljawlar ideologiyalıq sıpatqa iye bolar edi, sebebi olar bizler ózgeris haqqında hesh nárse isley almaymız hám bar bolǵan siyasiy haqıyqatlarǵa beyimlesiwimiz kerek degen kóz-qarasqa sáykes keler edi (kasiwulaya 2002b: 267).

Bul sınshılar házirgi jámiyettiń, eń aldı menen, ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy kapitaldı jıynawǵa baǵdarlanǵan kapitalistlik jámiyet bolıp qalatuǵının tastıyıqlaydı. Olar informaciya jámiyeti teoriyalarınıń jámiyettiń ayırım áhmiyetli jańa qásiyetlerin (ásirese globallasıw hám informaciyalastırıwdı) ayrıqsha kórsetetuǵının moyınlaydı, biraq bul teoriyalardıń bul qásiyetlerdiń ulıwma kapitalistlik strukturalardıń belgileri ekenligin kórsete almaǵanın ayıplaydı. Uebster sıyaqlı sınshılar ózgeristi sıpatlaytuǵın úzliksizlikti ayrıqsha kórsetedi. Usılayınsha, Uebster kapitalizmniń hár qıylı dáwirlerin ajıratadı: XIX ásirdiń erkin kapitalizmi, XX ásirdiń korporativ kapitalizmi hám XXI ásirdiń informaciyalıq kapitalizmi (kasiwulaya 2006).

== Ekinshi hám úshinshi tábiyat ==
Informaciyalıq jámiyet — bul bir jerden ekinshi jerge informaciya jiberiw hám qabıllawdıń quralı.{{Sfn|Wark|1997|p=22}} Texnologiya rawajlanǵanı sayın, adamlardıń bir-biri menen informaciya almasıw usılları da ózgerdi.

&quot;Ekinshi tábiyat&quot; mádeniyat tárepinen qayta islengen tájiriybeler toparın ańlatadı.{{Sfn|Wark|1997|p=23}} Keyin olar basqa nársege aylanıp, jańa mánige iye boladı. Jámiyet sıpatında biz bul processti ózgertemiz, sonlıqtan ol bizler ushın tábiyiy nársege, yaǵnıy ekinshi tábiyatqa aylanadı. Solay etip, mádeniyat jaratqan belgili bir úlgige erip, biz informaciyanı hár qıylı jollar menen qalay qollanatuǵınımızdı hám jıljıtatuǵınımızdı ańlay alamız. Hár qıylı waqıt zonaları arqalı informaciya almasıwdan (máselen, onlayn sóylesiw) baslap, informaciyanıń basqa jerge jetip barıwına (shet elge xat jiberiw) shekem, bulardıń hámmesi jámiyet sıpatında biz ádettegi process dep qabıl etetuǵın nársege aylandı.{{Sfn|Wark|1997|p=21}}

Biraq, informaciya vektorların bólisiw processi arqalı biz informaciyanı jáne de keńirek tarqatıwǵa múmkinshilik aldıq. Bul vektorlardı paydalanıw arqalı informaciya qozǵalıp, keyin onı qozǵalısqa keltirgen dáslepki nárselerden ajıralıp ketiwi múmkin. Usı jerden &quot;úshinshi tábiyat&quot; dep atalatuǵın nárse payda boldı.{{Sfn|Wark|1997|p=24}} Ekinshi tábiyattıń keńeytiliwi bolǵan úshinshi tábiyat ekinshi tábiyattı basqaradı. Ol ekinshi tábiyattıń sheklengen nárselerin keńeytedi. Onıń informaciyanı jańa hám hár qıylı usıllar menen qáliplestiriw qábileti bar. Solay etip, úshinshi tábiyat tezlestiriw, kóbeyiw, bóliniw, mutaciyaǵa ushıraw hám basqa jerlerden bizge nur shashıw qábiletine iye. Ol keńislik hám waqıt shegaraları arasında teńsalmaqlılıq jaratıwǵa umtıladı (ekinshi tábiyatqa qarań).{{Sfn|Wark|1997|p=25}} Bunı telegraf mısalında kóriwge boladı, ol adam balası zattı qozǵalta alatuǵınnan da tezirek informaciya jiberip hám qabıllay alatuǵın birinshi tabıslı texnologiya edi.{{Sfn|Wark|1997|p=26}} Nátiyjede, adamlardıń hár qıylı vektorları tek mádeniyattı qáliplestiriw emes, al aqır-aqıbette jámiyetti qáliplestiretuǵın jańa múmkinshiliklerdi jaratıw qábiletine de iye.

Sonlıqtan, ekinshi tábiyat hám úshinshi tábiyattı paydalanıw arqalı jámiyet jańa óz-ara tásir etisiw formaların jaratıw ushın informaciyanı qáliplestire alatuǵın múmkinshiliklerdiń jańa vektorların paydalanıw hám izertlew imkaniyatına iye boladı.{{Sfn|Wark|1997|p=28}}

== Sociologiyalıq qollanıwlar ==
[[Fayl:Ayuntamiento,_vistas_panorámicas_desde_Toompea,_Tallin,_Estonia,_2012-08-05,_DD_21.JPG|nobaý|[[Estoniya]], [[Arqa Evropa|Arqa Evropadaǵı]] kishi Baltika eli, eń rawajlanǵan [[cifrlı]] jámiyetleriniń biri bolıp esaplanadı.]]
Sociologiyada, informaciyalıq jámiyet postmodern tipindegi jámiyetke tiyisli. Ulrix Bek, Entoni Giddens hám Manuel Kastels sıyaqlı teoretikler 1970-jıllardan baslap global kólemde industrial jámiyetten informaciyalıq jámiyetke ótiw júz bergenin tastıyıqlaydı.

Puw kúshi industrial jámiyettiń artında turǵan texnologiya bolǵanı sıyaqlı, [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiya]] XX ásirdiń aqırında júz bergen jumıs shólkemlestiriwindegi, jámiyetlik strukturadaǵı hám siyasattaǵı ózgerislerdiń katalizatorı sıpatında qaraladı.

&quot;Future Shock&quot; (Keleshek shokı) kitabında Elvin Toffler bul tiptegi jámiyetti súwretlew ushın &quot;super-industrial jámiyet&quot; sóz dizbegin qollanǵan. Basqa jazıwshılar hám oyshıllar uqsas mániste &quot;post-industrial jámiyet&quot; hám &quot;post-modern industrial jámiyet&quot; sıyaqlı terminlerdi paydalanǵan.

== Baylanıslı terminler ==
Házirgi waqıtta qollanılıp atırǵan bir qatar terminler payda bolıp atırǵan global ekonomikalıq tártiptiń baylanıslı, biraq hár qıylı aspektlerin ayrıqsha kórsetedi. Informaciyalıq jámiyet termini eń keń qamtıwshı bolıwdı maqset etedi, sebebi ekonomika jámiyettiń bir bólegi bolıp esaplanadı. Informaciya dáwiri termini biraz sheklewshi, sebebi ol payda bolıp atırǵan ekonomikalıq tártipten góre kompyuterlerdiń keń tarqalıwı menen bilim ekonomikası arasındaǵı 30 jıllıq dáwirge tiyisli. Bilim dáwiri mazmunnıń tábiyatına qatnaslı, onıń sawda-satıq etiletuǵın social-ekonomikalıq processlerine emes. Kompyuter revolyuciyası hám bilim revolyuciyası terminleri bizler evolyuciya arqalı jetip baratırǵan aqırǵı halattan góre, belgili revolyuciyalıq ótiwlerge tiyisli. Informaciya revolyuciyası termini jaqsı belgili bolǵan awıl xojalıǵı revolyuciyası hám [[Óndiris revolyutsiyası|Sanaat revolyuciyası]] terminleri menen baylanıslı.

* Informaciya ekonomikası hám bilim ekonomikası sáykes túrde [[Informaciya túsinigi|informaciya]] bazarı yamasa bilim bazarı arqalı sawda-satıq etilip atırǵan mazmun yamasa intellektual múlkti ayrıqsha kórsetedi. Elektron sawda hám elektron biznes sáykes túrde [[Internet]] hám [[World Wide Web|Dúnya júzilik tordı]] paydalanıp tranzakciyalardı ámelge asırıw hám biznes júrgiziwdiń tábiyatın ayrıqsha kórsetedi. Cifrlı ekonomika fizikalıq keńisliktegi atomlar ornına kiberkeńisliktegi bitler menen sawda-satıq etiwge itibar qaratadı. Tarmaq ekonomikası bizneslerdiń óz aldına bólek birlikler sıpatında emes, al kollektiv túrde tarmaqlarda yamasa biznes ekosistemalarınıń bir bólegi sıpatında isleytuǵının ayrıqsha kórsetedi. Sociallıq tarmaqlasıw úlken, global kólemlerdegi birge islesiw processin ańlatadı. Internet ekonomikası Internet arqalı ámelge asırılatuǵın bazarlardıń tábiyatına itibar qaratadı.
* Bilim xızmetleri hám bilim qádiri mazmundı ekonomikalıq kontekstke jaylastıradı. Bilim xızmetleri bilim bazarında sawda-satıq etetuǵın bilim shólkeminiń ishinde bilimdi basqarıwdı biriktiredi. Adamlardıń kóbirek bilim alıwı ushın baqlaw qollanıladı. Bul basqa adamlar haqqında bilim jıynaw quralı sıpatında dronlardı paydalanıwǵa baylanıslı. Bir qaraǵanda sinonim bolıp kórinse de, hár bir termin bir nárseniń ápiwayı kózqaraslarınan yamasa az ǵana ózgesheliklerinen kóbirek mánini ańlatadı. Hár bir termin payda bolıp kiyatırǵan postindustrial jámiyette ekonomikalıq iskerliktiń itimal tábiyatınıń bir belgisin kórsetedi. Basqasha aytqanda, jańa ekonomikalıq tártip joqarıda aytılǵanlardıń hámmesin, sonıń menen birge ele tolıq payda bolmaǵan basqa qásiyetlerdi de óz ishine aladı.
* Informaciyalıq jámiyettiń rawajlanıwı menen baylanıslı túrde informaciya patastanıwı payda boldı, bul óz gezeginde informaciya ekologiyasınıń rawajlanıwına alıp keldi — bul informaciya gigienası menen baylanıslı.


== Derekler ==

[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>424xlizkglywrw2esaqnanidixfuclm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone OS 1</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21141</id>
    <revision>
      <id>120941</id>
      <parentid>119536</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120941</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10098" sha1="jupumdwc37h8bbnfpa073q2a3bh7d9o" xml:space="preserve">'''iPhone OS 1''' — [[Apple Inc.|Apple]] dıń mobil operaciyalıq sisteması [[IOS|iOS]] tiń birinshi úlken shıǵarılımı. Onı [[2008|2008-jılı]] [[11-iyul|11-iyulde]] iPhone OS 2 ge almastırdı.

== Tariyxı ==

=== Rawajlanıw tariyxı ===
iPhone OS 1.0 hám [[IPhone (1-áwlad)|birinshi áwlad]] [[IPhone|iPhone]] quralları rawajlanıwı birlesken háreket boldı. iPhone rawajlanıw komandasına tek [[Apple Inc.|Apple]] ishindegi xızmetkerler ǵana qatnasa alatuǵın edi. Bul tolıǵı menen qupıya proekt bolıp, komanda saylanǵan waqıtta, hátte olarǵa da ne ústinde isleytuǵını aytılmaǵan edi. Apple ishinde iPhone jaratıw boyınsha eki komanda islegen: biri iPod tı telefonǵa aylandırıw ústinde islegen bolsa, ekinshisi Mac OS X operaciyalıq sistemasın telefon sıyaqlı kishi qurılmalarda islewi ushın qısıw ústinde islegen.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/1/11/14240918/apple-interview-ipod-iphone-prototype-tony-fadell|bet=Tony Fadell tells us the story of the iPod-based iPhone prototype|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220315045212/https://www.theverge.com/2017/1/11/14240918/apple-interview-ipod-iphone-prototype-tony-fadell|arxivsáne=2022-03-15|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=2017-01-11|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2022-01-20}}&lt;/ref&gt; Jon Rubinstein basqarǵan komanda jeńil [[Linux]]-ke tiykarlanǵan versiyanı, ádette Acorn dep atalatuǵın versiyanı rawajlandırıw ústinde isledi, al Scott Forstall basqarǵan basqa komanda ARM chipsetinde jumıs isleytuǵın Mac OS X tiń qısılǵan hám optimallastırılǵan versiyasın, kod atı purple, rawajlandırıw ústinde isledi. Sol waqıtta iPhone komandasın basqarǵan Tony Fadell bılay dedi: &quot;Bul komandalardıń emes, ideyalardıń básekisi edi, hám hámmemiz onıń ústinde islep atır edik&quot;. 16-17 hár qıylı koncepciya bar edi. Komandanıń kóp aǵzaları ele de hámme qattı klaviaturada, shiyshede emes, jazıwdı qáleydi degen pikirge isenetuǵın edi. Tolıq sensorlı ekrandı engiziw ideyası hámme ushın júdá jańa edi. Kóp [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysleri]], sonıń ishinde kóp sensorlı click-wheel prototiplestirildi. Kópler bunı waqıttı bosqa sarıplaw dep oylasa da, Apple bas direktorı [[Stiv Djobs]] operaciyalıq sistemanıń Mac OS X-ke tiykarlanǵan versiyası tańlanbastan aldın barlıq koncepciyalar/ideyalardı prototiplestiriwde turıp aldı.

=== Kirisiw hám shıǵarılıw ===
iPhone OS 2007-jılı 9-yanvarda [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] Moscone Konvenciya Orayında ótkerilgen Macworld Konferenciya &amp; Kórgizbesinde Stiv Djobs tárepinen berilgen tiykarǵı bayanatta dáslepki iPhone penen birge tanıstırıldı. Sol waqıtta [[Stiv Djobs|Djobs]] tek iPhone &quot;OS X de isleydi&quot; dep ayttı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://mashable.com/article/first-iphone-keynote-15-year-anniversary|bet=Revisiting the iPhone launch keynote, 15 years on|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220216141553/https://mashable.com/article/first-iphone-keynote-15-year-anniversary|arxivsáne=2022-02-16|avtor=Taylor|at=Chris|sáne=2022-01-09|til=en|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=2022-01-21}}&lt;/ref&gt; hám Chicago Sun-Times gazetasınıń kolumnisti Andy Ihnatko ǵa kóre, bul rásmiy brifinglerde hám rásmiy emes sáwbetlerde tastıyıqlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.suntimes.com/technology/ihnatko/215441%2CCST-FIN-Andy18.article|bet=You could call iPhone perfect|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070120225408/http://www.suntimes.com/technology/ihnatko/215441,CST-FIN-Andy18.article|arxivsáne=January 20, 2007|avtor=Ihnatko|avtorsilteme=Andy Ihnatko|at=Andy|sáne=January 18, 2007|til=en|jumıs=[[Chicago Sun-Times]]|qaralǵan sáne=April 29, 2023}}&lt;/ref&gt;

iPhone OS 1.0 [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]] menen birge 2007-jılı 29-iyunda shıǵarıldı.

iPhone OS 1.1.3 jańalanıwı iPod Touch paydalanıwshıları ushın 19.95 dollar boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1131584/touchupdate.html|bet=iPod touch owners can add more apps—for a price|avtor=Philip Michaels|baspaxana=[[Macworld]]}}&lt;/ref&gt;

== Qosımshalar ==
iPhone OS 1 de [[App Store]] yamasa úshinshi tárep baǵdarlamashıları ushın nativlik qosımshalar jaratıwǵa arnalǵan Baǵdarlamalıq Támiyinlew Quralı (SDK) joq edi. Onıń ornına, Apple baǵdarlamashılardı Safari arqalı kiriwge bolatuǵın veb-qosımshalar jaratıwǵa baǵdarladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://developer.apple.com/iphone/|bet=Apple Developer Connection — Web Development for iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070722172208/http://developer.apple.com/iphone/|arxivsáne=2007-07-22|sáne=2007-07-22|qaralǵan sáne=2021-07-18}}&lt;/ref&gt;

== Qollap-quwatlanǵan qurılmalar ==

* [[IPhone (1-áwlad)|iPhone (1-áwlad)]]
* iPod Touch (1-áwlad)

== Versiya tariyxı ==
{| class=&quot;wikitable col4center&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|+
! scope=&quot;col&quot; |Versiya
! scope=&quot;col&quot; |Shıǵarılǵan sánesi
! scope=&quot;col&quot; |Tiykarǵı ózgerisler
! scope=&quot;col&quot; |Derek
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.0
|29-iyun, 2007
|''Dáslepki iPhone ushın birinshi shıǵarılıw..''
* Interfeys: qısıp-úlkeytiw, inerciyalı aylandırıw, kóp tiyiwli háreketler, baǵdarlamalıq klaviatura
* Vizuallıq dawıslı xabar
* iTunes penen sinxronizaciya
* Tiykarǵı qosımshalar: iPod, Safari, [[Google Kartalar|Google Maps]]
|&lt;ref name=&quot;VergeVisualHistory&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2011/12/13/2612736/ios-history-iphone-ipad|bet=iOS: A visual history|sáne=13 December 2011|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=29 April 2023}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.0.1
|31-iyul, 2007
|
* Hár shıǵıwshı elektron xatqa ózin avtomatik túrde jasırın kóshirme (BCC) qosıw múmkinshiligin qosadı
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2007-07-31-apple-iphone-update-1-0-1-released.html|bet=Apple iPhone update 1.0.1 released!|avtor=Block|at=Ryan|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=2 May 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2007-08-06-walt-mossbergs-got-a-secret.html|bet=Walt Mossberg's Got a Secret|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=4 May 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-update-1-0-1-undocumented-fixes-improvements-galore-volume-stability-vpn-battery-more/|bet=iPhone Update 1.0.1: Undocumented fixes, improvements galore: volume, stability, VPN, battery, more|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=4 May 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mossblog.allthingsd.com/20070803/secret-new-iphone-features/|bet=Secret New iPhone Features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070810142545/http://mossblog.allthingsd.com/20070803/secret-new-iphone-features/|arxivsáne=August 10, 2007|avtor=Mossberg|avtorsilteme=Walt Mossberg|at=Walt|sáne=August 3, 2007|jumıs=AllThingsDigital|qaralǵan sáne=2 May 2023}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.0.2
|21-avgust, 2007
|''Kishi jańalanıw''
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2007/08/21/apple-releases-iphone-1-0-2-update/|bet=Apple Releases iPhone 1.0.2 Update|avtor=Kim|at=Arnold|sáne=21 August 2007|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2 May 2023}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.1
|14-sentyabr, 2007
|''iPod Touch (1-áwlad) ushın dáslepki versiya, iPhone (1-áwlad) ushın shıǵarılmadı''
* iTunes Wi-Fi Music Store qosımshasın qosadı, qurılmada muzıka, filmler hám qońıraw seslerin satıp alıwǵa múmkinshilik beredi
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/07/09/17/an_in_depth_ipod_touch_review|bet=An in-depth iPod Touch review|sáne=17 September 2007|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=3 May 2023}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.1.1
|27-sentyabr, 2007
|
* Dáslepki iPhone ǵa iTunes Wi-Fi Music Store qosımshasın qosadı
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2007/09/27/apple-releases-iphone-1-1-1-update|bet=Apple Releases iPhone 1.1.1 Update [Updated]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201027185746/https://www.macrumors.com/2007/09/27/apple-releases-iphone-1-1-1-update/|arxivsáne=October 27, 2020|avtor=Kim|at=Arnold|sáne=September 27, 2007|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sorrel1.1.1&quot; /&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.1.2
|12-noyabr, 2007
|''Kishi jańalanıw''
* iPod qosımshasın ashqanda bolatuǵın qulawdı dúzetedi
|
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.1.3
|15-yanvar, 2008
|
* Bas bet qayta dúziliwi múmkin
* Veb-saytlar Veb Klipler sıpatında bas betke bekitiliwi múmkin
* Kartaǵa belgiler, sputnik kórinisi, jol qozǵalısı haqqında informaciya qosıladı
* Tekst xabarları endi bir neshe nomerge jiberiledi
* Qosımshalar endi 'root' ornına 'mobile' sıpatında jumıs isleydi
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sg.news.yahoo.com/2008-01-22-the-secret-life-of-firmware-1-1-3.html|bet=The secret life of firmware 1.1.3|avtor=Bohon|at=Cory|sáne=15 July 2016|til=en-SG|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=2 May 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/188919/iphone_update.html|bet=First Look: iPhone 1.1.3|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=4 May 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tidbits.com/2008/01/25/everything-you-need-to-know-about-iphone-1-1-3/|bet=Everything You Need to Know about iPhone 1.1.3|avtor=Landau|at=Ted|sáne=25 January 2008|til=en|jumıs=TidBITS}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.1.4
|26-fevral, 2008
|''Kishi jańalanıw''
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2008/02/26/apple-releases-firmware-1-1-4-for-iphone-and-ipod-touch/|bet=Apple Releases Firmware 1.1.4 for iPhone and iPod Touch|sáne=26 February 2008|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=3 May 2023}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |1.1.5
|15-iyul, 2008
|''Tek birinshi áwlad iPod touch ushın shıǵarılǵan, 2.0 versiyasına $10 tólep jańalanıwdı qálemegen paydalanıwshılar ushın''
|&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/191522/touch115.html|bet=Apple quietly releases iPod touch 1.1.5 update|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=3 May 2023}}&lt;/ref&gt;
|}

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:IOS]]</text>
      <sha1>jupumdwc37h8bbnfpa073q2a3bh7d9o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jeke kompyuter</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21173</id>
    <revision>
      <id>120996</id>
      <parentid>118601</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:24:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (19),  –  →  —  (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120996</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85977" sha1="2kksgowhe6x71v64mswl4ctrp84av3i" xml:space="preserve">[[Fayl:Crystal_Project_computer.png|oñğa|nobaý|2000-jıllardaǵı jeke stol kompyuteriniń súwretlengen kórinisi, onıń quramına esaplaw komponentleri bar metall korpus, displey hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] kiredi (tıshqansha kórsetilmegen)]]
'''Jeke kompyuter''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Personal computer, PC)'', kóbinese '''JK''' dep ataladı, jeke paydalanıwǵa arnalǵan [[kompyuter]] bolıp tabıladı. Ol ádette [[tekst processorı]], internet brauzer, elektron pochta, [[Multimedia|multimediyalıq]] oynatıw hám oyın oynaw sıyaqlı wazıypalar ushın qollanıladı. Jeke kompyuterler kompyuter eksperti yamasa texnigi emes, al tikkeley sońǵı paydalanıwshı tárepinen basqarıwǵa arnalǵan. Úlken, qımbat minikompyuterler menen meynfreymlerden ayırmashılıǵı, jeke kompyuterlerde bir waqıtta kóp adamlar tárepinen waqıttı bólisiw qollanılmaydı. Tiykarınan 1970-jıllardıń aqırı hám 1980-jıllarda, úy kompyuteri termini de qollanılǵan. Jeke kompyuterlerdiń payda bolıwı hám onıń menen bir waqıtta júz bergen cifrlı revolyuciya adamlardıń ómirine aytarlıqtay tásir etti.

1960-jıllarda mákemeler yamasa korporativ kompyuter iyeleri kompyuterler menen paydalı jumıs islew ushın óz [[Programma|baǵdarlamaların]] jazıwǵa májbúr bolǵan. Jeke kompyuter [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıları]] óz qollanbaların islep shıǵara alsa da, ádette bul sistemalar kommerciyalıq [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynattı]], biypul baǵdarlamalıq támiynattı (&quot;freeware&quot;), kóbinese menshikli bolǵan, yamasa [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı hám biypul baǵdarlamalıq támiynattı]] paydalanadı, olar paydalanıwǵa tayar yamasa [[Mashina kodı|binar]] formada beriledi. Jeke kompyuterler ushın baǵdarlamalıq támiynat ádette [[apparatlıq támiynat]] yamasa [[operaciyalıq sistema]] óndiriwshilerinen ǵárezsiz islep shıǵarıladı hám tarqatıladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Conlon, Tom |title=The iPad's Closed System: Sometimes I Hate Being Right |date=29 January 2010 |url=http://www.popsci.com/gadgets/article/2010-01/ipad%E2%80%99s-closed-system-sometimes-i-hate-being-right |access-date=2010-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420043520/http://www.popsci.com/gadgets/article/2010-01/ipad%E2%80%99s-closed-system-sometimes-i-hate-being-right |url-status=dead |publisher=Popular Science |quote=The iPad is not a personal computer in the sense that we currently understand. |archive-date=2010-04-20}}&lt;/ref&gt; Kóplegen jeke kompyuter paydalanıwshıları jeke kompyuterden paydalanıw ushın endi óz baǵdarlamaların jazıwǵa mútáj emes, degen menen aqırǵı paydalanıwshı baǵdarlamalastırıwı ele de múmkin. Bul mobil sistemalar menen salıstırǵanda, onda baǵdarlamalıq támiynat kóbinese tek óndiriwshi qollap-quwatlaytuǵın kanal arqalı jetkerip beriletuǵın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://docs.microsoft.com/en-us/deployoffice/overview-of-update-channels-for-office-365-proplus|bet=Overview of update channels for Office 365 ProPlus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180422104229/https://docs.microsoft.com/en-us/DeployOffice/overview-of-update-channels-for-office-365-proplus|arxivsáne=2018-04-22|sáne=2018|jumıs=Microsoft|qaralǵan sáne=2018-04-22}}&lt;/ref&gt; al sońǵı paydalanıwshı baǵdarlamasın islep shıǵıw óndiriwshi tárepinen qollap-quwatlanbawı sebepli qıyınlasıwı múmkin.

1990-jıllardıń basınan baslap [[Microsoft]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaları]] (dáslep [[MS-DOS]], keyin [[Microsoft Windows|Windows]] penen) hám [[Intel]] [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatı]] — birgelikte Wintel dep atalatuǵın — jeke kompyuter bazarında ústemlik etip kelmekte, hám búgingi kúnde JK ''(ingl.PC)'' termini ádette keń tarqalǵan Wintel platformasına qatnaslı qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://courses.lumenlearning.com/suny-informationliteracy/chapter/personal-computers/|bet=Personal Computers {{!}} Information Literacy|til=en-US|jumıs=courses.lumenlearning.com|qaralǵan sáne=2023-05-24}}&lt;/ref&gt; Windows-qa alternativalar bazardıń az bólegin iyeleydi; bularǵa [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń Mac platforması (macOS operaciyalıq sistemasın paydalanatuǵın), hám [[Linux]] sıyaqlı [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|biypul hám ashıq kodlı]], [[Unix]]-ke uqsas [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]] kiredi. 1990-jıllarǵa shekem basqa da belgili platformalar Commodore kompaniyasınıń Amiga-sı hám [[NEC]] kompaniyasınıń PC-98-i bolǵan.

== Terminologiya ==
PC termini &quot;personal computer&quot; (jeke kompyuter) sóziniń qısqartılǵan túri. IBM Personal Computer óz model atına bul atamanı qosqan bolsa da, bul termin dáslep hár qanday brendtegi jeke kompyuterlerdi táriyiplew ushın qollanılǵan. Ayırım jaǵdaylarda, PC termini Apple Macintosh kompyuterin bildiretuǵın Mac penen salıstırıw ushın qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.intel.com/content/www/us/en/tech-tips-and-tricks/pc-vs-mac-the-big-debate.html|bet=Mac* vs. PC Debate|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141006071707/http://www.intel.com/content/www/us/en/tech-tips-and-tricks/pc-vs-mac-the-big-debate.html|arxivsáne=6 October 2014|jumıs=intel.com|baspaxana=[[Intel]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/article/2541666/computer-hardware/mac-vs--pc-cost-analysis--how-does-it-all-add-up-.html|bet=Mac vs. PC cost analysis: How does it all add up?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140927001825/http://www.computerworld.com/article/2541666/computer-hardware/mac-vs--pc-cost-analysis--how-does-it-all-add-up-.html|arxivsáne=27 September 2014|avtor=Finnie|at=Scot|sáne=8 June 2007|jumıs=[[Computerworld]]|baspaxana=Computerworld, Inc|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/news/dont-buy-a-new-pc-or-mac-before-you-read-this/|bet=Don't buy a new PC or Mac before you read this|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141008141054/http://www.cnet.com/news/dont-buy-a-new-pc-or-mac-before-you-read-this/|arxivsáne=8 October 2014|avtor=Ackerman|at=Dan|sáne=22 August 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/feature/mac/mac-or-pc-ten-reasons-why-macs-are-better-pcs-3493363/|bet=Mac or PC? Ten reasons why Macs are better than PCs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141223154418/http://www.macworld.co.uk/feature/mac/mac-or-pc-ten-reasons-why-macs-are-better-pcs-3493363/|arxivsáne=23 December 2014|avtor=Haslam|at=Karen|sáne=11 December 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[IDG]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;

Bul Apple ónimleriniń hesh biri úlken kompyuterler yamasa waqıttı bólisiw sistemaları bolmaǵanlıqtan, olardıń hámmesi jeke kompyuterler edi, biraq PC (brend) kompyuterleri emes edi. 1995-jılı CBS kanalınıń PC-lerdiń ósip baratırǵan ataqlılıǵı haqqındaǵı reportajında bılay delingen: &quot;Kóp jańa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın PC 'Pain and Confusion' (Awırıw hám Aljasıw) degendi ańlatadı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=1995 video shows the struggle was real for first-time PC users|url=https://www.cbsnews.com/news/1995-video-shows-woman-struggle-was-real-for-first-time-pc-users/|date=2015-01-23|work=CBS News|first=Dan|last=Rather|author-link=Dan Rather|access-date=2021-04-01}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
[[Fayl:Commodore_PET_Exhibit_at_American_Museum_of_Science_and_Energy_Oak_Ridge_Tennessee.jpg|nobaý|1983-jılǵı Commodore PET (Amerika Ilim hám Energiya Muzeyinde), jeke kompyuterdiń erte mısallarınan biri]]
[[Fayl:Pn-pravez-class-4.jpg|nobaý|1982-jıldan baslap [[Bolgariya|Bolgariyada]] islep shıǵarılǵan 8-bitli arxitekturalı Pravetz 82 kompyuteri, Sovet Awqamındaǵı klass bólmesinde]]
&quot;Miy&quot; [kompyuter] bir kúni biziń [qarapayım adamlardıń] dárejemizge túsip, salıq hám buxgalterlik esap-kitaplarımızdı júrgiziwge járdem beriwi múmkin. Biraq bul boljaw ǵana hám házirshe bunıń hesh qanday belgisi joq.
Britaniya gazetası The Star, 1949-jılı iyun ayındaǵı EDSAC kompyuteri haqqındaǵı jańalıqlar maqalasında, jeke kompyuterler dáwirinen ádewir burın.

[[Esaplaw texnikası]] tariyxında dáslepki eksperimental mashinalardı bir adam basqara alatuǵın edi. Mısalı, 1946-jılı iske túsken ENIAC kompyuterin bir adam, álbette joqarı dárejede tayarlanǵan adam basqara alatuǵın edi. Bul rejim toparlıq programmalastırıw yamasa kóp paydalanıwshılardıń terminallar arqalı úlken kompyuterlerge qosılıwı menen waqıttı bólisiw rejimlerinen burın payda bolǵan. Laboratoriya, ólshew ásbapları yamasa injenerlik maqsetler ushın arnalǵan kompyuterler qurılıp, olardı bir adam interaktiv túrde basqara alatuǵın edi. Oǵan mısallar retinde 1956-jılǵı Bendix G15 hám LGP-30 sistemaların, sonday-aq 1965-jıldan 1969-jılǵa shekem islep shıǵarılǵan sovet MIR seriyalı kompyuterlerin keltiriwge boladı. 1970-jıllardıń basına kelip, akademiyalıq yamasa ilimiy-izertlew mákemelerindegi adamlar kompyuter sistemasın uzaq waqıt dawamında interaktiv rejimde jeke paydalanıw múmkinshiligine iye boldı, degen menen bul sistemalar ele de bir adamnıń jeke menshigi bolıwı ushın júdá qımbat edi.

Jeke kompyuter yarım ótkizgishler texnologiyasındaǵı úlken jetiskenlikler arqasında múmkin boldı. 1959-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Robert Noys tárepinen kremniy integral sxema (IS) chipi islep shıǵıldı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/practical-monolithic-integrated-circuit-concept-patented/|bet=1959: Practical Monolithic Integrated Circuit Concept Patented &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191024144046/https://www.computerhistory.org/siliconengine/practical-monolithic-integrated-circuit-concept-patented/|arxivsáne=2019-10-24|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; al Bell Labs laboratoriyasında Moxamed Atalla hám Davon Kang tárepinen metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) tranzistorı islep shıǵıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|bet=1960: Metal Oxide Semiconductor (MOS) Transistor Demonstrated &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191027045554/https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|arxivsáne=2019-10-27|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; MOS integral sxeması 1964-jılı RCA kompaniyası tárepinen kommerciyalıq túrde islep shıǵarıldı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/first-commercial-mos-ic-introduced/|bet=1964: First Commercial MOS IC Introduced &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211026113609/https://www.computerhistory.org/siliconengine/first-commercial-mos-ic-introduced/|arxivsáne=2021-10-26|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; al 1968-jılı Fairchild kompaniyasında Federiko Fadjin tárepinen kremniy-geytli MOS integral sxeması islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|bet=1968: Silicon Gate Technology Developed for ICs &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200729145834/https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|arxivsáne=2020-07-29|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; Keyinirek Fadjin kremniy-geytli MOS texnologiyasın qollanıp, 1971-jılı birinshi bir chipli [[mikroprocessor]] — Intel 4004 ti islep shıqtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|bet=1971: Microprocessor Integrates CPU Function onto a Single Chip &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210812104243/https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|arxivsáne=2021-08-12|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; Mikroprocessorlarǵa tiykarlanǵan birinshi mikrokompyuterler 1970-jıllardıń basında islep shıǵıldı. 1970-jıllardıń ortasınan baslap mikroprocessorlardıń keń kommerciyalıq jetkilikliligi kompyuterlerdi kishi biznes hám jeke adamlar ushın jetkilikli dárejede arzan etti.

Keyinirek &quot;Barlıq demolardıń anası&quot; dep atalǵan kórsetiwde, SRI izertlewshisi Duglas Engelbart 1968-jılı jeke kompyuterlerdiń keleshektegi tiykarǵı qásiyetleriniń aldın ala kórsetpesin berdi: elektron pochta, gipertekst, tekst processorı, video konferenciya hám kompyuter tıshqanshası. Bul demonstraciya texnikalıq qollap-quwatlaw xızmetkerlerin hám sol waqıtta jeke biznes paydalanıwı ushın júdá qımbat bolǵan waqıttı bólisiw kompyuterin talap etti.

Dáslepki jeke kompyuterler — ádette mikrokompyuterler dep atalǵan — kóbinese komplekt túrinde hám sheklengen kólemde satıldı hám tiykarınan háweskerler hám texnikler ushın qızıǵıwshılıq tuwdırdı. Minimal programmalastırıw kórsetpeleredi kirgiziw ushın almastırıp qosqıshlar menen islendi, al shıǵıs aldıńǵı panel lampaları arqalı berildi. Ámeliy qollanıw [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], kompyuter displeyi, disk qurılmaları hám [[Printеr|printerler]] sıyaqlı qosımsha qurılmalardı qosıwdı talap etti.

Micral N [[Mikroprocessor|mikroprocessorǵa]], yaǵnıy Intel 8008 ge tiykarlanǵan eń dáslepki kommerciyalıq, jıynaq (komplekt) emes mikrokompyuter boldı. Ol 1972-jıldan baslap qurıldı hám bir neshe júz dana satıldı. Bunnan aldın 1970-jılı Datapoint 2200 shıǵarılǵan edi, ol ushın Intel 8008 buyırtpa berilgen, biraq qollanıwǵa qabıl etilmegen edi. Datapoint 2200 de ámelge asırılǵan CPU dizaynı dáslepki IBM PC hám onıń dawamshılarında paydalanılǵan x86 arxitekturasınıń tiykarı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&amp;articleId=9111341|bet=Forgotten PC history: The true origins of the personal computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080822130226/http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&amp;articleId=9111341|arxivsáne=22 August 2008|sáne=22 August 2008|qaralǵan sáne=9 January 2017}}&lt;/ref&gt;

1973-jılı [[IBM]] kompaniyasınıń Los-Gatos Ilimiy Orayı IBM PALM processorına tiykarlanǵan, Philips ıqsham kasseta qurılması, kishi CRT hám tolıq funkciyalı [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] menen úskenelengen SCAMP (Special Computer APL Machine Portable) dep atalǵan kóshpeli kompyuter prototipin islep shıqtı. SCAMP APL/1130 di júrgiziw ushın IBM 1130 minikompyuterin emulyaciya qıldı.&lt;ref name=&quot;www03.ibm.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www03.ibm.com/ibm/history/exhibits/pc/pc_1.html|bet=IBM Archives|arxivurl=https://archive.today/20030210111221/http://www03.ibm.com/ibm/history/exhibits/pc/pc_1.html|arxivsáne=10 February 2003|qaralǵan sáne=9 January 2017}}&lt;/ref&gt; 1973-jılı APL tek úlken kompyuterlerde ǵana jumıs isleytuǵın edi, al Wang 2200 yamasa HP 9800 sıyaqlı kópshilik stol ústi mikrokompyuterleri tek BASIC ti usınatuǵın edi. SCAMP kóshpeli, bir [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] kompyuterde APL/1130 ónimdarlıǵın emulyaciya qılǵan birinshi bolǵanlıqtan, PC Magazine jurnalı 1983-jılı SCAMP ti &quot;revolyuciyalıq koncepciya&quot; hám &quot;dúnyadaǵı birinshi jeke kompyuter&quot; dep belgiledi.&lt;ref name=&quot;www03.ibm.com&quot; /&gt; Bul dáslepki, bir paydalanıwshı kóshpeli kompyuter házir Vashington qalasındaǵı Smitson institutında saqlanbaqta. 1973-jılǵı SCAMP prototipiniń tabıslı kórsetiliwi 1975-jılı injenerler, analitikler, statistikler hám basqa biznes máselelerin sheshiwshiler ushın APL hám BASIC [[Programmalastırıw tili|tillerinde]] [[programmalastırıw]] múmkinshiligi menen shıǵarılǵan IBM 5100 kóshpeli mikrokompyuteriniń jaratılıwına alıp keldi. 1960-jıllardıń sońında bunday mashina eki stol ólshemindey úlken hám shama menen yarım tonna awırlıqta bolǵan edi.&lt;ref name=&quot;www03.ibm.com&quot; /&gt;

Basqa bir stol ústi kóshpeli APL mashinası, MCM/70, 1973-jılı kórsetilip, 1974-jılı satıwǵa shıǵarıldı. Ol Intel 8008 processorın qollandı.

Jeke kompyuterler tariyxında áhmiyetli qádem 1973-jılǵı Xerox Alto boldı, ol Xerox kompaniyasınıń Palo-Alto Izertlew Orayında (PARC) islep shıǵıldı. Onıń [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] (GUI) bar edi, ol keyin [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń Macintosh hám [[Microsoft]] kompaniyasınıń [[Microsoft Windows|Windows]] operaciyalıq sistemaları ushın ilham deregi boldı. Alto demonstraciyalıq proekt edi, kommerciyalastırılmadı, sebebi onıń bólekleri júdá qımbat bolıp, satıp alıw múmkin emes edi.

Jáne de 1973-jılı [[Hewlett-Packard|Hewlett Packard]] tolıǵı menen BASIC te programmalastırılatuǵın, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], kishi bir qatarlı displey hám printerdi óz ishine alǵan, stol ústine tolıq sıyatuǵın mikrokompyuterlerdi shıǵardı. 1973-jılǵı Wang 2200 mikrokompyuterinde tolıq ólshemli katod nurlı trubka (CRT) hám kassetalı lenta saqlaw qurılması bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wang2200.org/#2200|bet=The Wang 2200|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080531144159/http://www.wang2200.org/#2200|arxivsáne=May 31, 2008|avtor=Jim Battle|sáne=August 9, 2008|jumıs=Wang2200.org|baspaxana=Jim Battle|qaralǵan sáne=November 13, 2013}}&lt;/ref&gt; Olar ulıwma alǵanda biznes yamasa ilimiy maqsetlerde qollanıw ushın satılatuǵın qımbat arnawlı kompyuterler edi.
[[Fayl:Altair_8800_Computer.jpg|solğa|nobaý|Altair 8800 kompyuteri]]
1974-jılı kóplegen adamlar tárepinen birinshi haqıyqıy jeke kompyuter dep esaplanatuǵın Altair 8800 payda boldı, onı Micro Instrumentation and Telemetry Systems (MITS) kompaniyası jarattı. 8-bitli Intel 8080 Mikroprocessorına tiykarlanǵan Altair, birinshi kommerciyalıq tabıslı jeke kompyuter sıpatında[5] mikrokompyuter revolyuciyasın jandırǵan ushqın retinde keń tán alınǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garland|first=Harry|title=Design Innovations in Personal Computers|page=24|url=http://www.computer.org/csdl/mags/co/1977/03/01646402-abs.html}}&lt;/ref&gt; Altair ushın dizayn islengen kompyuter shinası S-100 shinası túrinde de-fakto standartqa aylandı, al mashina ushın birinshi [[programmalastırıw tili]] [[Microsoft]] kompaniyasınıń dáslepki ónimi bolǵan Altair BASIC edi.&lt;ref name=&quot;Altair announcement&quot;&gt;{{Cite book|last=Ceruzzi|first=Paul E.|title=A History of Modern Computing|publisher=MIT Press|year=2003|location=Cambridge, MA|page=[https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/226 226]|isbn=978-0-262-53203-7|url=https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/226}} &quot;This announcement [Altair 8800] ranks with IBM's announcement of the System/360 a decade earlier as one of the most significant in the history of computing.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Altair Impact&quot;&gt;{{Cite book|last=Freiberger|first=Paul|title=Fire in the Valley: The Making of the Personal Computer|publisher=McGraw-Hill|year=2000|location=New York|isbn=978-0-07-135892-7|url=https://archive.org/details/fireinvalleymaki00frei_0}}&lt;/ref&gt;

1976-jılı [[Stiv Djobs]] hám Stiv Voznyak tolıq tayar hám shama menen 30 chipten ibarat Apple I kompyuter platasın satıwǵa shıǵardı. Apple I kompyuteri sol dáwirdiń basqa jıynaq (komplekt) túrindegi háwesker kompyuterlerinen ayırmashılıq etetuǵın edi. Byte Shop dúkanınıń iyesi Pol Terrelldiń ótinishi boyınsha, Djobs hám Voznyak ózleriniń birinshi buyırtpasın aldı — 50 dana Apple I kompyuteri ushın, biraq tek kompyuterler jıynalǵan hám tekserilgen bolsa, jıynaq túrinde emes. Terrell tek tájiriybeli elektronika háweskerleri ushın emes, al keń kólemdegi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] satıw ushın kompyuterlerge iye bolıwdı qáledi. Jetkerilgen Apple I texnikalıq jaqtan ele de jıynaq (komplekt) kompyuter bolıp esaplandı, sebebi Byte Shop ǵa jetkerilgende onıń quwat deregi, korpusı yamasa [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturası]] joq edi.
[[Fayl:Home_or_Personal_Computers_from_1977_-_Commodore_PET_2001,_Apple_II,_TRS-80_Model_I,_together_called_'Trinity77'_(edited_image).jpg|nobaý|412x412 nükte|Byte jurnalı tárepinen úy kompyuterleriniń &quot;1977-jılǵı úshligi&quot; dep atalǵan úsh jeke kompyuter: Commodore PET, Apple II hám TRS-80 Model I.]]
Birinshi tabıslı massalıq bazarǵa shıǵarılǵan jeke kompyuter Commodore PET boldı, ol 1977-jıldıń yanvar ayında járiyalandı. Biraq, ol aldın ala buyırtpa berilgen edi hám sol jıldıń keyinirek waqtında ǵana jetkilikli boldı.&lt;ref name=&quot;Byte Feb 1978&quot;&gt;{{Citation |last=What's New |title=Commodore Ships First PET Computers |date=February 1978 |work=BYTE |volume=3 |issue=2 |page=190}} Commodore press release. &quot;The PET computer made its debut recently as the first 100 units were shipped to waiting customers in mid-October 1977.&quot;&lt;/ref&gt; Úsh aydan soń (aprel ayında) Apple II (ádette Apple dep ataladı) járiyalandı, birinshi úlgileri 1977-jıl 10-iyunda jónetildi.&lt;ref name=&quot;Apple II History&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://apple2history.org/history/ah02/#03|bet=Apple II History|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140510060638/http://apple2history.org/history/ah02/#03|arxivsáne=2014-05-10|sáne=2008-11-04|baspaxana=Apple II History|qaralǵan sáne=May 8, 2014}}&lt;/ref&gt; Bunnan soń Tandy Corporation / Tandy Radio Shack kompaniyasınıń TRS-80 úlgisi 1977-jıldıń avgust ayında payda boldı, ol óz ómiri dawamında 100,000 nan aslam dana satıldı. Birge alǵanda, ásirese Arqa Amerika bazarında, bul 3 mashina &quot;1977-jılǵı úshlik&quot; dep ataldı. Ǵalabalıq bazar ushın, aldın ala jıynalǵan kompyuterler payda boldı hám adamlardıń keńirek toparına kompyuterlerdi paydalanıw múmkinshiligin berdi, processor qurılmasın rawajlandırıwdan góre programmalıq qollanbalarǵa kóbirek itibar qaratıldı.

1977-jılı Heath kompaniyası Heathkits dep atalǵan jeke kompyuter komplektlerin usındı, dáslep Heathkit H8 benen baslap, keyin 1979-jıldıń aqırında Heathkit H89 benen dawam etti. Heathkit H8 satıp alǵanıńızda, ózińiz jıynawıńız ushın shassi hám processor kartasın alasız, programmalardı isletiw ushın 4 KB RAM bar H8-1 yadro taqtası sıyaqlı qosımsha qurılmalardı da satıp alıwǵa boladı. Heathkit H11 úlgisi 1978-jılı shıǵarıldı hám birinshi 16-bitli jeke kompyuterlerdiń biri boldı; biraq, onıń 1,295 dollar bolǵan joqarı bahası sebepli 1982-jılı óndiris toqtatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.classiccmp.org/hp/hk/heathkit.htm|bet=Joe's Heathkit Computer Catalog Page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180525122846/http://www.classiccmp.org/hp/hk/heathkit.htm|arxivsáne=2018-05-25|jumıs=www.classiccmp.org|qaralǵan sáne=2019-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://vintagecomputer.com/heathkit-h8.html|bet=Heathkit H8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221645/https://vintagecomputer.com/heathkit-h8.html|arxivsáne=2023-01-17|sáne=8 August 2013|jumıs=vintagecomputer.com|qaralǵan sáne=2019-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://oldcomputers.net/heathkit-h89.html|bet=Heathkit H89 computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190219221548/http://oldcomputers.net/heathkit-h89.html|arxivsáne=2019-02-19|jumıs=oldcomputers.net|qaralǵan sáne=2019-03-04}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:IBM_PC_5150.jpg|nobaý|IBM 5150, 1981-jılı shıǵarılǵan]]
[[Fayl:PMD_85-1.jpg|nobaý|8-bitli PMD 85 jeke kompyuteri 1985-1990-jılları burınǵı Socialistlik Chexoslovakiyada Tesla kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan.]]
1980-jıllardıń basında úy kompyuterleri úy-turmısta qollanıw ushın jetilistirildi, jeke ónimlilik, programmalastırıw hám oyınlar ushın baǵdarlamalar menen. Olar ádette úydegi televizordı kompyuter displeyi sıpatında paydalanıwǵa bolatuǵın edi, tómen sapalı bloklı grafika hám sheklengen reńler diapazonı menen, hám tekst shama menen 40 hárip keńligi hám 25 hárip biyikligi boldı. Britaniyalıq Sinclair Research&lt;ref name=&quot;Sinclair Research&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.sinclairzx.com/about-us.html|bet=Sinclair Research website|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141214131822/http://www.sinclairzx.com/about-us.html|arxivsáne=2014-12-14|qaralǵan sáne=2014-08-06}}&lt;/ref&gt; kompaniyası ZX seriyasın — ZX80 (1980), ZX81 (1981) hám ZX Spectrum óndirdi; sońǵısı 1982-jılı shıǵarılıp, ulıwma 8 million dana satıldı. Keyin Commodore 64 shıqtı, ol ulıwma 17 million dana satıldı,&lt;ref name=&quot;Reimer1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.jeremyreimer.com/total_share.html|bet=Personal Computer Market Share: 1975–2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120606003537/http://www.jeremyreimer.com/total_share.html|arxivsáne=June 6, 2012|avtor=Reimer|at=Jeremy|sáne=November 2, 2009|qaralǵan sáne=2009-07-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reimer2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://jeremyreimer.com/monarch/m-item?i=137|bet=Personal Computer Market Share: 1975–2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221650/https://jeremyreimer.com/monarch/m-item?i=137|arxivsáne=2023-01-17|avtor=Reimer|at=Jeremy|sáne=December 2, 2012|qaralǵan sáne=2013-02-09}}&lt;/ref&gt; [[Yugoslaviya|Yugoslaviyada]] shıǵarılǵan Galaksija (1983)&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Hands On Yugoslavia'ｓ Home-Brewed Microcomputer}}&lt;/ref&gt; hám Amstrad CPC seriyası (464–6128) payda boldı.

Sol jılı NEC PC-98 usınıldı, ol 18 millionnan aslam dana satılǵan júdá ataqlı jeke kompyuter boldı. Taǵı bir ataqlı jeke kompyuter, revolyuciyalıq Amiga 1000, Commodore tárepinen 1985-jıldıń 23-iyulinde kórsetildi. Amiga 1000 kóp tapsırmalı, aynalı operaciyalıq sistema, 4096 reńli palitrası bar túsli grafika, stereo ses, Motorola 68000 processorı, 256 KB RAM hám 880 KB 3.5-dyuymlik disk qurılması menen támiyinlengen bolıp, bahası 1,295 AQSH dolları edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://pctimeline.info/amiga/|bet=Chronology of Amiga Computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140402200515/http://pctimeline.info/amiga/|arxivsáne=2 April 2014|avtor=Polsson|at=Ken|qaralǵan sáne=9 May 2014}}&lt;/ref&gt;

IBM-niń birinshi jeke kompyuteri 1981-jıldıń 12-avgustında usınılıp, ol jeke kompyuter arxitekturası ushın ǵalabalıq bazar standartın belgiledi.&lt;ref&gt;{{Cite news|newspaper=[[Information Week]]|date=5 August 1991|title=A Decade of Personal Computing|page=24}}&lt;/ref&gt;

1982-jılı Kompyuter Time jurnalı tárepinen Jıldıń mashinası dep ataldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jackedin.martinangler.com/2014/02/obituary-personal-computer/|bet=Obituary: The PC is Dead|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140223112327/http://jackedin.martinangler.com/2014/02/obituary-personal-computer/|arxivsáne=February 23, 2014|avtor=Angler|at=Martin|baspaxana=JACKED IN|qaralǵan sáne=February 12, 2014}}&lt;/ref&gt;

Biraz úlkenirek hám qımbatıraq sistemalar keńse hám kishi biznes ushın arnalǵan edi. Bular kóbinese 80 baǵanalı tekst displeylerine iye boldı, biraq grafika yamasa ses múmkinshilikleri bolmawı múmkin boldı. Bul [[Mikroprocessor|mikroprocessorǵa]] tiykarlanǵan sistemalar ele de bólisilgen waqıtlı úlken kompyuterler yamasa minikompyuterlerge qaraǵanda arzanıraq bolǵan.

Jumıs stanciyaları joqarı ónimli processorlar hám grafikalıq displeyler, úlken sıyımlılıqtaǵı jergilikli disk saqlaw qurılması, tarmaq múmkinshiligi hám kóp tapsırmalı operaciyalıq sistema astında islewi menen ajıralıp turdı. Aqır-aqıbetinde, IBM PC-niń jeke kompyuter bazarına tásiri sebepli, jeke kompyuterler hám úy kompyuterleri arasındaǵı texnikalıq ayırmashılıq joǵaldı. Biznes kompyuterleri reńli grafika múmkinshiligi hám seske iye boldı, al úy kompyuterleri hám oyın sistemaları [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıları]] keńse xızmetkerleri sıyaqlı birdey processorlar hám operaciyalıq sistemalardı paydalandı. Ǵalabalıq bazar kompyuterleri bir neshe jıl burınǵı arnawlı jumıs stanciyalarına uqsas grafikalıq múmkinshilikler hám yadqa iye boldı. Hátte dáslep biznes kompyuterlerine qımbat massalıq saqlaw qurılmaları hám periferiyalardı bólisiwge múmkinshilik beretuǵın lokal tarmaq ta úyde paydalanılatuǵın jeke kompyuterlerdiń standart ózgesheligine aylandı.

Jeke kompyuterlerdiń qollanılıwınıń barǵan sayın áhmiyetli bolıp baratırǵan bir toparı kompyuterdiń basqa kompyuter sistemaları menen baylanısıw qábiletine, yaǵnıy informaciya almasıwǵa múmkinshilik beriwine tiykarlanǵan edi. Ortaq paydalanılatuǵın úlken kompyuter sistemasına eksperimental jámiyetlik kiriw múmkinshiligi 1973-jılı-aq Community Memory joybarında kórsetilgen bolsa da, xabarlandırıw taxtası sistemaları hám onlayn xızmet kórsetiwshiler 1978-jıldan keyin keńirek qoljetimli bola basladı. 1980-jıllardıń aqırında kommerciyalıq [[Internet]] xızmet kórsetiwshiler payda bolıp, tez ósip atırǵan tarmaqqa jámiyetlik kiriw múmkinshiligin berdi.

1991-jılı Pútkil dúnya júzilik tor ([[World Wide Web]]) jámiyetlik paydalanıw ushın ashıq etildi. Kúshli jeke kompyuterlerdiń joqarı ajıratımlılıqtaǵı grafika hám ses penen birge keliwi, Internet tárepinen islengen infrastruktura hám veb-brauzerlerdiń kiriw usıllarınıń standartlastırılıwı házirgi zaman turmısınıń ádewir bóleginiń tiykarın qurdı. Bul avtobus júriw kestelerinen baslap sheksiz muǵdarda biypul videolar tarqatıwǵa hám onlayn [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] tárepinen redakciyalanatuǵın enciklopediyalarǵa shekem bolǵan nárselerdi óz ishine aladı.

== Túrleri ==

=== Stacionar ===

==== Jumıs stanciyası ====
[[Fayl:SPARCstation_1_edit.jpg|nobaý|1990-jıllardıń basındaǵı 25 MGc RISC processorlı Sun SPARCstation 1+]]
Jumıs stanciyası — texnikalıq, matematikalıq yamasa ilimiy qollanıwlar ushın arnalǵan joqarı dárejeli jeke kompyuter. Tiykarınan bir adam tárepinen bir waqıtta qollanılıwǵa arnalǵan, olar ádette jergilikli tarmaqqa qosılǵan hám kóp paydalanıwshılı [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalarda]] isleydi. Jumıs stanciyaları kompyuter járdeminde dizayn, sızıw hám modellestiriw, esaplaw-intensiv ilimiy hám injenerlik esaplawlar, súwret islew, arxitekturalıq modellestiriw hám animaciya hám kino vizual effektleri ushın [[kompyuter grafikası]] sıyaqlı wazıypalar ushın qollanıladı.

==== Desktop (stol ústi) kompyuteri ====
[[Fayl:Desktop_personal_computer.jpg|nobaý|Dell OptiPlex stol ústi kompyuteri (2006)]]
Jeke kompyuterler keń tarqalmastan burın, stol ústine sıyatuǵın kompyuter ayrıqsha kishi bolıp esaplanǵan, bul desktop yaǵnıy stol ústi atamasınıń payda bolıwına alıp kelgen. Sońǵı waqıtları bul sóz dizbegi ádette kompyuter korpusınıń belgili bir stilin bildiredi. Stol ústi kompyuterleri úlken vertikal minara tárizli korpuslardan baslap, LCD monitorlardıń artına jasırılatuǵın yamasa onıń astına tikkeley jaylastırılatuǵın (hám tirek bolatuǵın) kishi modellerge shekem hár qıylı stillerde keledi.

Desktop/Stol ústi termini kóbinese vertikal jaylasqan kompyuter minara korpusına iye kompyuterge qatnaslı bolsa da, bul túrler kóbinese jerde yamasa stol astında turadı. Usı kóringen qarama-qarsılıqqa qaramastan, stol ústi termini ádette usı vertikal minara korpuslarına, sonday-aq haqıyqattan da stol ústine qoyıwǵa arnalǵan gorizontal jaylasqan modellerge de qatnaslı boladı. Sońǵıları stol ústi terminine kóbirek sáykes keledi, biraq bazı bir fizikalıq jaylasıw ayırmashılıqlarınan basqa kópshilik ámeliy jaǵdaylarda eki túri de usı stol ústi atamasına sáykes keledi. Kompyuter korpusınıń eki stili de sistemanıń apparatlıq komponentlerin, mısalı, tiykarǵı plata, processor chipi hám basqa da ishki jumıs bóleklerin óz ishine aladı. Stol ústi kompyuterleriniń sırtqı displey ekranlı monitori hám sırtqı [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturası]] bar, olar kompyuter korpusınıń artındaǵı portlarǵa qosıladı. Stol ústi kompyuterleri úy hám biznes qollanıwları ushın keń tarqalǵan, sebebi olar stol ústinde bir neshe monitorlar ushın orın qaldıradı.

Oyın kompyuteri — bul ádette talapshań video oyınlardıń tezligi hám juwap beriw qábiletin jaqsılaw ushın joqarı ónimli videokarta, processor hám RAM-dı óz ishine alatuǵın stol ústi kompyuteri.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.digitalstorm.com/unlocked/evolution-of-custom-gaming-pcs-what-really-made-the-difference-idnum20/|bet=Evolution of Custom Gaming PCs: What Really Made the Difference|avtor=Houghton|at=Andy|jumıs=digitalstorm.com|qaralǵan sáne=28 September 2015}}&lt;/ref&gt;

Hámme nárse bir qurılmada (sonday-aq bir bloklı JK dep te ataladı) bolǵan kompyuter — bul monitor menen processordı bir blokta birlestirgen stol ústi kompyuteri. Bólek klaviatura hám tıshqansha standart kirgiziw qurılmaları bolıp, ayırım monitorlarda sensorlı ekran múmkinshiligi de bar. Processor hám basqa jumıs komponentleri ádette standart stol ústi kompyuterlerine salıstırǵanda ólshemi kishireytilgen, monitordıń artında jaylasqan hám noutbuklarǵa uqsas konfiguraciyalanǵan.

Nettop kompyuteri [[Intel]] tárepinen 2008-jıldıń fevral ayında tanıstırılǵan bolıp, tómen bahası hám sheklengen funkcionallıǵı menen sıpatlanadı. Bular veb-brauzerlerdi hám internet qollanbaların iske qosıw ushın internet baylanısı menen paydalanıwǵa arnalǵan edi.

Úy teatrı JK (HTPC) jeke kompyuter hám cifrlı video jazıw qurılmasınıń funkciyaların birlestiredi. Ol televizorǵa yamasa sáykes ólshemdegi kompyuter displeyine qosıladı hám kóbinese cifrlı foto kóriw qurılması, muzıka hám video pleyeri, televizor qabıllaǵıshı hám cifrlı video jazıw qurılması sıpatında qollanıladı. HTPC-ler sonday-aq media oraylıq sistemalar yamasa media serverler dep te ataladı. Maqset — úy teatrı qurılmasınıń kóp yamasa barlıq komponentlerin bir qutıǵa ulıwmalastırıw. HTPC-ler sonday-aq talap boyınsha filmler hám telebaǵdarlamalar usınatuǵın xızmetlerge de qosıla aladı. HTPC-lerdi kompyuterge telebaǵdarlamalardı qosıw ushın kerekli apparatlıq hám programmalıq támiyinlew menen aldın ala konfiguraciyalanǵan túrde satıp alıwǵa yamasa komponentlerden jıynawǵa boladı.

Klaviatura kompyuterleri — bul [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] ishindegi kompyuterler bolıp, ádette sırtqı kompyuter monitorına yamasa televizorǵa qosılıwǵa arnalǵan. Mısallar qatarına Atari ST, Amstrad CPC, BBC Micro, Commodore 64, MSX, Raspberry Pi 400 hám ZX Spectrum kiredi.

=== Portativli (kóshpeli) ===

==== Kóshirip júriwge bolatuǵın ====
[[Fayl:IBM_5100_-_MfK_Bern.jpg|nobaý|1975-jılǵı IBM 5100, dáslepki kóshpeli kompyuterlerdiń biri]]
Portativli (kóshpeli) kompyuterlerdiń potencial paydası erte dáwirlerden-aq ayqın boldı. Alan Key 1972-jılı Dynabook-tı súwretledi, biraq hesh qanday apparatlıq támiyinlew islep shıǵarılmadı. Xerox NoteTaker 1978-jıl dógereginde júdá kishi eksperimentallıq toplam túrinde islep shıǵarıldı. 1975-jılı IBM 5100 transport qutısına sıydırılıwı múmkin edi, bul onı portativli kompyuter etti, biraq onıń salmaǵı shama menen 50 funt edi. Jurnalistler bunday erte portativli kompyuterlerdi olardıń awırlıǵına baylanıslı kóshirip júriwge bolatuǵın dep atadı.

IBM PC engizilgenge shekem, processor, displey, disk qurılmaları hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturadan]] turatuǵın portativli kompyuterler, chemodan stilindegi portativli korpusta, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] kompyuterdi ofisten úyge alıp keliwge yamasa klassta jazba jazıwǵa múmkinshilik berdi. Mısallar qatarına Osborne 1 hám Kaypro; hám Commodore SX-64 kiredi. Bul mashinalar aynımalı tok penen isleytuǵın edi hám kishi CRT displey ekranın óz ishine alatuǵın edi. Form-faktor bul sistemalardı samolyotqa qol júgi sıpatında alıp shıǵıwǵa múmkinshilik beriwge arnalǵan edi, biraq olardıń joqarı quwat talabı olardıń ushıw waqtında paydalanılıwına jol qoymadı. Integraciyalanǵan CRT displey salıstırmalı túrde awır paket isledi, biraq bul mashinalar sol dáwirdegi stol ústi analoglarına qaraǵanda kóbirek portativli edi. Ayırım modellerde sırtqı video monitordı basqarıw ushın standart yamasa qosımsha baylanıslar bar edi, bul úlkenirek ekrandı yamasa video proektorlar menen paydalanıwǵa múmkinshilik berdi.

IBM PC-ge úylesimli chemodan formatındaǵı kompyuterler PC engizilgennen keyin tez arada payda boldı, Compaq Portable bul túrdiń jetekshi mısalı boldı. Keyingi modeller zamanagóy stol ústi kompyuterlerine shama menen teń ónimdarlıqtı beriw ushın [[Qattı magnitli disk|qattı diskti]] óz ishine aldı.

Juqa plazmalı displey hám LCD ekranlardıń rawajlanıwı azmaz kishkenelew form-faktorǵa múmkinshilik berdi, ol túski awqat qutısı kompyuteri dep ataldı. Ekran qaplamanıń bir tárepin quradı, al ajıratılatuǵın klaviatura hám bir yamasa eki yarım biyikliktegi iykemli disk qurılmaları kompyuterdiń ushlarına qarap ornatılǵan edi. Ayırım variantlarǵa batareya kirgizilgen bolıp, bul elektr rozetkalarınan uzaqta jumıs islewge imkaniyat berdi.

==== Noutbuk ====
[[Fayl:MSI_laptop_with_English_Wikipedia_screenshot_20100614.jpg|nobaý|MSI noutbuk kompyuteri]]
Noutbuk kompyuteri portativlik ushın qaqpaqlı dizayn menen jobalastırılǵan, onda [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám kompyuter komponentleri bir panelde, al ekinshi panelde topsalı jalpaq displey ekranı bar. Noutbukti jabıw tasıw waqtında ekran hám klaviaturanı qorǵaydı. Noutbukler ádette qayta zaryadlanatuǵın batareyaǵa iye, bul olardıń portativligin arttıradı. Quwat, salmaq hám orındı únemlew ushın, noutbuk grafikalıq chipleri kóp jaǵdaylarda CPU yamasa chipsetke biriktirilgen hám sistema RAM-ın paydalanadı, bul stol ústi mashinalarına salıstırǵanda grafikalıq ónimdarlıqtıń tómenlewine alıp keledi, sebebi olarda ádette grafikalıq karta ornatılǵan boladı. Usı sebepli, oyın maqsetleri ushın stol ústi kompyuterleri noutbuklerge qaraǵanda kóbirek artıqmashılıqqa iye.

Stol ústi kompyuterlerine qaraǵanda, sheklengen orın hám quwat sebepli tek kishi ishki jańartıwlar (mısalı, operativ yadtı hám qattı diskti) ǵana múmkin. Noutbuklerde sırtqı displeylerdi, tıshqanshalardı, kameralardı, saqlaw qurılmaların hám klaviaturalardı qosıw ushın stol ústi kompyuterlerindegidey kiris hám shıǵıs portları bar. Noutbukler stol ústi kompyuterlerine salıstırǵanda biraz qımbatıraq, sebebi noutbukler ushın miniatyuralastırılǵan komponentlerdiń ózi qımbat.

TRS-80 Model 100 hám Epson HX-20 sıyaqlı noutbuk kompyuterleri shama menen jazıw qaǵazınıń (ANSI A yamasa ISO A4) ólshemlerine iye edi. Bul mashinalarda stol ústi sistemasına salıstırǵanda azǵana kishireytilgen ólshemdegi klaviatura hám klaviatura menen bir tegislikte jaylasqan turaqlı LCD displey ekranı bar edi. Bul displeyler ádette kishi bolıp, 8 den 16 ǵa shekem tekst qatarına, geyde tek 40 baǵanalı qatar uzınlıǵına iye edi. Degen menen, bul mashinalar bir ret paydalanılatuǵın yamasa qayta zaryadlanatuǵın batareyalarda uzaq waqıt isley alatuǵın edi. Olar ádette ishki disk drayvlerin óz ishine almasa da, bul forma faktorı kóbinese telefon baylanısı ushın modemdi óz ishine alatuǵın edi hám kóbinese sırtqı kasseta yamasa disk saqlawı ushın imkaniyatlarǵa iye bolatuǵın edi. Keyinirek, usınday kishi ólshemli qaqpaqlı formattaǵı noutbuk kompyuterleri de noutbukler dep ataldı.&lt;ref name=&quot;fd&quot;&gt;{{Cite book|last=Gookin|first=Dan|date=2005|url=https://books.google.com/books?id=o8jSwAEACAAJ|title=Laptops for Dummies|publisher=Wiley|pages=7–17|isbn=9780764575556}}&lt;/ref&gt;

Stol ústin almastırıwshı kompyuter — bul stol ústi kompyuteriniń tolıq múmkinshiliklerin beriwshi kóshpeli kompyuter. Bunday kompyuterler házirgi waqıtta úlken noutbukler bolıp esaplanadı. Bul klasstaǵı kompyuterler ádette kishirek kóshpeli kompyuterlerde tabılatuǵınlarǵa qaraǵanda kúshlirek komponentlerge hám úlkenirek displeyge iye boladı hám sheklengen batareya sıyımlılıǵına yamasa batareyası bolmawı múmkin.
[[Fayl:HP_2133_Mini-Note_PC.jpg|nobaý|[[Hewlett-Packard|HP]] netbuk]]
Netbukler, sonday-aq mini noutbukler yamasa subnoutbukler dep te ataladı, ulıwma esaplaw tapsırmaları hám vebke-tiykarlanǵan qollanbalarǵa kiriw ushın qolaylastırılǵan noutbuklerdiń bir toparın quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-pc-was-supposed-to-die-a-decade-ago-instead-this-happened/|bet=The PC was supposed to die a decade ago. Instead, this happened|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221650/https://www.zdnet.com/article/the-pc-was-supposed-to-die-a-decade-ago-instead-this-happened/|arxivsáne=2023-01-17|avtor=Bott|at=Ed|jumıs=ZDNet|qaralǵan sáne=2019-12-18}}&lt;/ref&gt;Dáslep, netbuklerdiń tiykarǵı ayrıqsha ózgesheligi optikalıq disk drayveriniń joqlıǵı, kishirek ólshemi hám tolıq ólshemli noutbuklerge qaraǵanda tómenirek ónimdarlıǵı boldı. 2009-jıldıń ortasına kelip, netbukler [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] uyalı maǵlıwmat tariyfin satıp alıw arqalı keńeytilgen xızmet kórsetiw shártnaması menen &quot;biypul&quot; usınılǵan.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Light and Cheap, Netbooks Are Poised to Reshape PC Industry |date=April 1, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/04/02/technology/02netbooks.html |work=The New York Times |access-date=2010-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170526223852/http://www.nytimes.com/2009/04/02/technology/02netbooks.html |url-status=live |quote=AT&amp;T announced on Tuesday that customers in Atlanta could get a type of compact PC called a netbook for just 50 US$ if they signed up for an Internet service plan... 'The era of a perfect Internet computer for 99 US$ is coming this year,' said Jen-Hsun Huang, the chief executive of Nvidia, a maker of PC graphics chips that is trying to adapt to the new technological order. |archive-date=2017-05-26}}&lt;/ref&gt;  Sońınan ultrabukler hám Xrombukler netbukler qaldırǵan boslıqtı toltırdı. Ulıwma netbuk atamasınan parqlı, Ultrabuk hám Xrombuk texnikalıq jaqtan sáykesinshe Intel hám Google tárepinen berilgen specifikaciyalar bolıp tabıladı.

==== Planshet ====
[[Fayl:HP_Tablet_PC_running_Windows_XP_(Tablet_PC_edition)_(2006).jpg|oñğa|nobaý|[[Hewlett-Packard|HP]] Compaq aylanbalı/alınbalı klaviaturası bar planshet kompyuteri]]
Planshet sensorlı displeydi qollanadı, onı stilus qálem yamasa barmaq penen basqarıwǵa boladı. Ayırım planshetler gibrid yamasa ózgermeli dizayndı qollanıwı múmkin, olar qosımsha retinde alıp taslanatuǵın [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] yamasa klaviaturanıń ústine tikkeley aylandırıp jabıwǵa bolatuǵın ekrandı usınadı. Ayırım planshetler Windows yamasa Linux sıyaqlı stol ústi kompyuterleriniń operaciyalıq sistemaların qollanıwı múmkin yamasa tiykarınan planshetler ushın arnalǵan operaciyalıq sistemanı iske túsiriwi múmkin. Kóplegen planshet kompyuterlerinde USB portları bar, olarǵa klaviatura yamasa tıshqansha qosıwǵa boladı.

==== Smartfon ====
[[Fayl:LG_G4-2.jpg|nobaý|LG G4 smartfonı]]
[[Smartfon|Smartfonlar]] kóbinese planshet kompyuterlerine uqsas boladı, ayırmashılıǵı sonda, smartfonlarda hámme waqıtta uyalı baylanıs integraciyası boladı. Olar ádette planshetlerge qaraǵanda kishkene boladı hám taqta formasında bolmawı múmkin.

==== Ultra-mobil JK ====
Ultra-mobil JK (UMPC) — bul kishi planshet kompyuteri. Ol [[Microsoft]], [[Intel]] hám [[Samsung]] sıyaqlı kompaniyalar tárepinen islep shıǵarılǵan. Házirgi UMPCler ádette Windows XP, Windows Vista, Windows 7 yamasa [[Linux]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaların]] hám tómen voltlı Intel Atom yamasa VIA C7-M processorların qollanadı.

==== Qalta JK ====
Qalta JK — bul [[Microsoft]] Windows Mobile [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasın]] ámelge asıratuǵın qol kompyuteri (jeke cifrlı járdemshi, PDA) ushın apparatlıq specifikaciya. Ol NetBSD yamasa [[Linux]] sıyaqlı alternativ operaciyalıq sistemanı júrgiziw múmkinshiligine iye bolıwı múmkin. Qalta JKleri stol ústi JKleriniń kóplegen múmkinshiliklerine iye. Microsoft Pocket PC specifikaciyasına sáykes keletuǵın qol qurılmaları ushın kóplegen qosımshalar bar, olardıń kópshiligi biypul [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]]. Microsoft talaplarına sáykes keletuǵın Qalta JKlerin GPS qabıllaǵıshları, shtrix-kod oqıwshıları, RFID oqıwshıları hám kameralar sıyaqlı kóplegen qosımsha qurılmalar menen de paydalanıwǵa boladı.

2007-jılı Windows Mobile 6 shıǵarılıwı menen Microsoft Pocket PC atın jańa atlar sxeması paydasına tasladı: integraciyalanǵan telefonı joq qurılmalar Pocket PC ornına Windows Mobile Classic dep ataladı, al integraciyalanǵan telefonı hám sensorlı ekranı bar qurılmalar Windows Mobile Professional dep ataladı.

==== Qalta hám qol JKleri ====
Qalta JKleri 1980-jıllardıń aqırında payda bolǵan, ádette klaviaturası bar qabıqlı formada DOS operaciyalıq sistemasın júrgizetuǵın miniatyura qalta ólshemindegi kompyuterler edi. x86 emes processorlarǵa tiykarlanǵan qurılmalar kóbinese qalta kompyuterleri dep ataldı, mısalı, Psion Series 3. Keyingi jılları Microsoft tárepinen Windows CE operaciyalıq sistemasın júrgizetuǵın Qol PK dep atalatuǵın apparatlıq specifikaciya shıǵarıldı.

== Apparatlıq támiynat ==
[[Fayl:Personal_computer,_exploded_6.svg|nobaý|Jeke kompyuter hám periferiya qurılmalarınıń (olardıń geyparaları qosımsha) bóleklerge ajıratılǵan kórinisi:
{{Ordered list|[[Image scanner|Scanner]]|[[CPU]] ([[microprocessor]])|[[Computer memory|Memory]] ([[RAM]])|[[Expansion card]]s ([[graphics card]]s, etc.)|[[Power supply unit (computer)|Power supply]]|[[Optical disc]] [[Optical disc drive|drive]]|[[Computer data storage#Secondary storage|Storage]] ([[hard disk]] or [[SSD]])|[[Motherboard]]|[[Loudspeaker|Speakers]]|[[Computer display|Monitor]]|[[System software]]|[[Application software]]|[[Computer keyboard|Keyboard]]|[[Computer mouse|Mouse]]|[[External hard disk drive|External hard disk]]|[[Computer printer|Printer]]}}]]
[[Kompyuter apparatlıq támiynatı]] — bul kompyuterdiń barlıq fizikalıq hám materiallıq bóleklerin qamtıytuǵın keń túsinik bolıp, ol kompyuter ishinde saqlanatuǵın yamasa islew processinde paydalanılatuǵın maǵlıwmatlardan, sonday-aq apparatlıq támiynatqa wazıypalardı orınlaw ushın kórsetpeler beretuǵın baǵdarlamalıq támiynattan ózgeshelenedi. Jeke kompyuterdiń ayırım qosımsha sistemaları, máselen, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] kontrolleri sıyaqlı, belgilengen baǵdarlamanı yamasa mikrobaǵdarlamanı júrgizetuǵın processorlardı óz ishine alıwı múmkin. Ádette mikrobaǵdarlama jeke kompyuterdiń aqırǵı paydalanıwshısı tárepinen ózgertilmeydi.

2010 hám 2020 — jıllardaǵı jeke kompyuterlerdiń kópshiligi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılardan]] tek quwat deregin, monitordı hám basqa kabellerdi qosıwdı talap etedi. Ádettegi stol ústi kompyuteri kompyuter korpusınan (yamasa minaradan) ibarat bolıp, ol quwat blogın, ana platanı, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] yamasa qattı jaǵdaydaǵı disk sıyaqlı saqlaw qurılmasın hám kóbinese optikalıq diskovodın uslap turatuǵın metall shassiden ibarat. Kópshilik minaralarda paydalanıwshılar qosımsha komponentlerdi qosa alatuǵın bos orın bar. Kompyuter monitorı yamasa vizual displey blogı, klaviatura hám kórsetkishli qurılma (tıshqansha) sıyaqlı sırtqı qurılmalar ádette jeke kompyuterde tabıladı.

Ana plata barlıq processor, yadro hám periferiya qurılmaların bir-birine baylanıstıradı. Operativ yadro, grafikalıq karta hám processor kópshilik jaǵdaylarda tikkeley ana plataǵa ornatıladı. Oraylıq processor blogı (mikroprocessor chipi) CPU rozetkasına qosıladı, al operativ yadro modulleri sáykes yadro rozetkalarına qosıladı. Ayırım ana platalarda video displey adapteri, ses hám basqa periferiya qurılmaları ana plataǵa integraciyalanǵan, al basqalarında grafikalıq kartalar, tarmaq kartaları yamasa basqa kiris/shıǵıs qurılmaları ushın keńeytiw slotları qollanıladı. Grafikalıq karta yamasa ses kartası analog bóleklerin kompyuter korpusı ishindegi elektromagnit nurlanıwınan uzaqta uslap turıw ushın bóliw qutısın paydalanıwı múmkin. Ǵalabalıq saqlawdı támiyinleytuǵın diskovodlar ana plataǵa bir kabel menen, al quwat blogına basqa kabel arqalı qosıladı. Ádette, diskovodlar ana plata menen birge bir korpusta ornatıladı; qosımsha disk saqlawı ushın keńeytiw shassileri de islenedi.

Úlken kólemdegi maǵlıwmatlar ushın lenta diskovodın qollanılıwı múmkin yamasa qosımsha qattı diskler sırtqı korpusta biriktiriliwi múmkin. [[Kompyuter klaviaturası|Klaviatura]] hám tıshqansha kompyuter korpusınıń artqı tárepindegi kiris/shıǵıs panelindegi qosqıshlar arqalı kompyuterge qosılatuǵın sırtqı qurılmalar bolıp tabıladı. Monitor da kiris/shıǵıs (I/O) paneline qosıladı, yamasa ana platadaǵı kiris portı arqalı, ya bolmasa grafikalıq kartadaǵı port arqalı. Jeke kompyuterdiń apparatlıq múmkinshilikleri geyde keńeytiw shinası arqalı qosılǵan keńeytiw kartaların qosıw arqalı keńeytiliwi múmkin. Jeke kompyuterlerge keńeytiw kartaların qosıw ushın jiyi qollanılatuǵın standart periferiya shinaları PCI, PCI Express (PCIe) hám AGP (eski kompyuterlerde tabılatuǵın grafikalıq adapterlerge arnalǵan joqarı tezlikli PCI shinası) di óz ishine aladı. Kópshilik zamanagóy jeke kompyuterlerde bir neshe fizikalıq PCI Express keńeytiw slotları bar, al ayırımlarında PCI slotları da bar.

Periferiya — bul &quot;kompyuterge baylanıs (kirgiziw hám shıǵarıw sıyaqlı) yamasa qosımsha funkciyalardı (qosımsha saqlaw sıyaqlı) támiyinlew ushın qosılǵan qurılma&quot;.[1] Periferiya qurılmaları ádette kompyuterge USB portları yamasa kiris/shıǵıs panelinde jaylasqan kirisler arqalı qosıladı. USB flesh-diskleri flesh-yadı qollanıp kóshpeli saqlawdı támiyinleydi, bul paydalanıwshılarǵa diskte saqlanǵan fayllarǵa hár qanday kompyuterde kiriwge múmkinshilik beredi. Yad kartaları da paydalanıwshılarǵa kóshpeli saqlawdı támiyinleydi, olar kóbinese mobil telefonlar hám cifrlı kameralar sıyaqlı basqa elektronika qurılmalarında qollanıladı, bul kartalarda saqlanǵan informaciya qurılmalar arasında maǵlıwmat almasıw ushın yad kartasın oqıwshı arqalı alınıwı múmkin. Veb-kameralar kompyuter apparatına ornatılǵan yamasa USB arqalı qosılǵan bolıp, real waqıtta video jazıp alatuǵın videokameralar bolıp, yamasa kompyuterde saqlanıwı, ya bolmasa internet arqalı basqa jerge translyaciya etiliwi múmkin. Oyın basqarıwshıları USB arqalı qosılıp, klaviatura hám tıshqanshanı qollanıwǵa alternativa sıpatında video oyınlar ushın kiris qurılması sıpatında qollanılıwı múmkin. Qulaqlıqlar hám dinamikler USB arqalı yamasa qosımsha port (kiris/shıǵıs panelinde tabıladı) arqalı qosılıp, paydalanıwshılarǵa kompyuterlerinde alınǵan audionı tıńlawǵa múmkinshilik beredi; biraq, dinamikler islewi ushın qosımsha quwat deregin talap etiwi múmkin. Mikrofonlar kiris/shıǵıs panelindegi audio kiris portı arqalı qosılıp, kompyuterge sesti elektr signalına aylandırıwǵa múmkinshilik beredi, bul kompyuter tárepinen qollanılıwı yamasa jiberiwi múmkin.

== Programmalıq támiynat ==
[[Fayl:LibreOffice_7.2.4.1_Writer_screenshot.png|alt=|nobaý|LibreOffice Writer programmalıq támiynatınıń skrinshotı]]
Kompyuter [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] — bul kompyuter sistemasında belgili bir wazıypanı orınlaytuǵın hár qanday [[kompyuter programması]], [[Algoritm|procedurası]] yamasa hújjetlestiriwi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wordreference.com/definition/software|bet=Wordreference.com: WordNet 2.0|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190330105217/http://www.wordreference.com/definition/software|arxivsáne=2019-03-30|baspaxana=Princeton University, Princeton, NJ|qaralǵan sáne=2007-08-19}}&lt;/ref&gt; Bul termin óz ishine qollanba programmalıq támiynatın aladı, mısalı, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın ónimli tapsırmalardı orınlaytuǵın tekst processorları, sistemalıq programmalıq támiynat, mısalı, qollanba programmalıq támiynatı ushın zárúr xızmetlerdi támiyinlew ushın kompyuter apparatlıq támiynatı menen baylanısatuǵın [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]], hám bólistirilgen sistemalardı basqaratuǵın hám koordinaciyalaytuǵın aralıq programmalıq támiynat.
[[Fayl:Krita_5.0.0_screenshot.png|alt=|nobaý|Rastrlı grafikalıq redaktor Krita programmasınıń skrinshotı]]
[[Fayl:US_Navy_050210-N-2802K-001_Chief_Aviation_Warfare_Systems_Operator_Richard_McCurdy_demonstrates_how_to_create_a_PowerPoint_presentation_to_Shirley_Lanham_Elementary_School_fourth-graders.jpg|alt=|nobaý|2005-jılı balalarǵa noutbuk kompyuterin qollanıwdı úyretiw. Fonda eski (1990-jıllardaǵı) stol ústi jeke kompyuteriniń CRT monitorı kórinip tur.]]
Programmalıq támiynat qollanbaları tekst processingi, Internetke kiriw, [[Internet]] arqalı faks jiberiw, elektron pochta hám basqa da cifrlı xabar almasıw, [[Multimedia|multimediya]] oynatıw, kompyuter oyınların oynaw hám [[Programmalastırıw|kompyuter programmalastırıw]] ushın keń tarqalǵan. Paydalanıwshı operaciyalıq ortalıq hám qollanba programmaları haqqında ádewir bilimge iye bolıwı múmkin, biraq ol zárúr túrde programmalastırıw menen qızıqpawı yamasa hátte kompyuter ushın programmalar jaza almawı múmkin. Sonlıqtan, tiykarınan jeke kompyuterler ushın jazılǵan kópshilik [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatlar]] ápiwayı qollanıw yamasa paydalanıwshıǵa qolaylılıq názerde tutılıp jobalanǵan boladı. Degen menen, programmalıq támiynat industriyası úziliksiz túrde jeke kompyuterlerde paydalanıw ushın jańa ónimlerdiń keń kólemin usınıp baradı, olar hám tájiriybeli, hám tájiriybesiz paydalanıwshılarǵa baǵdarlanǵan.

=== Operaciyalıq sistema ===
[[Operaciyalıq sistema]] (OS) kompyuter resursların basqaradı hám [[Programmist (Baǵdarlamashı)|programmistlerge]] usı resurslarǵa kiriw ushın qollanılatuǵın [[Paydalanıwshı interfeysi|interfeysti]] támiyinleydi. Operaciyalıq sistema sistema maǵlıwmatların hám [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] kirgizgen maǵlıwmatlardı qayta isleydi hám sistema paydalanıwshıları hám programmalarına xızmet kórsetiw ushın wazıypalardı hám ishki sistema resursların bólistiriw hám basqarıw arqalı juwap beredi. Operaciyalıq sistema yadtı basqarıw hám bólistiriw, sistema sorawların áhmiyetlilik dárejesine qaray tártiplew, kiris/shıǵıs qurılmaların basqarıw, kompyuter tarmaqların jeńillestiriw hám fayllardı basqarıw sıyaqlı tiykarǵı wazıypalardı orınlaydı.

Házirgi zaman keń tarqalǵan stol ústi operaciyalıq sistemaları — [[Microsoft Windows]], macOS, [[Linux]], Solaris hám FreeBSD. Windows, macOS hám [[Linux]] hámmesiniń server hám jeke variantları bar. Microsoft Windows ti esapqa almaǵanda, olardıń hár biriniń dizaynı Unix operaciyalıq sistemasınan ilhamlanǵan yamasa onnan tikkeley miyras alǵan.

Dáslepki jeke kompyuterler buyrıq qatarı menen háreketlesiwdi qollaytuǵın operaciyalıq sistemalardı paydalanǵan, alfavit-sanlı displey hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] arqalı. Paydalanıwshı, mısalı, fayldı redakciyalaw ushın ashıw yamasa tekstti bir jerden ekinshi jerge kóshiriw ushın kóp sanlı buyrıqlardı este saqlawı kerek edi. 1960-jıllardıń baslarınan baslap, [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysiniń]] artıqmashılıqları izertlene baslandı, biraq keń tarqalıwı ushın arzanıraq grafikalıq displey úskeneleri talap etildi. 1984-jılǵa kelip, grafikalıq paydalanıwshı interfeysin qollanatuǵın massalıq bazar kompyuter sistemaları payda boldı; XXI ásirdiń basına kelip, tekst rejimindegi operaciyalıq sistemalar jeke kompyuter bazarınıń áhmiyetli bólegin quramaytuǵın boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.linfo.org/gui.html|bet=GUI Definition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181101093554/http://www.linfo.org/gui.html|arxivsáne=2018-11-01|jumıs=www.linfo.org|qaralǵan sáne=2019-02-22}}&lt;/ref&gt;

=== Qollanbalar ===
Ulıwma alǵanda, kompyuter paydalanıwshısı belgili bir wazıypanı orınlaw ushın qollanba programmalıq támiynattı paydalanadı. Sistema programmalıq támiynatı qollanbalardı qollaydı[1] hám yadtı basqarıw, tarmaq baylanısı hám qurılma drayverleri sıyaqlı ulıwma xızmetlerdi usınadı, bulardıń barlıǵı qollanbalar tárepinen paydalanılıwı múmkin, biraq aqırǵı paydalanıwshı ushın tikkeley qızıǵıwshılıq tuwdırmaydı. Apparatlıq támiynat dúnyasındaǵı ápiwayılastırılǵan uqsaslıq elektr lampochkası (qollanba) menen elektr energiyasın óndiriw stanciyası (sistema) arasındaǵı qatnas bolar edi:&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sciencedaily.com/terms/application_software.htm|bet=Application software|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150430094836/http://www.sciencedaily.com/terms/application_software.htm|arxivsáne=2015-04-30|jumıs=ScienceDaily}}&lt;/ref&gt; elektr stanciyası tek elektr energiyasın óndiredi, ol ózi hesh qanday haqıyqıy payda keltirmeydi, paydalanıwshıǵa payda keltiretuǵın xızmet kórsetetuǵın elektr jaqtılıǵı sıyaqlı qollanbaǵa qosılǵanǵa shekem.

Programmalıq támiynat qollanbalarınıń tipik mısalları — tekst processorları, kesteli processorlar hám media pleerler. Bir paket sıpatında birgelikte toplanǵan bir neshe qollanbalar geyde qollanba toplamı dep ataladı. Microsoft Office hám LibreOffice,&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Kinser|first=Jason|date=2015|title=Kinematic Labs with Mobile Devices|publisher=Morgan and Claypool|isbn=978-1-6270-5627-4|doi=10.1088/978-1-6270-5628-1}}&lt;/ref&gt; óz ishine tekst processorın, kesteli processordı hám bir neshe basqa ayırım qollanbalardı qamtıytuǵın tipik mısallar bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garrison|first=Bruce|date=1999|title=Microsoft Office 2000 software suite}}&lt;/ref&gt; Toplamdaǵı ayırım qollanbalar ádette [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysine]] iye bolıp, bul paydalanıwshıǵa hár bir qollanbanı úyreniw hám paydalanıwdı ańsatlastıradı. Kóbinese, olar paydalanıwshıǵa paydalı bolǵan usıllarda bir-biri menen tásir etiw imkaniyatına iye bolıwı múmkin; mısalı, kesteli processorda jaratılǵan keste, tekst processor hújjetine jaylastırılıwı múmkin, hátteki ol ayırım kesteli processor qollanbasında dúzilgen bolsa da.

Aqırǵı paydalanıwshı tárepinen islep shıǵıw sistemalardı paydalanıwshınıń ayrıqsha talaplarına sáykeslestiredi. Paydalanıwshı tárepinen jazılǵan programmalıq támiynatqa kesteli processor shablonları, tekst processor makrosları, ilimiy simulyaciyalar, grafika hám animaciya skriptleri kiredi; hátte elektron pochta filtrleri de paydalanıwshı programmalıq támiynatınıń bir túri bolıp esaplanadı. Paydalanıwshılar bul programmalıq támiynattı ózleri jaratadı hám kóbinese onıń qanshelli áhmiyetli ekenligin itibardan shıǵarıp qoyadı.

=== Oyın oynaw ===
Kompyuterde oyın oynaw joqarı dárejeli kompyuter bazarında keń tarqalǵan. Newzoo tárepinen 2018-jıldıń aprel ayında alıp barılǵan bazar analizi boyınsha, kompyuterde oyın oynaw konsol hám mobil oyınlardan keyin úshinshi eń iri oyın sektorı bolıp, pútkil bazardıń 24% úlesin iyelegen. Kompyuterde oyın oynaw bazarı rawajlanıwdı dawam etpekte hám 2021-jılı 32,3 milliard dollar tabıs alıp keliwi kútilmekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://newzoo.com/insights/articles/global-games-market-reaches-137-9-billion-in-2018-mobile-games-take-half/|bet=Global Games Market Revenues 2018 {{!}} Per Region &amp; Segment|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191017230718/https://newzoo.com/insights/articles/global-games-market-reaches-137-9-billion-in-2018-mobile-games-take-half/|arxivsáne=2019-10-17|jumıs=Newzoo|qaralǵan sáne=2019-04-25}}&lt;/ref&gt; Kompyuterde oyın oynaw jarısqa tiykarlanǵan oyınlardıń, yaǵnıy kibersporttıń aldıńǵı qatarında turıptı, League of Legends, Valorant hám Counter-Strike: Global Offensive sıyaqlı oyınlar 2019-jılı tabısı bir milliard dollardan asıwı kútilgen industriyaǵa basshılıq etpekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gamesindustry.biz/articles/2019-02-12-newzoo-global-esports-market-will-exceed-USD1-billion-in-2019|bet=Newzoo: Global esports market will exceed $1 billion in 2019|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221654/https://www.gamesindustry.biz/newzoo-global-esports-market-will-exceed-usd1-billion-in-2019|arxivsáne=2023-01-17|sáne=12 February 2019|til=en|jumıs=GamesIndustry.biz|qaralǵan sáne=2019-04-25}}&lt;/ref&gt; Visual Capitalist tárepinen 2023-jıldıń dekabr ayında alıp barılǵan bazar analizi boyınsha, 2022-jılǵa kelip kompyuterde oyın oynaw sektorı barlıq platformalar arasında ekinshi eń iri kategoriya bolıp, 45 milliard AQSH dolları bahasında bahalanǵan hám 2020-jılǵa kelip konsol bazarı tabısınan asıp ketken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.visualcapitalist.com/video-game-industry-revenues-by-platform/#google_vignette|bet=50 Years of Video Game Industry Revenues, by Platform|sáne=31 December 2023|jumıs=visualcapitalist.com}}&lt;/ref&gt;

Bir neshe hár qıylı oyın tarqatıwshıları bar; oyınshılar oyınlardı dúkanlardan jeke satıp alıwı yamasa cifrlı túrde satıp alıwı múmkin. Cifrlı oyın tarqatıwshılarınıń ishinde Epic Games, Valve Corporation, Electronic Arts hám Ubisoft sıyaqlı iri atamalar bar. Usınday tarqatıwshılar kóplegen oyınlardı [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın satıp alıwǵa hám jetkilikli bolıwına múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Chmielarz|first=Witold|date=2018|title=Analysis of Selected Internet Platforms of Distributors of Computer Games in the Assessment of Users}}&lt;/ref&gt; Geypara tarqatıwshılar tek óz kompaniyası tárepinen jaratılǵan oyınlardı satsa da, kóplegen oyınlar hám franshizalar bir neshe tarqatıwshı platformalarında tabıladı. Ayırım kóp oyınshılı kompyuter oyınları platforma aralıq bolıwı múmkin, bul oyınshılarǵa kompyuter hám hár qıylı konsoller sıyaqlı basqa platformalar menen birge oynaw múmkinshiligin beredi. Tarqatıwshı platformalarında oyınshılarǵa oyın qosımshasın emulyator sıpatında paydalanıp basqa belgili oyınlardı oynawǵa múmkinshilik beretuǵın oyınlar ba;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://store.steampowered.com/app/1118310/RetroArch/|bet=RetroArch|til=en|jumıs=Steam|qaralǵan sáne=2024-04-04}}&lt;/ref&gt; bul oyınlar dáslebinde oyınshınıń házirgi qurılması tárepinen qollap-quwatlanbawı múmkin, meyli ol platformaǵa baylanıslı bolsın yamasa kompyuterdiń [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] tárepinen endi qollap-quwatlanbaytuǵın bolsın. Hár bir tarqatıwshı platformasında hár qıylı video oyın janrlarınıń sanı hár qıylı bolıwı múmkin, mısalı, birinshi jeke-adam atıspalı oyınlar, MMO oyınlar, sayaxat oyınları hám t.b. Kóplegen oyınlar, ásirese biypul oynalatuǵın oyınlar, oyınshılar ushın mikrotranzakciyalarǵa iye. Bul tranzakciyalar oyın barısın jaqsılawǵa yamasa personajların jekelestiriwge járdem bere aladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Petrovskaya|first=Elena|date=2022-04-29|title=CHI Conference on Human Factors in Computing Systems|publisher=Association for Computing Machinery|doi=10.1145/3491102.3502056|isbn=978-1-4503-9157-3}}&lt;/ref&gt; The Sims sıyaqlı oyınlar bar, olar oyınshılarǵa qosımsha jańa oyın múmkinshiliklerine iye bolıw ushın qosımsha oyın paketlerin satıp alıwǵa múmkinshilik beredi.

== Satıwlar ==

=== Bazar úlesi ===
&lt;div class=&quot;floatright&quot;&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize=width:375 height:350
PlotArea=left:60 bottom:51 top:10 right:16
AlignBars=justify
Period=from:0 till:400
TimeAxis=orientation:horizontal

Colors=
 id:gray value:gray(0.5)
 id:line1 value:gray(0.9)
 id:line2 value:gray(0.7)

ScaleMajor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line2
ScaleMinor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line1

BarData=
 bar:1996 text:1996
 bar:1997 text:1997
 bar:1998 text:1998
 bar:1999 text:1999
 bar:2000 text:2000
 bar:2001 text:2001
 bar:2002 text:2002
 bar:2003 text:2003
 bar:2004 text:2004
 bar:2005 text:2005
 bar:2006 text:2006
 bar:2007 text:2007
 bar:2008 text:2008
 bar:2009 text:2009
 bar:2010 text:2010
 bar:2011 text:2011
 bar:2012 text:2012
 bar:2013 text:2013
 bar:2014 text:2014
 bar:2015 text:2015
 bar:2016 text:2016
 bar:2017 text:2017

PlotData=
 color:tan1 width:10


 bar:1996 from:start till:70.90000 text:70.9 million
 bar:1997 from:start till:80.60000 text:80.6 million
 bar:1998 from:start till:92.90000 text:92.9 million
 bar:1999 from:start till:113.500000 text:113.5 million
 bar:2000 from:start till:134.700000 text:134.7 million
 bar:2001 from:start till:128.10000 text:128.1 million
 bar:2002 from:start till:132.40000 text:132.4 million
 bar:2003 from:start till:168.90000 text:168.9 million
 bar:2004 from:start till:189.0000 text:189 million
 bar:2005 from:start till:218.50000 text:218.5 million
 bar:2006 from:start till:239.4 text:239.4 million
 bar:2007 from:start till:271.20000 text:271.2 million
 bar:2008 from:start till:290.80000 text:290.8 million
 bar:2009 from:start till:308.30000 text:308.3 million
 bar:2010 from:start till:350.90000 text:350.9 million
 bar:2011 from:start till:365.400000 text:365.4 million
 bar:2012 from:start till:351.100000 text:351.1 million
 bar:2013 from:start till:316.50000 text:316.5 million
 bar:2014 from:start till:313.70000 text:313.7 million
 bar:2015 from:start till:287.70000 text:287.7 million
 bar:2016 from:start till:269.70000 text:269.7 million
 bar:2017 from:start till:259.40000 text:259.4 million

TextData=
 pos:(70,20) textcolor:gray fontsize:S text:Worldwide PC sales
TextData=
 pos:(70,5) textcolor:gray fontsize:S text:(1996–2017)
&lt;/timeline&gt;&lt;/div&gt;
[[Fayl:Personal_computers_(million)_ITU.png|nobaý|Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterler million danada, rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan eller boyınsha ajıratılǵan]]
2001-jılı 125 million jeke kompyuter jetkerip berilgen, al 1977-jılı bul kórsetkish 48,000 bolǵan.&lt;ref name=&quot;cnet&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/2100-1040-940713.html|bet=PCs: More than 1 billion served|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120825104555/http://news.cnet.com/2100-1040-940713.html|arxivsáne=August 25, 2012|avtor=Kanellos|at=Michael|sáne=June 30, 2002|baspaxana=CNET News|qaralǵan sáne=August 9, 2001}}&lt;/ref&gt; 2002-jılı 500 millionnan aslam jeke kompyuter qollanılǵan hám 1970-jıllardıń ortasınan usı waqıtqa shekem dúnya júzi boyınsha bir milliard jeke kompyuter satılǵan. Sońǵı kórsetkishtiń 75% kásiplik yamasa jumısqa baylanıslı bolǵan, al qalǵanı jeke yamasa úy paydalanıwı ushın satılǵan. Jetkerip berilgen jeke kompyuterlerdiń shama menen 81.5% stol ústi kompyuterleri, 16.4% noutbukler hám 2.1% serverler bolǵan. Amerika Qurama Shtatları jetkerip berilgen kompyuterlerdiń 38.8% (394 million) alǵan, Evropa 25% hám 11.7% 2002-jılǵa kelip eń tez ósip atırǵan bazar bolǵan Aziya-Tınısh okeanı aymaǵına ketken. Ekinshi milliardtıń 2008-jılǵa kelip satılıwı kútilgen.&lt;ref name=&quot;cnet&quot; /&gt; [[Batıs Evropa|Batıs Evropadaǵı]] barlıq úy xojalıqlarınıń derlik yarımında jeke kompyuter bolǵan hám Ullıbritaniyada úylerdiń 40% kompyuter tabılǵan, al 1985-jılı bul kórsetkish tek 13% bolǵan.

Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 2010-jılı 350.9 million dana,
2009-jılı 308.3 million dana
hám 2008-jılı 302.2 million dana boldı.
iSuppli maǵlıwmatlarına sáykes, 2007-jılı jetkerip berilgen kompyuterler sanı 264 million dana boldı,&lt;ref name=&quot;cw2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=ISuppli Raises 2007 Computer Sales Forecast |date=2007-06-19 |url=http://www.pcworld.com/article/133102/isuppli_raises_2007_computer_sales_forecast.html |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120119155256/http://www.pcworld.com/article/133102/isuppli_raises_2007_computer_sales_forecast.html |url-status=dead |publisher=pcworld.com |archive-date=2012-01-19}}&lt;/ref&gt; bul 2006-jıldaǵı 239 millionnan 11.2% kóp.&lt;ref name=&quot;mw2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=iSuppli raises 2007 computer sales forecast |url=http://www.macworld.co.uk/business/news/index.cfm?newsid=18326 |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110610170443/http://www.macworld.co.uk/business/news/index.cfm?newsid=18326 |url-status=dead |publisher=[[Macworld UK]] |archive-date=June 10, 2011}}&lt;/ref&gt; 2004-jılı dúnya júzi boyınsha jetkerip berilgen kompyuterler sanı 183 million dana boldı, bul 2003-jılǵa salıstırǵanda 11.6% ósim.&lt;ref name=&quot;nf2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=Global PC Sales Leveling Off |url=http://www.newsfactor.com/story.xhtml?story_id=30526&amp;full_skip=1 |df=mdy-all |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110614173506/http://www.newsfactor.com/story.xhtml?story_id=30526&amp;full_skip=1 |url-status=dead |publisher=newsfactor.com |archive-date=June 14, 2011}}&lt;/ref&gt; 2003-jılı 152.6 million kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 175 milliard dollar.&lt;ref name=&quot;cnet2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=HP back on top of PC market |url=http://news.cnet.com/HP-back-on-top-of-PC-market/2100-1003_3-5141213.html |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141118020238/http://news.cnet.com/HP-back-on-top-of-PC-market/2100-1003_3-5141213.html |url-status=live |archive-date=November 18, 2014}}&lt;/ref&gt; 2002-jılı 136.7 million kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 175 milliard dollar.&lt;ref name=&quot;cnet2009-01-13&quot; /&gt; 2000-jılı 140.2 million jeke kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 226 milliard dollar.&lt;ref name=&quot;cnet2009-01-13&quot; /&gt; Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 1999-jılı 100 millionnan asıp, 1998-jıldaǵı 93.3 million danadan 113.5 million danaǵa ósti. 1999-jılı Aziyaǵa 14.1 million dana jetkerip berildi.

2008-jıldıń iyun ayına kelip, dúnya júzinde qollanılıp atırǵan jeke kompyuterlerdiń sanı bir milliardqa jetti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cbc.ca/news/technology/worldwide-pc-use-to-reach-1-billion-by-2008-report-1.666962|bet=Worldwide PC use to reach 1&amp;nbsp;billion by 2008: report|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140823181604/http://www.cbc.ca/news/technology/worldwide-pc-use-to-reach-1-billion-by-2008-report-1.666962|arxivsáne=August 23, 2014|baspaxana=CBC News|qaralǵan sáne=June 12, 2007}}&lt;/ref&gt; al ekinshi milliardqa 2014-jılǵa kelip jetiwi kútilmekte. [[Amerika Qurama Shtatları]], [[Batıs Evropa]] hám [[Yaponiya]] sıyaqlı rawajlanǵan bazarlar dúnya júzi boyınsha ornatılǵan kompyuterlerdiń 58% quradı. Rawajlanıp atırǵan bazarlarda 2012-jılǵa kelip ornatılǵan kompyuterler sanınıń eki ese artıwı hám ekinshi milliard kompyuterlerdiń 70% iyelewi kútilmekte. 2008-jılı shama menen 180 million kompyuterdiń (házirgi ornatılǵan bazanıń 16%) almastırılıwı hám 35 millionnıń shıǵındı maydanlarına taslap jiberiwi kútilgen. Pútkil ornatılǵan baza jılına 12% ósti.[.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/technologyNews/idUSL2324525420080623|title=Computers in use pass 1&amp;nbsp;billion mark: Gartner|publisher=Reuters|access-date=2010-10-14}}&lt;/ref&gt;

Xalıqaralıq Maǵlıwmatlar Korporaciyasınıń (IDC) 2011-jıldıń 2-kvartalı ushın maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, birinshi márte Qıtay AQSH-tan kompyuter jetkerip beriwde ozıp ketti, sáykesinshe 18.5 million hám 17.7 million dana menen. Bul tendenciya rawajlanıp atırǵan bazarlardıń kóteriliwin, sonday-aq rawajlanǵan aymaqlardıń salıstırmalı qulawın (hálsirewin) kórsetedi.

Rawajlanǵan dúnyada jeke kompyuterlerdiń joqarı bahasın saqlap qalıw ushın funkciyalardı qosıp barıw satıwshılar dástúrine aylanǵan edi. Biraq, Hár Balaǵa Bir Noutbuk fondınıń hám onıń arzan bahalı XO-1 noutbugınıń payda bolıwı menen, kompyuter industriyası bahaǵa da itibar bere basladı. Tek bir jıl burın kirgizilgenine qaramastan, 2008-jılı 14 million netbuk satıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.olpcnews.com/use_cases/technology/4p_computing_olpc_impact.html|bet=4P Computing — Negroponte's 14 Million Laptop Impact|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190207015534/http://www.olpcnews.com/use_cases/technology/4p_computing_olpc_impact.html|arxivsáne=2019-02-07|sáne=December 11, 2008|baspaxana=OLPC News|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt; Ádettegi kompyuter óndiriwshilerden tısqarı, ayrıqsha bekkem kompyuter versiyaların islep shıǵaratuǵın kompaniyalar payda boldı, olar ekstremal hawa rayı yamasa ortalıqlarda óz mashinaların paydalanatuǵın adamlar ushın alternativalar usınbaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ruggedpcreview.com/2_leaders.html|bet=Rugged PC leaders|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190425055712/http://www.ruggedpcreview.com/2_leaders.html|arxivsáne=2019-04-25|avtor=Conrad H. Blickenstorfer|baspaxana=Ruggedpcreview.com|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt;

2011-jılı Deloitte konsalting firması [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshet kompyuterler esaplaw qurılmaları sıpatında dástúriy kompyuterler satılıwınan ozıp ketedi dep boljaǵan edi (bul 2012-jıldan baslap ámelge astı). 2013-jılǵa kelip, dúnya júzi boyınsha kompyuter satılıwı tómenley basladı, sebebi kóplegen tutınıwshılar planshetler hám smartfonlarǵa ótti. 2012-jıldıń tórtinshi kvartalında 90.3 million dana satılıwı 2011-jıldıń tórtinshi kvartalına salıstırǵanda 4.9% tómenlewdi kórsetti. IDC maǵlıwmatlarına sáykes, 2013-jıldıń birinshi kvartalında global kompyuter satılıwı anaǵurlım tómenledi. Jıllıq 14% tómenlew firma 1994-jıldan baslap baqlaw júrgizgennen beri eń úlken kórsetkish boldı hám analitikler kútkeniniń eki esesin quradı.&lt;ref name=&quot;slump&quot; /&gt; 2013-jıldıń ekinshi kvartalındaǵı kompyuter jetkerip beriwdiń tómenlewi besinshi izbe-iz kvartal satılıwdıń tómenlewin belgiledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.post-gazette.com/stories/business/news/steve-ballmers-retirement-leaves-microsoft-in-a-replacement-crisis-700543/|bet=Steve Ballmer's retirement leaves Microsoft in a replacement crisis|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130824194335/http://www.post-gazette.com/stories/business/news/steve-ballmers-retirement-leaves-microsoft-in-a-replacement-crisis-700543/|arxivsáne=August 24, 2013|avtor=King|at=Ian|sáne=August 24, 2013|jumıs=Pittsburgh Post-Gazette|qaralǵan sáne=August 25, 2013}}&lt;/ref&gt; &quot;Bul kompyuterler ushın qorqınıshlı jańalıq,&quot; dep atap ótti bir analitik. &quot;Házir hámmesi mobil esaplaw haqqında. Biz sózsiz burılıw noqatına jettik.&quot;&lt;ref name=&quot;feeble&quot; /&gt; Gartner maǵlıwmatları usı dáwir ushın uqsas tómenlewdi kórsetti.&lt;ref name=&quot;feeble&quot; /&gt; Qıtaydıń Lenovo Group kompaniyası ulıwma tendenciyaǵa qarsı shıqtı, sebebi rawajlanıp atırǵan ellerdegi birinshi ret satıp alıwshılarǵa kúshli satılıwlar kompaniyanıń ulıwma satılıwın turaqlı saqlawǵa múmkinshilik berdi.&lt;ref name=&quot;feeble&quot; /&gt; Planshet/smartfon baǵdarlamalıq támiynatına uqsas bolıwǵa mólsherlengen Windows 8 jańa kompyuter satılıwınıń tómenlewine sebep bolǵan faktor sıpatında kórsetildi. &quot;Tilekke qarsı, Windows 8 iske túsiriliwi tek kompyuter bazarına unamlı tásir etpegeni ǵana emes, al bazardı páseytkenini de ayqın kórinip tur,&quot; dedi IDC vice-prezidenti Bob O'Donnell.

2013-jıldıń avgust ayında Credit Suisse kompyuter industriyasınıń operaciyalıq paydasınıń shama menen 75% in Microsoft (operaciyalıq sistema) hám Intel (yarım ótkizgishler) kompaniyalarına tiyisli ekenin kórsetetuǵın izertlew nátiyjelerin járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thefinancialist.com/the-apple-vs-samsung-title-fight-for-mobile-supremacy/|bet=The Apple Vs. Samsung Title Fight for Mobile Supremacy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130814130300/http://www.thefinancialist.com/the-apple-vs-samsung-title-fight-for-mobile-supremacy/|arxivsáne=August 14, 2013|sáne=August 8, 2013|jumıs=The Financialist|baspaxana=Credit Suisse|qaralǵan sáne=August 13, 2013}}&lt;/ref&gt; IDC maǵlıwmatları boyınsha, 2013-jılı kompyuter jetkerip beriwleri tutınıwshılardıń mobil qurılmalardı paydalanıw tendenciyasına sáykes 9.8% ke tómenledi, bul eń úlken tómenlew boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/03/04/idc-pc-shipments-2013/|bet=PC shipments faced their steepest-ever drop in 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170625170553/https://www.engadget.com/2014/03/04/idc-pc-shipments-2013/|arxivsáne=June 25, 2017|avtor=John Fingas|sáne=March 4, 2014|qaralǵan sáne=September 8, 2017}}&lt;/ref&gt;

2018-jıldıń ekinshi kvartalında kompyuter satılıwı 2012-jıldıń birinshi kvartalınan beri birinshi ret ósti. Gartner izertlew firmasınıń maǵlıwmatları boyınsha, ósim tiykarınan biznes bazarınan keldi, al tutınıwshı bazarı tómenlewdi bastan ótkerdi.

2020-jılı COVID-19 pandemiyası nátiyjesinde kóbirek adamlar úyde islep hám aralıqtan oqıw sebepli, IDC maǵlıwmatları boyınsha, kompyuter satılıwı aldıńǵı jıllarǵa salıstırǵanda 26.1% ke ósti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS47274421|bet=PC Sales Remain on Fire as Fourth Quarter Shipments Grow 26.1% Over the Previous Year, According to IDC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211230151858/https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS47274421|arxivsáne=2021-12-30|jumıs=IDC: The premier global market intelligence company|qaralǵan sáne=2022-07-24}}&lt;/ref&gt; Canalys kompaniyasınıń maǵlıwmatları boyınsha, 2020-jıl kompyuter bazarı ushın 2011-jıldan beri eń joqarı ósiw procentin kórsetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2020/10/12/pc_sales_up_2020/|bet=Laptops are on fire! In a good way (if you're selling). PC sales race to highest growth rate since 2011|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220724094134/https://www.theregister.com/2020/10/12/pc_sales_up_2020/|arxivsáne=2022-07-24|avtor=Kunert|at=Paul|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2022-07-24}}&lt;/ref&gt;

=== Ortasha satıw bahası ===
Jeke kompyuterlerdiń satıw bahaları óndiris hám islep shıǵarıw qárejetleriniń tómenlewi sebepli turaqlı túrde tómenledi, al kompyuterlerdiń múmkinshilikleri arttı. 1975-jılı Altair jıynaǵı (komplekti) shama menen tek 400 AQSH dollarına satıldı, biraq tutınıwshılardan komponentlerdi sxema taxtalarına biriktiriwdi talap etti; sistema menen alfavit-sanlı formada óz-ara tásir etiw ushın zárúr bolǵan periferiya qurılmaları jáne 2000 dollar qostı, al nátiyjede alınǵan sistema tek háweskerler ushın paydalı edi.

1981-jılı olardıń payda bolıwında Osborne 1 hám onıń básekelesi Kaypro-nıń 1,795 AQSH dolları bahası tartımlı baha noqatı dep esaplanǵan; bul sistemalarda tek tekst kórsetiletuǵın displeyler hám saqlaw ushın tek disketalar bar edi. 1982-jılǵa kelip, Maykl Dell usaqlap satıwda shama menen 3,000 AQSH dollarına satılatuǵın jeke kompyuter sisteması dilerge shama menen 600 dollarǵa túsetuǵın komponentlerden ibarat ekenin bayqadı; kompyuter blogınıń tipik ulıwma paydası shama menen 1,000 dollar edi. 1983-jılı AQSH-ta jeke kompyuterler satıp alıwdıń ulıwma qunı shama menen 4 milliard dollardı quradı, bul úy haywanları azıǵınıń ulıwma satılıwına tuwrı keledi. 1998-jıldıń aqırına kelip, AQSH-taǵı jeke kompyuter sistemalarınıń ortasha satıw bahası 1,000 dollardan tómenledi.

[[Microsoft Windows]] sistemaları ushın ortasha satıw bahası (OSB) 2008/2009-jıllarda tómenlewdi kórsetti, bul arzan netbuklerge baylanıslı bolıwı múmkin, 2008-jıldıń avgust ayında AQSH usaqlap satıw sawdasında stol ústi kompyuterleri ushın 569 dollar hám noutbukler ushın 689 dollardı quradı. 2009-jılı OSB jáne de tómenlep, yanvar ayında stol ústi kompyuterleri ushın 533 dollarǵa hám noutbukler ushın 602 dollarǵa, al fevral ayında 540 hám 560 dollarǵa tústi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eweek.com/c/a/Windows/Netbooks-Are-Destroying-the-Laptop-Market-and-Microsoft-Needs-to-Act-Now-863307/|bet=Netbooks Are Destroying the Laptop Market and Microsoft Needs to Act Now|arxivurl=https://wayback.archive-it.org/all/20090417001909/http://www.eweek.com/c/a/Windows/Netbooks-Are-Destroying-the-Laptop-Market-and-Microsoft-Needs-to-Act-Now-863307/|arxivsáne=April 17, 2009|avtor=Joe Wilcox|sáne=April 16, 2009|baspaxana=[[eWeek]]|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt; NPD izertlew kompaniyasınıń maǵlıwmatlarına sáykes, barlıq Windows portativ kompyuterleriniń ortasha satıw bahası 2008-jıldıń oktyabr ayındaǵı 659 dollardan 2009-jıldıń oktyabr ayında 519 dollarǵa deyin tómenledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cio.com/article/509556/Falling_PC_Prices_Pit_Microsoft_Against_PC_Makers|bet=Falling PC Prices Pit Microsoft Against PC Makers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140312212746/http://www.cio.com/article/509556/Falling_PC_Prices_Pit_Microsoft_Against_PC_Makers|arxivsáne=2014-03-12|avtor=Shane O'Neill|sáne=December 2, 2009|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt;

== Qorshaǵan ortalıqqa tásiri ==
Qorshaǵan ortalıqqa tásirdiń sırtqı shıǵınları jeke kompyuterlerdiń satıw bahasına tolıq kirgizilmegen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.greenbiz.com/blog/2012/10/03/true-cost-personal-computers|bet=The true cost of personal computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161002102420/https://www.greenbiz.com/blog/2012/10/03/true-cost-personal-computers|arxivsáne=2016-10-02|avtor=Mattison|at=Richard|sáne=2012-10-03|jumıs=GreenBiz|baspaxana=GreenBiz Group Inc.|qaralǵan sáne=28 September 2016}}&lt;/ref&gt;

Birlesken Milletler Shólkeminiń Qorshaǵan ortalıq baǵdarlamasınıń maǵlıwmatlarına sáykes, jeke kompyuterler jıl sayın payda bolatuǵın 50 million tonna elektron qaldıqlardıń úlken úlesin quraydı. Rawajlanıp kiyatırǵan ellerge hám qorshaǵan ortalıqqa tásir etetuǵın elektron qaldıqlar máselesin sheshiw ushın hár túrli ellerde hám shtatlarda óndiriwshiniń keńeytilgen juwapkershiligi (ÓKJ) haqqındaǵı nızamlar ámelge kirgizilgen.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Nash|first1=Jennifer|title=Extended Producer Responsibility in the United States: Full Speed Ahead?|date=2013|url=http://www.hks.harvard.edu/var/ezp_site/storage/fckeditor/file/pdfs/centers-programs/centers/mrcbg/publications/awp/Nash_Bosso_2013-10.pdf|access-date=August 23, 2014}}&lt;/ref&gt; Elektron qaldıqlardı eksport hám import etiw boyınsha keń kólemli milliy nızamlar yamasa qaǵıydalardıń joqlıǵı sebepli, Silicon Valley Toxics Coalition hám BAN (Basel Action Network) AQSH hám Kanadadaǵı elektron qayta islew kompaniyaları menen birlesip, elektron qaldıqlardı tártipli joq etiw ushın elektron basqarıw baǵdarlamasın dúzdi. Ayırım shólkemler ÓKJ qaǵıydalarına qarsı shıǵadı hám óndiriwshiler tábiyiy túrde material hám energiya paydalanıwdı azaytıwǵa qaray háreket etedi dep pikir bildiredi.

== Derekler ==

* ''Accidental Empires: How the boys of Silicon Valley make their millions, battle foreign competition, and still can't get a date'', Robert X. Cringely, Addison-Wesley Publishing, (1992),  
* [https://books.google.com/books?id=qURs4j9vKn4C ''PC Magazine'', Vol. 2], No. 6, November 1983, &quot;SCAMP: The Missing Link in the PC's Past?&quot;
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>2kksgowhe6x71v64mswl4ctrp84av3i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone OS 3</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21221</id>
    <revision>
      <id>120942</id>
      <parentid>119539</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:46:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120942</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8354" sha1="48rzt4q08axmlds2152tfwmbu2oc1rw" xml:space="preserve">
'''iPhone OS 3''' ''('''iPhone OS 3.0''' dep stillestirilgen)'' ‒ bul [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] úshinshi úlken relizi bolıp, [[IPhone OS 2|iPhone OS 2]] niń ornın bastı. Ol 2009-jılı 17-martta járiyalandı hám 2009-jılı 17-iyunda shıǵarıldı. Onıń ornın 2010-jılı 21-iyunda [[IOS 4|iOS 4]] bastı, &quot;iPhone OS&quot; ataması qollanıwdan shıǵıp qaldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features/|bet=iPhone OS 4 renamed iOS 4, launching June 21 with 1500 new features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170614180843/https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features/|arxivsáne=June 14, 2017|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=June 7, 2010|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;

iPhone OS 3 pútkil sistema boyınsha &quot;qıyıw, kóshiriw hám qoyıw&quot; funkciyasın qostı, bul paydalanıwshılarǵa kontentti ańsat kóshiriwge múmkinshilik berdi. Ol jáne de Spotlight ti kirgizdi, bul paydalanıwshılarǵa óz qurılmasında baylanıslar, elektron xatlar yamasa qosımshalar sıyaqlı belgili bir informaciyanı tabıwǵa járdem beriwge arnalǵan izlew indekslew funkciyası. Bas ekran keńeytilip, paydalanıwshılarǵa 11 ge shekem bet qosıwǵa múmkinshilik berdi, ulıwma 180 qosımshanı kórsetti. Xabarlar qosımshası MMS qollaw múmkinshiligin aldı, al Kamera qosımshası iPhone 3GS te video jazıw múmkinshiligin aldı, hám jańa &quot;Dawıslı jazba&quot; qosımshası paydalanıwshılarǵa óz dawısın jazıwǵa imkaniyat berdi. Sonday-aq, úshinshi tárep qosımshalarına qosımsha ishinde satıp alıw múmkinshiligi qosıldı.

iPhone OS 3 — bul [[IPhone (1-áwlad)|birinshi áwlad iPhone]] hám birinshi áwlad iPod Touch tı qollaytuǵın iOS tiń sońǵı versiyası, sebebi onıń izindegi iOS 4 eki model ushın da qollawdı toqtattı.

== Sistema ózgeshelikleri: ==

=== Kesiw, kóshiriw yamasa qoyıw ===
iPhone OS 3 paydalanıwshılar tekstti basıp turǵanda &quot;kesiw, kóshiriw hám qoyıw&quot; kóbik dialogın kirgizdi. &quot;Qoyıw&quot; túymesi qurılmanıń buferinde saqlanǵan hár qanday nárseni belgilengen jerge kirgizedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2009/03/17/iphone-finally-gets-copy-and-paste/|bet=iPhone finally gets copy and paste!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121021090720/http://www.engadget.com/2009/03/17/iphone-finally-gets-copy-and-paste/|arxivsáne=October 21, 2012|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=March 17, 2009|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/pictures/photos-apple-iphone-os-3-0-copy-and-paste-included/|bet=Photos: Apple iPhone OS 3.0, copy and paste included|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200815205619/https://www.cnet.com/pictures/photos-apple-iphone-os-3-0-copy-and-paste-included/|arxivsáne=August 15, 2020|sáne=March 17, 2009|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Spotlight ===
Spotlight — bul sistema kólemindegi indekslew hám izlew funkciyası bolıp, paydalanıwshılarǵa óz qurılmasında belgili baylanıslardı, elektron xatlardı, kalendar ushırasıwların, multimedia faylların, qosımshalardı hám basqalardı izlewge járdem beriwge baǵdarlanǵan. Oǵan bas ekrannan ońǵa qaray sıypaw arqalı kiriw múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/166855/article.html|bet=Hands on With IPhone 3.0's Spotlight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161229170621/http://www.pcworld.com/article/166855/article.html|arxivsáne=December 29, 2016|avtor=Frakes|at=Dan|sáne=June 17, 2009|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Bas ekran ===
iPhone OS 3 bas ekrandaǵı betlerdiń maksimal sanın 11 ge deyin keńeytti, barlıǵı 180 qosımshaǵa múmkinshilik berdi.

=== Meniń iPhone-ımdı tabıw ===
MobileMe ge jazılǵan paydalanıwshılar ózleriniń iPhone ların joytıp alǵan jaǵdayda olardı aralıqtan baqlaw, qulıplaw hám óshiriw múmkinshiligine iye boldı.

== Qosımsha ózgeshelikleri ==

=== Xabarlar ===
Xabarlar qosımshası Multimediyalıq xabar jiberiw xızmeti (MMS) ushın tuwma qollawdı aldı, bul paydalanıwshılarǵa súwretler, baylanıslar, orınlar, dawıslı jazıwlar hám video xabarlardı da óz ishine alǵan xabarlardı jiberiw hám qabıllawǵa múmkinshilik berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1141187/iphone_3.html?page=2|bet=iPhone 3.0 software update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230160930/http://www.macworld.com/article/1141187/iphone_3.html?page=2|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Moren|at=Dan|sáne=June 17, 2009|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Macworld features&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1139438/iphone30user.html|bet=Cut and paste, MMS highlight iPhone 3.0 improvements|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210428105531/https://www.macworld.com/article/1139438/iphone30user.html|arxivsáne=April 28, 2021|avtor=Cohen|at=Peter|sáne=March 17, 2009|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Kamera hám Fotosúwretler ===
Kamera qosımshası iPhone 3GS ushın video jazıw funkciyasın kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2011/12/13/2612736/ios-history-iphone-ipad|bet=iOS: A visual history|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170412015548/http://www.theverge.com/2011/12/13/2612736/ios-history-iphone-ipad|arxivsáne=April 12, 2017|sáne=September 16, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;

Fotosúwretler qosımshası jańa kóshiriw túymesin hám bir waqıtta bir neshe fotosúwretti óshiriw múmkinshiligin usındı.&lt;ref name=&quot;iMore review&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/iphone-os-30-review|bet=iPhone OS 3.0 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170403014551/http://www.imore.com/iphone-os-30-review|arxivsáne=April 3, 2017|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=June 17, 2009|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Bahası ==
iPhone ushın iPhone OS 3 ge jańalaw biypul boldı. Dáslep iPod Touch paydalanıwshıları ushın iPhone OS 3 ge jańalaw $9.95 turdı;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2009/06/17/apple-releases-iphone-os-3-0/|bet=Apple Releases iPhone OS 3.0 for iPhone and iPod Touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180730170619/https://www.macrumors.com/2009/06/17/apple-releases-iphone-os-3-0/|arxivsáne=July 30, 2018|avtor=Slivka|at=Eric|sáne=June 17, 2009|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt; 2.x versiyasınan 3.1.x versiyasına jańalaw tek $4.95 boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appadvice.com/appnn/2009/09/ipod-touch-received-a-price-drop-today-but-so-did-the-software-update|bet=iPod Touch Received A Price Drop Today, But So Did The Software Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220118001341/https://appadvice.com/appnn/2009/09/ipod-touch-received-a-price-drop-today-but-so-did-the-software-update|arxivsáne=January 18, 2022|avtor=Tschida|at=Tyler|sáne=September 9, 2009|jumıs=AppAdvice|qaralǵan sáne=January 18, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/09/iphone-os-update-31-now-available/?comments=1&amp;post=665203|bet=iPhone OS Update 3.1 now available|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220119003358/https://arstechnica.com/gadgets/2009/09/iphone-os-update-31-now-available/?comments=1&amp;post=665203|arxivsáne=January 19, 2022|avtor=Smykil|at=Jeff|sáne=September 9, 2009|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=January 18, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone OS 3 iPod Touch paydalanıwshıları ushın jańalaw pullı bolǵan sońǵı úlken versiya boldı. iOS 4 ten baslap, iOS jańalawları barlıq paydalanıwshılar ushın biypul boldı, sonıń ishinde iPod Touch paydalanıwshıları da bar, sebebi Sarbeyns-Oksli nızamı qayta kórip shıǵılıp, abonentlik tiykarda bolmaǵan apparatlıq támiynat ushın baǵdarlamalıq támiynattı biypul jańalawǵa ruqsat berildi.

== Derekler ==
{{Derekler}}


[[Kategoriya:IOS]]</text>
      <sha1>48rzt4q08axmlds2152tfwmbu2oc1rw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 3G</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21222</id>
    <revision>
      <id>120935</id>
      <parentid>110845</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (2),  –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18345" sha1="191cqrmnk6ph5xl0ofcjdbvpso8pi8r" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_3G_logo.svg|64x64 nükte]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_1st_Gen.svg|328x328px]]&lt;div class=&quot;infobox-caption&quot;&gt;Aldıńǵı tárepi&lt;/div&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı(lar)
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Óndiriwshi
| class=&quot;infobox-data&quot; |Foxconn
|-
!Túri
|[[Smartfon]]
|-
!Seriyası
|[[IPhone|iPhone]]
|-
!Birinshi shıǵarılǵan waqtı
|11-iyul, 2008; 16 jıl burın
|-
!Óndiristen shıǵarılǵan waqtı
|7-iyun, 2010; 14 jıl burın
|-
!'''Satılǵan birlikler sanı'''
|Birinshi hápteniń aqırında 1 million
|-
!'''Aldıńǵısı'''
|[[IPhone (1-áwlad)|iPhone (1-áwlad)]]
|-
!'''Keyingisi'''
|iPhone 3GS
|-
!'''Baylanıslı'''
|iPod Touch (2-áwlad)
|-
!'''Forması'''
|Tegis
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |'''Ólshemleri'''
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;div style=&quot;margin:0px;&quot;&gt;115.5 mm (4.55 dyuym) biyikligi
62.1 mm (2.44 dyuym) eni

12.3 mm (0.48 dyuym) qalıńlıǵı
&lt;/div&gt;
|-
!'''Salmaǵı'''
|133 g (4.7 unciya)
|-
![[Operaciyalıq sistema]]
|Dáslepki: iPhone OS 2.0
Sońǵı: iOS 4.2.1, 22-noyabr, 2010-jılı shıǵarılǵan
|-
!'''Processor (CPU)'''
|Samsung 32-bitli RISC ARM 1176JZ(F)-S v1.0 
620 MGc 

412 MGc ǵa shekem páseytilgen
|-
!Grafikalıq processor (GPU)
|PowerVR MBX Lite 3D GPU
|-
!Yad
|128 MB DRAM
|-
!Saqlaw ornı
|8 yamasa 16 GB flesh-yadtan shıǵarıw qurılması
|-
!'''Batareya'''
|1150 mAch, 3.7 V Litiy-ionlı batareya
|-
!Artqı kamera
|Geobelgilew funkciyası menen 2.0 MP
|-
!'''Displey'''
|3.5-dyuymlik ekran (diagonal boyınsha)
480×320 piksel ajıratımlılıq, 163 ppi

3:2 aspekt qatnası

18-bitli (262,144 reń) LCD
|-
!'''Dawıs'''
|3.5 mm TRRS
Bir dinamik

20 Gc den 20 kGc ge shekem jiyilik juwabı (ishki, qulaqqap)

Mikrofon
|-
!'''Jalǵanıw'''
|Tórt diapazonlı GSM/GPRS/EDGE
(850 900 1,800 1,900 MGc)

Úsh diapazonlı UMTS/HSDPA 3.6

(850 1,900 2,100 MGc)

Wi-Fi (802.11 b/g)

Bluetooth 2.0 + EDR

USB 2.0/Dok jalǵaǵısh
|-
!'''Maǵlıwmat kirgiziw quralları'''
|Kóp tiyisiwli sensorlı displey
3 kósherli akselerometr

Jaqınlıq sensorı

Qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı

Mikrofon

Qulaqqap basqarıw elementleri
|-
!'''Model'''
|A1324 (Qıtay)
A1241
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Veb-sayt
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;span class=&quot;url&quot;&gt;Apple — iPhone Wayback Machine &lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;url&quot;&gt;da (23-iyul, 2008-jılı arxivlengen&lt;/span&gt;
|}

'''iPhone 3G''' — [[Apple Inc.]] tárepinen jaratılǵan hám bazarǵa shıǵarılǵan [[smartfon]]. Bul [[IPhone|iPhone]]&lt;nowiki/&gt;nıń ekinshi áwladı bolıp, dáslepki iPhone nıń ornın basıwshı hám 2008-jıl 9-iyunda [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] Moscone orayında ótkerilgen [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası]] WWDC 2008 de kópshilikke tanıstırılǵan.

iPhone 3G óziniń aldıńǵı modeline ishki qurılısı boyınsha uqsas, biraq [[GPS]], 3G [[maǵlıwmat]] almasıw hám úsh diapazonlı UMTS/HSDPA sıyaqlı bir qatar jańa [[apparatlıq támiynat]] ózgesheliklerin óz ishine alǵan. Qurılma dáslep sol waqıtta shıǵarılǵan [[iPhone OS 2]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] menen júklengen. Basqa ózgeshelikler menen birge (sonıń ishinde push email hám almagezek navigaciya), bul jańa [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistema]] [[App Store]] — Apple kompaniyasınıń úshinshi tárep qosımshaları ushın jańa tarqatıw platformasın usındı.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20110501035135/http://www.apple.com/pr/library/2008/06/09iphone.html
&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
2008-jıldıń 11-iyulinde [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyası iPhone 3G di jigirma eki mámlekette satıwǵa shıǵardı. Ol eki saqlaw kóleminde shıǵarıldı: 8 GB hám 16 GB.&lt;ref&gt;{{Web deregi |title=ImportGenius: The Disruptive Shipping Database |url=https://techcrunch.com/2008/05/28/importgenius-the-disruptive-shipping-database/ |access-date=2022-07-03 |website=TechCrunch |date=28 May 2008 |language=en-US |archive-date=2022-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220920135116/https://techcrunch.com/2008/05/28/importgenius-the-disruptive-shipping-database/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite magazine |last=Evan Ratcliff |title=Wired-o-Nomics: Transparency as a Stimulus |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/2009/02/wired-o-nomics/ |access-date=2022-07-03 |issn=1059-1028 |archive-date=2022-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220703023349/https://www.wired.com/2009/02/wired-o-nomics/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

16 GB modeli qara yamasa aq reńde islep shıǵarılǵan. AQSH ishinde ol tek AT&amp;T kompaniyasınıń eki jıllıq mobil baylanıs jobası menen birge satılıp, 8 GB modeli ushın $199 hám 16 GB modeli ushın $299 aldınnan tólem talap etilgen.

Bir jıldan keyin iPhone 3GS modeliniń shıǵarılıwınan soń, iPhone 3G satıwda qaldı, biraq Apple kompaniyasınıń arzan telefon usınısına aylandı hám onıń bahası tómenletildi. Bul $99 turǵan iPhone 3G eki jıllıq shártnama talap etti hám tek qara reńde hám 8 GB saqlaw kólemi menen jetkerildi, biraq sol waqıttaǵı jańa [[IPhone OS 3|iPhone OS 3.0]] [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatı]] menen birge keldi. Shártnamasız, iPhone 3G 2009-jılı AT&amp;T kompaniyasınan mіnnetlemesiz 8 GB ushın $499 yamasa 16 GB ushın $549 bahada satıp alınıwı múmkin edi. 2010-jıldıń 7-iyuninde iPhone 3G aqırında satıwdan alıp taslandı hám Apple kompaniyasınıń arzan telefonı sıpatında 2 jıllıq shártnama menen $99 bahada satılatuǵın 8 GB iPhone 3GS penen almastırıldı.

2008-jılı, import-eksport sanaatı ushın biznes barlaw xızmetin usınatuǵın Import Genius kompaniyası, AQSH Bajıxana hám Shegara qorǵaw basqarması tárepinen Informaciya erkinligi nızamına muwapıq járiyalanǵan elektron bajıxana tazalaw maǵlıwmatların paydalanıp, Apple kompaniyasınıń járiyalawınan aldın iPhone 3G diń keliwin anıqladı.

== Programmalıq támiynat ==
iPhone 3G [[IOS|iOS]] tiń eń sońǵı versiyası menen aldınnan júklenip keldi hám eki jıldan aslam waqıt dawamında óziniń [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatına]] jańalanıwlar alıwdı dawam etti, úlken ózgerisler jıl sayın shıǵarılıp turdı. Degen menen, telefonnıń [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatı]] keyingi modeller tárepinen artta qaldırılǵanı sebepli, hár jańalanıwda jańa funkciyalardıń azayıp baratuǵın bólegine ǵana erise aldı.

Ol satıwǵa shıǵarılǵanda, iPhone 3G iPhone OS 2 menen aldınnan júklenip keldi. Bul [[App Store]] di, Microsoft Exchange ActiveSync qollawın, Apple diń MobileMe xızmetin hám push email qollawın kirgizdi, sonıń menen birge basqa da jańa funkciyalar hám qátelerdi dúzetiwlerdi usındı.

2009-jıldıń iyun ayında iPhone 3G paydalanıwshıları [[IPhone OS 3|iPhone OS 3]] baǵdarlamalıq támiynatınıń jańalanıwın aldı, bul uzaq kútilgen MMS funkciyasın, kóshirip qoyıw hám qıstırıw múmkinshiligin, kóbirek qosımshalar ushın landshaft rejimin qollawdı, Bluetooth stereo qollawın hám basqa da jaqsılanıwlardı kirgizdi.

2010-jıldıń iyun ayında Apple [[IOS 4|iOS 4.0]] [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatınıń]] jańalanıwın shıǵardı. Óziniń keyingi modellerinen ayırmashılıǵı, iPhone 3G iOS 4.0 diń kózge kóringen funkciyaların, mısalı kóp wazıypalılıqtı, bas bet ekranına fon súwretin ornatıw múmkinshiligin yamasa Bluetooth klaviatura qollawın qollap-quwatlamaydı. Degen menen, ol birlesken pochta qutısı funkciyasına, qosımshalardı jaqsıraq shólkemlestiriw ushın bas bet ekranındaǵı papkalarǵa, pleylist jaratıwǵa hám basqa da jaqsılanıwlarǵa imkaniyat beredi. Bul jańalanıw iPhone 3G de áste islegeni ushın keń túrde sınǵa alındı, biraq 2010-jıldıń sentyabr ayında shıqqan iOS 4.1 bul máseleni sheshti. Degen menen, zamanagóy [[IOS|iOS]] qurılmalarınan ayırmashılıǵı, bul jańalanıw jáne de iPhone 3G iyelerine áhmiyetli funkciyalarǵa, bul jaǵdayda Game Center qosımshasına kiriw múmkinshiligin bermeydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://lifehacker.com/5628991/iphone-3g-speed-test-ios-40-versus-ios-41 |title=iPhone 3G Speed Test: iOS 4.0 versus iOS 4.1 |date=3 September 2010 |access-date=2015-01-24 |archive-date=2015-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150128112812/http://lifehacker.com/5628991/iphone-3g-speed-test-ios-40-versus-ios-41 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

2010-jıldıń 22-noyabrinde iPhone 3G iOS 4.2 baǵdarlamalıq támiynatınıń jańalanıwın (iOS 4.2.1 sıpatında) aldı, bul YouTube ta dawıs beriw hám qáwipsizlik jaqsılanıwları sıyaqlı funkciyalardı kirgizdi. Biraq, iPhone 3G bul jańalanıwǵa kirgizilgen kóplegen funkciyalardı, mısalı AirPlay hám Safari Text Search ti paydalana almaydı. Bul usı iPhone modeli ushın sońǵı [[IOS|iOS]] shıǵarılımı boldı; iOS 4.3 hám keyingi versiyalar apparatlıq támiynat sheklewleri hám ónimlilik máseleleri sebepli bul iPhone modeli menen úylesimli emes.&lt;ref name=&quot;iOS 4.3 drops&quot;&gt;{{Web deregi
 | url = http://www.9to5mac.com/47006/ios-4-3-drops-iphone-3g-and-ipod-touch-2-support
 | title = iOS 4.3 drops iPhone 3G and iPod touch 2G support
 | last = Gurman
 | first = Mark
 | date = 12 January 2011
 | publisher = 9to5mac
 | access-date = January 13, 2011
 | archive-date = June 14, 2012
 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120614142730/http://9to5mac.com/2011/01/12/ios-4-3-drops-iphone-3g-and-ipod-touch-2-support/
 | url-status = live
 }}&lt;/ref&gt;

2012-jıldıń sentyabr ayınıń aqırında iOS 6 shıqqannan keyin shıǵarılǵan derlik barlıq qosımshalar iPhone 3G de islemeydi, sebebi baǵdarlamalıq támiynattı rawajlandırıw jıynaǵı (SDK) 4.3 ten eski iOS versiyaların (3.x ten 4.2.1 ge shekem) yamasa ARMv6 qurılmaların (dáslepki eki áwlad) &quot;maqsetine&quot; (minimum) múmkinshilik bermeytuǵın etip ózgertilgen edi.

== Apparatlıq támiynat ==

=== Dizayn ===
[[File:IPhone_&amp;_iPhone_3G.jpg|thumb|Alyuminiy hám plastikten islengen [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]] nıń (shep tárepte) hám tolıǵı menen qattı plastik materialdan islengen iPhone 3G diń (oń tárepte) arqa kórinisi]]

iPhone 3G diń arqa tárepi qayta dizaynlanǵan polikarbonat plastik korpus penen úskenelengen bolıp, [[IPhone (1-áwlad)|birinshi áwlad iPhone]] nıń alyuminiy arqa tárepin almastırdı. Túymeler plastikten metalǵa ózgertildi, al telefonnıń shetleri jaqsıraq uslawǵa múmkinshilik beriw ushın jińishkelendi. iPhone 3G sırtqı korpustıń birinshi rásmiy reń variantların usındı, 16 GB versiyası qara hám aq reńlerde jetkerildi.

iPhone 3G diń ólshemleri [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]] ǵa salıstırǵanda azǵana úlkenirek edi. Onıń biyikligi 116 millimetr (4.6 dyuym), eni 62 millimetr (2.4 dyuym) hám qalıńlıǵı 12 millimetr (0.47 dyuym) boldı. Al onıń aldıńǵısı bolsa 110 millimetr (4.3 dyuym) biyiklikte, 61 millimetr (2.4 dyuym) enlikte hám 12 millimetr (0.47 dyuym) qalıńlıqta edi.

iPhone 3G 3.5 dyuym (89 mm) sıyımlı sensorlı ekran menen úskenelengen bolıp, onıń ajıratımlılıǵı 480×320 (HVGA) hám 163 ppi tıǵızlıqqa iye edi. Displeydiń ústinde sızıq túsiwge (shıtnawǵa) qarsı shiyshe ornalasqan. Dáslepki iPhone sıyaqlı, sensorlı ekran barmaq yamasa bir neshe barmaq penen kóp tiyiwli basqarıw ushın dizaynlanǵan. Qurılma óziniń aldıńǵısındaǵı sensorlar menen úskenelengen. Jaqınlıq sensorı (qońıraw waqtında betke jaqın kelgende displeydi óshiredi) batareya quwatın únemlew hám paydalanıwshınıń beti menen qulaqlarınan kelip shıǵatuǵın kereksiz kirgiziwlerdiń aldın alıw ushın qayta ornalastırılǵan. Hár qıylı jaqtılandırıw jaǵdaylarına qaray displey jaqtılıǵın retlew ushın átiraptaǵı jaqtılıq sensorı qosılǵan, bul batareya quwatın únemlewge járdem beredi. Telefonnıń baǵdarın seziw hám ekrandı sáykesinshe ózgertiw ushın 3 kósherli akselerometr kirgizilgen, bul paydalanıwshıǵa portret hám landshaft rejimleri arasında ańsat ótiwge múmkinshilik beredi.

=== Processor hám yadı ===
iPhone 3G diń ishki apparatlıq támiynatınıń kópshiligi [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]] ǵa tiykarlanǵan. Ol [[Samsung]] 32-bitli RISC ARM11 620 MGc processorın (412 MGc ke shekem páseytilgen), PowerVR MBX Lite 3D GPU hám dáslepki iPhone sıyaqlı 128 MB package on package (PoP) DRAM di óz ishine aladı.

=== Artqı kamera ===
Qurılmanıń artqı tárepinde iPhone 3G óziniń aldıńǵısındaǵı sıyaqlı turaqlı fokuslı 2.0 megapikselli kameraǵa iye. Bul kamerada optikalıq zum, jaqtılandırıw, avtofokus yamasa tuwma video jazıw funkciyası joq, biraq qurılmada video jazıwǵa múmkinshilik beretuǵın hár qıylı qosımshalar payda boldı. iPhone 3G diń operaciyalıq sisteması fotosúwretlerdi geobelgilewdi qollaydı.

=== Jalǵanıw ===
EDGE ge qosımsha túrde, iPhone 3G Assisted GPS, 3G maǵlıwmatlar hám úsh diapazonlı UMTS/HSDPA nı qollaydı. Bul jaqsılanıwlar aldıńǵı qurılmalarǵa salıstırǵanda maǵlıwmatlardı tezirek júklep alıwǵa hám kartalar menen almagezek navigaciyanı ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi.

Óziniń aldıńǵısı sıyaqlı, iPhone 3G qurılmanı zaryadlaw ushın menshikli 30 pinli dok-konnektorǵa iye. Ol jáne de qurılmanı kompyuter menen sinxronlastırıw hám hár qıylı aksessuarlardı qosıw ushın qollanılıwı múmkin.

iPhone 3G de aldıńǵı iPhone daǵı oyıqlı naushnik ornına tegis ornatılǵan 3.5 mm naushnik bar; sonlıqtan, ol Apple tárepinen berilgennen basqa hár qanday naushnikler menen qollanıla aladı.

=== Batareya ===
iPhone 3G de 1150 mAch quwatlılıǵı menen bahalanǵan ishki qayta zaryadlanatuǵın batareya bar, ol aldıńǵısı sıyaqlı paydalanıwshı tárepinen almastırılmaydı. Apple kompaniyasınıń málim etiwinshe, iPhone 3G diń batareyası Wi-Fi arqalı altı saatqa shekem, yamasa 3G arqalı bes saatqa shekem veb-brauzing, ya bolmasa 25 saat dawamında audio oynatıw múmkinshiligin beriwge qábiletli. Sonday-aq, ol 300 saat kútiw rejiminde isley aladı dep aytıladı.

== Qabıllaw ==
[[File:Line at Apple Store in NYC.jpg|thumb|2008-jılı [[Nyu-York]] qalasındaǵı Apple dúkanınıń sırtında iPhone 3G ushın gezekte turǵan adamlar qatarı]]
Uolt Mossberg «The Wall Street Journal» gazetasında quralmanı «álleqashan jaqsı bolǵan qurılmanıń jáne de qábiletli versiyası» dep táriyiplegen. Biraq, ol onıń «jasırın qárejetleri» bar ekenin aytqan.

Amerikalı jurnal «Wired» te 2008-jılı qurılma shıqqannan keyin soraw alıp barılǵan, onda paydalanıwshılar aralas pikirler jibergen, ásirese 3G baylanısı haqqında qáte túsinikleri bolǵan oqıwshılardan iPhone haqqında unamsız pikirler kelip túsken.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB121555740704037313|title=Newer, Faster, Cheaper iPhone 3G|last=Mossberg|first=Walter S.|date=2008-07-10|newspaper=Wall Street Journal|issn=0099-9660|access-date=2017-01-03|archive-date=2022-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220527085317/https://www.wsj.com/articles/SB121555740704037313|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

[[Wired (magazine)|''Wired'']], an American magazine also published a survey in 2008 after the release where users sent in mixed reviews especially from readers that had misunderstandings about the 3G connection causing negative reviews of the iPhone.&lt;ref&gt;{{Web deregi |last=Chen |first=Brian |date=August 26, 2008 |title=Response to a Reader: Wired.com's iPhone 3G Survey |url=https://www.wired.com/2008/08/response-to-a-r/ |access-date=August 9, 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Máseleler ===

==== Úzilip qalǵan qońırawlar hám áste veb-baylanıslar ====
Shıqqannan keyin kóp ótpesten, iPhone 3G jiyi úzilip qalatuǵın qońırawlar hám áste veb-brauzing tájiriybeleri ushın sınǵa ushıradı. Hár qıylı derekler tárepinen alıp barılǵan tekseriwler bul baylanıs máseleleriniń ayıpıbı telefon ishindegi belgili bir chip ekenin kórsetti.

Apple bul máselelerdi programmalıq támiynattı jańalaw arqalı sheshti, bul ónimdi qaytarıp alıw sıyaqlı qatań ilaj qollanıwdıń zárúrligin saplastırdı. Bul jańalaw, shaması, máseleli chiptiń islewin dúzetip, iPhone 3G paydalanıwshıları ushın qońıraw sapasın hám [[Internet|internet]] baylanıs tezligin jaqsıladı.

Paydalanıwshılardıń xabarları baylanıs máselelerin kórsetken bolsa da, sol waqıtta iPhone 3G ushın tiykarǵı baylanıs operatorı bolǵan AT&amp;T qarama-qarsı kóz-qarastı usındı. Olar óz málimlemesinde: &quot;Ulıwma alǵanda, jańa [[IPhone|iPhone]] biziń 3G tarmaǵımızda júdá jaqsı islep atır&quot; dep ayttı.

==== Batareya quwatınıń tez tawsılıwı ====
iPhone 3G menen ele de úylesimli bolǵan iOS 4 operaciyalıq sisteması 2010-jıldıń 21-iyuninde shıǵarıldı. 2010-jıldıń 28-iyulinde Wall Street Journal gazetasınıń &quot;Digits&quot; baǵanasında járiyalanǵan maqalada, iOS 4 ke ótken iPhone 3G telefonlarınıń áste juwap beriwi, batareya quwatınıń azayıwı hám shennen tıs qızıp ketiwi haqqında xabar berilgen.&lt;ref&gt;{{cite news | url=https://blogs.wsj.com/digits/2010/07/28/apple-investigates-reports-of-problems-with-ios4-on-iphone-3g/ | work=The Wall Street Journal | title=Apple Probes Complaints About iOS4 on iPhone 3G | first=Jennifer | last=Valentino-DeVries | date=July 28, 2010 | access-date=August 4, 2017 | archive-date=September 28, 2017 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170928110006/https://blogs.wsj.com/digits/2010/07/28/apple-investigates-reports-of-problems-with-ios4-on-iphone-3g/ | url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
[[Category:IPhone|*]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>191cqrmnk6ph5xl0ofcjdbvpso8pi8r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IOS 4</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21224</id>
    <revision>
      <id>120929</id>
      <parentid>119540</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — ,  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19135" sha1="f70gd07i0lf3p8by9sdlauucanzl57d" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+iOS 4
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IOS4_logo.png|64x64 nükte]]
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Derek modeli
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Menshikli programmalıq támiynat|Jabıq]], [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] komponentler menen
|-
!Dáslepki shıǵarılıwı 
|21-iyun, 2010; 
|-
!Eń sońǵı shıǵarılıwı 
|[[IPhone 3G|iPhone 3G]], iPod Touch (2-áwlad): 4.2.1 (22-noyabr, 2010)
iPhone 4 (CDMA): 4.2.10 (25-iyul, 2011)

[[IPhone 3GS|iPhone 3GS]], [[IPhone 4|iPhone 4]] (GSM), iPod Touch (3-4-áwlad), iPad (1-áwlad), iPad 2: 4.3.5 (25-iyul, 2011) 
|-
!Jańalaw usılı 
|Kompyuter arqalı iTunes
|-
!'''Paket basqarıwshısı'''
|[[App Store]]
|-
!'''Platformalar'''
|[[IPhone|iPhone]], [[IPhone 3G|iPhone 3G]], [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]], [[IPhone 4|iPhone 4]]
iPod Touch (2-4-áwlad)

iPad, iPad 2 
|-
!'''Yadro túri''' 
|Gibrid (XNU)
|-
!'''Licenziya'''
|Ashıq kodlı komponentlerden basqa menshikli EULA 
|-
!'''Aldınǵısı'''
|[[IPhone OS 3|iPhone OS 3]] 
|-
!'''Keyingisi'''
|[[IOS 5|iOS 5]]
|-
!'''Rásmiy veb-saytı''' 
|[https://web.archive.org/web/20100630155749/http://www.apple.com/iphone/softwareupdate/ Apple — iPhone — iOS 4 jańalanıwındaǵı jańa ózgeshelikler] (arxivlengen)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Qollap-quwatlaw statusı: Eskirgen, qollap-quwatlanbaydı. [[IPhone (1-áwlad)|iPhone (1-áwlad)]], iPod Touch (1-áwlad) ushın, hám iOS 4.3 ten baslap iPhone 3G hám iPod Touch (2-áwlad) ushın qollap-quwatlawdı toqtatadı.
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|}
'''iOS 4''' — [[Apple Inc.]] tárepinen jaratılǵan [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] tórtinshi úlken shıǵarılıwı bolıp, [[IPhone OS 3|iPhone OS 3]] tiń ornın basıwshı bolıp tabıladı. Ol 2010-jılı 8-aprelde [[Apple Inc.|Apple]] arnawlı is ilajında járiyalandı hám 2010-jılı 21-iyunda shıǵarıldı. iOS 4 iPad shıǵarılıwına baylanıslı &quot;iPhone OS&quot; emes,&lt;ref&gt;{{Cite news|title=iPhone OS 4 renamed iOS 4, launching June 21 with 1500 new features|url=https://www.engadget.com/2010-06-07-iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features.html|access-date=18 November 2023|date=7 June 2010}}&lt;/ref&gt; al &quot;[[IOS|iOS]]&quot; dep atalǵan birinshi versiya boldı. Onıń ornın 2011-jılı 12-oktyabrde [[iOS 5]] bastı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2011/10/12/ios-5-available/|bet=iOS 5 available now, makes the iPhone 4 feel completely new|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170207033452/http://venturebeat.com/2011/10/12/ios-5-available/|arxivsáne=February 7, 2017|avtor=Hardawar|at=Devindra|sáne=October 12, 2011|jumıs=[[VentureBeat]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

iOS 4 házirgi kúnde keń tarqalǵan kóp funkciyalardı kirgizdi, mısalı, bas ekranda papkalar, bul kórsetiletuǵın qosımshalar sanın ádewir kóbeytti. Sonday-aq, [[IPhone|iPhone]] ushın bas ekran fon súwretlerine qollaw kirgizildi, biraq animaciya ónimdarlıǵı talaplarına baylanıslı jańa qurılmalar menen sheklengen edi. Operaciyalıq sistema sonday-aq kóp tapsırmalılıq funkciyasın qostı, internet qońırawları, jaylasıw hám audio oynatıw menen baylanıslı qosımshalarǵa fonda islewge múmkinshilik berdi, al usıǵan uqsas biraq sheklengen &quot;Tez qosımsha almastırıw&quot; texnologiyası paydalanıwshılar basqa qosımshalarǵa ótkende hár qanday qosımshanı fonda passiv qaldırıwǵa múmkinshilik berdi. iOS 4 sonday-aq sistema boyınsha orfografiyanı tekseriw funkciyasın qostı, iPhone da iBooks ti iske qostı, hár qıylı email provayderleriniń mazmunın biriktiriw ushın Mail pochta qutısın birlestirdi hám sociallıq oyınlar ushın Game Center hám video qońırawlar ushın FaceTime di kirgizdi.

iOS 4 jańalanıwı [[IPhone 3G|iPhone 3G]] qurılmalarında ónimdarlıq hám batareya máselelerin payda etti, Apple bul máseleni izertlep, keleshektegi jańalanıwlarda sheshiwge wáde berdi. Biraq, kompaniya bul máseleler sebepli qanaatlanbaǵan klienttiń shaǵımına ushıradı. Usı waqıtta, iPhone 4 tiń shıǵarılıwı hám onıń keyingi antenna máseleleri Apple kompaniyasın baǵdarlamalıq támiynat jańalanıwları arqalı máselelerdi sátsiz sheshiwge urınıwǵa májbúr etti.

iOS 4 — iPhone larda muzıka hám videolar ushın iPod qosımshası bar bolǵan iOS tiń aqırǵı versiyası. iOS 5 ten baslap, iPhone larda iPod qosımshası joq, biraq onıń ornına iPod Touch hám iPad sıyaqlı Muzıka hám Video qosımshaları bar. Bul sonday-aq iPhone 3G hám ekinshi áwlad iPod Touch ti qollaytuǵın iOS tiń aqırǵı versiyası bolıp, 4.2.1 versiyasına shekem qollaydı (4.3 eki qurılma ushın da qollawdı toqtattı).

== Qosımshalar ==

* iBooks
* Game Center
* FaceTime

== Tariyxı ==
iPhone OS 4 2010-jılı 8-aprelde Apple Arnawlı Is ilajında tanıstırıldı. 2010-jılı 7-iyunda [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] bayanatında, iPod Touch hám iPad ti de qamtıw ushın iOS 4 dep qayta ataldı.

iOS 4 rásmiy túrde 2010-jılı 21-iyunda shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;Announced and released&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features/|bet=iPhone OS 4 renamed iOS 4, launching June 21 with 1500 new features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170614180843/https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features/|arxivsáne=June 14, 2017|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=June 7, 2010|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Sistema ózgeshelikleri ==

=== Bas ekran ===
iOS 4 papkalardıń qosılıwı sebepli bas ekrandaǵı qosımshalardıń maksimal sanın 180 nen 2,160 qa kóbeytti. Bul papkalar ishindegi qosımshalardıń [[App Store]] kategoriyasına baylanıslı avtomatik túrde atalatuǵın edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1152168/ios4folders.html|bet=Hands on with iOS 4 folders|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170703204429/http://www.macworld.com/article/1152168/ios4folders.html|arxivsáne=July 3, 2017|avtor=Frakes|at=Dan|sáne=June 21, 2010|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; iPhone da fon súwretlerin tańlaw hám olardı bas ekranda kóriw múmkinshiligi de qosıldı, biraq bul funkciya belgili ikonka animaciyalarınıń tómen ónimdarlıǵı sebepli iPhone 3G hám ekinshi áwlad iPod Touch te joq edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2010/06/22/steve-jobs-on-lack-of-custom-wallpapers-in-ios-4-for-iphone-3g/|bet=Steve Jobs on Lack of Custom Wallpapers in iOS 4 for iPhone 3G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170801125229/https://www.macrumors.com/2010/06/22/steve-jobs-on-lack-of-custom-wallpapers-in-ios-4-for-iphone-3g/|arxivsáne=August 1, 2017|avtor=Slivka|at=Eric|sáne=June 22, 2010|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Sonıń menen bir qatarda, iPhone nıń dok paneli iPad hám Mac OS X taǵı Dock sıyaqlı skewomorflıq etip jańalandı hám astında kúlreń sızıq joq; ikonkalar usıǵan sáykes qayta dizayn islendi.

=== Kóp tapsırmalılıq ===
iOS 4 kóp tapsırmalılıqtı kirgizdi. Bul funkciya paydalanıwshılarǵa bas túymeni eki ret basıw arqalı qosımshalar arasında tez almasıwǵa múmkinshilik berdi. Ol batareyanıń artıqsha tawsılıwına alıp kelmeytuǵın etip ámelge asırıldı. Kóp tapsırmalılıq internet qońırawları, ornalasıw hám audio oynatıw menen baylanıslı qosımshalar menen sheklengen edi, al usıǵan uqsas &quot;Tez qosımsha almastırıw&quot; texnologiyası paydalanıwshılarǵa bir qosımshadan shıǵıp, ekinshisine kiriwge, al dáslepki qosımsha paydalanıwshı qaytıp kelgenshe fonda qalıwına múmkinshilik berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/199528/Multitasking_With_iOS_4_is_Horrible_Apple_Blew_It.html|bet=Multitasking With iOS 4 is Horrible: Apple Blew It|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130629185931/http://www.pcworld.com/article/199528/Multitasking_With_iOS_4_is_Horrible_Apple_Blew_It.html|arxivsáne=June 29, 2013|avtor=Newman|at=Jared|sáne=June 22, 2010|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Bul funkciya ónimdarlıq máseleleri sebepli iPhone 3G hám ekinshi áwlad iPod Touch te joq edi. iOS 4 qáte jazılǵan sózlerdi qızıl sızıq penen belgileytuǵın orfografiya tekseriw funkciyasın kirgizdi. Sózdi basıw arqalı usınılǵan almastırıwdı kórsetetuǵın qalqıma ayna payda boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/ios-4-features-spellcheck-text-replace|bet=iOS 4 features: Spell-check and text replace|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180510185141/https://www.imore.com/ios-4-features-spellcheck-text-replace|arxivsáne=May 10, 2018|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=July 13, 2010|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Kamera ===
Kamera qosımshası endi 5x cifrlı zumdı qollaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/199431/apple_ios4_10_best_features.html#slide10|bet=Apple iOS 4: 10 Best Features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170510211624/http://www.pcworld.com/article/199431/apple_ios4_10_best_features.html#slide10|arxivsáne=May 10, 2017|avtor=Ionescu|at=Daniel|sáne=June 21, 2010|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Utilitalar ===
iOS 4 iPhone hám iPod Touch ushın iBooks qollawın kirgizdi, bul burınnan iPad te bar edi. Ol standart qosımsha bolmasa da, [[App Store]] arqalı jetkilikli edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/47634/ios-4-ibooks-for-iphone-now-available-for-download/|bet=iOS 4, iBooks for iPhone Now Available For Download|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180510184500/https://www.cultofmac.com/47634/ios-4-ibooks-for-iphone-now-available-for-download/|arxivsáne=May 10, 2018|avtor=Brownlee|at=John|sáne=June 21, 2010|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

Mail qosımshası iOS 4 te birlesken kiris qutısın usındı, bul paydalanıwshılarǵa barlıq elektron pochta akkauntlarınan kelgen xabarlardı bir kiris qutısında birge kóriwge múmkinshilik berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/ios-4-review|bet=iOS 4 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180615111736/https://www.imore.com/ios-4-review|arxivsáne=June 15, 2018|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=June 14, 2010|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de MobileMe elektron pochta laqapları hám biznes paydalanıwshıları ushın bir neshe Exchange akkauntların qollawdı qostı.&lt;ref name=&quot;What you need to know&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1152167/ios4_need_to_know.html|bet=iOS 4: What you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170510170129/http://www.macworld.com/article/1152167/ios4_need_to_know.html|arxivsáne=May 10, 2017|sáne=June 21, 2010|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

iOS 4 Game Center dep atalatuǵın jańa qosımshanı qostı, bul onlayn kóp oyınshılı sociallıq oyın tarmaǵı bolıp, paydalanıwshılarǵa dosların oyın oynawǵa mirát etiwge hám óz nátiyjelerin jetekshiler taxtasında salıstırıwǵa imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1153821/software-games/ios-gamecenter.html|bet=iOS 4.1's Game Center to hit iPhone next week|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180115215752/https://www.macworld.com/article/1153821/software-games/ios-gamecenter.html|arxivsáne=January 15, 2018|avtor=Holt|at=Chris|sáne=September 1, 2010|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Game Center&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/09/08/download-ios-4-1-now-get-game-center-on-your-compatible-iprodu/|bet=Download iOS 4.1 now, get Game Center (on your compatible iProduct)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180510185658/https://www.engadget.com/2010/09/08/download-ios-4-1-now-get-game-center-on-your-compatible-iprodu/|arxivsáne=May 10, 2018|avtor=Grant|at=Christopher|sáne=September 8, 2010|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Ol iPhone 3G de jetkilikli emes edi.&lt;ref name=&quot;Game Center&quot; /&gt;

=== FaceTime ===
iOS 4 FaceTime di kirgizdi, bul videotelefoniya qosımshası bolıp, qurılmanıń kamerasın paydalanıp paydalanıwshıǵa basqa FaceTime paydalanıwshıları menen video qońırawlardı ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/488032/today-apple-history-ios-4-facetime-multitasking/|title=Today in Apple history: iOS 4 brings multitasking and FaceTime|archive-url=https://web.archive.org/web/20170622130759/https://www.cultofmac.com/488032/today-apple-history-ios-4-facetime-multitasking/|archive-date=June 22, 2017|last=Dormehl|first=Luke|date=June 21, 2017|access-date=July 15, 2017|website=Cult of Mac|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Bul funkciya iPhone 3G, ekinshi áwlad iPod Touch, iPhone 3GS hám úshinshi áwlad iPod Touch te aldıńǵı kamera sıyaqlı zárúr funkciyalardıń joqlıǵı sebepli joq edi.

=== Safari ===
iOS 4 tegi Safari mobil veb-brauzeri Google hám Yahoo! ǵa qosımsha retinde Bing di izlew opciyası sıpatında qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://searchengineland.com/bing-comes-to-the-iphone-43753|bet=Bing Goes The iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170729085702/http://searchengineland.com/bing-comes-to-the-iphone-43753|arxivsáne=July 29, 2017|avtor=Sterling|at=Greg|sáne=June 7, 2010|jumıs=[[Search Engine Land]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;
iOS 4.2.1 den baslap, bettegi belgili sózler yamasa sóz dizbeklerin izlew múmkin boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/ios-42-features-find-text-safari-web-page|bet=iOS 4.2 features: Find text on Safari web page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312124653/http://www.imore.com/ios-42-features-find-text-safari-web-page|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=September 16, 2010|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Mashqalalar ==

=== Ónimlilik hám batareya máseleleri ===
iPhone 3G paydalanıwshıları iOS 4 ke jańalanǵannan keyin ónimlilik hám batareya máseleleri haqqında xabar berdi. Apple 2010-jıldıń iyul ayında bul máseleni tekseriwdi basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-to-investigate-ios-4-problems-on-iphone-3g/|bet=Apple to investigate iOS 4 problems on iPhone 3G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161022115202/https://www.cnet.com/news/apple-to-investigate-ios-4-problems-on-iphone-3g/|arxivsáne=October 22, 2016|avtor=Ogg|at=Erica|sáne=July 28, 2010|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Noyabr ayında Apple ǵa bul máseleler boyınsha shaǵım ashıldı, narazı klient &quot;Tutınıwshılar nızamlı huqıqların qorǵaw haqqındaǵı nızamdı buzıw, ádilsiz biznes ámeliyatları hám jalǵan hámde aldamshı reklama&quot; dep ayıpladı, jáne de Apple óziniń baǵdarlamalıq támiynatınıń eski modellerde mashqalalar keltirip shıǵaratuǵının bilgenin ayttı. Apple ayıplawlarǵa hesh qashan juwap bermedi, biraq 2010-jıldıń avgust ayında basqa bir narazı klientke juwabında jańalanıwlar &quot;jaqın arada keledi&quot; dep jazdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/slow-iphone-3g-ios-update-could-be-on-the-way/|bet=Slow iPhone 3G? iOS update could be on the way|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180510185916/https://www.cnet.com/news/slow-iphone-3g-ios-update-could-be-on-the-way/|arxivsáne=May 10, 2018|avtor=Ogg|at=Erica|sáne=August 20, 2010|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-sued-for-ios-4-problems-on-iphone-3g-3gs/|bet=Apple sued for iOS 4 problems on iPhone 3G, 3GS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180510185101/https://www.cnet.com/news/apple-sued-for-ios-4-problems-on-iphone-3g-3gs/|arxivsáne=May 10, 2018|avtor=Ogg|at=Erica|sáne=November 4, 2010|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Oyatqısh ===
iOS 4 tiń barlıq versiyalarında saat qosımshasındaǵı oyatqısh jazǵı waqıt rejiminde mashqalaǵa iye boldı, ol bir saat erte yamasa kesh islep ketetuǵın edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/8101945/Apple-iPhone-4-alarm-clock-bug-makes-scores-late-for-work.html|title=Apple iPhone 4 alarm clock bug makes scores late for work|first=Claudine|last=Beaumont|date=November 1, 2010|newspaper=[[The Daily Telegraph]]}}&lt;/ref&gt;

=== Antenna mashqalaları ===
Shıǵarılǵannan soń, ayırım iPhone 4 paydalanıwshıları telefonnıń antennaları menen texnikalıq mashqalalar bar ekenin xabarladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2010/07/iphone-4-anandtech|bet=Tests confirm iPhone 4's antenna flaws (Updated)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170510195154/https://www.wired.com/2010/07/iphone-4-anandtech/|arxivsáne=May 10, 2017|avtor=Chen|at=Brian X.|sáne=July 2, 2010|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Apple bul máseleni iOS 4.0.1 baǵdarlamalıq támiynatı menen sheshiwge háreket etti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/10/06/25/death_grip_hysteria_may_end_monday_with_ios_4_01.html|bet=Death Grip hysteria may end Monday with iOS 4.01|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171113031041/http://appleinsider.com/articles/10/06/25/death_grip_hysteria_may_end_monday_with_ios_4_01.html|arxivsáne=November 13, 2017|avtor=Dilger|at=Daniel Eran|sáne=June 25, 2010|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; biraq bunı isley almadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/201297/apples_iphone_4_antenna_gate_timeline.html|bet=Apple's iPhone 4 Antennagate Timeline|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170715142545/http://www.pcworld.com/article/201297/apples_iphone_4_antenna_gate_timeline.html|arxivsáne=July 15, 2017|avtor=Ionescu|at=Daniel|sáne=July 17, 2010|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qollap-quwatlanatuǵın qurılmalar ==
iOS 4 apparatlıq támiynat sheklewleri sebepli [[IPhone (1-áwlad)|birinshi áwlad iPhone]] hám birinshi áwlad iPod Touch ushın qollap-quwatlawdı toqtattı, degen menen [[IPhone 3G|iPhone 3G]] birinshi áwlad iPhone menen birdey processorǵa iye bolsa da, iOS 4 ti qollap-quwatladı. Biraq, iPhone 3G hám iPod Touch (2-áwlad) sheklengen qollap-quwatlawǵa iye.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:IOS]]</text>
      <sha1>f70gd07i0lf3p8by9sdlauucanzl57d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 3GS</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21225</id>
    <revision>
      <id>120936</id>
      <parentid>98631</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (3),  –  →  —  (6) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30433" sha1="demerikwlzxqpdz6418ojkhq6eweqyx" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+IPhone 3GS
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_3GS_logo.svg|64x64 nükte]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_1st_Gen.svg|328x328px]]&lt;div class=&quot;infobox-caption&quot;&gt;Aldınan kórinisi&lt;/div&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Óndiriwshi
| class=&quot;infobox-data&quot; |Foxconn (kelisim boyınsha óndiriwshi)
|-
!Túri
|[[Smartfon]]
|-
!Áwladı
|3-shi
|-
!Birinshi shıǵarılǵan waqtı
|19-iyun 2009-jıl
|-
!Óndiriwden alıp taslanǵan waqtı 
|24-iyun 2010-jıl (16, 32 GB)
12-sentyabr 2012-jıl (8 GB) 
|-
!'''Satılǵan birlikler sanı'''
|Birinshi hápteniń aqırında 1 million
|-
!'''Aldıńǵısı'''
|[[IPhone 3G|iPhone 3G]] 
|-
!'''Keyingisi'''
|[[IPhone 4|iPhone 4]]
|-
!'''Baylanıslı'''
|iPod Touch (3-áwlad)
|-
!'''Sáykes tarawlar''' 
|Tórt diapazonlı GSM/GPRS/EDGE (850, 900, 1800, 1900 MGc)
Úsh diapazonlı UMTS/HSDPA (850, 1900, 2100 MGc) 
|-
!Forması
|Plita tárizli 
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |'''Ólshemleri'''
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;div style=&quot;margin:0px;&quot;&gt;
115.5 mm (4.55 dyuym) biyikligi

62.1 mm (2.44 dyuym) eni

12.3 mm (0.48 dyuym) qalıńlıǵı
&lt;/div&gt;
|-
!'''Salmaǵı'''
|135 g (4.8 unciya) 
|-
![[Operaciyalıq sistema]]
|Dáslepki: iPhone OS 3.0
Sońǵısı: iOS 6.1.6, 21-fevral 2014-jılı shıǵarılǵan 
|-
!Sistema-chipte
|Samsung S5PC100 
|-
!Oraylıq processor (CPU)
|600 MGc ARM Cortex-A8
|-
!Grafikalıq processor (GPU)
|PowerVR SGX535 
|-
!Yad
|256 MB DRAM
|-
!Saqlaw ornı
|8, 16 yamasa 32 GB flesh-yad 
|-
!'''Batareya'''
|Ishki qayta zaryadlanıwshı litiy-ion batareyası
3.7 V 1220 mAs 
|-
!Artqı kamera
|3 MPiks video menen (VGA 30 kadr/sek)
Foto hám video geobelgilew

Video yamasa fotoǵa fokuslanıw ushın basıw

Jaqtılandırıw 
|-
!'''Displey'''
|3.5 dyuym (89 mm) diagonal 3:2 qatnas ekranı
24-bit (16.76 million reń) SKD

480×320 piksel ajıratımlılıq 163 ppi
|-
!'''Dawıs'''
|Bir dawıs kúsheytkish
3.5 mm TRRS, 20 Gc den 20 kGc jiyilik juwabı (ishki, garnitura) 
|-
!'''Jalǵanıw'''
|Wi-Fi (802.11 b/g)
Bluetooth 2.1+EDR

Dok jalǵaǵıshı
|-
!'''Maǵlıwmat kirgiziw quralları'''
|Multi-sensorlı displey
3-kósherli akselerometr

Cifrlı kompas

Jaqınlıq sensorı

Qorshaǵan jaqtılıq sensorı

Mikrofon

Garnitura basqarıwları
|-
!'''Model'''
|A1325 (Qıtay)
A1303
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Veb-sayt
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;span class=&quot;url&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20090625161635/http://www.apple.com//iphone// Apple — iPhone — Mobil telefon, iPod hám Internet qurılması.] Wayback Machine-de (25-iyun 2009-jılı arxivlengen) &lt;/span&gt;
|}
'''iPhone 3GS''', iPhone 3G🅂 dep stillengen, [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan hám satıwǵa shıqqan [[smartfon]]. Ol [[IPhone|iPhone]] nıń úshinshi áwladı hám [[IPhone 3G|iPhone 3G]] diń miyrasxor (dawamshısı) modeli. Ol 2009-jılı 8-iyunda&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1140897/keynote.html|bet=Live Update: WWDC 2009 Keynote|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151208160557/http://www.macworld.com/article/1140897/keynote.html|arxivsáne=December 8, 2015|sáne=2009-06-08|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;/ref&gt; [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] Moscone Center de ótkerilgen [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC 2009]] konferenciyasında kópshilik názerine kórsetildi.

Apple kompaniyasınıń baslı tulǵası Fil Shillerdiń aytıwınsha, &quot;3GS&quot; tegi &quot;S&quot; háribi &quot;Speed&quot; (Tezlik) ti ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2009/06/08/say-hello-to-the-iphone-3gs-s-is-for-screaming-fast/|bet='S' in iPhone 3GS stands for Speed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171001213009/https://techcrunch.com/2009/06/08/say-hello-to-the-iphone-3gs-s-is-for-screaming-fast/|arxivsáne=October 1, 2017|sáne=8 June 2009|baspaxana=techcrunch|qaralǵan sáne=1 October 2017}}&lt;/ref&gt; Jaqsılanıwlarǵa ónimlilik, joqarı ajıratımlılıq hám video múmkinshiligi bar 3-megapikselli kamera, dawıs arqalı basqarıw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/compare-iphones/|bet=Compare iPhone 3GS and iPhone 3G|arxivurl=https://archive.today/20120720/http://www.apple.com/iphone/compare-iphones/|arxivsáne=July 20, 2012|sáne=August 18, 2008|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 9, 2017}}&lt;/ref&gt; hám 7.2 Mbit/s HSDPA júklep alıwların qollap-quwatlaw kiredi. Ol 2009-jılı 19-iyunda [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]], [[Kanada]] hám altı [[Evropa Awqamı|Evropa]] mámleketinde,&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.neowin.net/news/iphone-3gs-pricing-and-release-date|bet=New iPhone 3GS announced, pricing and release dates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200809084144/https://www.neowin.net/news/iphone-3gs-pricing-and-release-date/|arxivsáne=August 9, 2020|avtor=Andrew Lyle News Reporter Neowin @lylesback2 ·|til=en|jumıs=Neowin|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;/ref&gt; 26-iyunda [[Avstraliya]] hám [[Yaponiya|Yaponiyada]],&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifehacker.com.au/2009/06/iphone-3gs-the-key-australian-details/|bet=iPhone 3GS: The Key Australian Details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200927224154/https://www.lifehacker.com.au/2009/06/iphone-3gs-the-key-australian-details/|arxivsáne=September 27, 2020|sáne=2009-06-09|til=en-AU|jumıs=Lifehacker Australia|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.japantimes.co.jp/life/2009/06/24/digital/how-will-iphone-3gs-fare-in-japan/|bet=How will iPhone 3GS fare in Japan?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200922220754/https://www.japantimes.co.jp/life/2009/06/24/digital/how-will-iphone-3gs-fare-in-japan/|arxivsáne=September 22, 2020|avtor=Nagata|at=Kazuaki|sáne=2009-06-24|til=en-US|jumıs=The Japan Times|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;/ref&gt; al 2009-jıldıń iyul hám avgust aylarında xalıqaralıq dárejede satıwǵa shıǵarıldı.

iPhone 3GS Apple kompaniyasınıń [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasın]] paydalanadı. 2010-jılı 24-iyunda iPhone 4 Apple dıń flagman smartfonı sıpatında onıń ornın bastı. Sol waqıtta iPhone 3GS tiń 8 GB modeli shıǵarılıp, 16 hám 32 GB modelleri toqtatıldı,&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/iphone-3gs-review-2010|bet=iPhone 3GS Review (2010)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220527171320/https://www.imore.com/iphone-3gs-review-2010|arxivsáne=May 27, 2022|sáne=2010-07-04|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;/ref&gt; 8 GB 3GS bolsa 2012-jıldıń sentyabr ayında iPhone 5 járiyalanǵanǵa shekem óndiriliwin dawam etti.

== Tariyxı ==
iPhone 3GS 2009-jılı 19-iyunda [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]], [[Kanada]], [[Franciya]], [[Germaniya]], [[Italiya]], [[Ispaniya]], [[Shveycariya]] hám [[Ullı Britaniya|Ullıbritaniyada]] satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.neowin.net/news/iphone-3gs-pricing-and-release-date|bet=New iPhone 3GS announced, pricing and release dates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200809084144/https://www.neowin.net/news/iphone-3gs-pricing-and-release-date/|arxivsáne=August 9, 2020|avtor=Andrew Lyle News Reporter Neowin @lylesback2 ·|til=en|jumıs=Neowin|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFAndrew_Lyle_News_Reporter_Neowin_@lylesback2_·&quot;&gt;Andrew Lyle News Reporter Neowin @lylesback2 ·. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Onıń shıǵarılıwınıń dáslepki háptesinde 1 millionnan aslam iPhone 3GS satıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2009/06/22Apple-Sells-Over-One-Million-iPhone-3GS-Models/|bet=Apple Sells Over One Million iPhone 3GS Models|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200726025117/https://www.apple.com/newsroom/2009/06/22Apple-Sells-Over-One-Million-iPhone-3GS-Models/|arxivsáne=July 26, 2020|sáne=2009-06-22|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=2020-05-22}}&lt;/ref&gt; Ol birinshi million danaǵa óziniń aldınǵı modeli iPhone 3G sıyaqlı tez jetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/iphone-3gs-selling-as-quickly-as-iphone-3g-5299510|bet=iPhone 3GS Selling As Quickly As iPhone 3G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200725220239/https://gizmodo.com/iphone-3gs-selling-as-quickly-as-iphone-3g-5299510|arxivsáne=July 25, 2020|avtor=Wilson|at=Mark|sáne=2009-06-22|til=en-us|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=2020-05-22}}&lt;/ref&gt; iPhone 4S shıqqannan keyin de, 3GS 2011-jıldıń noyabr ayına shekem shártnama tiykarında biypul usınıldı, sońınan AT&amp;T hesh qanday túsindirme bermey bahasın 59 centke kóterdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/10/04/apple-drops-iphone-prices-8gb-3gs-free-iphone-4-now-99/|bet=Apple drops iPhone prices: 32&amp;nbsp;GB 3GS free, iPhone 4 now $99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170812060034/https://www.engadget.com/2011/10/04/apple-drops-iphone-prices-8gb-3gs-free-iphone-4-now-99/|arxivsáne=August 12, 2017|sáne=October 4, 2011|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=September 1, 2017}}&lt;/ref&gt; 99 cent bahası tek AQSH ta AT&amp;T de eki jıllıq shártnama menen hám Kanadada Telus, Rogers, Bell hám Fido Solutions ta úsh jıllıq shártnama menen ǵana jaramlı edi. 

== Ózgeshelikleri ==
iPhone 3GS tiń jańa ózgeshelikleri tiykarınan tezlik boyınsha ishki ózgerislerden ibarat. iPhone 3GS óziniń aldınǵı modelinen eki ese tezirek bolǵanı xabar etilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.clone2go.com/tutorials/apple-unveils-iphone-3g-s.php|bet=Apple iPhone 3GS offers speed boost, video capture, new OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120709012533/http://www.clone2go.com/tutorials/apple-unveils-iphone-3g-s.php|arxivsáne=July 9, 2012|baspaxana=Clone2go.com|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt; Tiykarınan ónimlilik boyınsha jaqsılanıwlardan tısqarı, video jazıw, dawıslı basqarıw hám cifrlı kompas sıyaqlı hár qıylı programmalıq ózgeshelikler de tek iPhone 3GS ushın engizilgen.

=== Operaciyalıq sistema hám programmalıq támiynat ===
iPhone 3GS Apple kompaniyasınıń [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sisteması]] [[IOS|iOS]] ti paydalanadı.&lt;ref name=&quot;macworld ios6&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|bet=Weekly Wrap: The new iPhone 5, new iTunes, new iPods, and iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915204438/http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=September 15, 2012|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[Mac Publishing]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; iOS tiń [[paydalanıwshı interfeysi]] tikkeley basqarıw koncepciyasına tiykarlanǵan bolıp, kóp sensorlı  háreketlerdi qollanadı. Interfeysti basqarıw elementleri slayderler, óshirip-jandırǵıshlar hám túymelerden ibarat.&lt;ref name=&quot;apple iOS6 manual 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://manuals.info.apple.com/en_US/iphone_user_guide.pdf|bet=iPhone User Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120308105745/http://manuals.info.apple.com/en_US/iPhone_User_Guide.pdf|arxivsáne=March 8, 2012|sáne=May 7, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Operaciyalıq sistema menen óz-ara tásir etiw sıpırıw, basıw, qısıw hám keri qısıw sıyaqlı háreketlerdi óz ishine aladı, olardıń hár biri iOS operaciyalıq sisteması hám onıń multisensorlı interfeysi kontekstinde belgili anıqlamalarǵa iye. Ishki akselerometrler geypara qosımshalar tárepinen qurılmanı silkiwge (bul kóbinese biykar etiw komandasına alıp keledi) yamasa onı vertikal aylandırıwǵa (bul kóbinese portret rejiminen landshaft rejimine ótiwge alıp keledi) juwap beriw ushın qollanıladı.&lt;ref name=&quot;apple iOS6 manual 1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.vanitymobileapps.com/|bet=Mobile and Web Application Design &amp; Development|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150720051325/http://www.vanitymobileapps.com/|arxivsáne=July 20, 2015|qaralǵan sáne=1 August 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Apparatlıq támiynat ===
Qurılmadaǵı suyıq kristallı displey Apple tárepinen dizayn islengen hám LG tárepinen islep shıǵarılǵan. Ol 3.5 dyuymlik (8.9 sm) 480x320 displeyde hár dyuymge 163 piksel (ppi) tıǵızlıǵı menen sıyımlı sensorlı ekranǵa iye. [[IPhone 3G|Aldıńǵı modeldiń]] ekranına salıstırǵanda jaqsılanıwlar qatarına 24-bitlik reń emulyaciyası (18-bitlik reń displeyi plyus dizering)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.displayblog.com/2010/02/23/display-showdown-part-iia-iphone-3gs/|bet=Display Showdown Part IIa: iPhone 3GS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110710133445/http://www.displayblog.com/2010/02/23/display-showdown-part-iia-iphone-3gs/|arxivsáne=July 10, 2011|sáne=February 23, 2010|jumıs=DisplayBlog|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt; arqalı reńge bayıraq displey hám displeyde barmaq izin azaytıwǵa járdem beretuǵın oleofob qaplama kiredi. Sıyımlı sensorlı ekran barmaq yamasa bir neshe barmaq penen multi-sensorlı seziw ushın dizayn islengen.

iPhone 3GS OmniVision tárepinen islep shıǵarılǵan jaqsılanǵan 3 megapikselli kameraǵa iye. Piksel sanınıń kóbeyiwinen tısqarı, ol jáne de avtofokus, avtomatik aq balansı hám avtomatik makro rejimlerine iye bolıp, VGA sapasında video túsire aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2009/12/apple-may-bump-camera-in-next-gen-iphone-to-5-megapixels/|bet=Apple may bump camera in next-gen iPhone to 5 megapixels|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130927200544/http://arstechnica.com/apple/2009/12/apple-may-bump-camera-in-next-gen-iphone-to-5-megapixels/|arxivsáne=September 27, 2013|avtor=Foresman, Chris|sáne=December 23, 2009|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast Digital]]|qaralǵan sáne=September 25, 2013}}&lt;/ref&gt;

iPhone 3GS tiń kamera qosımshası paydalanıwshılarǵa súwret túsiriw menen video jazıw arasında almasıwǵa múmkinshilik beretuǵın slayderge, paydalanıwshılarǵa kamera kórinisiniń qálegen jerin basıw arqalı avtofokuslanıwǵa múmkinshilik beretuǵın basıp-fokuslaw funkciyasına, 5x cifrlı zumǵa ([[IOS 4|iOS 4]] yamasa keyingi versiyalarda), bir orındı basıp turıw arqalı avtofokus hám avtoekspoziciyanı qulıplawǵa (iOS 5 yamasa keyingi versiyalarda) hám kompoziciya ushın tor sızıqlarına (iOS 5 yamasa keyingi versiyalarda) iye.

iPhone 3GS [[Samsung]] tárepinen dizayn islengen hám islep shıǵarılǵan Samsung APL0298C05 chipi menen isleydi. Bul sistema-chip (system-on-a-chip) texnologiyasın qollanǵan birinshi iPhone bolıp esaplanadı. Bul sistema-chip 600 MGc ke deyin páseytilgen tezlikte isleytuǵın (833 MGc ornına) ARM Cortex-A8 CPU yadrosı hám PowerVR SGX 535 GPU dan ibarat.

Ol aldıńǵı 3G modeline salıstırǵanda eki ese kóp — 256 MB paket-ústi-paket (PoP) DRAM ǵa iye, bul ónimlilikti hám kóp tapsırmalı rejimdi jaqsılawǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2009/06/10/iphone-3g-s-processor-specs-600mhz-cpu-256mb-of-ram/|bet=iPhone 3G S processor specs: 600&amp;nbsp;MHz CPU, 256&amp;nbsp;MB of RAM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130925112747/http://www.engadget.com/2009/06/10/iphone-3g-s-processor-specs-600mhz-cpu-256mb-of-ram/|arxivsáne=September 25, 2013|avtor=Patel, Nilay|sáne=June 10, 2009|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=September 25, 2013}}&lt;/ref&gt;

Apple kompaniyası iPhone 3GS tiń aldıńǵı modelge salıstırǵanda 2 ese tezirek isleytuǵının aytadı hám hár qıylı qosımshalardıń aldıńǵı modelge salıstırǵanda eki ese tez júkleniwin kórsetedi.

Aldıńǵı modellerdegi sıyaqlı, barlıq maǵlıwmatlar SIM kartada emes, al flesh-yadta saqlanadı hám qurılma qosımsha yad qosıw múmkinshiligin bermeydi. Dáslep ol tek 16 hám 32 GB kóleminde bolǵan, keyinirek 8 GB lik model shıǵarılǵan, Apple 16 hám 32 GB lik modellerdi toqtatqan, kóbirek yad kerek bolǵanlardı iPhone 4 ti tańlawǵa yamasa eski model 3GS ti satıp alıwǵa májbúrlegen.

iPhone 3GS ishki 3.7 V 1220 mAh qayta zaryadlanatuǵın litiy-ion polimer batareyası menen jumıs isleydi hám 400 tolıq zaryadlaw hám razryadlaw ciklinen keyin de óziniń dáslepki quwatınıń 80% in saqlap qalıwǵa mólsherlengen. Batareya quwatınıń procentlik kórsetkishi de tek iPhone 3GS ke tán bolǵan.

Apple kompaniyasınıń aytıwınsha, 3GS 10 saatqa shekem video kóriw, Wi-Fi arqalı 9 saat internette bolıw, 2G tarmaǵında 12 saat yamasa 3G da 5 saat sóylesiw, 30 saat muzıka tıńlaw yamasa 300 saat kútiw rejiminde turıw múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1141031/iphone3gs.html|bet=iPhone 3G S offers speed boost, video capture|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131029203854/http://www.macworld.com/article/1141031/iphone3gs.html|arxivsáne=October 29, 2013|avtor=Michaels|at=Philip|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group|IDG]]|qaralǵan sáne=October 6, 2013}}&lt;/ref&gt;

iPhone 3GS te sonday-aq magnitometr de ornatılǵan, ol qurılmanıń átirapındaǵı magnit maydanınıń kúshin hám/yamasa baǵıtın ólshew ushın qollanıladı. Geyde bazı bir qurılmalar yamasa radio signallar magnitometrge tásir etiwi múmkin, bunday jaǵdayda paydalanıwshılar ya tásirden uzaqlasıwı, yamasa qurılmanı 8 sanın sızǵanday qozǵap qayta kalibrovka islewi kerek. iPhone 3GS te sonday-aq shıǵarılǵan waqıtta unikal bolǵan Kompas qosımshası bar, ol magnit maydanınıń baǵıdarın kórsetetuǵın kompastı kórsetedi.

iPhone 3G diń Úsh diapazonlı UMTS/HSDPA radiosı hám tórt diapazonlı GSM/GPRS/EDGE radiosına qosımsha, 3GS modelinde 7.2 Mbit/s HSDPA qollaw kirgizilgen, bul júklep alıw tezligin arttıradı, biraq júklep jiberiw tezligi ózgerissiz qalǵan, sebebi Apple HSUPA protokolın ámelge asırmaǵan. Basqa jańalanıwlarǵa qurılmaǵa ornatılǵan Nike+iPod sensorı kiredi, ol sırtqı sensor zárúrligin joq etedi hám Nike+iPod ti tikkeley qollawǵa múmkinshilik beredi. iPhone 3GS tiń Bluetooth serveri de azǵana jaqsılanǵan, oǵan Bluetooth 2.1 specifikaciyaların qollaw qosılǵan.

Dawıslı basqarıw iPhone 3GS tiń ayrıqsha ózgesheligi sıpatında kirgizilgen hám telefonnıń hám muzıka funkciyaların dawıs penen basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Dawıslı basqarıwdı aktivlestiriwdiń eki usılı bar: bas ekranda Home túymesin bir neshe sekund basıp turıw; yamasa, Home túymesin eki ret basıwdıń nátiyjesin ózgertip, Dawıslı basqarıwdı aktivlestiriw (tek iOS 3.x te; [[IOS 4|iOS 4]] yamasa onnan keyingi versiyalarda Home túymesin eki ret basıw kóp tapsırmalı paneldi ashadı).

VoiceOver, Reńlerdi inversiyalaw hám Tekstti úlkeytiw iPhone 3GS tiń ayrıqsha ózgeshelikleri sıpatında kirgizilgen. VoiceOver — bul muzıka maǵlıwmatların, sistema menyulerin, tekstlerdi hám basqa nárselerdi oqıp beretuǵın funkciya, ol dáslep úshinshi áwlad iPod shuffle de kirgizilgen edi. Reńlerdi inversiyalaw aq fonda qara reńnen qara fonda aq reńge ózgertedi, al Tekstti úlkeytiw paydalanıwshılarǵa ekrandaǵı tekstti úlkeytiwge múmkinshilik beredi.
[[Fayl:IPhone_3G_and_3G_S_backs.jpg|nobaý|[[IPhone 3G|iPhone 3G]] diń arqa tárepi (shep jaqta) 3GS-tikiniki menen derlik birdey, tek 3GS te jıltıraq gúmis reńli jazıwlar bar, olar gúmis reńli Apple logotipine sáykes keledi hám 3G daǵı kúlreńli jazıwlardı almastırǵan.]]
iPhone 3GS iPhone 3G diń dizaynın saqlap qalǵan, jıltır plastik arqa tárepi, jińishkelengen shetleri hám metall túymeleri bar. 3GS tiń arqa betinde jıltıraq gúmis reńli jazıwlar bar, olar gúmis reńli Apple logotipine sáykes keledi hám 3G daǵı kúlreńli jazıwlardı almastırǵan. iPhone 3GS 16 GB hám 32 GB versiyalarında aq hám qara reńlerde jetkerilip berilgen, biraq 8 GB modeli tek qara reńde bolǵan.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/iphone-3gs-review-2010|bet=iPhone 3GS Review (2010)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220527171320/https://www.imore.com/iphone-3gs-review-2010|arxivsáne=May 27, 2022|sáne=2010-07-04|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=2020-08-08}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.imore.com/iphone-3gs-review-2010 &quot;iPhone 3GS Review (2010)&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== Sın pikirler ==
iPhone 3GS haqqındaǵı sın pikirler hár qıylı boldı. The Wall Street Journal gazetasınıń jurnalisti Uolt Mossberg qurılmanı &quot;ájayıp ónimdi jáne de jaqsılaytuǵın jańa ózgeshelikler menen toltırılǵan, biraq kóp paydalanıwshılar ushın baǵdarlamalıq támiynattıń ózi jańa modeldi satıp alıwdan saqlap qalıwǵa jeterli bolıwı múmkin&quot; dep táriyiplegen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB124525573550923759|title=Apple iPhone 3G S Is Better Model — Or Just Get OS 3.0|date=June 19, 2009}}&lt;/ref&gt; Engadget te &quot;video jazıw, kompas hám tezliktiń artıwı bizge onsha áhmiyetli bolıp kórinbeydi&quot; dep aytqan.&lt;ref name=&quot;engadget.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2009/06/17/iphone-3g-s-review/|bet=iPhone 3GS review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110629113417/http://www.engadget.com/2009/06/17/iphone-3g-s-review/|arxivsáne=June 29, 2011|sáne=June 17, 2009|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

Qurılma kóplegen jaqsı sın pikirlerge iye boldı. CNET iPhone 3GS ke 5 ten 4 juldız berdi, batareyanıń islew múddetiniń jaqsılanǵanın hám tezliktiń artqanın atap ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.com/smartphones/apple-iphone-3gs-32gb/4505-6452_7-33674173.html|bet=Apple iPhone 3GS Review — Watch CNET's Video Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110705143819/http://reviews.cnet.com/smartphones/apple-iphone-3gs-32gb/4505-6452_7-33674173.html|arxivsáne=July 5, 2011|baspaxana=Reviews.cnet.com|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt; Engadget ónimlilik jaqsılanıwların maqtadı.&lt;ref name=&quot;engadget.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2009/06/17/iphone-3g-s-review/|bet=iPhone 3GS review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110629113417/http://www.engadget.com/2009/06/17/iphone-3g-s-review/|arxivsáne=June 29, 2011|sáne=June 17, 2009|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.engadget.com/2009/06/17/iphone-3g-s-review/ &quot;iPhone 3GS review&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.entechgadget.com/apple-iphone-3g.html|bet=Apple iPhone 3GS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130609102726/http://www.entechgadget.com/apple-iphone-3g.html|arxivsáne=June 9, 2013|baspaxana=entechgadget.com|qaralǵan sáne=July 12, 2012}}&lt;/ref&gt;

8 GB versiyası kóbirek jaqsı sın pikirlerge iye boldı, tiykarınan oǵan [[IOS 4|iOS 4]] aldınnan ornatılǵanı sebepli. Macworld jurnalınıń jazıwshısı Djeyson Snell iPhone 3GS ti maqtap, bılay dedi: &quot;qurılmanıń ishki ózgerisleri [[IOS 4|iOS 4]] jańalanıwında jaqsı kórinedi, bul iPhone 3GS ti aldıńǵı modelge salıstırǵanda áhmiyetli jańalanıw etedi, biraq iPhone 4 ke salıstırǵanda biraz keshigip qalǵan.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/reviews/product/545031/review/8gb_iphone_3gs.html|bet=Apple 8&amp;nbsp;GB iPhone 3GS Smartphone Product Information|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100906113104/http://www.macworld.com/reviews/product/545031/review/8gb_iphone_3gs.html|arxivsáne=September 6, 2010|sáne=June 25, 2010|baspaxana=Macworld|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt; TIPB mınaday pikir bildirdi: &quot;FaceTime, Retina displeyi hám giroskop qollaw sıyaqlı apparatlıq támiynatqa baylanıslı ózgesheliklerden tısqarı, tiykarǵı juwmaq — iPhone 3GS paydalanıwshıları iPhone 4 ti ájayıp etetuǵın sol baǵdarlamalıq támiynattı alıp atır.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.tipb.com/2010/07/04/iphone-3gs-review/|bet=$99 iPhone 3GS review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110710054931/http://www.tipb.com/2010/07/04/iphone-3gs-review/|arxivsáne=July 10, 2011|sáne=July 4, 2010|baspaxana=TiPb|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

== Mashqalalar ==
iPhone 3GS shıqqannan keyin kóp ótpesten, ayırım paydalanıwshılar qurılmanıń kóp paydalanıw waqtında qattı qızıp ketiwi haqqında xabar berdi, al basqaları qurılmanıń ıssılıq sebepli reńiniń ózgeriwi (ásirese aq modellerde) haqqında xabar berdi. Reń ózgeriwi máseleleri kóbinese iPhone qapları iPhone tıń arqa tárepine súykeliwi nátiyjesi sıpatında esapqa alınbadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-10282730-233.html|bet=Apple says cases cause iPhone 3GS discoloration &amp;#124; iPhone Atlas — CNET Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120825225656/http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-10282730-233.html|arxivsáne=August 25, 2012|avtor=David (CNET) Martin|sáne=July 9, 2009|baspaxana=Reviews.cnet.com|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

Apple responded to the heat issue reports by warning users against leaving their iPhones in a car on a hot day, leaving it in direct sunlight for extended periods of time, and refraining from heavy usage while in a hot/sunny environment.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.trustedreviews.com/mobile-phones/news/2009/07/03/Apple-Admits-iPhone-3GS-Overheats/p1|bet=Apple Admits iPhone 3GS Overheats — News|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090706043132/http://www.trustedreviews.com/mobile-phones/news/2009/07/03/Apple-Admits-iPhone-3GS-Overheats/p1|arxivsáne=July 6, 2009|baspaxana=Trusted Reviews|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt; It is also worth pointing out the temperature specifications in which the iPhone should be operated, which follows safety standards in the countries the 3GS was released.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://support.apple.com/kb/HT2101|bet=iPhone, iPad, and iPod touch (4th generation): Keeping device within acceptable operating temperatures|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110903173610/http://support.apple.com/kb/HT2101|arxivsáne=September 3, 2011|sáne=March 24, 2011|baspaxana=Support.apple.com|qaralǵan sáne=July 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

== Dawamlı qollaw ==

=== iPhone OS 3 ===
iPhone 3GS, Cifrlı Kompas hám Dawıs arqalı basqarıw sıyaqlı ózgeshelikleri bar [[IPhone OS 3|iPhone OS 3]] penen jetkerildi.

=== iOS 4 ===
iPhone 3GS [[IOS 4|iOS 4]] jańalanıwın aldı. [[IPhone 3G|iPhone 3G]] den ayırmashılıǵı, ol bas ekran fonı hám kóp tapsırmalılıq sıyaqlı ózgesheliklerge qollaw aldı.

=== iOS 5 ===
iPhone 3GS iOS 5 jańalanıwın aldı, qurılmada ornatıw hám hawa arqalı jańalanıwlar sıyaqlı ózgesheliklerge qollaw qosıldı, biraq ol Siri menen úylesimli emes.

=== Jańa júklew ROM ı hám 2011-jılǵı bazalıq diapazon jańalanıwı ===
2009-jıl 9-sentyabrde Apple iPhone 3GS tiń jańalanǵan modelin shıǵardı, ol qurılmanıń SecureROM indegi qol qoyılmaǵan LLB ni júklewge múmkinshilik bergen segment tolıp ketiwin dúzetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://theiphonewiki.com/wiki/index.php?title=0x24000_Segment_Overflow|bet=0x24000 Segment Overflow|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120423125823/http://theiphonewiki.com/wiki/index.php?title=0x24000_Segment_Overflow|arxivsáne=April 23, 2012|jumıs=theiphonewiki.com|qaralǵan sáne=February 12, 2012}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s shıǵarılǵannan keyin, Apple 2011-jılı 2-háptelik óndiriste bazalıq diapazon apparatlıq támiynatın Infineon Bazalıq diapazon chipinen Toshiba Bazalıq diapazon chipine ózgertti, bul paydalanıwshılardıń bazalıq diapazonlardı ózgertiw múmkinshiligin joq etti. Jańa chip Infineon chipi menen birdey modem programmalıq támiynatın paydalansa da, onı ele de AT+XAPP eksploytına beyim bolǵan iPad bazalıq diapazonı 06.15.00 ge jańalaw múmkin emes.

=== iOS 6 ===
iPhone 3GS iOS 6 jańalanıwın aldı, bul onı tórt úlken [[IOS|iOS]] versiyası ushın jańalanıwlar alǵan birinshi iOS qurılması etti. iPhone 3GS ele de qollanılsa da, iOS 6 nıń ayırım tiykarǵı ózgeshelikleri qollanılmadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/ios6/|bet=iOS 6 features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120613065611/http://www.apple.com/ios/ios6/|arxivsáne=June 13, 2012|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=July 26, 2012}}&lt;/ref&gt;
3GS tiń iOS 5 te tegis islewi haqqında ulıwma unamlı pikirler bar edi (hátte ayırımlar jaqsıraq islegenin aytadı), bul onı ele de iOS 6 ushın jaqsı kandidat etedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/4956/apple-ios-5-review/15|bet=iOS 5 performance 3GS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120730051157/http://www.anandtech.com/show/4956/apple-ios-5-review/15|arxivsáne=July 30, 2012|baspaxana=Anandtech|qaralǵan sáne=July 26, 2012}}&lt;/ref&gt; 2012-jıl 12-sentyabrde Apple iPhone 3GS ti satıwdı hám qollawdı toqtatatuǵının járiyaladı hám qurılma apparatlıq támiynat sheklewleri sebepli iOS 7 ni almadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/news/apple-devices-that-arent-invited-to-the-ios-7-party/|bet=Apple devices that aren't invited to the iOS 7 party|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150923224637/http://www.cnet.com/news/apple-devices-that-arent-invited-to-the-ios-7-party/|arxivsáne=September 23, 2015|avtor=La|at=Lynn|sáne=10 June 2013|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=1 August 2015}}&lt;/ref&gt; 2014-jıl 21-fevralda Apple &quot;goto fail;&quot; SSL qáwipsizlik qátesin dúzetiw ushın iOS 6.1.6 nı shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gotofail.com/|bet=goto fail; test site|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160205040532/https://gotofail.com/|arxivsáne=February 5, 2016|baspaxana=Supporters of EFF|qaralǵan sáne=February 9, 2016}}&lt;/ref&gt;

== Sonday-aq qarań: ==

* iPhone modelleriniń dizimi
* iPhone tariyxı
* Smartfonlardı salıstırıw
* [[IPhone|iPhone modelleriniń xronologiyası]]

== Derekler ==

[[Kategoriya:IPhone]]

&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>demerikwlzxqpdz6418ojkhq6eweqyx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 4</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21243</id>
    <revision>
      <id>120937</id>
      <parentid>99758</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (7),  –  →  —  (6) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73722" sha1="idgy97kyijf8elqbjcwyh5l6lldzcps" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+IPhone 4
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_4_logo.svg|64x64 nükte]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_4_Mock_No_Shadow_PSD.png|328x328px]]&lt;div class=&quot;infobox-caption&quot;&gt;iPhone 4 (GSM modeli) qara reńde&lt;/div&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Óndiriwshiler
| class=&quot;infobox-data&quot; |Foxconn (UMTS/GSM modeli)
Pegatron (CDMA modeli)
|-
!Túri
|[[Smartfon]]
|-
!Áwladı
|4-shi
|-
!Birinshi shıǵarılǵan waqtı
|GSM modeli (qara): 24-iyun, 2010-jıl; 
CDMA modeli (qara): 10-fevral, 2011-jıl; 

GSM hám CDMA modelleri (aq): 28-aprel, 2011-jıl; 

8 GB modelleri: 4-oktyabr, 2011-jıl; 
|-
!Óndiriwden alıp taslanǵan waqtı 
|10-sentyabr, 2013-jıl 
|-
!'''Aldıńǵı model''' 
|[[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] 
|-
!'''Keyingi model'''
|[[IPhone 4S|iPhone 4S]]
|-
!'''Baylanıslı model''' 
|iPod Touch (4-shi áwlad)
|-
!Forması
|Tegis 
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |'''Ólshemleri'''
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;div style=&quot;margin:0px;&quot;&gt;
115.2 mm (4.54 dyuym) biyikligi

58.6 mm (2.31 dyuym) eni

9.3 mm (0.37 dyuym) qalıńlıǵı
&lt;/div&gt;
|-
!'''Salmaǵı'''
|137 g (4.8 unciya) 
|-
![[Operaciyalıq sistema]]
|Dáslepki: iOS 4.0 (GSM modeli), iOS 5.0 (8 GB modeli), iOS 4.2.10 (CDMA modeli)
Sońǵı: iOS 7.1.2, 30-iyun, 2014-jılı shıǵarılǵan
|-
!Sistema-chipte
|Apple A4 
|-
!Oraylıq processor (CPU)
|1 GGc (800 MGc ǵa shekem páseytilgen) bir yadrolı 32-bitlik ARM Cortex-A8 
|-
!Grafikalıq processor (GPU)
|PowerVR SGX535 
|-
!Yad
|512 MB LPDDR DRAM
|-
!Saqlaw ornı
|8, 16 yamasa 32 GB flesh-yadtan saqlaw qurılması 
|-
!'''Batareya'''
|3.7 V, 5.3 Vt-saat (1,420 mAch) Litiy-ionlı batareya 
|-
!Artqı kamera
|5 MP artqı jaqtılatılǵan sensor
HD video (720p) sekundına 30 kadr

1.75 mkm ólshemli pikseller

5× cifrlı zum

4 elementli linza

LED jaqtılandırıwshı

Foto hám video geobelgilew
|-
!'''Aldıńǵı kamera''' 
|0.3 MP VGA (480p) sekundına 30 kadr
Video yamasa fotosúwretlerde túrtiw arqalı fokuslaw

Foto hám video geobelgilew
|-
!'''Displey'''
|3.5 dyuym (89 mm) diagonallı 3:2 qatnasındaǵı keń ekran
LED jaqtılandırılǵan IPS TFT SKD

960×640 ajıratımlılıq 326 ppi de (0.61 megapiksel)

800:1 kontrast qatnası (tipik)

500 kd/m2 maksimal jaqtılıq (tipik)

Aldıńǵı hám artqı áynekte barmaq izi qaldırmaytuǵın oleofob qaplama
|-
!'''Dawıs'''
|Bir dinamik
3.5 mm TRRS, jiyilik juwabı: 20 Gc den 20 kGc ge shekem
|-
!Jalǵanıw
|Wi-Fi (802.11 b/g/n) (tek 2.4 GGc)
Bluetooth 2.1 + EDR

GSM modeli: tórt diapazonlı GSM/GPRS/EDGE (800, 850, 900, 1,800, 1,900 MGc)

Tórt diapazonlı UMTS/HSDPA/HSUPA (800, 850, 900, 1,900, 2,100 MGc) (800 MGc házirshe Apple tárepinen rásmiy qollap-quwatlanbaydı)

CDMA modeli: eki diapazonlı CDMA/EV-DO Rev. A (800, 1,900 MGc) 
|-
!Maǵlıwmat kirgiziw qurılmaları
|Kóp sensorǵa iye sensorlı displey
Eki mikrofon

3 kósherli giroskop

3 kósherli akselerometr

Cifrlı kompas

Jaqınlıq sensorı

Qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı
|-
!'''Model'''
|A1332 (GSM modeli yamasa 8 GB modeli)
A1349 (CDMA modeli)
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Veb-sayt
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;span class=&quot;url&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20101014093328/http://www.apple.com:80/iphone/ Apple — iPhone 4 — Video qońırawlar, kóp tapsırmalılıq, HD video hám basqalar] Wayback Machine-de (14-oktyabr, 2010-jılı arxivlengen) &lt;/span&gt;
|}
'''iPhone 4''' ‒ [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan hám bazarǵa usınılǵan [[smartfon]]. Ol [[IPhone|iPhone]] tarmaǵınıń tórtinshi áwladı bolıp, [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] modelinen keyin hám [[IPhone 4s|iPhone 4s]] modelinen aldın shıqtı. Bir qatar áhmiyetli maǵlıwmatlardan soń, iPhone 4 birinshi ret 2010-jılı 7-iyunde [[San Francisco|San-Franciskoda]] ótkerilgen Apple kompaniyasınıń [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzilik Baǵdarlamashılar Konferenciyasında]] kórsetildi,&lt;ref name=&quot;Live WWDC 2010 — Engadget&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/07/steve-jobs-live-from-wwdc-2010|bet=Steve Jobs live from WWDC 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191022080009/https://www.engadget.com/2010/06/07/steve-jobs-live-from-wwdc-2010/|arxivsáne=October 22, 2019|avtor=Topolsky|at=Joshua|sáne=7 June 2010|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=18 June 2010}}&lt;/ref&gt; hám 2010-jılı 24-iyunde [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]], [[Ullı Britaniya|Ullıbritaniya]], [[Franciya]], [[Germaniya]] hám [[Yaponiya|Yaponiyada]] satıwǵa shıǵarıldı.

iPhone 4 iPhone shańaraǵına jańa apparatlıq dizayn alıp keldi, onı Apple kompaniyasınıń bas direktorı [[Stiv Djobs]] sol waqıtta dúnyadaǵı eń juqa [[smartfon]] dep maqtadı; ol antenna xızmetin de atqaratuǵın tat baspaytuǵın polattan islengen ramkadan ibarat bolıp, ishki komponentleri alyumosilikat shiyshesinen islengen eki panel arasına jaylastırılǵan edi.&lt;ref name=&quot;Definitive Guide&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5557101/iphone-4-the-definitive-guide|bet=iPhone 4: The Definitive Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100608221652/http://gizmodo.com/5557101/iphone-4-the-definitive-guide|arxivsáne=June 8, 2010|avtor=Diaz|at=Jesus|sáne=June 7, 2010|baspaxana=[[Gizmodo]]|qaralǵan sáne=June 19, 2010}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 Apple kompaniyasınıń jańa joqarı tınıqlıqtaǵı &quot;Retina displeyin&quot; (bir dyuymge 326 piksel tıǵızlıǵı menen) kirgizdi, sonda da aldınǵı modelleriniń fizikalıq ólshemleri menen proporciyaların saqlap qaldı, Apple kompaniyasınıń A4 sisteması-chipinde hám [[IOS 4|iOS 4]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasında]] isleydi — bul sistema kóp tapsırmalı rejim hám qosımshalar papkaların kirgizdi. Ol sol waqıtta aldıńǵı kamerası bar birinshi iPhone boldı, bul Apple kompaniyasınıń jańa FaceTime video chat xızmetine imkaniyat jarattı, hám CDMA tarmaqları ushın shıǵarılǵan birinshi model boldı, bul AQSHta AT&amp;T kompaniyasınıń iPhone ónimleriniń jalǵız tasıwshısı bolǵan dáwirin juwmaqladı.

iPhone 4 kópshilik tárepinen unamlı bahalandı, sınshılar onıń jańalanǵan dizaynın hám aldıńǵı modellerge salıstırǵanda kúshlirek [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatın]] maqtadı. Bazarda tabıslı bolsa da (24 saat ishinde 600,000 nan aslam aldınnan buyırtpa alındı), iPhone 4 tiń shıǵarılıwı onıń jańa antenna dizaynındaǵı hákislikler haqqında keń járiyalanǵan xabarlar menen tosqınlıqqa ushıradı, bul qurılmanıń belgili bir usılda uslap turılǵanda uyalı signalın joǵaltıwına alıp keldi. Telefonnıń sırtqı shetine kóbirek tikkeley tiyisiw signal kúshiniń ádewir tómenlewine sebep boldı. Apple bul máselelerdi sheshiw ushın iOS 4.0.1 di shıǵardı, biraq tabıslı bola almadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1152733/iOS4_0_1.html|bet=Apple releases iOS 4.0.1 with new iPhone signal formula|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200527173740/https://www.macworld.com/article/1152733/iOS4_0_1.html|arxivsáne=May 27, 2020|avtor=Chartier|at=David|sáne=July 15, 2010|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=May 19, 2020}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4 on bes ay dawamında Apple dıń flagman iPhone modeli sıpatında eń uzaq waqıt xızmet etti. Onnan keyingi 4S 2011-jıldıń oktyabr ayında járiyalanǵanına qaramastan, 4 2012-jıldıń sentyabr ayına shekem ortasha klass modeli retinde satılıwın dawam etti, sonnan keyin 2013-jıl sentyabrde iPhone 5s hám iPhone 5c járiyalanǵanǵa shekem Apple qatarındaǵı eń tómengi bahadaǵı usınıs sıpatında satıldı. iPhone 4 házirge shekem islep shıǵarılǵan iPhone lar arasında eń uzaq ómir súrgen modellerdiń biri boldı, shama menen tórt jılǵa jaqın waqıt dawam etti hám ayırım rawajlanıp atırǵan mámleketlerde 2015-jıldıń baslarına shekem satıwda boldı.

== Tariyxı ==

=== Prototipler ===
2010-jılı 7-iyunda iPhone 4 tiń rásmiy járiyalanıwınan aldın, eki prototip medianıń dıqqatın ózine tarttı, bul Apple kompaniyasınıń ádette qupıya bolǵan rawajlanıw processin buzdı. Texnikalıq specifikaciyalar boyınsha kóp boljawlar durıs bolıp shıqtı.

==== Engadget tıń ashılıwı ====
2010-jılı 27-yanvarda, gadjetler haqqındaǵı Engadget veb-saytı birinshi áwlad iPad tıń járiyalanbaǵan súwretlerin aldı&lt;ref name=&quot;engadget leak 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/01/27/is-this-the-apple-tablet/|bet=Is this the Apple tablet?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190501162825/https://www.engadget.com/2010/01/27/is-this-the-apple-tablet/|arxivsáne=May 1, 2019|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=January 27, 2010|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 20, 2016}}&lt;/ref&gt;  Redaktorlar hám oqıwshılar bilmegen jaǵdayda, bul súwretlerde eki járiyalanbaǵan iPhone 4 modeli bar edi.&lt;ref name=&quot;engadget leak 2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.blogcdn.com/www.engadget.com/media/2010/01/iphone-itablet-size-comparison-600.jpg|bet=iPhone-iTablet Size Comparison|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190425035408/http://www.blogcdn.com/www.engadget.com/media/2010/01/iphone-itablet-size-comparison-600.jpg|arxivsáne=April 25, 2019|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=January 27, 2010|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 20, 2016}}&lt;/ref&gt; Olar súwretlerdiń tolıq mazmunın keyingi Gizmodo járiyalawınan keyin ǵana bildi.&lt;ref name=&quot;engadget leak 3&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/04/18/iphone-4g-proof/|bet=iPhone 4G: proof|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191008064818/https://www.engadget.com/2010/04/18/iphone-4g-proof/|arxivsáne=October 8, 2019|avtor=Topolsky|at=Joshua|sáne=April 18, 2010|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 20, 2016}}&lt;/ref&gt;

==== Gizmodo-nıń ashılıwı ====
2010-jılı 19-aprelde, gadjetler haqqındaǵı Gizmodo veb-saytı iPhone prototipin 5000 dollarǵa satıp alǵanın hám bunnan tısqarı, qurılmanıń ónimlik bóleklew analizin ótkergenin xabarladı. Prototipti Apple kompaniyasınıń xızmetkeri Grey Pauell Kaliforniyadaǵı Redwood City de joǵaltıp alǵan dep xabarlandı.&lt;ref name=&quot;gizmodo leak 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5520471/the-tale-of-apples-next-iphone|bet=The Tale of Apple's Next iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915063150/http://gizmodo.com/5520471/the-tale-of-apples-next-iphone|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=Golijan|at=Rosa|sáne=April 23, 2010|jumıs=[[Gizmodo]]|baspaxana=[[Gawker Media]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Gizmodo prototip haqqında tolıq informaciyanı járiyalaǵannan keyin aradan kóp ótpesten, Apple kompaniyasınıń huqıqıy wákilleri telefondı Apple ǵa qaytarıwdı rásmiy túrde talap etti, hám Gizmodo birge islesiwge tayar ekenin bildirdi.&lt;ref name=&quot;gizmodo leak 2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5520479/a-letter-apple-wants-its-secret-iphone-back|bet=A Letter: Apple Wants Its Secret iPhone Back|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120825155821/http://gizmodo.com/5520479/a-letter-apple-wants-its-secret-iphone-back|arxivsáne=August 25, 2012|avtor=Lam|at=Brian|sáne=April 19, 2010|jumıs=[[Gizmodo]]|baspaxana=[[Gawker Media]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt;

23-aprelde, Kaliforniya HTTAP Baǵdarlamasınıń Tez Ámelge Asırıw Birlesken Kompyuter Toparı (REACT) wákilleri prototipti kórip shıǵıwǵa juwapker bolǵan Gizmodo redaktorı Djeyson Chenniń úyine bastırıp kirip, onıń barlıq kompyuterleri hám qattı disklerin alıp ketti.&lt;ref name=&quot;cnet gizmodo reaction 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-20003446-37.html|bet=Police seize Gizmodo's computers in iPhone probe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120808233222/http://news.cnet.com/8301-13579_3-20003446-37.html|arxivsáne=August 8, 2012|avtor=Sandoval, Greg|sáne=April 26, 2010|jumıs=[[Gizmodo]]|baspaxana=[[Gawker Media]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Elektron Shegara Fondı (Electronic Frontier Foundation) bul bastırıp kiriwdi jurnalist dereklerin qorǵaw nızamların buzǵan dep sınǵa aldı, sebebi bul nızamlar jurnalist kompyuterlerin alıp ketiwdi qadaǵan etedi. Sonday-aq, olar Apple kompaniyasınıń Kaliforniya REACT toparın basqarıw hám qadaǵalawǵa juwapker bolǵan basqarıw komitetiniń aǵzası sıpatında óz tásirin paydalanıp, policiyanı bunday waqıyalarda ádette qollanılmaytuǵın háreketlerge túrtki bolǵanına gúman bildirdi. Bastırıp kiriwden aldın Apple kompaniyası iPhone prototipin Gizmodo dan qaytarıp alǵan edi.&lt;ref name=&quot;eff gizmodo warrant 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.eff.org/deeplinks/2010/04/gizmodo-search-warrant-illegal|bet=OverREACTing: Dissecting the Gizmodo Warrant|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171215193916/https://www.eff.org/deeplinks/2010/04/gizmodo-search-warrant-illegal|arxivsáne=December 15, 2017|avtor=Zimmerman|at=Matt|sáne=April 27, 2010|baspaxana=[[Electronic Frontier Foundation]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Okrug prokurorı tergewdiń toqtatılǵanın hám Gizmodo redaktorınıń zatların izertlewdi toqtatqanın bildirdi, sebebi olar qorǵaw nızamlarınıń qollanılıwın anıqlawı kerek edi. Ol házirshe hesh qanday ayıplaw qoyılmaǵanın eskertti.

==== Taoviet aǵıp shıǵıwı ====
2010-jıldıń 12-mayında Vetnamnıń Taoviet veb-saytında ekinshi prototiptiń súwretleri hám videosı járiyalandı.&lt;ref name=&quot;mercury leak 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.mercurynews.com/ci_15072831?source%253Dmost_viewed.20F88DA3D7D369F5BB70F372987EAE1F.html&amp;nclick_check=1|bet=Another next-generation iPhone surfaces, this one in Vietnam|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110629135146/http://www.mercurynews.com/ci_15072831?source%3Dmost_viewed.20F88DA3D7D369F5BB70F372987EAE1F.html&amp;nclick_check=1|arxivsáne=June 29, 2011|avtor=Wolverton|at=Troy|sáne=May 13, 2010|jumıs=[[San Jose Mercury News|Mercury News]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Ol birinshi prototipke derlik uqsas bolıp, Apple tárepinen islep shıǵarılǵan A4 chipin qollanǵan.&lt;ref name=&quot;gizmodo new leak 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5536912/another-lost-iphone-4-shows-new-details|bet=Another Lost iPhone 4 Shows New Details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121011161334/http://gizmodo.com/5536912/another-lost-iphone-4-shows-new-details|arxivsáne=October 11, 2012|avtor=Diaz|at=Jesus|sáne=May 12, 2010|jumıs=[[Gizmodo]]|baspaxana=[[Gawker Media]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Veb-sayt prototipti 4,000 dollarǵa satıp alǵan.&lt;ref name=&quot;engadget vietnam leak 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/05/12/next-generation-iphone-escapes-in-vietnam|bet=Next generation iPhone unscrewed from Vietnam|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191019000105/https://www.engadget.com/2010/05/12/next-generation-iphone-escapes-in-vietnam/|arxivsáne=October 19, 2019|avtor=Ricker|at=Thomas|sáne=May 12, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; DigiTimes jańa telefonnıń ekran ajıratımlılıǵı 960x640 ekenin xabarladı, bul keyin iPhone 4 tiń rásmiy járiyalanıwında Apple tárepinen tastıyıqlandı.

=== Shıǵarılıwı ===
[[Fayl:Steve_Jobs_Headshot_2010.JPG|alt=|solğa|nobaý|2010-jılı [[Stiv Djobs]] iPhone 4 ti tanıstırmaqta]]
iPhone 4 ti 2010-jıldıń 15-iyunınan baslap aldınnan buyırtpa beriw múmkin boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=June 14, 2010|first=David|last=Chartier|url=https://www.macworld.com/article/1152034/iPhone_4_preorder.html|title=iPhone 4 available for pre-order|work=Macworld|access-date=2017-09-21}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 ke aldın ala buyırtpa bermekshi bolǵan tutınıwshılar AQSH hám Ullıbritaniya onlayn Apple dúkanlarında buyırtpa beriw processinde mashqalalarǵa ushıradı, óytkeni trafiktiń kúshli artıwınan serverler islemey qaldı.&lt;ref name=&quot;telegraph recordbraking orders 1&quot;&gt;{{Cite news|last=Beaumont|first=Claudine|title=Apple iPhone 4: Pre-orders break records despite technical issues|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/7833362/Apple-iPhone-4-Pre-orders-break-records-despite-technical-issues.html|access-date=July 18, 2010|work=[[The Daily Telegraph]]|date=June 16, 2010}}&lt;/ref&gt; Usınday mashqala Apple kompaniyasınıń AQSH hám Yaponiyada ayrıqsha sherikleri AT&amp;T hám SoftBank kompaniyalarında da bayqaldı, olar mútájliktiń támiynattan asıp ketiw qáwpi sebepli iPhone 4 tiń aldın ala satıwın toqtattı.&lt;ref name=&quot;engadget order issues 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/16/600-000-iphone-4s-pre-ordered-apple-apologizes-for-issues|bet=600,000 iPhone 4s pre-ordered, Apple apologizes for issues|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191009234312/https://www.engadget.com/2010/06/16/600-000-iphone-4s-pre-ordered-apple-apologizes-for-issues/|arxivsáne=October 9, 2019|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=June 16, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Usaqlap satıw dúkanları da serverlerdiń islemey qalıwı sebepli aldınnan buyırtpa tranzakciyaların juwmaqlay almadı.&lt;ref name=&quot;engadget overwhelming orders 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/15/iphone-4-pre-orderers-overwhelm-servers-world-on-the-brink-of-e|bet=iPhone 4 pre-orderers overwhelm servers, world on the brink of ending|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181122021806/https://www.engadget.com/2010/06/15/iphone-4-pre-orderers-overwhelm-servers-world-on-the-brink-of-e/|arxivsáne=November 22, 2018|avtor=Murph|at=Darren|sáne=June 5, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 18, 2010}}&lt;/ref&gt;

Apple hám onıń sherik operatorları iPhone 4 ushın dáslepki 24 saat ishinde 600,000 aldınnan buyırtpa aldı, bul sol waqıtqa shekem Apple kompaniyasınıń qálegen qurılma ushın bir kúnde alǵan eń úlken aldın ala buyırtpa sanı boldı. Engadget 20:30 UTC de barlıq iPhone 4 aldınnan buyırtpa jetkerip beriwshilerdiń tovarları satılıp bolǵanın xabarladı.&lt;ref name=&quot;engadget att sold-out 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/15/atandt-sold-out-of-iphone-4-for-launch-day|bet=AT&amp;T sold out of iPhone 4 pre-orders for launch day|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181128145323/https://www.engadget.com/2010/06/15/atandt-sold-out-of-iphone-4-for-launch-day/|arxivsáne=November 28, 2018|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=June 15, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 18, 2010}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 modeliniń satılıwǵa shıqqan dáslepki úsh kúni ishinde 1.7 million dana satıldı.

iPhone 4 sonday-aq Tuniste Orange arqalı shıǵarıldı hám baslawda segiz qalada satıwǵa qoyıldı.&lt;ref name=&quot;orange tunisia release 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://iphone.orange.tn/outrouveriphone-orange.html|bet=Outrouver iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110818155416/http://iphone.orange.tn/outrouveriphone-orange.html|arxivsáne=August 18, 2011|baspaxana=Orange Tunisia}}&lt;/ref&gt; 2010-jıldıń 30-iyulinde iPhone 4 Avstraliya, Jańa Zelandiya hám basqa 15 mámlekette biypul bamper qapları (korpusları) menen satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;nzherald iP4 launches 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.nzherald.co.nz/technology/news/article.cfm?c_id=5&amp;objectid=10662184|title=iPhone 4 launches in NZ|publisher=NZ Herald|date=July 30, 2010|access-date=August 11, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;vodafone nz iP4 launces 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.vodafone.co.nz/iphone4|bet=iPhone 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191017123359/https://www.vodafone.co.nz/iphone8/?color=Silver|arxivsáne=October 17, 2019|baspaxana=Vodafone NZ|qaralǵan sáne=August 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Qubla Koreyada ol 10-sentyabrde KT arqalı shıǵarıldı. Izrailde ol 24-sentyabrde Cellcom, Pelephone hám Orange arqalı shıǵarıldı. Ol Taylandta 23-sentyabrde AIS, DTAC hám True Move arqalı, al Malayziyada 26-sentyabrde Kuala-Lumpurda hám Malayziya xızmet kórsetiwshi Maxis kompaniyasınıń maǵlıwmatına muwapıq, 27-sentyabrde pútkil mámleket boylap satıwǵa shıǵarıldı.

iPhone 4 Qubla Afrikada 2010-jıldıń 22-sentyabrinde Vodacom hám MTN tarmaqlarında sheklengen muǵdarda satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;fin24 iP4 limited release 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.fin24.com/Business/iPhone-4-arrives-in-SA-20100920|bet=iPhone 4 arrives in SA|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190830073455/https://www.fin24.com/Business/iPhone-4-arrives-in-SA-20100920|arxivsáne=August 30, 2019|baspaxana=Fin24|qaralǵan sáne=September 29, 2010}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 Vetnamda 30-sentyabrde VinaPhone hám Viettel arqalı, dáslep úsh úlken qalada: [[Xanoy]], [[Xoshimin]] hám Danang qalalarında, keyin oktyabr ayınıń aqırına shekem pútkil mámleket boylap satıwǵa shıǵarıldı.

iPhone 4 Hindstanda 2011-jıldıń 27-mayında Aircel hám Airtel arqalı satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;PCW aircel india release 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.in/news/apple-iphone-4-be-launched-may-27-aircel-airtel-49622011|bet=Apple iPhone 4 To Be Launched on May 27 By Aircel, Airtel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110726211117/http://www.pcworld.in/news/apple-iphone-4-be-launched-may-27-aircel-airtel-49622011|arxivsáne=July 26, 2011|sáne=May 25, 2011|jumıs=PCWorld|baspaxana=IDG Media Private Ltd|qaralǵan sáne=August 30, 2011}}&lt;/ref&gt;

2011-jıldıń 11-yanvarında Verizon Wireless media ilajında Apple menen kelisimge eriskenin hám AQSHta CDMA iPhone 4 satıwdı baslaytuǵının járiyaladı, bul Apple kompaniyasınıń AT&amp;T menen bolǵan ayrıqsha kelisimin juwmaqladı. Verizon iPhone 10-fevralda satıwǵa shıqtı hám aldın ala buyırtpalar 3-fevraldan baslandı.&lt;ref name=&quot;wp verizon iP4 release 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://voices.washingtonpost.com/fasterforward/2011/01/liveblog_the_verizon_iphone.html|newspaper=The Washington Post|title=Liveblog: The Verizon iPhone|access-date=January 11, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;npr verizon iP4 release 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.npr.org/blogs/thetwo-way/2011/01/11/132833078/its-official-verizon-has-iphone-4|title=It's Official: Verizon Has The iPhone 4: The Two-Way|newspaper=NPR|access-date=August 30, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wsj verizon iP4 release 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703791904576075681886276172|newspaper=The Wall Street Journal|title=Verizon Unwraps iPhone|access-date=August 3, 2017}}&lt;/ref&gt; Verizon iPhone &quot;Jeke qolaylı noqat&quot; qásiyetin óz ishine aladı, bul paydalanıwshıǵa iPhone dı sımsız qolaylı noqat retinde paydalanıwǵa múmkinshilik beredi, bir waqıtta bes qurılma qosıla aladı. 2011-jıldıń 3-fevralındaǵı iPhone 4 tiń aldın ala satıwı Verizon kompaniyasınıń bir qurılma ushın birinshi kúngi satıw rekordların buzdı.

2010-jıl 24-iyunda Apple aq reńli iPhone 4 modelleriniń kútilgennen góre &quot;óndiriwde qıyınshılıq tuwdırıp atırǵanın&quot; málim etti hám dáslepki shıǵarılıw sánesin iyul ayınıń ekinshi yarımına shegindirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnn.com/2011/TECH/mobile/04/28/white.iphone/index.html|bet=Why the white iPhone 4 took so long|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110429011953/https://www.cnn.com/2011/TECH/mobile/04/28/white.iphone/index.html|arxivsáne=2011-04-29|avtor=Milian|at=Mark|sáne=28 April 2011|til=en|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=2024-11-16}}&lt;/ref&gt; Aq reńli iPhone 4 tiń keshigiwi átirapında kóp gúmanlar boldı. Eń keń tarqalǵan gáp-sózler telefonnıń ishki kamerasına yarım móldir áynek hám aq boyawdan jaqtılıqtıń sızıp ótiwi sebepli unamsız tásir etiwine baylanıslı edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/211971/white_iphone4_shipping.html|bet=White iPhone 4 to arrive, finally, April 28|avtor=Moren|at=Dan|sáne=26 April 2011|til=en|jumıs=Macworld|baspaxana=IDG Communications, Inc.|qaralǵan sáne=2022-11-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/66224/the-real-reason-white-iphone-4-is-delayed-hint-its-not-discolored-buttons/|bet=The Real Reason White iPhone 4 Is Delayed (Hint: The Camera)|avtor=Kahney|at=Leander|sáne=October 27, 2010|jumıs=Cult of Mac|baspaxana=Cultomedia Corp|qaralǵan sáne=2022-11-04}}&lt;/ref&gt; Basqa derekler máseleniń Apple kompaniyasınıń aldıńǵı betiniń aq reńin úy túymesiniń reńi menen sáykeslestire almawına baylanıslı ekenin xabarlaydı.&lt;ref name=&quot;cnet white iP4 delay 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-31021_3-20020819-260.html|bet=White iPhone 4 delayed until spring|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131210191737/http://news.cnet.com/8301-31021_3-20020819-260.html|arxivsáne=December 10, 2013|avtor=Ogg|at=Erica|sáne=October 26, 2010|baspaxana=CNET|qaralǵan sáne=August 30, 2011}}&lt;/ref&gt; 2011-jıldıń 27-aprelinde Apple aq túsli iPhone 4 modelin 2011-jıldıń 28-aprelinde GSM hám CDMA ushın shıǵaratuǵının járiyaladı.&lt;ref name=&quot;ars technica white iP4 release att 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/news/2011/04/finally-white-iphone-4-arrives-april-28-on-att-and-verizon.ars|bet=Finally: white iPhone 4 arrives April 28 on AT&amp;T and Verizon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121019122109/http://arstechnica.com/apple/2011/04/finally-white-iphone-4-arrives-april-28-on-att-and-verizon/|arxivsáne=October 19, 2012|avtor=Cheng|at=Jacqui|sáne=April 27, 2011|baspaxana=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=April 27, 2011}}&lt;/ref&gt; Aq reńli iPhone 4 tiń shıǵarılıwı 28-aprelde ámelge asırıldı.&lt;ref name=&quot;apple white iP4 release 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://store.apple.com/us/browse/home/shop_iphone/family/iphone?mco=MTAyNTQzMjI|bet=White iPhone 4 currently available for purchase|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120626164550/http://store.apple.com/us/browse/home/shop_iphone/family/iphone?mco=MTAyNTQzMjI|arxivsáne=June 26, 2012|sáne=May 21, 2011|qaralǵan sáne=May 21, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;verizon white iP4 release 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.verizonwireless.com/iphone.shtml|bet=iPhone 4, now available in white|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130210001017/http://www.verizonwireless.com/iphone.shtml|arxivsáne=February 10, 2013|sáne=September 16, 2011|qaralǵan sáne=September 16, 2011}}&lt;/ref&gt;

Apple kompaniyasınıń 2011-jıldıń 4-oktyabrinde iPhone 4s ti rásmiy túrde prezentaciyası waqtında, Sprint kompaniyasınıń AQSHta 14-oktyabrden baslap CDMA iPhone 4 hám iPhone 4s ti satıwdı baslaytuǵını járiyalandı.&lt;ref name=&quot;laptopmag sprint iP4S release 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://blog.laptopmag.com/199-iphone-4s-vs-99-iphone-4-whats-the-better-deal|bet=$199 iPhone 4S vs. $99 iPhone 4: What's the Better Deal?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111006173719/http://blog.laptopmag.com/199-iphone-4s-vs-99-iphone-4-whats-the-better-deal|arxivsáne=October 6, 2011|avtor=Butler|at=Kenneth|sáne=October 4, 2011|jumıs=Laptop Mag|baspaxana=Future US, Inc.|qaralǵan sáne=October 5, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Australian iP4S release 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.theaustralian.com.au/australian-it/apple-unveils-theiphone-4s-at-event-at-cupertino/story-e6frgakx-1226158624667|title=Apple unveils the iPhone 4S at event at Cupertino|access-date=October 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

2013-jıldıń sentyabr ayında, iPhone 5s hám iPhone 5c shıǵarılǵannan keyin, Apple kópshilik dúkanlarında hám veb-saytında iPhone 4 ti satıwdı toqtattı. Onıń ornın 8 GB iPhone 4s iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://live.cnet.com/Event/CNETs_Apple_Sept_10_event_live_blog?Page=15|bet=CNET's Apple Sept. 10 event live blog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190829110849/https://live.cnet.com/Event/CNETs_Apple_Sept_10_event_live_blog%3FPage%3D15|arxivsáne=August 29, 2019|sáne=September 10, 2013|jumıs=[[CNet]]|baspaxana=CBS Interactive|qaralǵan sáne=September 10, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/9/10/4716548/apple-still-selling-iphone-4-in-china|bet=Apple still selling three-year-old iPhone 4 in China|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190829110841/https://www.theverge.com/2013/9/10/4716548/apple-still-selling-iphone-4-in-china|arxivsáne=August 29, 2019|avtor=Chris Welch|sáne=September 10, 2013|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=November 29, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://store.apple.com/cn/buy-iphone/iphone4|bet=iPhone 4 — 购买一部无需合约、不限定 SIM 卡格式的 iPhone 4，还能享受免费、快捷的送货上门服务。 — Apple Store（中国）|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131029190153/http://store.apple.com/cn/buy-iphone/iphone4|arxivsáne=October 29, 2013|jumıs=apple.com|qaralǵan sáne=November 29, 2015}}&lt;/ref&gt;

== Apparatlıq támiynatı ==

=== Displey ===
iPhone 4 tiń displeyi LG tárepinen Apple menen eksklyuziv kelisim tiykarında óndirilgen. Ol LED jaqtılandırılǵan TFT LCD sensorlı ekranǵa iye bolıp, 3.5 dyuym (8.9 sm) ólshemdegi (diagonal boyınsha) 960×640 displeyde hár dyuymge 326 piksel (ppi) tıǵızlıǵına iye. Hár bir pikseldiń eni 78 mikrometr. Displeydiń kontrast qatnası 800:1. Ekran Apple tárepinen &quot;Retina displey&quot; dep reklama etildi, bul kózden 305 millimetr (12 dyuym) qashıqlıqta yamasa hár pikselge 57 arksekund muǵdarında shama menen 300 ppi tıǵızlıqtaǵı displey adam kóziniń tor perdesi qabıllay alatuǵın maksimal detal muǵdarı ekenine tiykarlanǵan. &lt;ref name=&quot;PCW display explained 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/198201/iphone_4s_retina_display_explained.html|bet=iPhone 4's Retina Display Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120828060038/http://www.pcworld.com/article/198201/iphone_4s_retina_display_explained.html|arxivsáne=August 28, 2012|avtor=Brandrick|at=Chris|sáne=June 8, 2010|baspaxana=[[PC World (magazine)|PC World]]|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; iPhone niń kózlerden shama menen 12 dyuym qashıqlıqta qollanılıwı kútilgenlikten, joqarı tınıqlıqtıń súwrettiń kórinetuǵın sapasına tásir etpeytuǵını tastıyıqlandı, sebebi adam kóziniń maksimal imkaniyatı álleqashan jetilgen.

Bul pikir keń túrde talqılandı. DisplayMate Technologies kompaniyasınıń prezidenti Raymond Soneyra Wired jurnalına bergen intervyusında Djobstıń bul pikirleri biraz asırıp aytılǵan dep bildirdi: &quot;Bul displey quramalı displeyge jaqın, biraq Stiv onı biraz asırıp jiberdi&quot;. Soneyra Apple tárepinen aytılǵan adam kóziniń tor perdesiniń ajıratımlılıǵı haqıyqatında joqarıraq ekenin, kózlerden 12 dyuym (305 mm) qashıqlıqta 477 PPI yamasa hár pikselge 36 arksekund bolatuǵının esaplap shıǵardı.

Biraq, &quot;Jaman astronomiya&quot; kitabınıń avtorı hám karerasında [[NASA]] menen Xabbl kosmos teleskopınıń kamerası boyınsha birge islesken Fil Pleyt bul sınǵa juwap berip bılay dedi: &quot;Eger siziń kóriw uqıbıńız [20/20 den jaqsı] bolsa, onda bir fut qashıqlıqtan iPhone 4 tiń pikselleri ajıratıladı. Súwret piksellengen bolıp kórinedi. Eger siziń ortasha kóriw qábiletińiz bolsa, súwret jaqsı kórinedi&quot;.&lt;ref name=&quot;discovermag display non-issue 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.discovermagazine.com/badastronomy/2010/06/10/resolving-the-iphone-resolution|bet=Resolving the iPhone resolution|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121005101858/http://blogs.discovermagazine.com/badastronomy/2010/06/10/resolving-the-iphone-resolution/|arxivsáne=October 5, 2012|avtor=Plait|avtorsilteme=Phil Plait|at=Phil|sáne=June 10, 2010|baspaxana=[[Discover (magazine)|Discover Magazine]]|qaralǵan sáne=June 23, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;engadget display explained 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/10/iphone-4s-retina-display-claim-put-under-the-math-microscope|bet=iPhone 4's retina display claim put under the math microscope|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181130114751/https://www.engadget.com/2010/06/10/iphone-4s-retina-display-claim-put-under-the-math-microscope/|arxivsáne=November 30, 2018|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=June 10, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=June 23, 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Kamera ===
[[Fayl:IPhone_4_cameras.png|nobaý|iPhone 4 eki kameraǵa iye bolǵan birinshi iPhone modeli. Artqı kamera ushın LED jaqtılandırǵısh (joqarıda) hám aldıńǵı kamera (tómende, dinamiktiń shep tárepinde) eski modellerde joq.]]
iPhone 4 qosımsha aldıńǵı tárepte 640x480 kamera hám artqı tárepte jaqtılıq penen jaqtılandırılǵan 5 megapikselli 3.85 mm f/2.8 linzalı&lt;ref name=&quot;ars technica iP4 camer 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/news/2010/06/sizing-up-the-iphone-4-for-shutterbugs.ars|bet=Sizing up the iPhone 4 for shutterbugs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120420140013/http://arstechnica.com/apple/news/2010/06/sizing-up-the-iphone-4-for-shutterbugs.ars|arxivsáne=April 20, 2012|avtor=Foresman|at=Chris|sáne=June 17, 2010|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=Condé Nast|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;[https://web.archive.org/web/20160713155738/http://pocketnow.com/iphone/iphone-5-first-test-photo] kamera hám LED jaqtılandırǵıshqa iye. Artqı táreptegi 5 megapikselli kamera 720p sapada sekundına 30 kadr tezliginde HD video jazıw múmkinshiligine iye. Eki kamera da súwret hám video jazıw ushın iOS 4 tiń bir bólegi bolǵan basıw arqalı fokuslaw qásiyetin paydalanadı.&lt;ref name=&quot;macrumors iP4 camer quality 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2010/06/08/a-look-at-iphone-4s-camera-quality|bet=A Look at iPhone 4's Camera Quality|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100611071958/http://www.macrumors.com/2010/06/08/a-look-at-iphone-4s-camera-quality/|arxivsáne=June 11, 2010|avtor=Slivka|at=Eric|sáne=June 8, 2010|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 20, 2010}}&lt;/ref&gt; Artqı kamera 5 ese cifrlı zumǵa iye.

=== Jalǵanıw imkaniyatı ===
Stiv Djobstıń WWDC 2010 daǵı járiyalawına qarama-qarsı, Federal Baylanıs Komissiyasınıń hújjetleri iPhone 4 tiń, Apple járiyalaǵanday tórt diapazonlı 3G UMTS radiosı emes, al bes diapazonlı 3G UMTS antennasına iye ekenligin kórsetti. Apple tárepinen FCC ǵa tapsırılǵan hújjetlerge sáykes, iPhone 4 ishindegi radio 800, 850, 900, 1,900 hám 2,100 MGc jiyiliklerin qollaydı. Yaponiya mobil telefonlarında eń kóp qollanılatuǵın 800 MGc jiyiligi Apple tárepinen qollanılatuǵını járiyalanbaǵan.&lt;ref name=&quot;engadget iP4 bands 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-4-hits-fcc-becomes-worlds-second-announced-pentaband-3g/2|bet=iPhone 4 hits FCC, becomes world's second announced pentaband 3G phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101224222421/http://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-4-hits-fcc-becomes-worlds-second-announced-pentaband-3g/2|arxivsáne=December 24, 2010|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=June 7, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 25, 2010}}&lt;/ref&gt; Biraq, 800 MGc diapazonı 850 MGc diapazonınıń bir bólegi bolıp, bul qurılmanıń tórt diapazonlı dep járiyalanıwın túsindiriwi múmkin. GSM versiyası ushın chip-toplamları Skyworks Solutions&lt;ref name=&quot;chipworks iP4 teardown 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.chipworks.com/en/technical-competitive-analysis/resources/recent-teardowns/2010/06/silicon-teardown-of-the-apple-iphone-4-smart-phone|bet=Teardown of the Apple iPhone 4 Smart Phone » Recent Teardowns|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110820021559/http://www.chipworks.com/en/technical-competitive-analysis/resources/recent-teardowns/2010/06/silicon-teardown-of-the-apple-iphone-4-smart-phone|arxivsáne=August 20, 2011|sáne=June 23, 2010|baspaxana=Chipworks|qaralǵan sáne=August 30, 2011}}&lt;/ref&gt; hám Infineon tárepinen islep shıǵarılǵan.

Apple dıń sol waqıttaǵı kópshilik mobil ónimleri sıyaqlı, iPhone 4 te sırtqı maǵlıwmat portı sıpatında tek 30 shtırlı dok-jalǵaǵıshtı paydalanǵan.

iPhone 4 — shawqımdı joq etiw ushın qollanılatuǵın ekinshi mikrofonǵa iye bolǵan birinshi áwlad iPhone bolıp esaplanadı. Ol qurılmanıń joqarǵı bóliminde, qulaqlıq uyasınıń janında jaylasqan; al tiykarǵı mikrofon tómengi shep tárepte ornalasqan.&lt;ref name=&quot;apple iP4 phone features 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/features/phone.html|bet=iPhone 4 — Learn about phone and voicemail features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110925212356/http://www.apple.com/iphone/features/phone.html|arxivsáne=September 25, 2011|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=August 30, 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Giroskop hám akselerometr ===
iPhone 4 X, Y hám Z kósherleri boyınsha 3 kósherli múyeshlik tezleniwdi anıqlaytuǵın giroskopiyalıq sensordı engizedi, bul arqalı burılıw, eńkeyiw hám awdarılıwdı anıq esaplawǵa múmkinshilik beredi. Giroskop akselerometrdi tolıqtıradı, akselerometr bolsa [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]]-nan baslap bar bolǵan sensor bolıp, ol qurılmanıń tezleniwin, silkiniwin, vibraciyalıq soqqısın yamasa qulawın úsh kósherdiń (X, Y hám Z) biri boyınsha sızıqlı tezleniwdi anıqlaw arqalı sezedi. Akselerometr hám giroskoptan alınǵan birlesken maǵlıwmatlar qurılmanıń keńisliktegi 6 kósherli qozǵalısı haqqında tolıq hám anıq informaciya beredi. Giroskoptıń 3 kósheri akselerometrdiń 3 kósheri menen birlesip, qurılmanıń keńislikte qanshelli alıs, tez hám qaysı baǵdarda qozǵalǵanın shama menen anıqlawǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref name=&quot;appleinsider iP4 gyro gaming 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.appleinsider.com/articles/10/06/16/inside_iphone_4_gyro_spins_apple_ahead_in_gaming.html%26page%3D2|bet=Inside iPhone 4: Gyro spins Apple ahead in gaming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120420014347/http://www.appleinsider.com/articles/10/06/16/inside_iphone_4_gyro_spins_apple_ahead_in_gaming.html%26page%3D2|arxivsáne=April 20, 2012|avtor=Dilger|at=Daniel Eran|sáne=June 16, 2010|baspaxana=[[AppleInsider]]|qaralǵan sáne=June 20, 2010}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Apple_A4_Chip.jpg|solğa|nobaý|iPhone 4 te qollanılǵan Apple A4 chipi]]
iPhone 4 Apple A4 chipi menen isleydi, ol Intrinsity tárepinen proektlestirilgen&lt;ref name=&quot;anandtech intrinsity 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/3665/apples-intrinsity-acquisition-winners-and-losers|bet=Apple's Intrinsity Acquisition: Winners and Losers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190831052917/https://www.anandtech.com/show/3665/apples-intrinsity-acquisition-winners-and-losers|arxivsáne=August 31, 2019|avtor=Garnesh|at=T S|baspaxana=AnandTech|qaralǵan sáne=July 17, 2012}}&lt;/ref&gt;  hám, aldıńǵı barlıq iPhone modelleri sıyaqlı, [[Samsung]] tárepinen islep shıǵarılǵan.&lt;ref name=&quot;PCW iP4 display explained 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/198201/iphone_4s_retina_display_explained.html|bet=Apple's new iPhone 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120828060038/http://www.pcworld.com/article/198201/iphone_4s_retina_display_explained.html|arxivsáne=August 28, 2012|avtor=Brandrick|at=Chris|sáne=June 15, 2010|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=IDG, Inc|qaralǵan sáne=June 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Bul sistema-chip ARM Cortex-A8 CPU menen PowerVR SGX535 GPU birlesip qurılǵan. Apple A4 sonday-aq birinshi áwlad iPad ta da qollanılǵan (2010-jılı shıǵarılǵan), onda ol óziniń nominal tezligi 1 GGc te islegen. Apple A4 Apple tárepinen dizayn islengen birinshi mobil telefon processorı boldı. iPhone 4 tiń taktlıq jiyiligi hesh qashan járiyalanbaǵan. iPhone nıń aldıńǵı barlıq modelleri CPU dı tómenletilgen tezlikte isletken, bul ádette batareyanıń xızmet múddetin uzaytadı hám ıssılıq shıǵarıwdı tómenletedi.

iPhone 4 te 512 MB DRAM bar. Qosımsha DRAM joqarı ónimdarlıqtı hám kóp tapsırmalı rejimdi qollaydı.&lt;ref name=&quot;ifixit iP4 RAM 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ifixit.com/Teardown/iPhone-4-Teardown/3130/1|bet=iPhone 4 Confirmed to Have 512&amp;nbsp;MB of RAM (Twice the iPad and 3GS)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100626005600/http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone-4-Teardown/3130/1|arxivsáne=June 26, 2010|avtor=Kim|at=Arnold|sáne=June 17, 2010|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 19, 2010}}&lt;/ref&gt; Aldıńǵı modellerdegi sıyaqlı, barlıq maǵlıwmatlar flesh-yadta saqlanadı, 8, 16 yamasa 32 GB, al SIM kartada emes. Aldıńǵı áwladlardan ayırmashılıǵı, saqlaw sıyımlılıǵı qurılmanıń arqa tárepine jazılmaǵan.

=== Micro-SIM ===
[[Fayl:IPhone_4_Mini-SIM_Extracted.jpg|nobaý|Qaǵaz qıstırǵısh penen alıp taslanǵan mikro-SIM kartası bar iPhone 4 A1332, onıń SIM karta bólimin kórsetip tur]]
GSM iPhone 4 mikro-SIM kartasın qollanadı, ol shıǵarıp alınatuǵın orında jaylasqan bolıp, qurılmanıń oń tárepinde ornalasqan. Biraq CDMA iPhone 4 te telefon tarmaqqa ESN arqalı qosıladı. Aldıńǵı barlıq modeller ádettegi mini-SIM kartaların paydalanǵan. Operatorǵa baylanıslı, mikro-SIM kartaları dúnya júzi boyınsha barlıq tarmaqlar ushın jetkilikli bolmawı múmkin. Texnikalıq sheshim sıpatında, mini-SIM kartasın pıshaq yamasa qayshı menen kesip, onı mikro-SIM ornına sıydırıw múmkin.&lt;ref name=&quot;wired iP4 microsim 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.wired.com/gadgetlab/2010/05/sim-trim-cutting-card-down-to-microsim-size|title=Trimming a sim to micro-sim size|first=Charlie|last=Sorrel|date=May 6, 2010|publisher=[[Wired (magazine)|Wired]]|access-date=November 24, 2011}}&lt;/ref&gt;

== Dizayn ==
[[Fayl:IPhone_4_Black.jpg|nobaý|iPhone 4 shiyshe betler hám metall jiyekten islengen.]]
iPhone 4 Djony Ayv tárepinen dizayn etilgen qayta jobalanǵan strukturaǵa iye, bul dizayn keyinirek iPhone 4S, 5, 5S hám birinshi áwlad iPhone SE ushın qayta qollanılıp, beyimlestirilgen. Eń áhmiyetlisi, arqa paneldiń dóńesligi, sonday-aq aldıńǵı hám arqa tárep arasındaǵı sızıq joq etilip, tegis betler menen almastırılǵan. Qayta dizayn iPad hám iMac sıyaqlı bar bolǵan Apple ónimleriniń utilitarizmin hám birdeyligin sáwlelendiredi. iPhone 4 tiń ulıwma ólshemleri óziniń aldıńǵısına salıstırǵanda kishireytilgen.&lt;ref name=&quot;Helf, Miguel&quot;&gt;{{Cite news|title=On Newest iPhone, Another Camera|url=https://www.nytimes.com/2010/06/08/technology/08apple.html?scp=7&amp;sq=iPhone%204&amp;st=cse|access-date=July 18, 2010|newspaper=[[The New York Times]]|date=June 7, 2010|author=Helf, Miguel|author2=Wortham, Jenna}}&lt;/ref&gt;

Ol 115 millimetr (4.5 dyuym) biyiklik, 58.6 millimetr (2.31 dyuym) keńlik hám 9.4 millimetr (0.37 dyuym) qalıńlıqqa iye, iPhone 3GS penen salıstırǵanda, ol 116 millimetr (4.6 dyuym) biyiklik, 62 millimetr (2.4 dyuym) keńlik hám 12 millimetr (0.47 dyuym) qalıńlıqqa iye; bul iPhone 4 ti óziniń aldıńǵısı [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] ten 24% juqaraq etedi. [[Stiv Djobs]] onı &quot;planetadaǵı eń juqa smartfon&quot; dep atadı. Qurılmanıń kemeytilgen ólshemi tiykarınan sırtqı jaylastırılǵan antennaǵa baylanıslı.

iPhone 4 telefonnıń shetin qorshap turatuǵın tat baspaytuǵın polat ramka dógeregine qurılǵan, ol qurılmanıń tiykarǵı strukturası hám iPhone 4 tiń antennaları sıpatında xızmet etedi. Bul metall sızıqta telefonnıń GSM versiyasında eki jarıq bar, birewi tómengi shep tárepte, al ekinshisi joqarıda (hám tómengi oń tárepte jasalma jarıq bar, tómengi shep tárepteginiń kosmetikalıq kórinisi ushın) olar sızıqtı eki antenna bólimine bóledi: sızıqtıń shep bólimi Bluetooth, Wi-Fi hám GPS antennası retinde xızmet etedi, al oń hám tómengi bólimleri GSM hám UMTS baylanısı ushın antenna sıpatında isleydi.

CDMA versiyasındaǵı telefonda metall liniyada (sızıqta) tórt jarıq bar. Ekewi joqarıda (shep hám oń tárepte) hám ekewi tómende. Bul metall liniyanı tórt bólek segmentke bóledi, olar telefonnıń GSM versiyası sıyaqlı, baylanıs ushın hár qıylı antennalar retinde xızmet etedi. Sızıqtıń joqarǵı bólimi (joqarǵı shep hám oń jarıqlar menen bólingen) CDMA tarmaǵına qosılıw ushın. Metall sızıqtıń shep bólimi GSM versiyası sıyaqlı Bluetooth, Wi-Fi hám GPS ushın. Oń tárep antenna emes, biraq shep táreptiń kosmetikalıq kórinisi ushın hám telefonnıń GSM versiyasına uqsas kóriniske iye bolıwı ushın xızmet etedi.

Ishki komponentler eki alyuminosilikat shiyshe paneli arasında jaylasqan, Apple olardı &quot;plastmassadan 20 ese qattı hám 30 ese bekkem bolıwı ushın ximiyalıq jaqtan kúsheytilgen&quot; dep súwretleydi, teoriyalıq jaqtan onı aldıńǵı modellerge qaraǵanda sızılıwǵa qarsı turaqlı hám bekkem etedi.&lt;ref name=&quot;Definitive Guide&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5557101/iphone-4-the-definitive-guide|bet=iPhone 4: The Definitive Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100608221652/http://gizmodo.com/5557101/iphone-4-the-definitive-guide|arxivsáne=June 8, 2010|avtor=Diaz|at=Jesus|sáne=June 7, 2010|baspaxana=[[Gizmodo]]|qaralǵan sáne=June 19, 2010}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFDiaz2010&quot;&gt;Diaz, Jesus (June 7, 2010). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

2010-jıldıń gúzinde AQSHta remonttan keyingi birliklerde hám Yaponiyada óndiris birliklerinde qollanılǵan Philips vintlerin pentalob vintleri almastıra basladı.&lt;ref name=&quot;reuters iP4 screws 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/idUSLNE70K02T20110121?loomia_ow=t0:s0:a49:g43:r2:c0.137380:b41167378:z0|title=Apple tightens the screw on iPhone 4|work=Reuters|access-date=January 21, 2011|date=January 21, 2011|location=San Francisco, California|first=Gabriel|last=Madway}}&lt;/ref&gt;

== Programmalıq támiynat ==
iPhone 4 sol waqıttaǵı Apple kompaniyasınıń [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] eń jańa versiyası [[IOS 4|iOS 4]] penen jetkerildi. iOS 4 kóp wazıypalı sistemanı kirgizdi, bul baǵdarlamalarǵa yadta &quot;irkilip turıw&quot;, fonda belgili operaciyalardı orınlaw hám paydalanıwshılarǵa ekrandaǵı menyu arqalı baǵdarlamalar arasında almasıw imkaniyatın berdi.&lt;ref name=&quot;PCWorld1-multitasking&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techhive.com/article/198296/iphone_4_multitasking.html|bet=Multitasking on Apple's iPhone 4: How Does It Work?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151104225255/http://www.techhive.com/article/198296/iphone_4_multitasking.html|arxivsáne=November 4, 2015|avtor=Perenson|at=Melissa|sáne=June 8, 2010|jumıs=PC World|qaralǵan sáne=April 14, 2013}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de FaceTime di kirgizdi, bul paydalanıwshılarǵa basqa iPhone, iPad, iPod Touch hám Mac OS X paydalanıwshıları menen video qońırawlar ámelge asırıw imkaniyatın beredi.

iPhone 4 2013-jıldıń sentyabrinde shıǵarılǵan iOS 7 ge shekem qollaydı. iPhone 4 tiń salıstırmalı túrde eski apparatlıq támiynatına baylanıslı, jańa iPhone modellerinde bar kópshilik funkciyalar qurılmada joq; iOS 7 ge tiyisli olar Siri, 3D kartalar hám almagezek navigaciya, AirDrop, AirPlay kóshiriw, tikkeley kamera filtrleri, panorama rejimi hám iOS 7 kirgizgen ayırım vizual effektlerdi óz ishine aladı, mısalı, móldir interfeys elementlerin buldırlastırıw, bas ekrandaǵı parallaks effekti hám janlı fon súwretleri.&lt;ref name=&quot;ars-ios7-iphone4&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2013/09/new-lease-on-life-or-death-sentence-ios-7-on-the-iphone-4/|bet=New lease on life or death sentence? iOS 7 on the iPhone 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221112629/http://arstechnica.com/apple/2013/09/new-lease-on-life-or-death-sentence-ios-7-on-the-iphone-4/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=September 18, 2013|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=22 December 2013}}&lt;/ref&gt; Biraq jáne de sol sheklewlerge ushırasa da, iOS 7.1 iPhone 4 te operaciyalıq sistemanıń jumısın biraz jaqsıladı. iOS 7, atap aytqanda iOS 7.1.2, iPhone 4 ti qollaytuǵın iOS tiń aqırǵı versiyası. iPhone 4s ten ayırmashılıǵı, iPhone 4 jumıs islewindegi mashqalalarǵa baylanıslı iOS 8 jańalanıwın almadı.&lt;ref name=&quot;ars-tenten8requirements&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/06/psa-the-idevices-and-macs-that-will-support-ios-8-and-os-x-10-10/|bet=PSA: The iDevices and Macs that will support iOS 8 and OS X 10.10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140603151731/http://arstechnica.com/apple/2014/06/psa-the-idevices-and-macs-that-will-support-ios-8-and-os-x-10-10/|arxivsáne=June 3, 2014|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=June 2, 2014|jumıs=Ars Technica|baspaxana=Condé Nast|qaralǵan sáne=3 June 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ars-asgood&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/03/ios-7-1-on-the-iphone-4-as-good-as-its-going-to-get/|bet=iOS 7.1 on the iPhone 4: As good as it's going to get|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170409215628/https://arstechnica.com/apple/2014/03/ios-7-1-on-the-iphone-4-as-good-as-its-going-to-get/|arxivsáne=April 9, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=March 10, 2014|jumıs=Ars Technica|baspaxana=Condé Nast|qaralǵan sáne=3 June 2014}}&lt;/ref&gt;

== Aksessuarlar ==

=== Bamper ===
[[Fayl:Apple_iPhone_4_Bumper.jpg|nobaý|Bamper korpusınıń qasındaǵı iPhone 4]]
Apple telefonnıń shetlerin qorǵaw ushın Bamper dep atalatuǵın plastik hám rezina (korpustı) qabıqtı shıǵardı. Bul qabıq, sonday-aq ekrandı da belgili dárejede qorǵap, túymeler hám tesiklerdi óz ishine alıp, qosqısh hám baylanıstırǵıshlarǵa kiriwge múmkinshilik berdi.&lt;ref name=&quot;iPhone 4 Bumper review&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcadvisor.co.uk/reviews/pc-peripheral/3232155/apple-iphone-4-bumper-review|bet=Apple iPhone 4 Bumper review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110508033011/http://www.pcadvisor.co.uk/reviews/pc-peripheral/3232155/apple-iphone-4-bumper-review/|arxivsáne=May 8, 2011|avtor=Hattersley|at=Mark|sáne=July 16, 2010|jumıs=[[PC Advisor (magazine)|PC Advisor]]|baspaxana=[[International Data Group|IDG]]|qaralǵan sáne=April 30, 2011}}&lt;/ref&gt;

Apple CDMA tarmaqları ushın iPhone 4 ti shıǵarǵanda bamperdi dawıs kúsheytiw túymesiniń tesigin keńeytip jańaladı. Jańalanǵan bamper jáne de iPhone 4s penen de úylesimli, bul kelesi áwlad iPhone bolıp, sırtqı dizaynı hám ólshemleri iPhone 4 tiń CDMA modeli menen birdey, biraq oǵan qosımsha SIM karta slotı da bar.

== Qabıllaw ==

=== Shıǵarılıwdan aldın ===
Shıǵarılıwdan aldınǵı qabıllaw kóbinese unamlı boldı.&lt;ref name=&quot;NYT review 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://bits.blogs.nytimes.com/2010/06/23/iphone-4-reviews-the-pundits-weigh-in|title=iPhone 4 Reviews: The Pundits Weigh In|first=Nick|last=Bilton|work=The New York Times|date=June 23, 2010|access-date=June 25, 2010}}&lt;/ref&gt; Járiyalaw Gizmodo tárepinen qamtılmaǵan informaciyanı óz ishine aldı. Fox News &quot;onı hárekette kóriw, Gizmodo-nıń buzılǵan sınaq úlgisiniń súwretlerine qarawdan ádewir kóbirek informaciya beredi&quot; dep pikir bildirdi.&lt;ref name=&quot;fox q+a 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.foxnews.com/scitech/2010/06/08/apple-iphone-questions-answered|title=Your iPhone 4 Questions Answered|first=Harry|last=McCracken|date=June 8, 2010|access-date=July 13, 2010}}&lt;/ref&gt; The Independent gazetasınan Rodri Marsden &quot;júzbe-júz video qońıraw funkciyasınıń kirgiziliwinen tısqarı, bul tańqalarlıq funkciyalar toplamı emes&quot; dep ayttı, onıń ornına qurılmanıń &quot;aldıńǵısınan kúshlirek, tezirek, qollanıwǵa ańsat ekenligine hám burın mashaqatlı bolǵan wazıypalardı ańsat orınlaytuǵınına&quot; itibar qarattı.&lt;ref name=&quot;indie more powerful 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/features/rhodri-marsden-you-might-not-like-it-but--jobs-has-set-the-pace-1994092.html|title=You might not like it, but Jobs has set the pace|first=Rhodri|last=Marsden|work=The Independent|date=June 8, 2010|access-date=July 13, 2010}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Medvedev_and_Steve_Jobs.jpg|nobaý|Stiv Djobs 2010-jıl 23-iyunde Rossiya Prezidenti Dmitriy Medvedevke iPhone 4 ti kórsetpekte]]
CNET járiyalawǵa juwap retinde iOS ushın iMovie dıń &quot;bul jılǵı WWDC tiykarǵı bayanatınıń eń qızıqlı bólegi&quot; ekenin túsindirdi. Maqalada iPhone 4 tiń házirgi kameralardan ayırmashılıǵı HD kontentti jazıp alıp, soń onı sol qurılmanıń ózinde montajlay alatuǵının atap ótip, onı &quot;haqıyqıy mobil montajlaw toplamı&quot; dep atadı.&lt;ref name=&quot;cnet future filmmaking 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-20007040-233.html|bet=iMovie for iPhone 4 and the future of filmmaking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131220054654/http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-20007040-233.html|arxivsáne=December 20, 2013|avtor=Aimonetti|at=Joe|sáne=June 8, 2010|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=July 13, 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Sın pikirler ===
iPhone 4 haqqındaǵı sın pikirler kóbinese unamlı boldı. The Wall Street Journal gazetasınıń Uolt Mossbergi qurılmanı &quot;óz klassındaǵı eń jaqsı qurılma&quot; dep atadı.&lt;ref name=&quot;wsj top class phone 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704853404575322951290405346|title=New iPhone Keeps Apple Top of Class|first=Walter|last=Mossberg|author-link=Walter Mossberg|date=June 20, 2010|access-date=June 25, 2010}}&lt;/ref&gt; Engadget onı 2010-jıldıń iyun ayında &quot;bazardaǵı eń jaqsı smartfon&quot; dep atadı.&lt;ref name=&quot;Engadget iPhone 4 review&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/22/iphone-4-review|bet=iPhone 4 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191013003033/https://www.engadget.com/2010/06/22/iphone-4-review/|arxivsáne=October 13, 2019|avtor=Topolsky|avtorsilteme=Joshua Ryan|at=Joshua|sáne=June 22, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 13, 2010}}&lt;/ref&gt; CNET iPhone 4 ke 10 nan 8.6 baha berdi, bul olardıń qálegen smartfonǵa bergen eń joqarı bahalarınıń biri edi.&lt;ref name=&quot;cnet iP4 review 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.com/smartphones/apple-iphone-4-32gb/4505-6452_7-34117595.html|bet=Apple iPhone 4 — 32&amp;nbsp;GB — black (AT&amp;T) Smartphone reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101203225433/http://reviews.cnet.com/smartphones//apple-iphone-4-32gb//4505-6452_7-34117595.html|arxivsáne=December 3, 2010|sáne=June 23, 2010|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=June 25, 2010}}&lt;/ref&gt; TechRadar qurılmaǵa 5 ten 4.5 juldız berdi.&lt;ref name=&quot;TR iP4 review 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/reviews/phones/mobile-phones/apple-iphone-4-694980/review?artc_pg=15|bet=Apple iPhone 4 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120927084927/http://www.techradar.com/reviews/phones/mobile-phones/apple-iphone-4-694980/review?artc_pg=15|arxivsáne=September 27, 2012|avtor=Beavis|at=Gareth|sáne=June 25, 2010|baspaxana=[[TechRadar]]|qaralǵan sáne=June 25, 2010}}&lt;/ref&gt; Consumer Reports signal máselesi sebepli onı &quot;usınıs etilgen&quot; model sıpatında bahalamaǵanın ayttı, degen menen basqa sınaqlar boyınsha onı smartfonlar arasında eń joqarı orınǵa qoydı.&lt;ref name=&quot;consumerreports1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-issue-iphone4-problems-dropped-calls-lab-test-confirmed-problem-issues-signal-strength-att-network-gsm.html|bet=Lab tests: Why Consumer Reports can't recommend the iPhone 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110219233245/http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-issue-iphone4-problems-dropped-calls-lab-test-confirmed-problem-issues-signal-strength-att-network-gsm.html|arxivsáne=February 19, 2011|sáne=July 12, 2010|baspaxana=[[Consumer Reports]]|qaralǵan sáne=July 12, 2010}}&lt;/ref&gt;

Engadget tan Djoshua Topolski qurılmanıń industriallıq dizaynın aldıńǵısına salıstırǵanda &quot;kóbirek detallastırılǵan hám rawajlanǵan&quot; dep súwretledi.&lt;ref name=&quot;Engadget iPhone 4 review&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/22/iphone-4-review|bet=iPhone 4 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191013003033/https://www.engadget.com/2010/06/22/iphone-4-review/|arxivsáne=October 13, 2019|avtor=Topolsky|avtorsilteme=Joshua Ryan|at=Joshua|sáne=June 22, 2010|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=July 13, 2010}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[[Joshua Ryan|Topolsky, Joshua]] (June 22, 2010). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

=== Texnikalıq mashqalalar ===
Ayırım paydalanıwshılar ekranda sarı reńniń payda bolıwın xabarladı, bul bir neshe kúnnen soń joǵalıp ketti. Bul qollanılǵan shiyshe laminaciyalaw jelimine baylanıslı boldı. Óndiriw tezligi sebepli, qurılma tutınıwshılarǵa jetip barǵansha jelim tolıq qurıp úlgermegen edi.&lt;ref name=&quot;VB tech issues 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2010/06/23/iphone-4-problems-crop-up-screen-discoloration-reception-issues-with-antenna-band|bet=Apple iPhone 4 problems crop up: screen discoloration, reception issues|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190903050637/https://venturebeat.com/2010/06/23/iphone-4-problems-crop-up-screen-discoloration-reception-issues-with-antenna-band/|arxivsáne=September 3, 2019|avtor=Hardawar|at=Devindra|sáne=June 23, 2010|baspaxana=[[Glam Media|MobileBeat]]|qaralǵan sáne=June 24, 2010}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 shıǵarılǵannan bir neshe kún ótkennen keyin ayırım paydalanıwshılar tárepinen xabarlanǵan jáne bir másele — qońıraw waqtında jaqınlıq sensorınıń sezgirligi tómen bolıwı edi, sonıń nátiyjesinde bet benen sensorlı ekranǵa tiyiw qońırawlardı toqtatıw, dawısın óshirip qoyıw hám basqa nomerlerdi teriwge alıp keldi.&lt;ref name=&quot;AI prox sensor 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.appleinsider.com/articles/10/06/28/users_report_issues_with_iphone_4_proximity_sensor_during_calls.html|bet=Users report issues with iPhone 4 proximity sensor during calls|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100701222603/http://www.appleinsider.com/articles/10/06/28/users_report_issues_with_iphone_4_proximity_sensor_during_calls.html|arxivsáne=July 1, 2010|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=June 28, 2010|jumıs=[[AppleInsider]]|baspaxana=Quiller Media, Inc|qaralǵan sáne=July 7, 2010}}&lt;/ref&gt; Ayırım paydalanıwshılar, ásirese jaqtılıq tómen jaǵdaylarda, iPhone 4 te túsirilgen súwretlerde geyde kók yamasa jasıl &quot;daqlar&quot; payda bolatuǵının bildirdi. Sonday-aq, ásirese jarıqtı qollanǵanda, aq balansı menen baylanıslı mashqalalar da anıqlandı.&lt;ref name=&quot;smh 20100823&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.smh.com.au/digital-life/iphone/iphone-4-camera-rendered-useless-by-mysterious-fault-20100823-13ehb.html|first=Ben|last=Grubb|title=iPhone 4 camera rendered 'useless' by mysterious fault|date=August 23, 2010|access-date=February 21, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;macworld-cameratint&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1152434/iphone4flashissues.html|bet=Some iPhone 4 cameras have yellowing problem|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200507080441/https://www.macworld.com/article/1152434/iphone4flashissues.html|arxivsáne=May 7, 2020|avtor=Kelly|at=Heather|sáne=30 June 2010|jumıs=MacWorld|baspaxana=IDG Communications, Inc.|qaralǵan sáne=20 December 2013}}&lt;/ref&gt;

==== Antenna ====
[[Fayl:Kuba_esperantistino_fotas_per_iPhone_4.jpg|nobaý|Qız iPhone 4 penen súwretke túsirip atır, Gavana, Kuba, 2015-jıl.]]
iPhone 4 satıwǵa shıǵarılǵannan keyin aradan kóp ótpey, ayırım paydalanıwshılar telefonnıń tómengi shep tárepin uslaǵanda signal kúshiniń tómenleytuǵının xabarladı. Bul eki antennanı bólip turatuǵın eki orınnıń birin tutastırıp, signal qabıllawı tómen bolǵan ayırım aymaqlarda qońırawlardıń úziliwine alıp keldi.&lt;ref name=&quot;gizmodo reception 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5571171/iphone-4-loses-reception-when-you-hold-it-by-the-antenna-band|bet=iPhone 4 Loses Reception When Holding it By Antenna Band?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100722003653/http://gizmodo.com/5571171/iphone-4-loses-reception-when-you-hold-it-by-the-antenna-band|arxivsáne=July 22, 2010|avtor=Chen|at=Jason|sáne=June 24, 2010|baspaxana=[[Gizmodo]]|qaralǵan sáne=June 24, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TA Australia fans&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/digital-life/iphone/iphone-4-fault-fails-to-surface-for-sydney-fans-20100730-10zsp.html|title=iPhone 4 fault fails to surface for Sydney fans|date=July 31, 2010|access-date=July 31, 2010|first=Melissa|last=Singer}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BDI reception 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.blogdoiphone.com/2010/07/inedito-teste-de-recepcao-do-iphone-4-com-as-operadoras-brasileiras|bet=Teste de Recepção do iPhone 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200507080454/https://blogdoiphone.com/2010/07/inedito-teste-de-recepcao-do-iphone-4-com-as-operadoras-brasileiras/|arxivsáne=May 7, 2020|sáne=July 19, 2010|baspaxana=Blog do iPhone|qaralǵan sáne=August 9, 2010}}&lt;/ref&gt; Oǵan juwap retinde Apple kompaniyası málimleme járiyalap, tutınıwshılarǵa qońıraw etiw yamasa qabıllaw waqtında &quot;telefonnıń tómengi shep múyeshin uslawdan saqlanıw&quot; kerekligin másláhát etti.&lt;ref name=&quot;BBC holding device 1&quot;&gt;{{Cite news|last=Cellan-Jones|first=Rory|title=Apple issues advice to avoid iPhone flaw|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/8761240.stm|publisher=BBC News Online|access-date=June 25, 2010|date=June 25, 2010}}&lt;/ref&gt; Ishki dárejede, joqarı dárejeli antenna qánigesi Ruben Kabalero bas direktor Stiv Djobsqa antenna dizaynı qońırawlardıń úziliwine alıp keliwi múmkinligi haqqında táshwishin bildirgen edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2010-07-15/apple-engineer-said-to-have-told-jobs-last-year-about-iphone-antenna-flaw|title=Apple Worker Said to Tell Jobs IPhone Might Cut Calls|date=July 15, 2010|access-date=December 5, 2019}}&lt;/ref&gt;

Usı mashqalanıń nátiyjesinde, 2010-jıldıń 2-iyulinde xabar etilgenindey, bir neshe iPhone 4 paydalanıwshıları [[Apple Inc.|Apple]] hám AT&amp;T kompaniyalarına qarsı aldaw, itibarsızlıq, bilip turıp jalǵan maǵlıwmat beriw hám kemshilikli dizayn sebepli sud isin qozǵawdı jobalastırǵan. Bul huqıqıy talap huqıq firması tárepinen baslandı, olar Apple ǵa qarsı sud isine narazı iPhone 4 satıp alıwshılardı jıynaw ushın veb-sayt dúzdi.&lt;ref name=&quot;sky sued 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.sky.com/skynews/Home/Technology/iPhone-4-Apple-Is-Sued-After-Complaints-Of-Reception-Problems-With-The-New-Smartphone/Article/201007115658175|bet=iPhone 4: Apple Is Sued After Complaints Of Reception Problems With The New Smartphone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100705121853/http://news.sky.com/skynews/Home/Technology/iPhone-4-Apple-Is-Sued-After-Complaints-Of-Reception-Problems-With-The-New-Smartphone/Article/201007115658175|arxivsáne=July 5, 2010|avtor=Hewage|at=Tim|sáne=July 2, 2010|baspaxana=[[Sky News]]|qaralǵan sáne=July 4, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;yahoo sued 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://news.yahoo.com/s/nm/20100701/tc_nm/us_apple_lawsuits|bet=Consumers sue Apple over iPhone antenna problems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100705181954/http://news.yahoo.com/s/nm/20100701/tc_nm/us_apple_lawsuits|arxivsáne=July 5, 2010|avtor=Madway, Gabriel|sáne=July 1, 2010|baspaxana=[[Yahoo! News]]|qaralǵan sáne=July 4, 2010}}&lt;/ref&gt; Sol kúni keyinirek, Apple jáne bir málimleme járiyalap, &quot;signal sızıqlarınıń kúshli tómenlewiniń&quot; sebebin anıqlaǵanın bildirdi.

Apple kompaniyası kórsetiletuǵın signal sızıqları sanın esaplaw ushın qollanǵan formulasınıń &quot;pútkilley nadurıs&quot; ekenin túsindirdi. Apple bul &quot;qáteni&quot; dúzetiwge hám bir neshe hápte ishinde baǵdarlamalıq támiynat jańalanıwın shıǵarıwǵa wáde berdi. Bul qáte [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]] nan baslap orın alǵan edi. The New York Times gazetası &quot;bul uzaq waqıttan beri dawam etip kiyatırǵan mashqalanıń burın anıqlanbaǵanı tańqalarlı&quot; dep pikir bildirdi.&lt;ref name=&quot;NYT signal bars 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/07/03/technology/03apple.html|title=Apple Acknowledges Flaw in iPhone Signal Meter|last=Helft|first=Miguel|date=July 2, 2010|work=The New York Times|access-date=July 2, 2010}}&lt;/ref&gt;

Consumer Reports dáslep iPhone 4 tiń signal mashqalaları &quot;ózgeshe emes hám úlken áhmiyetke iye bolmawı múmkin&quot; dep málimledi hám signal joǵalıwı pútkil smartfon sanaatında ushırasatuǵın mashqala ekenin atap ótti. Bul sonshelli úlken mashqala edi, Apple kompaniyası saxnada rásmiy keshirim soradı. Erteńine jurnal qońırawlardıń úziliw jaǵdaylarına ushıraǵannan keyin óz poziciyasın ózgertti.&lt;ref name=&quot;CR signal issue 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-problems-dropped-calls-att-signals-bars-os-software-bugs-glitches-os-os4-iphone4-reception-problems-in.html|bet=Consumer Reports Electronics Blog: iPhone 4's supposed signal woes aren't unique, and may not be serious|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101204002618/http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-problems-dropped-calls-att-signals-bars-os-software-bugs-glitches-os-os4-iphone4-reception-problems-in.html|arxivsáne=December 4, 2010|sáne=July 2, 2010|baspaxana=Blogs.consumerreports.org|qaralǵan sáne=November 11, 2010}}&lt;/ref&gt; Jurnal baqlanatuǵın ortalıqta sınaqlar ótkizip, nátiyjelerdi aldıńǵı áwlad iPhone ları menen salıstırǵannan soń Apple kompaniyasınıń túsindirmesin qabıl etpedi. Ol tómengi shep antenna sańlaǵın jabıstırıwshı lenta menen jabıwdıń mashqalanı sheshiwdiń bir usılı ekenin atap ótti, biraq &quot;jabıstırıwshı lenta qollanbay jaqsı isleytuǵın iPhone qáleytuǵın&quot; tutınıwshılarǵa onıń ornına [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] tı satıp alıwdı usınıs etti.&lt;ref name=&quot;consumerreports1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-issue-iphone4-problems-dropped-calls-lab-test-confirmed-problem-issues-signal-strength-att-network-gsm.html|bet=Lab tests: Why Consumer Reports can't recommend the iPhone 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110219233245/http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-issue-iphone4-problems-dropped-calls-lab-test-confirmed-problem-issues-signal-strength-att-network-gsm.html|arxivsáne=February 19, 2011|sáne=July 12, 2010|baspaxana=[[Consumer Reports]]|qaralǵan sáne=July 12, 2010}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20110219233245/http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone-4-antenna-issue-iphone4-problems-dropped-calls-lab-test-confirmed-problem-issues-signal-strength-att-network-gsm.html &quot;Lab tests: Why Consumer Reports can't recommend the iPhone 4&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Jurnal jáne de iPhone 4 ti Apple tárepinen satılatuǵın hám antenna menen tikkeley baylanıstı boldırmaytuǵın ramka tárizli qaplama — Bumper menen sınap kórip, onıń mashqalanı sheshetuǵının xabarladı.&lt;ref name=&quot;CR bumper 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone4-iphone-4-bumper-case-fixes-antenna-issue-problem-signal-loss-tested-verified-consumer-reports-labs-quick-fix.html|bet=Apple's Bumper case alleviates the iPhone 4 signal-loss problem|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101204161703/http://blogs.consumerreports.org/electronics/2010/07/apple-iphone4-iphone-4-bumper-case-fixes-antenna-issue-problem-signal-loss-tested-verified-consumer-reports-labs-quick-fix.html|arxivsáne=December 4, 2010|avtor=Reynolds|at=Paul|sáne=July 13, 2010|jumıs=[[Consumer Reports]]|qaralǵan sáne=July 13, 2010}}&lt;/ref&gt; CNN Consumer Reports tiń az muǵdardaǵı duct tape tiń iPhone 4 tiń qońırawlar úzilisi mashqalasın nátiyjeli túrde sheshkenin tastıyıqlaǵan málimlemesin qaytaladı.&lt;ref name=&quot;CNN duct tape fix 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnn.com/2010/TECH/mobile/07/13/iphone.4.duct.tape/index.html?hpt=C1|bet=Got an iPhone 4? You may need duct tape|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100717043712/http://www.cnn.com/2010/TECH/mobile/07/13/iphone.4.duct.tape/index.html?hpt=C1|arxivsáne=July 17, 2010|avtor=Sutter|at=John D.|sáne=July 13, 2010|jumıs=CNN|baspaxana=Warner Bros. Discovery, Inc|qaralǵan sáne=July 13, 2010}}&lt;/ref&gt;

2010-jılı 16-iyulde, jurnalistler ushın Apple kompaniyasınıń antenna dizayn laboratoriyasına jeke sayaxattı óz ishine alǵan baspasóz konferenciyasında, [[Stiv Djobs]] Apple kompaniyasınıń barlıq iPhone 4 iyelerine antenna mashqalasın sheshiwge járdem beriw ushın biypul qaplama beriwin hám álleqashan Bumper satıp alǵan paydalanıwshılarǵa qarjını qaytarıp beriwin járiyaladı. Biypul qaplama usınısı 2010-jıldıń 30-sentyabrine shekem jaramlı bolıp, sol waqıtta Apple jaǵdaydı qayta bahalaytuǵın edi.&lt;ref name=&quot;NYT free cases 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/07/17/technology/17apple.html|title=Apple Offers Free Cases to Address iPhone Issue|date=July 16, 2010|access-date=February 24, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MSNSC free bumpers 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/id/38263228|bet=Apple gives free bumpers to all iPhone 4 owners|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141228230643/http://www.nbcnews.com/id/38263228/|arxivsáne=December 28, 2014|avtor=Rothman|at=Wilson|sáne=July 17, 2010|jumıs=[[NBC News]]|qaralǵan sáne=July 17, 2010}}&lt;/ref&gt; Biypul qaplama alıw ushın, iyeler 2010-jıldıń 22-iyulınan 30-sentyabrine shekem [[App Store]] da ornatılǵan arnawlı qosımsha arqalı tilek-ótinish ete alatuǵın edi. Djobs jáne de Apple niń barlıq telefon iyeleri ushın jetkilikli Bumper islep shıǵara almaytuǵının, biraq jetkizip beriw dereklerin izlestirip, hár túrli qaplamalardı usınıs etetuǵının bildirdi.&lt;ref name=&quot;Apple offers free iPhone 4 cases&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple offers free iPhone 4 cases|url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-10665424|publisher=BBC News Online|access-date=July 19, 2010|date=July 16, 2010}}&lt;/ref&gt; sonıń menen bir qatarda, Djobs AppleCare niń maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, barlıq iPhone 4 paydalanıwshılarınıń tek 0.55 procenti ǵana bul mashqala boyınsha kompaniyaǵa shaǵım etkenin, al Apple ǵa qaytarılǵan telefonlar sanı 1.7 procent ekenin — bul telefonnıń birinshi ayında qaytarılǵan iPhone 3GS modelleriniń sanınan 4.3 procent az ekenin keltirip ótti.&lt;ref name=&quot;Apple offers free iPhone 4 cases&quot; /&gt;

Consumer Reports bul sheshimniń turaqlı emes ekenin, biraq jaqsı birinshi qádem ekenin atap ótti.&lt;ref name=&quot;CNN bumper fix 1&quot;&gt;{{Cite news|last=Sutter|first=John D.|url=http://www.cnn.com/2010/TECH/mobile/07/16/consumer.reports.iphone.case|title=Bumper and all, Consumer Reports still doesn't recommend iPhone 4|publisher=CNN|date=July 17, 2010|access-date=July 17, 2010}}&lt;/ref&gt;  Degen menen, Djobs mashqalanı sheshiwdiń anıq waqtın kórsetpegenlikten hám biypul bumper usınısı tek waqtınsha sheshim bolǵanlıqtan, PC World iPhone 4 ti óziniń &quot;Eń jaqsı 10 mobil telefon&quot; diziminen alıp taslawǵa hám oǵan kútiw rejimindegi reyting beriwge qarar etti.&lt;ref name=&quot;PCW re-rated 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/201320/iphone_4_why_weve_reconsidered_its_rating.html|bet=iPhone 4: Why We've Reconsidered Its Rating|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101125215639/http://www.pcworld.com/article/201320/iphone_4_why_weve_reconsidered_its_rating.html|arxivsáne=November 25, 2010|avtor=Mies|at=Ginny|sáne=July 17, 2010|baspaxana=PC World|qaralǵan sáne=July 17, 2010}}&lt;/ref&gt;

Antenna mashqalasına baylanıslı unamsız media dıqqatına qaramastan, ChangeWave Research kompaniyasınıń 2010-jıldıń avgust ayındaǵı sorawnamasına sáykes, iPhone 4 paydalanıwshılarınıń 72 procenti óz iPhone 4 inen &quot;júdá qanaatlanǵanın&quot; bildirgen.&lt;ref name=&quot;PCW users satisfied 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/202625/survey_most_iphone_4_users_very_satisfied.html?tk=hp_blg|bet=Survey: Most iPhone 4 Users 'Very Satisfied'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100915102445/http://www.pcworld.com/article/202625/survey_most_iphone_4_users_very_satisfied.html?tk=hp_blg|arxivsáne=September 15, 2010|sáne=August 5, 2010|baspaxana=PCWorld|qaralǵan sáne=November 11, 2010}}&lt;/ref&gt; GSM iPhone 4 2013-jıldıń sentyabr ayında óndiristen alıp taslanǵanǵa shekem ózgerissiz satılıwın dawam etti, al CDMA iPhone 4 hám barlıq iPhone 4S modelleri bul mashqalanıń júz beriwiniń aldın alıw ushın jetilistirilgen antenna dizaynına iye boldı.

== Kosmostaǵı iPhone-lar ==
2011-jılı arnawlı qosımsha menen támiyinlengen eki iPhone 4 qurılması Xalıqaralıq kosmos stanciyasına STS-135 missiyasında kosmos kemesi menen alıp barıldı.&lt;ref name=&quot;paul2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/230166/apples_iphone_4_hired_as_tricorder_for_space_station.html#tk.mod_rel|bet=Apple's iPhone 4 Hired as Tricorder for Space Station|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200507080636/https://www.pcworld.com/article/230166/apples_iphone_4_hired_as_tricorder_for_space_station.html#tk.mod_rel|arxivsáne=May 7, 2020|avtor=Paul|at=Ian|sáne=June 13, 2011|jumıs=PCWorld|baspaxana=IDG Communications, Inc.|qaralǵan sáne=November 29, 2015}}&lt;/ref&gt; Qurılmalar sensorlar hám arnawlı qosımshadan paydalanıp, hár túrli tájiriybelerde qollanıldı.&lt;ref name=&quot;paul2&quot; /&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:IPhone]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>idgy97kyijf8elqbjcwyh5l6lldzcps</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 4s</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21250</id>
    <revision>
      <id>120938</id>
      <parentid>99755</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (6),  –  →  —  (21) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120938</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53420" sha1="0dth95juu2gum1fk96dtwxh52l3fls6" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+IPhone 4s
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_4S_logo.svg|64x64 nükte]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_4S_No_shadow.png|328x328px]]&lt;div class=&quot;infobox-caption&quot;&gt;Qara iPhone 4s&lt;/div&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
!Túri
|[[Smartfon]]
|-
!Áwladı
|4-shi
|-
!Dáslepki shıǵarılǵan waqtı
|14-oktyabr, 2011-jıl 
|-
!Aymaqlar boyınsha jetkilikligi
|14-oktyabr, 2011-jıl
28-oktyabr, 2011-jıl

11-noyabr, 2011-jıl

25-noyabr, 2011-jıl

16-dekabr, 2011-jıl

13-yanvar, 2012-jıl

27-yanvar, 2012-jıl
|-
!Óndiristen alıp taslanǵan waqtı 
|9-sentyabr, 2014-jıl (Hindistannan tısqarı)
17-fevral, 2016-jıl; 8 jıl burın (Hindistanda)
|-
!Satılǵan danası
|Dáslepki satıwdıń birinshi úsh kúninde tórt million (14-17 oktyabr, 2011-jıl); ulıwma 60+ millionnan aslam
|-
!'''Aldıńǵı model'''
|[[IPhone 4|iPhone 4]]
|-
!'''Keyingi model'''
|[[IPhone 5|iPhone 5]]
|-
!'''Baylanıslı model'''
|iPod Touch (5-áwlad)
|-
!Úylesimli tarmaqlar
|GSM, CDMA, 3G, 3G+, HSUPA
|-
!Forması
|Jalpaq 
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |'''Ólshemleri'''
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;div style=&quot;margin:0px;&quot;&gt;
115.2 mm (4.54 dyuym) biyikligi

58.6 mm (2.31 dyuym) eni
9.3 mm (0.37 dyuym) qalıńlıǵı&lt;/div&gt;
|-
!'''Salmaǵı'''
|140 g (4.9 unciya) 
|-
![[Operaciyalıq sistema]]
|Dáslepki: iOS 5.0
Sońǵı: iOS 9.3.6, shıǵarılǵan 22-iyul, 2019-jıl
|-
!Sistema-chip
|Eki yadrolı Apple A5 
|-
!Yad
|512 MB DDR2 RAM 
|-
!Saqlaw ornı
|8, 16, 32, yamasa 64 GB 
|-
!'''Batareya'''
|3.7 V, 5.3 Vt/saat (~1430 mAch) Litiy-ion batareyası 
|-
!Artqı kamera
|Sony Exmor R IMX145  8 MP artqı jaqtılatılǵan sensor
HD video (1080p) 30 kadr/sekundta

IQ filtr

f/2.4 diafragma

5 elementli linza

Súwret signalın qayta islewshi (A5 chipine qurılǵan)

Betti anıqlaw (tek fotosúwretler ushın)

Súwretti turaqlastırıw
|-
!'''Aldıńǵı kamera'''
|0.3 MP VGA (480p)
|-
!'''Displey'''
|3.5 dyuym (89 mm) diagonal 3:2 qatnas formatı keń ekran
LED jaqtılandırılǵan IPS TFT LCD

960×640 ajıratımlılıq, 326 ppi

800:1 kontrast qatnası (tipik)

500 kd/m2 maksimal jaqtılıq (tipik)

Barmaq izi qaldırmaytuǵın oleofob qaplama aldıńǵı hám artqı áynekte
|-
!'''Dawıs'''
|Bir dinamik
3.5 mm TRRS, 20 Gc den 20 kGc ge shekem jiyilik juwabı (ishki, garnitura)
|-
!Jalǵanıw
|Wi-Fi (802.11 b/g/n) (tek 2.4 GGc)
Bluetooth 4.0

Birgelesken GSM/CDMA antennası: tórt diapazonlı GSM/GPRS/EDGE&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt; (800 850 900 1,800 1,900 MGc)

Tórt diapazonlı UMTS/HSDPA/HSUPA

(800 850 900 1,900 2,100 MGc) (800 MGc járiyalanbaǵan)

Eki diapazonlı CDMA/EV-DO Rev. A (800 1,900 MGc)

GLONASS, Global Poziciyalaw Sisteması (GPS)
|-
!Maǵlıwmat kirgiziw qurılmaları
|multisensorlı displey
Qos mikrofon

3 kósherli giroskop

3 kósherli akselerometr

Cifrlı kompas

Jaqınlıq sensorı

Qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Veb-sayt
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;span class=&quot;url&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20111121122554/http://www.apple.com/iphone/ Apple — iPhone 4s — Házirgi waqıtqa shekemgi eń tańqalarlıq iPhone.] Wayback Machine arxivinde (21-noyabr, 2011-jılı saqlanǵan)&lt;/span&gt;
|}
'''iPhone 4s''' — bul [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan hám bazarǵa usınılǵan [[smartfon]]. Bul [[IPhone|iPhone]] smartfonlar tarmaǵınıń besinshi áwladı bolıp, [[IPhone 4|iPhone 4]] modelinen keyin hám [[IPhone 5|iPhone 5]] modelinen aldın shıǵarılǵan. Ol 2011-jıldıń 4-oktyabrinde Apple kompaniyasınıń Kupertinodaǵı keńsesinde járiyalanǵan hám Apple kompaniyasınıń burınǵı bas direktorı hám tiykarshısı [[Stiv Djobs|Stiv Djobstıń]] ómiriniń aqırǵı kúnlerinde járiyalanǵan sońǵı Apple ónimi boldı. Stiv Djobs kelesi kúni [[Stiv Djobs|qaytıs boldı]].

Buyırtpalar 2011-jılı 7-oktyabrden baslap qabıl etile basladı, al dúkanlarda satılıwı 2011-jıldıń 14-oktyabrinde [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]], [[Avstraliya]], [[Kanada]], [[Ullı Britaniya|Ullıbritaniya]], [[Franciya]], [[Germaniya]] hám [[Yaponiya|Yaponiyada]] baslandı. Satıwlar aldıńǵı modelge salıstırǵanda joqarı boldı: buyırtpa beriw baslanǵannan keyingi birinshi 24 saatta bir millionnan aslam, al dúkanlarda satıla baslanǵannan keyingi dáslepki tórt kúnde tórt millionnan aslam satıldı. Keyingi bir neshe ay dawamında 28-oktyabrde qosımsha 22 mámleketti óz ishine alǵan dúnya júzlik keńeyiw ámelge asırıldı.

Bul iPhone &quot;4s&quot; dep ataldı, bunda &quot;s&quot; háribi Siri degendi ańlatadı. Siri — bul dáslep tek 4s modeli ushın ǵana jaratılǵan, keyin Apple kompaniyasınıń keleshektegi ónimlerine de qosılǵan aqıllı jeke járdemshi. iPhone 4 modeli sırtqı dizaynınıń kópshilik bólegin saqlap qalǵan 4s modeli ishki tárepten úlken jańalanıwlarǵa iye boldı, sonıń ishinde Apple A5 processorı hám 1080p sapada video túsiriw múmkinshiligine iye 8-megapikselli kamera bar. Ol [[iOS 5]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] menen shıǵarıldı. [[IOS|iOS]] — bul Apple kompaniyasınıń [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] besinshi tiykarǵı versiyası bolıp, ol iCloud, iMessage, Bildiriwler Orayı, Esletpeler hám Twitter integraciyası sıyaqlı jańa qásiyetlerdi óz ishine aldı.

iPhone 4s jaqsı qabıl etildi. Sınshılar Siri, jańa kamera hám islew tezligin aldıńǵı modelge salıstırǵanda áhmiyetli artıqmashılıqları sıpatında atap ótti. 2012-jıldıń 12-sentyabrinde iPhone 5 modeliniń shıǵıwı menen Apple kompaniyasınıń joqarı klasstaǵı smartfonı retinde onıń ornın bastı. 16 GB iPhone 4s tómenletilgen bahada satılıwda qaldı, al 32 hám 64 GB modelleriniń satılıwı toqtatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/12/09/12/16gb_iphone_4s_drops_to_99_8gb_iphone_4_free_with_contract|bet=16GB iPhone 4s drops to $99, 8GB iPhone 4 free with contract|sáne=September 12, 2012|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=15 October 2022}}&lt;/ref&gt; 16 GB 4s modeli de 2013-jıldıń sentyabr ayında [[İPhone 5c|iPhone 5C]] hám [[İPhone 5s|iPhone 5S]] modelleriniń shıǵıwı menen satılıwdan alınıp taslandı hám onıń ornına 8 GB model shıǵarıldı, ol AQSHta shártnama tiykarında biypul usınıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/remember-the-iphone-4s-apple-makes-it-an-8gb-freebie/|bet=Remember the iPhone 4s? Apple makes it an 8GB freebie|avtor=Cheng|at=Roger|til=en|jumıs=CNET}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s 2014-jıldıń 9-sentyabrinde iPhone 6 járiyalanǵannan soń rásmiy túrde óndiristen shıǵarıldı, biraq rawajlanıp atırǵan bazarlar ushın óndiris 2016-jıldıń 17-fevralına shekem dawam etti. Óz jasaw dáwiri dawamında iPhone 4s eń kóp satılǵan iPhone modelleriniń biri boldı hám iOS operaciyalıq sistemasınıń bes tiykarǵı versiyasın qollaǵan birinshi iPhone boldı: [[IOS 5|iOS 5]], [[IOS 6|iOS 6]], [[IOS 7|iOS 7]], [[IOS 8|iOS 8]] hám [[IOS 9|iOS 9]] (iPad 2 bolsa [[IOS 4|iOS 4]] ten [[IOS 9|iOS 9]] ǵa shekem qollandı).

4s — Apple kompaniyasınıń 30 kontaktlı jalǵaǵıshına iye bolǵan sońǵı iPhone, sebebi iPhone 5 te ol tolıǵı menen cifrlı Lightning jalǵaǵıshı menen almastırıldı.

== Óndiris hám shıǵarılıwı ==
[[Fayl:Apple_Headquarters_in_Cupertino.jpg|solğa|nobaý|&quot;Let's Talk iPhone&quot; ilajı kópshilik [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] emes ilajlar ótkeriletuǵın Yerba Buena kórkem-óner orayınıń ornına Apple keńsesinde ótkerildi.]]
2011-jıldıń may ayında-aq, iPhone 4s haqqında ayırım ashılǵan maǵlıwmatlarda onıń &quot;iPhone 4s&quot; atı, Apple A5 processorı, HSDPA, jańa kamerası hám Sprint tárepinen qollap-quwatlanıwı haqqında durıs maǵlıwmatlar bar edi.&lt;ref name=&quot;apple&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=iPhone 4s — Technical Specifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070714051039/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=July 14, 2007|sáne=October 14, 2011|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=April 23, 2012}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nbcnews.com/id/wbna43050201|title=Rumors: Next iPhone called 4s, won't have 4G|date=May 16, 2011|access-date=October 6, 2018}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s Kaliforniyanıń Kupertino qalasındaǵı Apple kampusında 2011-jıldıń 4-oktyabr kúni ótkerilgen Apple kompaniyasınıń &quot;Let's Talk iPhone&quot; prezentaciyasında kópshilikke usınıldı. Bul prezentaciya Tim Kuktıń sol jılı Verizon prezentaciyasınan keyingi birinshi prezentaciyası edi. Sonday-aq bul Kuktıń densawlıǵı jamanlasıp atırǵan hám prezentaciyadan bir kún keyin qaytıs bolǵan Apple kompaniyasınıń tiykarshısı [[Stiv Djobs|Stiv Djobssız]] ótkergen birinshi prezentaciyası boldı. Wired basılımınıń jurnalisti Tim Karmodi Kuktı kompaniya jetiskenliklerine itibar qaratqanı ushın maqtap, onı &quot;global biznes oylawshısı&quot; hám &quot;talapshań basshı&quot; dep atadı.

2011-jıldıń 4-oktyabr kúni Apple kompaniyası tárepinen shólkemlestirilgen &quot;Let's Talk iPhone&quot; is ilajında, Mayk Kapps iPhone 4s telefonında Epic Games kompaniyasınıń Infinity Blade oyınınıń jańa versiyası Infinity Blade II oyının kórsetti. Kapps bul oyında Epic Games kompaniyasınıń Unreal Engine 3 grafikalıq sisteması qollanılǵanın hám [[Xbox 360]] konsolindegi Gears of War 3 oyınındaǵı sıyaqlı grafikalıq texnologiyalar paydalanılǵanın maqtanısh penen atap ótti.

Apple kompaniyasınıń kelesi áwlad smartfonı haqqında, sonıń ishinde hár qıylı texnikalıq ózgeshelikleri hám kútilgen &quot;iPhone 5&quot; atı haqqındaǵı boljawlar onıń kópshilikke usınılıwına shekemgi dáwirde keń tarqalǵan edi. iPhone 4s járiyalanǵannan keyin, iPhone 5 modeliniń shıǵıwı kútilgeni sebepli, bazı bir ǵalaba xabar quralları tárepinen úmitsizlendiriwshi jańalıq sıpatında qabıl etildi.&lt;ref name=&quot;vangrove&quot; /&gt;

iPhone 4 CDMA modeli menen iPhone 4s arasında, iPhone 4s modelinde SIM karta slotınıń bar bolıwınan basqa sırtqı kórinisinde ayırmashılıqlar joq bolǵan. Barlıq ózgerisler ishki qurılısında boldı (iPhone 4 GSM modeli menen iPhone 4s arasında azǵana sırtqı ayırmashılıqlar bar edi, sebebi bunday ayırmashılıqlar iPhone 4 modeliniń CDMA hám GSM versiyaları arasında da bar bolǵan).

2013-jıldıń 10-sentyabr kúni iPhone 4s ataması iPhone 4s etip qayta stillendi, bunda 's' háribiniń kishi hárip penen jazılıwı jańadan járiyalanǵan [[IPhone 5s|iPhone 5s]] hám [[IPhone 5c|iPhone 5c]] modelleriniń atamalarına sáykes keltirildi. Bul Apple kompaniyası ushın ádetten tıs jaǵday edi, sebebi 2009-jılı [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] modelinen baslap úlken 'S' háribinen paydalanılǵan.&lt;ref name=&quot;4Slowercase&quot;&gt;{{Cite news|title=Ruminating about Apple's Lowercase Letters|date=September 11, 2013|publisher=TidBITS Publishing Inc.|url=https://tidbits.com/2013/09/11/ruminating-about-apples-lowercase-letters/|access-date=May 8, 2023}}&lt;/ref&gt;

2014-jıl 9-sentyabr kúni iPhone 6 hám iPhone 6 Plus modelleri járiyalanǵannan keyin iPhone 4s modeli rásmiy túrde óndiristen toqtatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://9to5mac.com/2014/09/09/apples-plans-for-the-iphone-5s-iphone-5c-iphone-4s/|bet=Apple's plans for the iPhone 5s, iPhone 5c, &amp; iPhone 4s — 9to5Mac|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140910195544/http://9to5mac.com/2014/09/09/apples-plans-for-the-iphone-5s-iphone-5c-iphone-4s/|arxivsáne=September 10, 2014|sáne=September 9, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=September 9, 2014}}&lt;/ref&gt; Degen menen, 4s modeli rawajlanıp kiyatırǵan bazarlar ushın 2016-jıldıń 17-fevral kúnine shekem óndirilіwin dawam etti.

2016-jıldıń 13-sentyabr kúni iOS 10 operaciyalıq sisteması shıǵarılǵannan soń, Apple kompaniyası iPhone 4s ushın texnikalıq qollap-quwatlawdı toqtattı, sóytip iOS 9 versiyası bul qurılma ushın sońǵı úlken iOS versiyası bolıp qaldı.
{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot;
! colspan=&quot;6&quot; |Satıwǵa shıǵarılǵan sáneleri:
|-
!14-oktyabr, 2011-jıl
!28-oktyabr, 2011-jıl
!11-noyabr, 2011-jıl
!25-noyabr, 2011-jıl
!16-dekabr, 2011-jıl
!13-yanvar, 2012-jıl
|- valign=&quot;top&quot;
|Avstraliya
Kanada

Franciya

Germaniya

Yaponiya

Ullıbritaniya

Amerika Qurama Shtatları
|Avstriya
Belgiya

Chexiya Respublikası

Daniya

Estoniya

Finlyandiya

Vengriya

Irlandiya

Italiya

Latviya

Lixtenshteyn

Litva

Lyuksemburg

Meksika

Niderlandiya

Norvegiya

Singapur

Slovakiya

Sloveniya

Ispaniya

Shveciya

Shveycariya
|Albaniya
Armeniya

Bolgariya

El-Salvador

Greciya

Gvatemala

Gonkong

Malta

Chernogoriya

Jańa Zelandiya

Panama

Polsha

Portugaliya

Rumıniya

Qubla Koreya

(shártnamasız)
|Kolumbiya
Xorvatiya

Indiya

Moldova
|Baxreyn
Braziliya

Chili

Izrail

Kuveyt

Malayziya

Filippin

Rossiya

Saud Arabstanı

Qubla Afrika

Tayvan

Tailand

Túrkiya

Birlesken Arab Ámirlikleri
|Angilya
Antigua hám Barbuda

Boliviya

Botsvana

Britaniya Virgin atawları

Kamerun

Kayman atawları

Oraylıq Afrika Respublikası

Qıtay

Dominika

Dominikan Respublikası

Ekvador

Grenada

Guam

Gvineya

Pil súyegi Jaǵalawı

Yamayka

Iordaniya

Keniya

Livan

Madagaskar

Mali

Mavrikiy

Niger

Senegal

Sent-Vinsent hám Grenadinler

Trinidad hám Tobago

Tyorks hám Kaykos arallarıı

Uganda

Venesuela
|}

== Programmalıq támiynat ==
[[Fayl:IPhone_4S_unboxing_17-10-11.jpg|alt=The screen shown when the user first purchases an iPhone 4s. It is the setup screen.|solğa|nobaý|iPhone 4s dúzilis ekranı — bul aktivlestiriw ushın iTunes-ke qosılıwdı talap etpeytuǵın birinshi iPhone, sebebi iOS 5 iCloud sıyaqlı jańa qásiyetlerdi kirgizedi.]]
iPhone 4s, basqa iPhone-lar sıyaqlı, Apple kompaniyasınıń [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sisteması]] [[IOS|iOS]]-ti paydalanadı.&lt;ref name=&quot;iosapple&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/|bet=Apple — iOS 5 — 200+ new features for iPad, iPhone, and iPod touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140908012302/http://www.apple.com/ios/|arxivsáne=September 8, 2014|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=April 8, 2012}}&lt;/ref&gt; iOS [[paydalanıwshı interfeysi]] tikkeley basqarıw koncepciyasına tiykarlanǵan bolıp, kóp sensorlı háreketlerdi qollanadı. Interfeysti basqarıw elementleri slayderler, óshirip-jandırǵıshlar hám túymelerden ibarat. Paydalanıwshı kirgizgen maǵlıwmatlarǵa juwap dárhal bolıp, suyıq interfeysti támiyinleydi.&lt;ref name=&quot;iphone4smanual&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://manuals.info.apple.com/en_US/iphone_user_guide.pdf|bet=iPhone User Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120308105745/http://manuals.info.apple.com/en_US/iPhone_User_Guide.pdf|arxivsáne=March 8, 2012|sáne=May 7, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=May 20, 2012}}&lt;/ref&gt; Operaciyalıq sistema menen óz-ara tásir etiw sıpırıw, basıw, qısıw hám keri qısıw sıyaqlı háreketlerdi óz ishine aladı, olardıń hár biri iOS operaciyalıq sisteması hám onıń kóp sensorlı interfeysi kontekstinde belgili anıqlamalarǵa iye.

Ishki akselerometrler geypara qosımshalar tárepinen qurılmanı silkiwge (bir ulıwma nátiyje — biykar etiw buyrıǵı) yamasa onı úsh ólshemde aylandırıwǵa (bir ulıwma nátiyje — portret rejiminen landshaft rejimine ótiw) juwap beriw ushın paydalanıladı.&lt;ref name=&quot;iphone4smanual&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://manuals.info.apple.com/en_US/iphone_user_guide.pdf|bet=iPhone User Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120308105745/http://manuals.info.apple.com/en_US/iPhone_User_Guide.pdf|arxivsáne=March 8, 2012|sáne=May 7, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=May 20, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20120308105745/http://manuals.info.apple.com/en_US/iPhone_User_Guide.pdf &quot;iPhone User Guide&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

iPhone 4s dáslep 2011-jılı 12-oktyabrde shıǵarılǵan iOS 5.0 menen jetkerildi, bul qurılmanıń shıǵarılıwınan eki kún burın edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=iPhone 4s review — Interface|publisher=[[TechRadar]]|date=December 8, 2011|url=http://www.techradar.com/au/reviews/phones/mobile-phones/iphone-4s-1031754/review/2#articleContent|access-date=December 28, 2012}}&lt;/ref&gt; 2024-jıldıń dekabr ayına kelip, qurılma iOS 9-ǵa shekem jańartılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/whats-new/|bet=iOS 9 — What's New|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131101174222/https://www.apple.com/ios/whats-new/|arxivsáne=November 1, 2013|sáne=September 19, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 19, 2012}}&lt;/ref&gt;

Ol óziniń internet baylanısın WiFi, Bluetooth yamasa USB arqalı bólisip, xotspot sıpatında isley aladı,&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ipad/features/|bet=The new iPad: It's a Breakthrough because it features are.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110316162215/http://www.apple.com/ipad/features/|arxivsáne=March 16, 2011|sáne=March 7, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=March 11, 2012}}&lt;/ref&gt; sonday-aq [[App Store]]-ǵa kiriwge imkaniyat beredi, bul Apple tárepinen islep shıǵılǵan hám saqlanatuǵın iOS ushın cifrlı qosımshalardı tarqatıw platforması. Bul xızmet paydalanıwshılarǵa Xcode hám iOS SDK járdeminde islep shıǵılǵan hám Apple arqalı járiyalanǵan qosımshalardı iTunes Store-dan kóriw hám júklep alıwǵa imkaniyat beredi.

iPhone 4s muzıka, filmler, telekórsetiwler, elektron kitaplar, audio kitaplar hám podkastlardı oynata aladı hám óziniń media kitapxanasın qosıqlar, artistler, albomlar, videolar, pleylistler, janrlar, kompozitorlar, podkastlar, audio kitaplar hám toplamlar boyınsha sáykeslestire aladı. Opciyalar bárhama alfavit tártibinde kórsetiledi, tek pleylistler bunnan tısqarı bolıp, olar iTunes-taǵı tártibin saqlaydı.&lt;ref name=&quot;music4s&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|bet=Apple — iPhone 4s — Hear your favorite music everywhere you go.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120902104402/http://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|arxivsáne=September 2, 2012|sáne=October 11, 2011|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt; iPhone 4s paydalanıwshılarǵa óz tańlawın basıw ushın kóp orın beriwshi úlken shriftti qollanadı. Paydalanıwshılar Cover Flow rejimine kiriw ushın qurılmasın gorizontal túrde landshaft rejimine buray aladı. iTunes-taǵı sıyaqlı, bul funkciya hár qıylı albom muqabaların fotosúwret kitapxanası arqalı aylandırıp kórsetedi. Aylandırıw ekranda barmaqtı sıypaw arqalı ámelge asırıladı. Sonıń menen bir qatarda, treklerdi irkiw, oynatıw, ótkizip jiberiw hám qaytalaw ushın garnitura basqarıw elementleri qollanılıwı múmkin. 4s modelinde dawıs qosılǵan Apple Earphones járdeminde ózgertiliwi múmkin, al Dawıslı basqarıw funkciyası trekti anıqlaw, pleylisttegi yamasa belgili bir artisttiń qosıqların oynatıw yamasa Genius pleylistin jaratıw ushın qollanılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;music4s&quot; /&gt;

iPhone 4s Siri dep atalatuǵın jańa avtomatlastırılǵan dawıslı basqarıw sistemasın usındı,&lt;ref name=&quot;gizmodo&quot;&gt;{{Cite news|last=Diaz|first=Jesus|title=New Apple iPhone 4s: All the Information|publisher=[[Gizmodo]]|date=October 4, 2011|url=https://gizmodo.com/5846504/new-apple-iphone-all-the-information|access-date=April 24, 2012}}&lt;/ref&gt; ol paydalanıwshıǵa iPhone-ǵa buyrıqlar beriwge múmkinshilik beredi, qurılma bolsa olardı orınlap, juwap qaytara aladı. Mısalı, &quot;Hawa rayı qanday boladı?&quot; degen iPhone buyrıǵına &quot;Búgin hawa rayı bulıtlı hám jawın-shashınlı boladı, temperatura 54 gradusqa deyin tómenleydi&quot; degen sıyaqlı juwap payda boladı. Bul buyrıqlar ádewir ózgerip turıwı múmkin hám smartfonnıń derlik hár bir qosımshasın basqara aladı. Berilgen buyrıqlar anıq bolıwı shárt emes hám [[Tábiyiy tildi qayta islew|tábiyiy tilde]] qollanılıwı múmkin. Siri-ge úy túymesin qısqa waqıt basıp turıw arqalı kiriwge boladı (ádettegi funkciyanı paydalanıwǵa salıstırǵanda). Apple video xabarlarında kórsetilgenindey, Siri-diń tásiri sonnan ibarat, ol adamlarǵa mashina aydap baratırǵanda, sport penen shuǵıllanǵanda yamasa qolları bos emes waqıtta qurılma funkciyaların paydalanıwdı ádewir ańsatlastıradı.&lt;ref name=&quot;vangrove&quot;&gt;{{Cite news|last=Grove|first=Jennifer Van|title=iPhone 4s: 4 Reasons to Upgrade|publisher=[[Mashable]]|date=October 4, 2011|url=http://mashable.com/2011/10/04/iphone-4s-upgrade/|access-date=October 23, 2011}}&lt;/ref&gt; Bul jáne de oqıwda, kóriwde yamasa jazıwda qıyınshılıq kóretuǵın adamlarǵa smartfondı ańsat paydalanıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref name=&quot;vangrove&quot; /&gt;

iPhone 4s-te xabar jazıw dawıslı járdemshi arqalı ámelge asırılıwı múmkin, ol sóylewdi tekstke aylandırıwǵa múmkinshilik beredi. Ádettegi xabar jazıwdan tısqarı, iPhone 4s-tegi xabar almasıw iMessage arqalı qollap-quwatlanadı, bul arnawlı tez xabar almasıw baǵdarlaması hám xızmeti bolıp, basqa Apple iOS 5 ónimlerine sheksiz xabar jiberiwge múmkinshilik beredi. Bul xabarlarǵa media fayllardı qosıwdı, qurılmanıń dawıs penen basqarılatuǵın baǵdarlamalıq járdemshisi menen integraciyanı hám jiberilgen xabarlar ushın oqılǵanlıǵı haqqında bildiriwlerdi qollap-quwatlaydı. Kompyuterge maǵlıwmat kiriw kóp sensorlı ekranda kórsetilgen klaviatura arqalı yamasa mikrofonǵa sóylew arqalı dawıstı tekstke aylandırıw jolı menen ámelge asırıladı. Kiritilgen tekst boljawshı hám usınıs beriwshi baǵdarlama, sonday-aq orfografiya tekseriwshi arqalı qollap-quwatlanadı, oǵan Shveycariya francuz tili sıyaqlı kóplegen regional dialektler kiredi.&lt;ref name=&quot;4s&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=Apple iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070714051039/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=July 14, 2007|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=October 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

Járiyalaw waqtında iPhone 4s-tiń kóplegen tillerdi qollap-quwatlawı jobalastırılǵan edi. Hár túrli funkciyalar hár qıylı til talaplarına iye, mısalı, klaviaturalar sóz boljawshı hám orfografiya tekseriwshi menen salıstırǵanda, oǵan úlken sózlik kerek boladı. Tillerdi qollap-quwatlaw qurılmanıń islep shıǵarılǵan iOS 5 operaciyalıq sistemasına baylanıslı, biraq bul bárqulla emes. Siri cifrlı járdemshisi dáslepki shıǵarılıwında francuz, inglis hám nemis tillerin qollap-quwatlaǵan. Ol kóp sensorlı displey tárepinen qollap-quwatlanatuǵın baǵdarlamalıq támiynatqa tiykarlanǵan klaviaturanı paydalanǵanlıqtan, fizikalıq ózgerisler kirgizbesten kóplegen hár qıylı klaviatura jaylasıwların qollap-quwatlay aladı. iPhone 4s bir waqıttıń ózinde hár túrli tiller hám jazıwlardı kórsete aladı.

2012-jılı 19-sentyabrde iOS 6 iPhone 4s hám basqa da sáykes keletuǵın iOS qurılmalarına hawa arqalı (OTA) jańalaw paketi retinde shıǵarıldı. Apple kompaniyasınıń aytıwınsha, jańalaw 200 jańa funkciya hám ózgerislerdi óz ishine alǵan, olardıń qatarında jańa karta qosımshası (Apple Maps dep atalǵan), [[Facebook]] integraciyası hám Passbook qosımshası bar edi, bul qosımsha paydalanıwshılarǵa ózleriniń kuponların, miniw biletlerin hám basqa biletlerin cifrlı túrde saqlawǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/whats-new/#passbook|bet=iOS 6 — Passbook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131101174222/https://www.apple.com/ios/whats-new/#passbook|arxivsáne=November 1, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=December 28, 2012}}&lt;/ref&gt; 2013-jılı 18-sentyabrde Apple iOS 7 ni shıǵardı, biraq AirDrop hám CarPlay sıyaqlı jańa qurılmalarǵa shıǵarılǵan ayırım funkciyalar iPhone 4s te qollap-quwatlanbadı. iPhone 4s sonday-aq 2014-jılı 17-sentyabrde shıǵarılǵan iOS 8 di de iske túsire aladı. Eski apparatlıq támiynatqa baylanıslı, iPhone 4S Apple Watch penen úylesimli emes edi.

2015-jılı 8-iyunda Apple [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] de iPhone 4s tiń iOS 9 dı qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı. Bul onı iOS tiń bes tiykarǵı versiyasın qollap-quwatlaytuǵın birinshi iPhone hám iPad 2 den keyin bes tiykarǵı versiyanı qollap-quwatlaytuǵın ekinshi iOS qurılması etti. 2015-jılı 22-dekabrde Apple iOS 9 benen iPhone 4s qurılmaların bilip turıp ásteletkeni ushın toparlıq shaǵımǵa ushıradı. Bul shaǵım 2022-jılı sheshildi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Fathi|first1=Sami|title=Apple Reaches Settlement to Pay $15 to Some iPhone 4S Owners Who Experienced Buggy Performance After iOS 9 Update|url=https://www.macrumors.com/2022/05/05/apple-settlement-iphone-4s-owners/|access-date=21 February 2024|work=MacRumors|date=5 May 2022|language=en}}&lt;/ref&gt;

2016-jılı 13-iyunda Apple kompaniyası iPhone 4s tiń apparatlıq támiynat sheklewleri sebepli iOS 10 dı qollap-quwatlamaytuǵının járiyaladı.

2019-jılı 22-iyulde Apple kompaniyası GPS háptelik sanınıń qayta baslanıwı sebepli payda bolǵan máselelerdi sheshiw ushın iPhone 4s ushın iOS 9.3.6 versiyasın shıǵardı. Bul máseleler GPS ornın anıqlawdıń dálligine tásir etip, qurılmanıń sánesin hám waqtın qáte mániske ornatar edi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT208010#936|bet=About iOS 9 Updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190722180845/https://support.apple.com/en-us/HT208010#936|arxivsáne=July 22, 2019|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=January 4, 2020}}&lt;/ref&gt; bul HTTPS serverlerine hám nátiyjede Apple kompaniyasınıń aktivlestiriw, iCloud hám iTunes hám [[App Store]] serverlerine baylanısıwǵa kesent etken.

== Apparatlıq támiynat ==
[[Fayl:Iphone4scameracropped.jpg|alt=The camera on the back side of the iPhone 4s.|solğa|nobaý|iPhone 4s [[Sony]] kompaniyasınıń 8-megapikselli kamerası hám 1080p video jazıw múmkinshiligine iye.]]
[[Fayl:Apple_A5_Chip.jpg|solğa|nobaý|iPhone 4s te qollanılǵan Apple A5 chipi]]
iPhone 4s Apple A5 sistema-chip (SoC) ti qollanadı, ol iPad Mini (1-áwlad) de de tabıladı, hám Imagination Technologies PowerVR SGX543 grafikalıq processor blogın (GPU) óz ishine aladı. Bul GPU piksel, verteks hám geometriyalıq sheyder apparatlıq támiynatın qollap-quwatlaydı, OpenGL ES 2.0 di qollaydı. SGX543 iPhone 4s tiń aldıńǵı modeli iPhone 4 te qollanılǵan GPU dıń jaqsılanǵan versiyası bolıp tabıladı. iPhone 4s eki yadrolı modeldi qollanadı, ol iPad 2 sıyaqlı Apple A5 SoC penen birlestirilgen.&lt;ref name=&quot;techradar 4s gaming&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/gaming-on-the-iphone-4s-1031978|bet=Gaming on the iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111007104812/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/gaming-on-the-iphone-4s-1031978|arxivsáne=October 7, 2011|avtor=Winchester|at=Henry|sáne=October 5, 2011|baspaxana=[[TechRadar]]|qaralǵan sáne=October 10, 2011}}&lt;/ref&gt; Apple kompaniyasınıń aytıwınsha, iPhone 4s tiń grafikası [[IPhone 4|iPhone 4]] ke salıstırǵanda jeti ese tezirek; bul Epic Games prezidenti Mayk Kapps tárepinen tastıyıqlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerandvideogames.com/321267/iphone-4s-is-official-games-run-seven-times-faster/|bet=iPhone 4s is official, games run 'seven times faster'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111011063807/http://www.computerandvideogames.com/321267/iphone-4s-is-official-games-run-seven-times-faster/|arxivsáne=October 11, 2011|avtor=Robinson, Andy|sáne=October 4, 2011|baspaxana=[[Computer and Video Games]] (CVG)|qaralǵan sáne=October 10, 2011}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s 512 MB DDR2 RAM ǵa iye. Maksimal jetkilikli saqlaw kólemi 64 GB qa deyin kóbeytilgen, al 32 GB hám 16 GB model opciyaları saqlanıp qalǵan. 2013-jıldıń sentyabr ayında Apple eki jıllıq kelisim menen biypul iPhone 4s ti shıǵardı, biraq tek 8 GB saqlaw kólemi menen. Ekran aldıńǵı áwlad iPhone lar menen birdey; 3.5 dyuym (89 mm), 640×960 ajıratımlılıq (Apple dıń &quot;retina&quot; dizaynı). Aldıńǵı modelge salıstırǵanda interaktiv multimediyalıq qollanbalarda jaqsılanıw boldı.
[[Fayl:Apple_iPhone_4s_White_30-pin_Dock.JPG|nobaý|iPhone 4s, iPhone 4 te qollanılǵan sol 30-kontaktlı menshikli dok-konnektordı paydalanadı, ol birinshi ret 3-áwlad iPod ta engizilgen edi.]]
iPhone 4s, iPhone 4 ke salıstırǵanda jaqsılanǵan uyalı baylanıs (GSM) antenna dizaynına iye. Jańa antenna smartfonnıń shetlerin qorshap turatuǵın tat baspaytuǵın polat lentanıń ishinde eki bólekke bólingen. Sonlıqtan, eger iPhone 4s uyalı baylanıs antennasınıń bir bólegin hálsiretetuǵın usılda uslap turılsa, radio baylanıs uslap turılmaǵan ekinshi bólekke ótedi.&lt;ref name=&quot;PC World&quot;&gt;{{Cite news|title=New iPhone 4s: Antenna 'Death Grip' Now Slightly Harder|publisher=[[International Data Group|IDG]]|url=http://www.pcworld.com/article/241186/new_iphone_4s_antenna_death_grip_now_slightly_harder.html|access-date=October 9, 2011}}&lt;/ref&gt; iPhone 4s HSDPA+ penen maksimal teoriyalıq júklep alıw tezligi 14.4 Mbit/sek ke shekem qollap-quwatlay aladı. Ishindegi jańalanǵan radio chipi arqasında, dúnya júzlik telefon bolıwı menen birge, GSM hám CDMA klientleri xalıqaralıq GSM tarmaqlarında rouming qıla aladı.&lt;ref name=&quot;chaffin&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple Announces iPhone 4s: New Antenna, 64&amp;nbsp;GB Capacity (Update)|publisher=The Mac Observer|url=http://www.macobserver.com/tmo/article/apple_announces_iphone_4s_new_antenna_better_battery/|access-date=October 5, 2011}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de Bluetooth 4.0 di qollap-quwatlaydı.&lt;ref name=&quot;4s&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=Apple iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070714051039/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=July 14, 2007|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=October 5, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.apple.com/iphone/specs.html &quot;Apple iPhone 4s&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

iPhone 4s taǵı kamera, sonday-aq iSight kamerası dep atalatuǵın, 8-megapikselli súwretler (3,264 x 2,448 piksel) túsire aladı hám 1080p videolardı sekundına 30 kadrǵa shekem jaqsılanǵan sapada jazıp ala aladı &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://tideart.com/?id=4e9dc842|bet=iPhone 4s camera comparisons compilation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120509025049/http://tideart.com/?id=4e9dc842|arxivsáne=May 9, 2012|avtor=Lambert|at=Patrick|sáne=October 18, 2011|baspaxana=TideArt|qaralǵan sáne=April 25, 2012}}&lt;/ref&gt; (30% jaqsıraq anıqlıq, 26% jaqsıraq aq balansı, reń dálligi) qosımsha linza, IQ filtri, keńirek f/2.4 diafragma hám súwret signalın qayta islewshi (A5 ke ornatılǵan) arqasında.&lt;ref name=&quot;chaffin&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple Announces iPhone 4s: New Antenna, 64&amp;nbsp;GB Capacity (Update)|publisher=The Mac Observer|url=http://www.macobserver.com/tmo/article/apple_announces_iphone_4s_new_antenna_better_battery/|access-date=October 5, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFChaffin2011&quot;&gt;Chaffin, Bryan (October 5, 2011). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Why the improved camera in the iPhone 4s is good news for shutterbugs|publisher=Ars Technica|url=https://arstechnica.com/apple/news/2011/10/why-the-improve-camera-in-the-iphone-4s-is-good-news-for-shutterbugs.ars|access-date=October 23, 2011}}&lt;/ref&gt;

Ornatılǵan giroskop video jazıw waqtında kamera ushın ayırım súwret turaqlandırıwın támiyinleydi, biraq ele de jaqsılanıw ushın orın bar, sebebi eń zamanagóy súwret turaqlandırıw algoritmleri giroskoptı paydalanbaydı, al súwretti qayta islewdi paydalanadı. Kameranıń basqa ózgeshelikleri — makro (jaqınnan túsirilgen súwretler ushın) hám tezirek túsiriw, sonıń ishinde birinshi súwretti 1.1 sekundta hám ekinshisin yarım sekundtan soń túsire alıw.
[[Fayl:Apple_iPhone_4s_Color_White_With_8GB_of_Storage_Memory_Volume_Rocker.JPG|nobaý|Aq iPhone 4s tıń qulaqlıq dinamiginiń ústinde jaqınlıq sensorı bolǵan sızıq bar. Bul qara modelde de bar, biraq onı kóriw qıyınıraq.]]
iPhone 4s 3.5 dyuym (89 millimetr) 960 x 640 pikselli multisensorlı Retina displeyine iye. Onıń shep tárepinde eki dawıs kúshi túymesi hám qońıraw-únsiz rejim almastırǵıshı bar.&lt;ref name=&quot;apple&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=iPhone 4s — Technical Specifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070714051039/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=July 14, 2007|sáne=October 14, 2011|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=April 23, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.apple.com/iphone/specs.html &quot;iPhone 4s — Technical Specifications&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Ústi shep jaǵında 3.5 mm qulaqlıq uyası hám qońıraw waqtında shawqımdı biykarlaw hám dawıslı baylanıs/FaceTime (video qońıraw) rejiminde qollanılatuǵın mikrofon jaylasqan. Qulıplaw-quwat túymesi qurılmanıń oń joqarǵı shetinde ornalasqan.&lt;ref name=&quot;apple&quot; /&gt; Qurılmanıń oń tárepinde Micro-SIM karta slotı bar. Qurılmanıń tómengi bóliminde oń jaqta dawıs shıǵarǵısh hám shep jaqta mikrofon kirisi bar, al ortada Apple kompaniyasınıń 30-shtırlı dok-qosqıshı jaylasqan.&lt;ref name=&quot;apple&quot; /&gt; iPhone 4s AirPlay hám hár qıylı Apple A/V kabelleri arqalı video shıǵarıwdı qollaydı.&lt;ref name=&quot;chaffin&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple Announces iPhone 4s: New Antenna, 64&amp;nbsp;GB Capacity (Update)|publisher=The Mac Observer|url=http://www.macobserver.com/tmo/article/apple_announces_iphone_4s_new_antenna_better_battery/|access-date=October 5, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFChaffin2011&quot;&gt;Chaffin, Bryan (October 5, 2011). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Qollanılatuǵın video formatlarına H.264 (maksimum sekundına 1080p 30 kadr), MPEG-4 video hám háreketli JPEG (M-JPEG) kiredi.&lt;ref name=&quot;chaffin&quot; /&gt;

Paydalanıwshı kirgiziwlerinen tısqarı, qurılma smartfonǵa onıń baǵdarı hám sırtqı sharayatlar haqqında informaciya beretuǵın bir neshe sensorlarǵa iye. Olarǵa úsh kósherli giroskop, akselerometr, jaqınlıq sensorı hám qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı kiredi.&lt;ref name=&quot;4s&quot; /&gt; iPhone 4s 200 saat kútiw rejimi, 3G de 8 saat sóylesiw waqtı, 2G de 14 saat sóylesiw waqtı, 6 saat 3G internetke kiriw hám 9 saat Wi-Fi da internetke kiriw waqtına iye ekenligi aytılǵan.&lt;ref name=&quot;4s&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=Apple iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070714051039/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=July 14, 2007|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=October 5, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.apple.com/iphone/specs.html &quot;Apple iPhone 4s&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/iphone-4/specs.html|bet=Apple iPhone 4 Tech Specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120630170442/http://www.apple.com/iphone/iphone-4/specs.html|arxivsáne=June 30, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=October 5, 2011}}&lt;/ref&gt; Sonıń menen bir qatarda, ol 10 saatqa shekem video oynatıw yamasa 40 saatqa shekem audio oynatıwdı qollay aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/iphone-4s/specs.html|bet=Apple iPhone 4s Tech Specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120917210042/http://www.apple.com/iphone/iphone-4s/specs.html|arxivsáne=September 17, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=January 31, 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Dizayn ===
[[Fayl:IPhone4SiPhone4.png|alt=An iPhone 4 on top of an iPhone 4s.|nobaý|[[IPhone 4|iPhone 4]] (GSM) antenna ornalasıwı (joqarıda) menen iPhone 4s (tómende) antenna ornalasıwın salıstırıw. Smartfonnıń dógeregin qurawshı antennalardıń qayta ornalastırılǵanın bayqań; iPhone 4 antennası onıń ústinde, al iPhone 4s te antennalar shetlerinde jaylasqan. Bul shettegi antenna ornalasıwı uyalı signal hálsizleniwine payda alıp keldi hám iPhone 5 sıyaqlı keyingi modellerde qollanıldı.]]
iPhone 4s tat baspaytuǵın polattan islengen, qos uyalı antenna dizaynına iye, bul iPhone 4 CDMA ǵa uqsas. Apple kompaniyası iPhone 4 CDMA daǵı antennanı qayta proektlestirdi, óytkeni dáslepki iPhone 4 paydalanıwshıları onı belgili bir jaǵdaylarda uslaǵanda uyalı signaldıń hálsizleniw mashqalaların xabarlaǵan edi. Smartfondaǵı jaqsılanǵan uyalı radio eń jaqsı signaldı jiberip/qabıllap atırǵanına baylanıslı eki antenna arasında awısıp tura aladı. Bul eki antenna iPhone 4s tiń shetlerin qorshap turatuǵın ayrıqsha tat baspaytuǵın polat lentaǵa biriktirilgen.&lt;ref name=&quot;PC World&quot;&gt;{{Cite news|title=New iPhone 4s: Antenna 'Death Grip' Now Slightly Harder|publisher=[[International Data Group|IDG]]|date=October 5, 2011|url=http://www.pcworld.com/article/241186/new_iphone_4s_antenna_death_grip_now_slightly_harder.html|access-date=October 9, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFSullivan2011&quot;&gt;Sullivan, Mark (October 5, 2011). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; iPhone 4s taǵı lentalar eki antennaǵa bólingen: uyalı hám Global Jaylasıw Sisteması GPS, Bluetooth hám Wi-Fi bolsa ishki antennaǵa tiykarlanǵan.&lt;ref name=&quot;apple&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=iPhone 4s — Technical Specifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070714051039/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=July 14, 2007|sáne=October 14, 2011|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=April 23, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.apple.com/iphone/specs.html &quot;iPhone 4s — Technical Specifications&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Anand&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple iPhone 4s: Thoroughly Reviewed|publisher=Anandtech|date=October 31, 2011|url=http://www.anandtech.com/show/4971/apple-iphone-4s-review-att-verizon/9|access-date=December 24, 2013}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4 hám 4s Djonatan Ayv tárepinen dizayn islengen. '4' áwladlı iPhone lar aldıńǵı Apple dizaynlarınan ózgeshelenedi; arqa paneldiń dóńesligi, sonday-aq aldıńǵı hám arqa tárepler arasındaǵı lenta joq qılınıp, olardıń ornına tegis betler paydalanılǵan. Bul qayta dizayn iPad hám iMac sıyaqlı bar bolǵan Apple ónimleriniń utilitarizmi hám bir túrliligin sáwlelendiredi. iPhone 4s tiń ulıwma ólshemleri 3GS ke salıstırǵanda kishirek.&lt;ref name=&quot;Helf, Miguel&quot;&gt;{{Cite news|title=On Newest iPhone, Another Camera|url=https://www.nytimes.com/2010/06/08/technology/08apple.html|access-date=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt;

Ol 115 millimetr (4.5 dyuym) biyikliginde, 59 millimetr (2.3 dyuym) keńliginde hám 9.4 millimetr (0.37 dyuym) qalıńlıǵında, [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] penen salıstırǵanda, ol 116 millimetr (4.6 dyuym) biyikliginde, 62 millimetr (2.4 dyuym) keńliginde hám 12 millimetr (0.47 dyuym) qalıńlıǵında; bul iPhone 4 hám 4s tiń 3GS ten 21.5% juqaraq ekenligin kórsetedi. Ishki komponentler alyuminosilikat shiyshesiniń eki paneli arasına jaylastırılǵan, Apple kompaniyası bunı &quot;ximiyalıq jollar menen bekkemlengen, plastmassadan 20 ese qattı hám 30 ese bekkem&quot; dep súwretleydi, teoriyalıq jaqtan onı aldıńǵı modellerge qaraǵanda sızılıwǵa hám zaqımlanıwǵa kóbirek turaqlı etedi.

== Qabıllaw ==

=== Sın pikirler ===
iPhone 4s qurılması jaqsı qabıllandı. Sın pikir beriwshiler Siri, jańa kamera hám processor tezligin aldıńǵı modelge salıstırǵanda áhmiyetli artıqmashılıqlar retinde atap ótti.&lt;ref name=&quot;vergejoshua&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;wired2012&quot; /&gt; Engadget saytınıń wákili Tim Stivens: &quot;iPhone 4s hámme nárseni iPhone 4 ke qaraǵanda jaqsıraq isleydi, biraq ol hesh nárseni túp-tiykarınan ózgertpeydi&quot; dep ayttı.&lt;ref name=&quot;engadgetreviewtim&quot; /&gt; The Verge saytınıń wákili Djoshua Topolski: &quot;eger bul mashina bolǵanda, ol Mercedes bolar edi&quot; hám Siri &quot;bálkim Apple dúzgen eń innovaciyalıq qosımshalardıń biri&quot; ekenligin bildirdi. Kópshilik sın pikir beriwshiler Siri di iPhone 4s tiń eń áhmiyetli ózgesheligi dep esapladı. Wired jurnalınıń wákili Brayan Chen: &quot;besinshi áwlad iPhone nıń sapalı kamerası hám tez eki yadrolı processorı joqarı dárejeli qosımshalar. Biraq Siri adamlardıń bul telefondı satıp alıwınıń sebebi&quot; dep ayttı.

Retrevo kompaniyası AQSHtıń 1,300 den aslam tutınıwshısı arasında sorawnama ótkizip, barlıq smartfon iyeleriniń 71 procenti jańa iPhone 4s ten kewli qalmaǵanın, biraq házirgi [[IPhone 4|iPhone 4]] iyeleriniń 47 procenti, yaǵnıy derlik yarımınıń kewli qalǵanın xabarladı; 12 procenti úlkenirek displey, 21 procenti jańalanǵan dizayn, al 29 procenti 4G di kútken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bgr.com/2011/10/13/survey-29-of-smartphone-owners-47-of-iphone-4-owners-disappointed-in-iphone-4s/|bet=Survey: 29% of smartphone owners, 47% of iPhone 4 owners disappointed in iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120502231903/http://www.bgr.com/2011/10/13/survey-29-of-smartphone-owners-47-of-iphone-4-owners-disappointed-in-iphone-4s/|arxivsáne=May 2, 2012|avtor=Epstein|at=Zach|sáne=October 13, 2011|baspaxana=Boy Genius Report|qaralǵan sáne=April 25, 2012}}&lt;/ref&gt; Texnologiya ekspertleriniń pikirin qaytalap, Reuters agentligi iPhone 4 ten aytarlıqtay ózgeshelenbewi básekilesler ushın jańa bazar múmkinshiliklerin ashıwı múmkin dep boljadı. Gartner kompaniyasınıń analitigi C. K. Lu nıń pikirinshe, Apple kompaniyası endi jetekshi orınǵa iye emes hám 4s tek brend sadıqlıǵı sebepli satıladı, sebebi háweskerler jińishkerek profilli, shetinen shetine deyin ekranlı hám kúshlirek ózgesheliklerge iye iPhone 5 ti kútken.[2] Usı háweskerler arzanıraq, ajıratılǵan iPhone 4 ti de qálegen.

iPhone 4s te oyın oynaw PlayStation Vita ǵa, ol usınday SGX GPU nı tek tórt yadrolı konfiguraciyada qollanadı, hám Nintendo 3DS qol oyın konsollarına uqsatılǵan. Sonıń menen bir qatarda, iPhone 4s tiń sekundına 80 million poligondı qayta islew qábileti sekundına 275 million hám 500 million poligondı qayta isley alatuǵın PlayStation 3 hám Xbox 360 úy video oyın konsolları menen salıstırılǵan.&lt;ref name=&quot;techradar 4s gaming&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/gaming-on-the-iphone-4s-1031978|bet=Gaming on the iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111007104812/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/gaming-on-the-iphone-4s-1031978|arxivsáne=October 7, 2011|avtor=Winchester|at=Henry|sáne=October 5, 2011|baspaxana=[[TechRadar]]|qaralǵan sáne=October 10, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFWinchester2011&quot;&gt;Winchester, Henry (October 5, 2011). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Computer and Video Games (CVG) jurnalınıń orınbasar redaktorı Endi Robinson TechRadar ǵa bılay dedi: &quot;4s iPhone dı tiykarǵı oyın qurılması sıpatında aytarlıqtay isenimlilik ornatıp atır. Ol tek 3DS ten kórnekli túrde ozatuǵın oyınlardı shıǵarıp ǵana qoymastan, sonıń menen birge bult saqlaw hám televizorǵa translyaciya qılıw qollap-quwatlawı sıyaqlı ózgeshelikler oyınshılar ushın haqıyqattan da qızıqlı.&quot;&lt;ref name=&quot;techradar 4s gaming&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/gaming-on-the-iphone-4s-1031978|bet=Gaming on the iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111007104812/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/gaming-on-the-iphone-4s-1031978|arxivsáne=October 7, 2011|avtor=Winchester|at=Henry|sáne=October 5, 2011|baspaxana=[[TechRadar]]|qaralǵan sáne=October 10, 2011}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFWinchester2011&quot;&gt;Winchester, Henry (October 5, 2011). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Jon Peddie Research kompaniyasınıń joqarı dárejeli oyın analitigi Ted Pollak iPhone 4s tegi oyın oynawdaǵı eń úlken jetilistiriw dawıs penen basqarıw ózgeshelikleri dep esaplaydı hám bılay dep atap ótedi: &quot;Nintendogs oyınshıları jaqsı kórgen ózgesheliklerdiń biri onıń menen sóylesiw múmkinshiligi edi. iPhone 4s te usınday oyınnıń hám kórsetilgen dawıs basqarıwı menen onnan da quramalıraq oyınnıń islenbewine hesh qanday sebep joq.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=The New iPhone 4s: Game Changer?|publisher=IndustryGamers|date=October 4, 2011|url=http://www.industrygamers.com/news/the-new-iphone-4s-game-changer/|access-date=October 10, 2011}}&lt;/ref&gt;

2012-jılı iPhone 4s, RIM kompaniyasınıń Blackberry Bold 9900 hám básekiles [[Samsung]] kompaniyasınıń Galaxy Note modellerin hám basqalardı artta qaldırıp, T3 shólkemlestirgen &quot;Jıldıń jumıs gadjeti&quot; sıylıǵın jeńip aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://awards.t3.com/categories/work-gadget-of-the-year/apple-iphone-4s|bet=Apple iPhone 4s — Worst Gadget of the Year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120912002221/http://awards.t3.com/categories/work-gadget-of-the-year/apple-iphone-4s|arxivsáne=September 12, 2012|baspaxana=T3|qaralǵan sáne=October 9, 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Máseleler ===
[[Fayl:IPhone_4S_Cracked_rear.jpg|nobaý|Arqa qaplaması jarılǵan iPhone 4s. iPhone 4s ([[IPhone 4|iPhone 4]] penen birge) modelleriniń shiyshe arqa qaplamaları abaysızda túsip ketkennen keyin ańsat jarılıp ketetuǵını menen belgili edi. Usıǵan uqsas dizayn (polattan islengen ramka menen shiyshe korpus) keyinirek iPhone X hám iPhone 8 modellerin tanıstırıw menen qayta qollanıldı, biraq shiyshe arqa qaplamanıń bul ekinshi nusqası sımsız zaryadlaw ushın qollanıldı.]]
iPhone 4s payda bolǵannan berli, paydalanıwshılar tárepinen internet forumlarında xabar etilgen bir qansha máseleler CNN, Boy Genius Report, The Guardian hám PC World sıyaqlı media shólkemleri tárepinen atap ótilgen.

* Shıǵıwshı qońırawlarda ses joq 
* Geyde telefon retinde qollanılǵanda dinamik jaqsı islegeni menen, veb-radio sıyaqlı xızmetler ushın dinamikten ses shıqpaydı. Bul qáte naushnik shtekerin sezetuǵın qosqıshtıń durıs islemewinen hám hár qıylı qosımshalardıń bul informaciyanı hár qıylı qollanıwınan bolıwı múmkin.
* Sarı reńli ekranlar (tiykarınan aq korpuslı modellerge tásir etedi) — – aldıńǵı modellerdiń ekranı anıq kalibrovka qılınbaǵanı hám sonlıqtan súwretlerdi kókshil reńde kórsetkeni málim boldı.
* Batareya máseleleri  – — Apple máseleni anıqlaw hám sheshiw ushın iOS 5.1.1 versiyasın shıǵardı. Degen menen, jańalanıw batareyanıń tómen ónimliligi máselesin tolıq sheshe almadı. 2012-jıldıń fevral ayına kelip, Apple ele de batareya quwatınıń tez tawsılıwı máselesin izertlep atır edi.
* Sirige sóylegende hár túrli ellerden bolǵan paydalanıwshılardıń akcentin túsinbew.
* Bluetooth baylanısı hám radiusı geyde jaman, jetkiliksiz hám/yamasa buzıq boladı. Qarsı táreptegi ses sapası gúńgirt hám/yamasa túsiniksiz, esabatlar Bluetooth garnituralarına emes, al iPhone modeline baylanıslı ekenin kórsetedi.

iPhone 4s modelinde Wi-Fi túymeleri Parametrler hám Basqarıw orayında kúlreńde kórinetuǵın másele bar edi, bul tiykarınan Wi-Fi antennasınıń termiyalıq soqqısınan kelip shıqqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ifixit.com/Guide/How+to+Fix+iPhone+4S+Wi-Fi+Grayed+Out/22167|bet=How to Fix iPhone 4s Wi-Fi Grayed Out|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210910084919/https://www.ifixit.com/Guide/How+to+Fix+iPhone+4S+Wi-Fi+Grayed+Out/22167|arxivsáne=September 10, 2021|sáne=2014-02-12|til=en|jumıs=iFixit|qaralǵan sáne=2021-09-10}}&lt;/ref&gt;

=== Kommerciyalıq qabıllaw ===
Aldıńǵı iPhone úlgilerinen ayırmashılıǵı, iPhone 4 satıwları 4s úlgisi shıǵarılǵanǵa shekem joqarı shegarasına jetpegen edi. Aldıńǵı iPhone úlgileri satıwlar tómenlep baratırǵan waqıtta yaki sonnan keyin shıǵarılǵan edi. Sonıń menen bir qatarda, iPhone 4 paydalanıwshıları óz smartfonlarına júdá qanaatlanǵanlıǵın bildirgen edi. iPhone 4s járiyalanǵannan soń, sárshembi kúni Samsung Electronics, HTC hám [[Nokia]] kompaniyalarınıń akciyaları ósti, al Apple akciyaları tómenledi. Degen menen, kún dawamında Apple akciyaları qayta kóterilip, 1% ósim menen juwmaqlandı.

Buyırtpalar baslanǵannan keyin, AT&amp;T kompaniyası iPhone 4s ge bolǵan talaptıń &quot;ádetten tıs&quot; ekenligin bildirdi.&lt;ref name=&quot;usatoday&quot;&gt;{{Cite news|title=AT&amp;T: Initial demand for iPhone 4s 'extraordinary'|date=October 8, 2011|url=https://www.usatoday.com/tech/news/story/2011-10-07/atampT-iphone-4s/50695302/1|access-date=October 15, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=iPhone 4s Presale Demand Is 'Extraordinary,' Says AT&amp;T|date=October 7, 2011|url=https://www.huffingtonpost.com/2011/10/08/iphone-4s-presale-att_n_1001383.html|access-date=May 4, 2012}}&lt;/ref&gt; AT&amp;T arqalı shıǵarılǵannan keyingi 12 saat ishinde 200,000 nan aslam buyırtpa berilgen. Nemis telefon kompaniyası Deutsche Telekom tutınıwshılardıń qızıǵıwshılıǵına &quot;qanaatlanǵanlıǵın&quot; bildirdi. Sonıń menen bir qatarda, AT&amp;T, Verizon hám Sprint kompaniyaları 2011-jıl 8-oktyabrge kelip dáslepki zapasların tolıq satıp jiberdi, al 9-oktyabrge kelip jańa buyırtpalardı orınlaw ushın 1-2 hápte kútiw kerek boldı. 2011-jıl 20-oktyabrde AT&amp;T bir millionnan aslam iPhone 4s aktivaciyasın ámelge asırdı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=AT&amp;T Surpasses 1 Million iPhone 4s Activations|date=October 20, 2011|url=https://techcrunch.com/2011/10/20/att-surpasses-1-million-iphone-4s-activations/|access-date=October 20, 2011}}&lt;/ref&gt; 10-oktyabrde Apple kompaniyası iPhone 4s satıwǵa shıqqannan keyingi dáslepki 24 saat ishinde bir millionnan aslam buyırtpa alınǵanlıǵın járiyaladı, bul iPhone 4 tiń 600,000 qurılma rekordınan ozıp ketti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.keynoodle.com/iphone-4s-sells-1-million-in-under-24-hours/|bet=iPhone 4s Sells 1 Million in Under 24 Hours|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120601170143/http://www.keynoodle.com/iphone-4s-sells-1-million-in-under-24-hours/|arxivsáne=June 1, 2012|avtor=Anderson|at=Ash|sáne=October 10, 2011|baspaxana=KeyNoodle|qaralǵan sáne=October 10, 2011}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 penen 4s arasındaǵı 16 aylıq kútiw de satıwlardıń joqarı bolıwına tásir etken bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Apple received more than 1 million pre-orders for iPhone 4s in a day|date=October 11, 2011|url=http://economictimes.indiatimes.com/tech/hardware/apple-received-more-than-1-million-pre-orders-for-iphone-4s-in-a-day/articleshow/10307358.cms|access-date=October 15, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=iPhone 4s Sold Out: Pre-order Record in Memory of Steve Jobs? (OPINION)|date=October 11, 2011|url=http://www.ibtimes.com/iphone-4s-sold-out-pre-order-record-memory-steve-jobs-opinion-212143|access-date=December 24, 2013}}&lt;/ref&gt;

2011-jıl 17-oktyabrde Apple kompaniyası iPhone 4s shıǵarılǵannan keyingi dáslepki úsh kún ishinde tórt million danası satılǵanlıǵın, hám 25 million iOS paydalanıwshısı sol waqıttaǵı eń sońǵı iOS 5 versiyasına ótkenligin járiyaladı. iOS 5 iPhone 4s shıǵarılǵanda qosımsha túrde shıǵarılǵan edi. Apple kompaniyasınıń dúnya júzlik ónim marketingi boyınsha vice-prezidenti Fil Shiller: &quot;iPhone 4s dáslepki háptesinde tórt millionnan aslam satılıw menen jaqsı basladı — bul telefon ushın házirge deyingi eń joqarı kórsetkish hám iPhone 4 tiń dáslepki úsh kúndegi satılıwınan eki ese kóp&quot; dep málimledi. 4s járiyalanıwınan aldınǵı háptelerde qollanılǵan smartfonlar bazarında aldın onday bolmaǵan dárejede almastırıw jaǵdayları boldı, al onnan keyin usınılǵan bahalarda tómenlew bayqaldı. Aldıńǵı áwlad iPhone ları hár qıylı usıllar arqalı bazarda qayta aylanısqa túsedi hám úshinshi tárep satıp alıwshıları eski áwlad iPhone ların satıp alıwı múmkin. Apple da arnawlı baǵdarlama boyınsha aldıńǵı áwlad iPhone ların qaytarıp satıp aladı.&lt;ref name=&quot;daw&quot; /&gt; 2012-jıl 24-aprelde AT&amp;T 2011-jıldıń 4-kvartalında 7.6 million iPhone qurılması, al 2012-jıldıń 1-kvartalında 4.3 million qurılma aktivlestirilgenin járiyaladı. Ulıwma alǵanda, AT&amp;T 2012-jıldıń birinshi kvartalında 5.5 million smartfon sattı, olardıń 78% in iPhone lar quradı.

== Derekler ==

[[Kategoriya:IPhone]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>0dth95juu2gum1fk96dtwxh52l3fls6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IOS 5</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21251</id>
    <revision>
      <id>120930</id>
      <parentid>119544</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:38:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (8) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27193" sha1="c5xqfqba66499ynic3icm7vk1e6z38o" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+iOS 5
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasınıń]] versiyası
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Derek modeli
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Menshikli programmalıq támiynat|Jabıq]], [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] komponentler menen
|-
!Dáslepki shıǵarılıwı 
|12-oktyabr, 2011-jıl 
|-
!Eń sońǵı shıǵarılıwı 
|5.1.1 / 25-may, 2012-jıl 
|-
!Jańalaw usılı 
|Baǵdarlama Jańalawı
|-
!'''Paket basqarıwshısı'''
|[[App Store]]
|-
!'''Platformalar'''
|[[IPhone|iPhone]]
[[IPhone 3GS|iPhone 3GS]]

[[IPhone 4|iPhone 4]]

[[IPhone 4s|iPhone 4s]]

iPod Touch

iPod Touch (3-áwlad)

iPod Touch (4-áwlad)

iPad

iPad (1-áwlad)

iPad 2

iPad (3-áwlad)
|-
!'''Yadro túri''' 
|Gibrid (XNU)
|-
!'''Licenziya'''
|Menshik EULA, ashıq kodlı komponentler oǵan kirmeydi 
|-
!'''Aldınǵısı'''
|[[IOS 4|iOS 4]]
|-
!'''Keyingisi'''
|[[IOS 6|iOS 6]]
|-
!'''Rásmiy veb-saytı''' 
|[https://web.archive.org/web/20120910202035/http://www.apple.com/ios/ Apple — iOS 5 — iPad, iPhone hám iPod Touch ushın 200+ jańa funkciyalar]. Wayback Machine'de (10-sentyabr, 2012-jılı arxivlengen)
|-
!Uranı
|Biz iOS-tı pútkilley jańa dárejege kóterdik.
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|}
'''iOS 5''' ‒ [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] besinshi tiykarǵı versiyası, [[IOS 4|iOS 4]] tiń miyrasxorı (dawamshısı) bolıp tabıladı. Ol kompaniyanıń [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzilik Baǵdarlamashılar Konferenciyasında]] 2011-jılı 6-iyunda járiyalandı hám 2011-jıldıń 12-oktyabrinde shıǵarıldı. Onıń ornın 2012-jıldıń 19-sentyabrinde [[IOS 6|iOS 6]] iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apples-ios-6-release-date-start-your-downloads-on-sept-19/|bet=Apple's iOS 6 release date: Start your downloads on Sept. 19|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165144/https://www.cnet.com/news/apples-ios-6-release-date-start-your-downloads-on-sept-19/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Tam|at=Donna|sáne=September 12, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

iOS 5 xabarlandırıwlar sistemasın qayta islep shıqtı, ekrannıń joqarǵı bóleginde payda bolatuǵın waqıtsha bannerlerdi qostı hám barlıq sońǵı xabarlandırıwlar ushın oraylıq orın Xabarlandırıwlar Orayın kirgizdi. iOS 5 jáne de iCloud, Apple dıń iCloud qollanılatuǵın qurılmalar arasında kontent hám maǵlıwmatlardı sinxronlastırıw ushın bult saqlaw xızmetin hám iMessage, Apple dıń tez xabar almasıw xızmetin qostı. Birinshi ret baǵdarlamalıq támiynat jańalanıwları kompyuter hám iTunes talap etilmey, sımsız ornatılıwı múmkin boldı. iOS 5 jáne de [[Twitter]] menen tereń integraciyanı ámelge asırdı, iPad larda kóp tapsırmalı háreketlerdi kirgizdi hám qulıplaw ekranınan ańsat jetkilikli kamera belgisin (yarlık-ın) qostı.

iOS 5 [[IPhone 4s|iPhone 4s]] paydalanıwshıları ushın sınǵa ushıradı, sebebi dáslepki shıǵarılıwda batareyanıń tez tawsılıwı, SIM kartalarınıń islemewi hám telefon sóylesiwleri waqtında jańǵırıqlar boldı. Bul mashqalalar keyingi shıǵarılıwlarda dúzetildi.

iOS 5 — úshinshi áwlad iPod Touch hám birinshi áwlad iPad ti qollaytuǵın iOS tiń sońǵı versiyası.

== Tariyxı ==

=== Tanıstırıw hám dáslepki shıǵarılıw ===
iOS 5 2011-jıl 6-iyunde [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Apple Dúnya júzilik Baǵdarlamashılar Konferenciyasında]] tanıstırıldı, sol kúni keyinirek baǵdarlamashılar ushın beta versiyası járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/06/06/apples-ios-5-all-the-details/|bet=Apple's iOS 5: all the details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165123/https://www.engadget.com/2011-06-06-apples-ios-5-all-the-details.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=June 6, 2011|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2011/06/06/ios-5-announced|bet=iOS 5 announced: iMessage, Notification Center, and more; comes today for devs, this fall for everyone else|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165150/https://www.theverge.com/mobile/2011/6/6/2515085/ios-5-announced|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=June 6, 2011|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

iOS 5 rásmiy túrde 2011-jıldıń 12-oktyabrinde shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2011/10/12/ios-5-available/|bet=iOS 5 available now, makes the iPhone 4 feel completely new|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170207033452/http://venturebeat.com/2011/10/12/ios-5-available/|arxivsáne=February 7, 2017|avtor=Hardawar|at=Devindra|sáne=October 12, 2011|jumıs=[[VentureBeat]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2011/10/04/ios-5-to-be-released-on-october-12/|bet=iOS 5 To Be Released on October 12|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180312144103/https://www.macrumors.com/2011/10/04/ios-5-to-be-released-on-october-12/|arxivsáne=March 12, 2018|avtor=Schultz|at=Marianne|sáne=October 4, 2011|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Sistema ózgeshelikleri ==

=== Xabarlandırıwlar ===
Aldıńǵı iOS versiyalarında xabarlandırıwlar ekranda dialog qutıları túrinde payda bolıp, aǵımdaǵı iskerlikti bólip taslaytuǵın edi. iOS 5 te xabarlandırıwlar qayta islep shıǵıldı hám ekrannıń joqarǵı bóliminde waqıtsha banner sıpatında kórinedi. Sońǵı xabarlandırıwlarǵa ekrannıń joqarǵı bóliminen &quot;Xabarlandırıwlar Orayı&quot;n tómen tartıw arqalı da kiriwge boladı. Eski xabarlandırıwlar sistemasın qáleytuǵın paydalanıwshılar Sazlawlar menyusınan sáykes opciyanı tańlaw arqalı onı saqlap qala aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1160366/ios5_notifications.html|bet=First Look: iOS 5 notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165455/https://www.macworld.com/article/1160366/ios5_notifications.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=June 7, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== iCloud ===
iOS 5 Apple kompaniyasınıń bultlı saqlaw xızmeti iCloud tı tanıstıradı. Jańa xızmet paydalanıwshılarǵa ózleriniń muzıkaların, súwretlerin, videoların hám qollanba maǵlıwmatların barlıq iCloud qosılǵan qurılmalarında biypul sinxronlastırıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1162647/icloud_to_make_official_debut_on_october_12.html|bet=iCloud to make official debut on October 12|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165354/https://www.macworld.com/article/1162647/icloud_to_make_official_debut_on_october_12.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=October 4, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Sımsız jańalanıwlar ===
iOS 5 qollap-quwatlanatuǵın qurılmalarda sımsız sistema jańalanıwların ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi, yaǵnıy qurılmalardı jańalaw ushın kompyuter hám iTunes zárúr emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1163060/up_close_with_ios_5_wireless_syncing_and_updating.html|bet=Up close with iOS 5: Wireless syncing and updating|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170808112956/http://www.macworld.com/article/1163060/up_close_with_ios_5_wireless_syncing_and_updating.html|arxivsáne=August 8, 2017|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=October 15, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt; Jańa qurılmalardı aktivlestiriw hám jańalanıwlar sımsız túrde ámelge asırılıwı múmkin.

=== Twitter integraciyası ===
iOS 5 tereń Twitter integraciyasın usınadı. Paydalanıwshılar Twitter ge tikkeley Sazlawlar menyusınan kire aladı. Súwretlerdi Súwretler yamasa Kamera qollanbalarınan tikkeley &quot;tvitlewge&quot; boladı, sonday-aq qollanıwshılar Safari, [[YouTube]] hám [[Google Kartalar|Google Maps]] qollanbalarınan da tvitley aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1162993/up_close_with_ios_5_twitter_integration.html|bet=Up close with iOS 5: Twitter integration|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165521/https://www.macworld.com/article/1162993/up_close_with_ios_5_twitter_integration.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=October 13, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2011/06/06/apple-twitter-ios5/|bet=Apple Blesses Twitter, Makes It the Social Network on iOS Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165554/https://mashable.com/2011/06/06/apple-twitter-ios5/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Van Grove|at=Jennifer|sáne=June 7, 2011|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Kóp tapsırmalılıq ===
Kóp tapsırmalılıq ımlawları iOS 5 tiń shıǵarılıwı menen iPad ta payda boldı. Kóp tapsırmalılıq qollanıwshılarǵa bas bet túymesin eki ret basıwsız yamasa dáslep bas betke ótpesten qollanbalar arasında ótiwge imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/10/12/ios-5-review/|bet=iOS 5 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201112020009/https://www.engadget.com/2011-10-12-ios-5-review.html|arxivsáne=November 12, 2020|avtor=Cesa|at=Dante|sáne=October 12, 2011|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt; Kóp tapsırmalılıq ımlawları tek iPad 2 de ǵana jetkilikli boldı.

=== Klaviatura ===
iPad klaviaturasın ekrannıń tómengi bóliminen ajıratıw hám onı eki yarım klaviaturaǵa bóliw múmkin edi.

=== Siri ===
Siri, Apple kompaniyasınıń dawıslı járdemshisi, tek iPhone 4s te qollap-quwatlanadı. Keyinirek ol iOS 6 da basqa qurılmalarǵa (mısalı, iPhone 5) keńeytildi hám hár bir jańa úlken baǵdarlamalıq támiynat shıǵarılıwı menen jáne de keńeytildi.

== Qollanba ózgeshelikleri ==

=== Súwretler hám Kamera ===
iOS 5 tiń birinshi shıǵarılıwı Kamera qollanbasına birinshi ret qulıplaw ekranınan ańsat kiriwge múmkinshilik berdi. Eger qollanıwshılar bas bet túymesin eki ret bassa, kamera belgisi &quot;jıljıtıp ashıw&quot; xabarı qasında payda boladı hám qollanıwshılar onı basıp tikkeley kameraǵa kire aladı.&lt;ref name=&quot;CNET camera&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/access-the-iphone-camera-from-the-lock-screen-even-quicker-on-ios-5-1/|bet=Access the iPhone camera from the lock screen even quicker on iOS 5.1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165533/https://www.cnet.com/how-to/access-the-iphone-camera-from-the-lock-screen-even-quicker-on-ios-5-1/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=March 8, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MacRumors camera&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2011/10/13/ios-5-camera-volume-shutter-lock-screen-remote-triggering/|bet=iOS 5 Camera: Volume Shutter, Lock Screen, Remote Triggering|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210525054156/https://www.macrumors.com/2011/10/13/ios-5-camera-volume-shutter-lock-screen-remote-triggering/|arxivsáne=May 25, 2021|avtor=Golson|at=Jordan|sáne=October 13, 2011|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt; iOS 5.1 jańalanıwı bul processti jeńillestirdi, bas bet túymesin eki ret basıw procedurasın alıp taslap, onı qollanıwshılardıń kamera belgisin joqarı jıljıtıwın talap etetuǵın process penen almastırdı.&lt;ref name=&quot;CNET camera&quot; /&gt; Qurılma paroli menen qulıplanǵan waqıtta qáwipsizlik maqsetinde, kameraǵa kiriwdiń bul usılı tek Kamera qollanbasına kiriwge ruqsat beredi hám qurılmanıń basqa funkciyalarına kiriwge ruqsat bermeydi.

Dawıs kóteriw túymesin basıw arqalı paydalanıwshı súwretke túsire aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/06/06/apple-adds-camera-shortcut-to-lock-screen-volume-up-shutter-key/|bet=Apple iOS 5 adds instant camera access from lock screen and shutter release to volume-up button|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165527/https://www.engadget.com/2011-06-06-apple-adds-camera-shortcut-to-lock-screen-volume-up-shutter-key.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Wollman|at=Dana|sáne=June 6, 2011|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Xabarlar (Messages) ===
Messages qollanbasına qurılǵan jańa tez xabar almasıw xızmeti iMessage, iOS 5 qurılması bar hár kimge úylesimli iOS 5 qurılması bar basqa adamǵa hám tiykarǵı, hám multimediyalıq xabarlar jiberiwge múmkinshilik berdi. SMS ke qaraǵanda, iMessage arqalı jiberilgen xabarlar ádettegi uyalı baylanıs xabar almasıwı emes, al internetti qollanadı, biraq jáne de ádettegi SMS ke qaraǵanda, [[Android]] hám BlackBerry qurılmaları bul xızmet penen úylesimli emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1162984/ios-apps/ios-5-imessage.html|bet=Up close with iOS 5: iMessage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180728221708/https://www.macworld.com/article/1162984/ios-apps/ios-5-imessage.html|arxivsáne=July 28, 2018|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=October 12, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2011/06/07/walkthrough-of-apples-imessages-in-ios-5/|bet=Walkthrough of Apple's iMessage in iOS 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165539/https://www.macrumors.com/2011/06/07/walkthrough-of-apples-imessages-in-ios-5/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Kim|at=Arnold|sáne=June 7, 2011|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt; iMessages xabarları qollanıwshınıń qurılmaları arasında sinxronlanadı hám kók reńde belgilenedi, al ádettegi SMS ler jasıl reńde.&lt;ref name=&quot;PC World 5 features&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/229866/The_5_best_features_in_Apple_iOS_5.html|bet=The 5 best features in Apple's iOS 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160810061456/http://www.pcworld.com/article/229866/The_5_best_features_in_Apple_iOS_5.html|arxivsáne=August 10, 2016|avtor=deAgonia|at=Michael|sáne=June 9, 2011|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Pochta (Mail) ===
Pochta qollanbasına bay tekst formatlaw, jaqsıraq sheginiwdi basqarıw, xabarlardı belgilew hám mánzillerdi Kimge, CC hám BCC qatarları arasında súyrep aparıw múmkinshiligi qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-the-new-mail-app-in-ios-5/|bet=How to use the new Mail app in iOS 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165633/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-the-new-mail-app-in-ios-5/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Profis|at=Sharon|sáne=October 13, 2011|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1163008/up_close_with_ios_5_mails_changes.html|bet=Up close with iOS 5: Mail's changes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165638/https://www.macworld.com/article/1163008/up_close_with_ios_5_mails_changes.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Frakes|at=Dan|sáne=October 13, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Esletpeler ===
Esletpeler paydalanıwshılarǵa waqıtqa yamasa orınǵa tiykarlanǵan eskertiwleri bar wazıypalar dizimin jaratıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-the-ios-5-reminders-app/|bet=How to use the iOS 5 Reminders app|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180220033405/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-the-ios-5-reminders-app/|arxivsáne=February 20, 2018|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 13, 2011|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1162991/up_close_with_ios_5_reminders.html|bet=Up close with iOS 5: Reminders|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170610144152/http://www.macworld.com/article/1162991/up_close_with_ios_5_reminders.html|arxivsáne=June 10, 2017|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=October 13, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Gazeta dúkanı ===
Gazeta dúkanı tiykarǵı qollanba sıpatında emes, al arnawlı papka retinde isleydi. Tańlanǵanda, ol paydalanıwshı jazılǵan barlıq máwsimlik basılımlardıń, máselen gazetalar hám jurnallardıń belgishelerin kórsetedi. Jańa shıǵarılımlar avtomat túrde júklep alınadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1163000/up_close_with_ios_5_newsstand.html|bet=Up close with iOS 5: Newsstand|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427181218/https://www.macworld.com/article/1163000/up_close_with_ios_5_newsstand.html|arxivsáne=April 27, 2021|avtor=Snell|at=Jason|sáne=October 13, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Muzıka hám Videolar ===
iPod qollanbası iPhone da, iPod Touch taǵı sıyaqlı, óz aldına Muzıka hám Videolar qollanbaları menen almastırıldı.&lt;ref name=&quot;iMore review&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/ios-5-iphone-ipad-walkthrough|bet=iOS 5 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165431/https://www.imore.com/ios-5-iphone-ipad-walkthrough|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=October 12, 2011|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/feature/mac-software/macworld-feature-ios-5-what-you-need-know-3483955/|bet=Macworld Feature: iOS 5 — what you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140129052945/http://www.macworld.co.uk/feature/mac-software/macworld-feature-ios-5-what-you-need-know-3483955/|arxivsáne=January 29, 2014|sáne=June 21, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 22, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Mashqalalar ==

=== Dáslepki jańalaw mashqalaları ===
iOS 5 tiń 2011-jıldıń oktyabr ayındaǵı dáslepki shıǵarılıwı áhmiyetli jańalaw mashqalalarına ushıradı, ornatıw waqtında qáteler hám Apple serverleriniń artıq júklenip qalıwı júz berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/apple/2011/10/12/apples-ios-5-upgrade-servers-are-slammed-causing-3200-or-internal-error-update-issues/|bet=iOS 5 Error 3200 or &quot;internal error&quot; update issues? Apple's servers are getting slammed. [Updated]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165655/https://thenextweb.com/news/apples-ios-5-upgrade-servers-are-slammed-causing-3200-or-internal-error-update-issues|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Panzarino|at=Matthew|sáne=October 12, 2011|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/updating-to-ios-5-2011-10|bet=Updating To iOS 5 Has Been A Massive Headache|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165646/https://www.businessinsider.com/updating-to-ios-5-2011-10|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Love|at=Dylan|sáne=October 12, 2011|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2011/10/12/apple_ios_update_woes|bet=iOS update woes prompt gnashing of teeth for Apple fans|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514171238/https://www.theregister.com/2011/10/12/apple_ios_update_woes|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Goodin|at=Dan|sáne=October 12, 2011|jumıs=[[The Register]]|baspaxana=Situation Publishing|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== iPhone 4S batareyasınıń jumıs waqtı ===
Paydalanıwshılardıń shaǵımlarınan keyin, Apple rásmiy túrde iOS 5 tiń ayırım iPhone 4s paydalanıwshıları ushın batareya jumıs waqtınıń tómen ekenligin tastıyıqladı hám keleshektegi baǵdarlama jańalanıwı bul mashqalalardı sheshetuǵının bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2011/11/apple-iphone-4s-battery-issues-due-to-ios-5-bugs-update-coming/|bet=Apple: iPhone 4S battery issues due to iOS 5 bugs, update coming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165718/https://arstechnica.com/gadgets/2011/11/apple-iphone-4s-battery-issues-due-to-ios-5-bugs-update-coming/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Cheng|at=Jacqui|sáne=November 2, 2011|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2011/11/iphone-4s-battery-issues/|bet=Apple confirms battery life problems are iOS 5 related|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165835/https://www.wired.com/2011/11/iphone-4s-battery-issues/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Bonnington|at=Christina|sáne=November 1, 2011|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt; iOS 5.0.1 jańalanıwı batareya mashqalalarına baylanıslı qáteliklerdi dúzetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2011/11/10/apple-fixes-critical-iphone-battery-issues-with-ios-5-0-1/|bet=Apple Fixes Critical iPhone Battery Issues With iOS 5.0.1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165723/https://mashable.com/2011/11/10/apple-fixes-critical-iphone-battery-issues-with-ios-5-0-1/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Parr|at=Ben|sáne=November 10, 2011|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Wi-Fi baylanısınıń úziliwi ===
2011-jıldıń noyabr ayında Engadget iOS 5 jańalanıwınıń ayırım paydalanıwshılar ushın Wi-Fi baylanısınıń úziliwine sebep bolǵanın xabarladı. Xabarda jáne &quot;Jaqında bolǵan iOS 5.0.1 jańalanıwı da bul máseleni sheshpedi&quot; dep jazılǵan hám bul waqıyalardıń bir-birine baylanıssız yamasa úlkenirek mashqalanıń bir bólegi ekenligi haqqında soraw qoyılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/11/21/thanks-to-ios-5-some-users-lose-wifi-connectivity/|bet=Thanks to iOS 5, some users lose WiFi connectivity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165732/https://www.engadget.com/2011-11-21-thanks-to-ios-5-some-users-lose-wifi-connectivity.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Lutz|at=Zachary|sáne=November 21, 2011|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== SIM kartanıń islemey qalıwı ===
Ayırım iPhone 4s paydalanıwshıları iOS 5 te SIM karta menen baylanıslı mashqalalar haqqında xabar berdi, olarǵa &quot;Qáte SIM&quot; hám &quot;SIM islemey qaldı&quot; degen qáte xabarları kelgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/11/11/17/users_report_sim_card_issues_with_apples_iphone_4s_and_ios_5_0_1.html|bet=Users report SIM card issues with Apple's iPhone 4S and iOS 5.0.1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165735/https://appleinsider.com/articles/11/11/17/users_report_sim_card_issues_with_apples_iphone_4s_and_ios_5_0_1.html|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=November 17, 2011|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt; Apple SIM karta mashqalaların sheshiwge baǵdarlanǵan 5.0.1 jańalanıwınıń ekinshi baǵdarlama versiyasın shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/11/12/16/new_ios_build_meant_to_fix_iphone_4s_sim_card_issues.html|bet=New iOS build meant to fix iPhone 4S SIM card issues|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165803/https://appleinsider.com/articles/11/12/16/new_ios_build_meant_to_fix_iphone_4s_sim_card_issues.html|arxivsáne=May 14, 2021|sáne=December 16, 2011|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Telefon qońırawındaǵı jańǵırıq (exo) ===
Ayırım iPhone 4s qollanıwshıları iOS 5 tiń dáslepki versiyasında qulaqlıq penen telefon qońırawları waqtında tosattan jańǵırıqlardıń payda bolıwı haqqında xabar berdi. Bul mashqala sebepli, geyde qońırawdaǵı ekinshi tárep sóylesiwdi esite almay qalǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Epstein|first=Zach|publisher=BGR|date=November 1, 2011|url=http://www.bgr.com/2011/11/01/audio-echo-bug-plagues-iphone-4s-owners-during-voice-calls/|title=Audio echo bug plagues iPhone 4S owners during voice calls|access-date=August 16, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Mack|first=Eric|title=iPhone 4S owners complain of persistent echo|publisher=[[CBS Interactive]]|date=November 17, 2011|url=https://www.cnet.com/news/iphone-4s-owners-complain-of-persistent-echo/|access-date=June 17, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qabıllaw ==
iOS 5 tiń kóp tárepleri unamlı pikirler aldı, sonıń ishinde jańa xabarlandırıw orayı, sımsız sinxronizaciya hám jańalaw múmkinshiligi, iMessage hám basqalar. Telegraph gazetasınıń jurnalisti Richmond Sheyn bılay dedi: &quot;iOS 5 — álleqashan ájayıp bolǵan operaciyalıq sistemaǵa tańqalarlıq jańalaw. Hár túrli adamlar mobil operaciyalıq sistemada hár qıylı nárselerdi izleydi. Sonlıqtan ayırım adamlar BlackBerry, Android yamasa Windows Mobile dı qáleydi. Men qollanıwdıń ańsatlıǵın hám dizayndaǵı itibardı bahalayman. iOS 5 penen Apple eń jaqsı paydalanıwshı tájiriybesin usınıwdı dawam etpekte.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/8820808/Apple-iOS-5-review.html|bet=Apple iOS 5 review — Telegraph|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20220112/https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/8820808/Apple-iOS-5-review.html|arxivsáne=January 12, 2022|avtor=Richmond|at=Shane|sáne=October 12, 2011|baspaxana=Telegraph Media Group Limited|qaralǵan sáne=September 20, 2012}}&lt;/ref&gt;

Know Your Mobile saytınıń jurnalisti Richard Gudvin bılay dedi: &quot;Ulıwma alǵanda, biziń pikirimizshe, iOS 5 kerekli barlıq nársege iye hám onnan da kóbirek. Biz 2011-jıldıń gúzinde shıǵarılıwı menen onı tereń úyreniwdi asıǵıslıq penen kútemiz.&quot;&lt;ref name=&quot;KnowYourMobile&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.knowyourmobile.com/appleiphone/iphone-reviews/931601/apple_ios_5_reviews_round_up.html|bet=Apple iOS 5 review round up — Reviews — Know Your Mobile|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210428033556/https://www.knowyourmobile.com/phones/|arxivsáne=April 28, 2021|avtor=Goodwin|at=Richard|sáne=June 7, 2011|baspaxana=Dennis Publishing|qaralǵan sáne=September 20, 2012}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:IOS]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>c5xqfqba66499ynic3icm7vk1e6z38o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IOS 6</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21256</id>
    <revision>
      <id>120931</id>
      <parentid>119546</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (5),  –  →  —  (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40536" sha1="9bbldw5ejjjbxpfqs5a4nqexgmrdcc6" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+iOS 6
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasınıń]] versiyası
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Derek modeli
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Menshikli programmalıq támiynat|Jabıq]], [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] komponentler menen
|-
!Dáslepki shıǵarılıwı 
|[[19-sentyabr]], [[2012]]
|-
!Eń sońǵı shıǵarılıwı 
|6.1.6 (10B500) / 21-fevral, 2014 
|-
!Jańalaw usılı 
|Baǵdarlama Jańalawı
|-
!'''Paket basqarıwshısı'''
|[[App Store]]
|-
!'''Platformalar'''
|[[IPhone|iPhone]]
[[IPhone 3GS|iPhone 3GS]]

[[IPhone 4|iPhone 4]]

[[IPhone 4s|iPhone 4S]]

[[IPhone 5|iPhone 5]]

iPod Touch

iPod Touch (4-áwlad)

iPod Touch (5- áwlad)

iPad

iPad 2

iPad (3-áwlad)

iPad (4-áwlad)

iPad Mini (1-áwlad)
|-
!'''Yadro túri''' 
|Gibrid (XNU)
|-
!Ádepki paydalanıwshı interfeysi 
|Springboard
|-
!'''Licenziya'''
|Menshikli EULA, ashıq kodlı komponentler oǵan kirmeydi 
|-
!'''Aldınǵısı'''
|[[IOS 5|iOS 5]]
|-
!'''Keyingisi'''
|[[IOS 7|iOS 7]]
|-
!'''Rásmiy veb-saytı'''
|[[:en:Wayback_Machine|Apple — iOS 6]] Wayback Machine-de (4-sentyabr, 2013-jılı arxivlengen)
|-
!Uranı
|Siziń iPhone, iPad hám iPod touch qurılmalarıńızdı pútkilley jańa baǵdarlarǵa alıp baradı. 
|-
!Qollaw statusı 
|Eski, qollanılmaydı. iPod Touch (3-áwlad) hám iPad (1-áwlad) ushın qollawdı toqtatadı.
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|}
'''iOS 6''' — bul [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] altınshı úlken relizı bolıp, [[IOS 5|iOS 5]]-tiń dawamshısı (miyrasxorı) esaplanadı. Ol kompaniyanıń 2012-jıl 11-iyun kúni ótkerilgen [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|dúnya júzilik baǵdarlamashılar konferenciyasında]] járiyalandı hám 2012-jıl 19-sentyabr kúni shıǵarıldı. Onı 2013-jıl 18-sentyabr kúni [[IOS 7|iOS 7]] almastırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/9/10/4715240/ios-7-release-date|bet=iOS 7 will come to iPhones and iPads on September 18th|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170827045447/https://www.theverge.com/2013/9/10/4715240/ios-7-release-date|arxivsáne=August 27, 2017|avtor=Souppouris|at=Aaron|sáne=September 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

iOS 6 operaciyalıq sistema ushın ádettegi karta xızmeti [[Google Kartalar|Google Maps]]-tı almastırǵan jańa Apple Maps qosımshasın; [[Podkast|podkastlar]] ushın oraylıq orın sıpatında arnalǵan Podcasts qosımshasın; hám hár túrli biletler, otırıw talonları, kuponlar hám sadıqlıq kartaların basqarıw ushın Passbook qosımshasın engizdi. [[App Store]] kartaǵa tiykarlanǵan qosımsha jaylasıwı hám jaqsılanǵan izlew algoritmleri menen vizual jaqtan qayta islenip shıǵıldı. [[Facebook]] integraciyası operaciyalıq sistemaǵa qosıldı, bul statuslar, &quot;layk&quot; túymeleri hám Apple-dıń bir neshe qosımshaları menen baylanıs hám waqıya sinxronizaciyasına imkaniyat berdi. Jańa qupıyalıq qadaǵalawları paydalanıwshılarǵa qosımshalarǵa kóbirek nazik ruqsatlar, sonday-aq, maqsetli reklamanıń aldın alıw ushın opciya múmkinshiligin berdi. Siri kóbirek qurılmalarǵa keńeytildi hám restorannan orın buyırtpa etiw, qosımshalardı iske qosıw, film recenziyaları hám sport statistikasın alıw hám Xabarlandırıw orayınan elementlerdi oqıw sıyaqlı kóbirek funkciyalar menen jańalandı. iOS 6 sonday-aq kóbirek operatorlar ushın LTE qollap-quwatlawın, Siri járdeminde Fandango arqalı kino biletlerin satıp alıw imkaniyatın (tek ǵana [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]), Reklama identifikatorın qayta ornatıw ushın jańa túymeni hám Yaponiyadaǵı Kartalarǵa jaqsılanıwlar kirgizdi. Sonıń menen bir qatarda, iOS 6 Fotosúwretler hám Kamera qosımshaların jaqsıladı, paydalanıwshılarǵa iCloud Photo Stream menen fotosuretlerdi bólisiwge, kameraǵa túsirgen suwretlerine filtrler qosıwǵa hám panoramalı fotosúwretlerge túsiwge imkaniyat berdi. Telefon qosımshası da qońırawdı qabıl etpegende xabar menen juwap beriw yamasa qayta qońıraw esletpesin ornatıw opciyası hám &quot;Kesent etpew&quot; rejimin qosıw imkaniyatı sıyaqlı birqansha jeńillestiriwlerge iye boldı.

iOS 6 unamlı bahalar aldı. Sınshılar operaciyalıq sistemanıń aytarlıqtay áhmiyetli tezlik jaqsılanıwların yamasa úlken qayta proektlestiriwlerdi usınbaǵanın, biraq onıń ornına jetilistiriwge itibar qaratqanın, Apple-dıń &quot;onıń ushın nárselerdi qayta islemeytuǵını&quot; haqqında ulıwma kelisim bar ekenin atap ótti. iOS 6 &quot;qurılmańızdı paydalanıw usılıńızdı tolıq ózgertip jibermedi&quot;, biraq &quot;hár bir jetilistiriw kóp kúndelikli smartfon háreketlerin ulıwma alǵanda ańsatlastıradı&quot; hám sınshılar &quot;álleqashan júdá jaqsı isleytuǵın nárseni&quot; jetilistiriwdi &quot;basqa kompaniyalardıń úlgi alıwı jaqsı bolar edi&quot; dep maqtadı.

Biraq, Apple Maps-tıń shıǵarılıwı anıq emes yamasa tolıq emes maǵlıwmatlar sebepli úlken sınǵa ushıradı. Bul mashqalalar [[Apple Inc.|Apple]] Bas direktorı Tim Kuktan ashıq keshirim xatın jazıwǵa májbúr etti. iOS islep shıǵarılıwın dáslebinen qadaǵalap kelgen Skott Forstall iOS 6 shıqqannan kóp waqıt ótpey kompaniyadan ketetuǵının járiyaladı. 

iOS 6 — [[IPhone 3GS|iPhone 3GS]] hám tórtinshi áwlad iPod Touch-tı qollaytuǵın iOS-tıń sońǵı versiyası. iOS 6 sonday-aq skevomorf dizaynǵa iye aqırǵı iOS bolıp esaplanadı.

== Tariyxı ==
iOS 6 2012-jıl 11-iyun kúni Apple-diń [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzilik baǵdarlamashılar konferenciyasında]] tanıstırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bgr.com/2012/06/11/ios-6-announced-iphone-ipad-ipod-touch-wwdc/|bet=iOS 6 announced for iPhone, iPad, iPod touch at WWDC 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230231439/http://bgr.com/2012/06/11/ios-6-announced-iphone-ipad-ipod-touch-wwdc/|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Geller|at=Jonathan S.|sáne=June 11, 2012|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;iOS 6 rásmiy túrde 2012-jıl 19-sentyabrde shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apples-ios-6-release-date-start-your-downloads-on-sept-19/|bet=Apple's iOS 6 release date: Start your downloads on Sept. 19|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210514165144/https://www.cnet.com/news/apples-ios-6-release-date-start-your-downloads-on-sept-19/|arxivsáne=May 14, 2021|avtor=Tam|at=Donna|sáne=September 12, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/kb/DL1578?viewlocale=en_US&amp;locale=en_US|bet=iOS 6 Software Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230230529/https://support.apple.com/kb/DL1578?viewlocale=en_US&amp;locale=en_US|arxivsáne=December 30, 2016|sáne=September 19, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

== Sistema ózgeshelikleri ==

=== Siri ===
Apple-diń [[IPhone 4s|iPhone 4s]] shıǵarılıwı menen iOS 5-te tanıstırılǵan Siri aqıllı jeke járdemshisi restorannan orın buyırtpa etiw, qosımshalardı iske qosıw, Xabarlandırıw orayınan elementlerdi oqıw, [[Facebook]] hám [[Twitter]] jańalanıwların diktovka qılıw, film sınların, keńeytilgen sport statistikasın hám basqa da nárselerdi alıw imkaniyatın óz ishine alıw ushın jańalandı.

Siri [[Italyan tili|italyan]], [[Koreys tili|koreys]] hám kanton tilleri ushın til qollap-quwatlawın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2012/06/11/apple-demos-new-features-of-siri-in-ios-6-launching-apps-sports-scores-yelp-opentable-rottentomatoes/|bet=Apple demos new Siri features in iOS 6: app launching, more languages, and car integration|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170113105309/https://9to5mac.com/2012/06/11/apple-demos-new-features-of-siri-in-ios-6-launching-apps-sports-scores-yelp-opentable-rottentomatoes/|arxivsáne=January 13, 2017|avtor=Kahn|at=Jordan|sáne=June 11, 2012|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt; hám iPhone 5, besinshi áwlad iPod Touch hám úshinshi áwlad iPad ushın qurılmalarında islew múmkinshiligine iye boldı.

iOS 6.1-de Siri Fandango menen integraciyalandı, bul paydalanıwshılarǵa dawıs arqalı film biletlerin satıp alıwǵa imkaniyat berdi. Bul funkciya shıǵarılǵan waqıtta tek ǵana Amerika Qurama Shtatlarında bar edi.

=== Facebook integraciyası ===
iOS 6 da [[Facebook]] Apple kompaniyasınıń bir qansha óz qosımshalarına integraciyalandı. Facebook funkciyaları tikkeley óz qosımshaları ishinen paydalanıw múmkin boldı, mısalı, Kalendar qosımshası Facebook waqıyaların sinxronlastıra alatuǵın boldı; Baylanıslar qosımshası Facebook dostıń informaciyasın kórsete alatuǵın boldı, al [[App Store]] hám Game Center da Facebook tıń &quot;unaydı&quot; túymesi payda boldı. Bunnan tısqarı, Xabarlandırıw Orayında vidjet ornatıldı, ol arqalı paydalanıwshılar sociallıq tarmaqqa status jańalanıwların jaylastıra alatuǵın boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/understanding-facebook-integration-on-ios-6/|bet=Understanding Facebook integration on iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202030800/https://www.cnet.com/how-to/understanding-facebook-integration-on-ios-6/|arxivsáne=February 2, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 19, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Sazlamalar ===
iOS 6 da Sazlamalar qosımshası bir qansha ózgerislerge ushıradı. Belgisi OS X te qollanılatuǵın Sistema Sazlamaları belgisine sáykes qayta islep shıǵıldı, hám &quot;Kesent etpew&quot; rejimi qosıldı, ol paydalanıwshılarǵa telefon seslerin óshirip qoyıw múmkinshiligin beredi. &quot;Kesent etpew&quot; rejiminiń qosımsha opciyaları baylanıslardıń belgili bir toparınan qońırawlarǵa ruqsat beriw hám eger birew qayta-qayta qońıraw etse, ekinshi qońırawda sesti qosıw múmkinshiligin óz ishine aladı. &quot;Kesent etpew&quot; rejimi qosılǵan waqıtta status qatarında yarım ay belgisi payda boladı.

Paydalanıwshılar ushın jańa qupıyalıq sazlamaları payda boldı. &quot;Ornalasıw xızmetleri&quot;nen tısqarı, iOS 6 da tómendegi menyular qosıldı: &quot;Baylanıslar&quot;, &quot;Kalendarlar&quot;, &quot;Esletpeler&quot; hám &quot;Fotosúwretler&quot;. Jańalanǵan qupıyalıq menyuları paydalanıwshılarǵa hár bir qosımsha ushın anıǵıraq qupıyalıq ruqsat basqarıwların beriw menen birge, qosımshalar hár bir kategoriyadaǵı informaciyaǵa kiriwdi qálegende jańa xabarlandırıwlar beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cultofmac.com/173128/new-ios-6-privacy-settings-limit-access-to-photos-contact-calendars-and-more/|bet=New iOS 6 Privacy Settings Limit Access To Photos, Contact, Calendars And More|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203081918/http://www.cultofmac.com/173128/new-ios-6-privacy-settings-limit-access-to-photos-contact-calendars-and-more/|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Sorrel|at=Charlie|sáne=June 12, 2012|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;

iOS 6 sonday-aq paydalanıwshılarǵa maqsetli reklamanıń aldın alıw opciyasın beriw ushın &quot;Reklama izlewin sheklew&quot; paydalanıwshı qadaǵalaw parametri menen keldi. Apple-dıń &quot;Reklama identifikatorı&quot; Apple tárepinen &quot;reklama tarmaqları sizge reklama beriwshilerdiń izlew usılların paydalanıw qábiletı ústinen kóbirek qadaǵalaw beriw ushın paydalanatuǵın turaqlı emes, jeke emes, qurılma identifikatorı&quot; sıpatında súwretlengen. Eger siz reklama baqlawın sheklewdi tańlasańız, Reklama identifikatorın paydalanatuǵın reklama tarmaqları sizge maqsetli reklamalardı beriw ushın endi informaciya jıynamawı múmkin.

iOS 6.1-de paydalanıwshılarǵa reklama kompaniyaları tárepinen paydalanılatuǵın identifikatordı qayta ornatıwǵa imkaniyat beretuǵın &quot;Reklama identifikatorın qayta ornatıw&quot; parametri qosıldı.&lt;ref name=&quot;Fandango integration&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2026542/apple-releases-ios-6-1-update.html|bet=Apple releases iOS 6.1 update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230231724/http://www.macworld.com/article/2026542/apple-releases-ios-6-1-update.html|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Moren|at=Dan|sáne=January 28, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Basqalar ===
iOS 6 Xabarlandırıw orayına [[Twitter]] vidjetin qostı, onda paydalanıwshılar qosımshaǵa kirmey turıp tvit jaza aladı. Bul resurslardı saqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.imore.com/what-happened-quick-tweet-and-facebook-post-buttons-control-center-ios-7|bet=What happened to the quick Tweet and Facebook post buttons on Control Center in iOS 7?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203081206/http://www.imore.com/what-happened-quick-tweet-and-facebook-post-buttons-control-center-ios-7|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;

Bólisiw beti interfeysi paydalanıwshılar kontent bólise alatuǵın hár qıylı qosımshalardıń dizimine qarama-qarsı, belgisheler tor kórinisin kórsetiw ushın jańartıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.imore.com/ios-6-review|bet=iOS 6 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170102171708/http://www.imore.com/ios-6-review|arxivsáne=January 2, 2017|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=September 19, 2012|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qosımsha ózgeshelikleri ==

=== Kartalar ===
Jańa Apple Maps qosımshası operaciyalıq sistemadaǵı standart karta qosımshası sıpatında [[Google Kartalar|Google Maps]]-tı almastırdı. Apple Maps Apple-dıń vektorǵa tiykarlanǵan dvigatelin paydalandı, bul masshtabtı ózgertiwdi jeńillestirdi. Kartalarǵa jańadan qosılǵan ózgeshelikler — ayırım ellerde dawıslı kórsetpeler hám 3D kórinisler menen burılıs boyınsha navigaciya, ayırım úlken qalalarda &quot;Hawadan kórinisi&quot; hám haqıyqıy waqıt rejiminde trafik qosıldı.

Shıǵarılǵan waqıtta, burılıs boyınsha navigaciya tek [[IPhone 4s|iPhone 4s]] hám onnan keyingi modeller, sonday-aq iPad 2 (uyalı baylanıs múmkinshiligi talap etiledi) hám onnan keyingi modeller ushın ǵana jetkilikli boldı, al &quot;Hawadan kórinisi&quot; tek iPhone 4s hám onnan keyingi modeller, besinshi áwlad iPod Touch hám iPad 2 hám onnan keyingi modeller ushın ǵana bar edi.&lt;ref name=&quot;Device availability&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/whats-new/|bet=iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121001150808/http://www.apple.com/ios/whats-new/|arxivsáne=October 1, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Passbook ===
Otırıw talonları, kiriw biletleri, kuponlar hám sadıqlıq kartaları sıyaqlı hújjetlerdi alıw ushın jańa Passbook qosımshası qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-demos-passbook-a-ticket-coupon-organizer-for-ios-6/|bet=Apple demos Passbook, a ticket, coupon organizer for iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203161919/https://www.cnet.com/news/apple-demos-passbook-a-ticket-coupon-organizer-for-ios-6/|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Mills|at=Elinor|sáne=June 11, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/getting-started-with-passbook-on-ios-6/|bet=Getting started with Passbook on iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203080306/https://www.cnet.com/how-to/getting-started-with-passbook-on-ios-6/|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 20, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;

Passbook qosımshası ornatılǵan iOS qurılması arnawlı orınlarda mobil tólem islew ushın fizikalıq kartanı almastıra aladı. Bul qosımsha kontekstke tiykarlanǵan qásiyetlerge iye, mısalı, belgili bir dúkan átirapında bolǵanda tiyisli kuponlar haqqında xabarlandırıwlar beriw hám paydalanıwshı aeroportta bolǵanda ushıw biletlerin avtomatlıq túrde kórsetiw menen birge, dárwaza ózgerisleri tuwralı xabarlandırıwlardı usınıw múmkinshiligi bar.

=== Fotosúwretler hám Kamera ===
Kamera qosımshası paydalanıwshılarǵa 240 graduslı panoramalı fotosúwretlerge túsiwge imkaniyat beretuǵın jańa Panorama rejimin óz ishine alıw ushın jańartıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-take-a-panoramic-photo-with-ios-6/|bet=How to take a panoramic photo with iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160413170344/http://www.cnet.com/how-to/how-to-take-a-panoramic-photo-with-ios-6/|arxivsáne=April 13, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 19, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/12/09/17/apples_new_ios_6_camera_app_makes_panorama_capture_easy|bet=Apple's new iOS 6 Camera app makes Panorama capture easy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204004407/http://appleinsider.com/articles/12/09/17/apples_new_ios_6_camera_app_makes_panorama_capture_easy|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Dilger|at=Daniel Eran|sáne=September 17, 2012|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

Fotosúwretler qosımshası Photo Stream funkciyasına jańalanıwlar aldı, bul paydalanıwshılarǵa suwretlerdi óshiriwge, sonday-aq, basqa adamlar yamasa jámiyetshilik penen arnawlı Photo Stream bólisiwge imkan berdi.

=== App Store ===
iOS 6-daǵı [[App Store]] &quot;Kategoriyalar&quot; bólimin alıp taslaǵan hám onıń ornına Apple-diń izlew hám usınıs dvigateli &quot;Genius&quot; penen almastırǵan jańa paydalanıwshı interfeysine iye boldı. Ol sonday-aq qosımshalardı kórsetiw ushın dizimlerdIń ornına kartalardan paydalandı. App Store-nıń izlew algoritmine de jetilistiriwler kirgizildi, nátiyjede &quot;jańa kompaniyalarǵa járdem beriw tendenciyası&quot; payda boldı, bul baǵdarlamashılardıń uwayımlawların da, maqtawın da keltirip shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/29/five-big-changes-in-the-ios-6-app-store-and-what-developers-should-do/|bet=Five Big Changes In The iOS 6 App Store (And What Developers Should Do)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204003827/https://techcrunch.com/2012/09/29/five-big-changes-in-the-ios-6-app-store-and-what-developers-should-do/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Perez|at=Sarah|sáne=September 29, 2012|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/12/with-new-ios-6-app-store-the-most-important-changes-are-under-the-hood/|bet=With New iOS 6 App Store, The Most Important Changes Are Under The Hood|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204003944/https://techcrunch.com/2012/09/12/with-new-ios-6-app-store-the-most-important-changes-are-under-the-hood/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Perez|at=Sarah|sáne=September 12, 2012|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

[[App Store]] sonday-aq iTunes parolin talap etpey turıp qosımshalardı jańaladı hám qosımsha ornatıw yamasa jańalaǵanda paydalanıwshılar endi avtomatik túrde bas ekranǵa qaytarılmadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2012/09/app-store-gets-an-organizational-boost-in-ios-6/|bet=App Store gets an organizational boost in iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204003937/https://arstechnica.com/apple/2012/09/app-store-gets-an-organizational-boost-in-ios-6/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Foresman|at=Chris|sáne=September 20, 2012|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Telefon ===
Qońırawlar kelgende iOS 6 paydalanıwshılarǵa &quot;Xabar menen juwap beriw&quot; yamasa &quot;Keyinirek esletiw&quot;di kórsetiw ushın qulıplaw ekrandı joqarı ısırıwǵa imkaniyat berdi. &quot;Xabar menen juwap beriw&quot; funkciyası arnawlı xabar ushın opciyası bolǵan bir neshe aldın ala belgilengen xabarlardı kórsetedi, al &quot;Keyinirek esletiw&quot; funkciyası esletpeni iske qosıw ushın bir neshe opciyalardı (máselen, bir saattan keyin, paydalanıwshı úyge kelgende yamasa paydalanıwshı házirgi ornın taslap ketkende) usınadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.iphonehacks.com/2012/06/ios-6-brings-useful-call-management-features-to-phone-app.html|bet=iOS 6 Brings Useful Call Management Features to Phone App|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204004716/http://www.iphonehacks.com/2012/06/ios-6-brings-useful-call-management-features-to-phone-app.html|arxivsáne=February 4, 2017|sáne=June 12, 2012|jumıs=iPhoneHacks.com|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Podkastlar ===
Podkast funkciyası iTunes qosımshasınan ajıratılıp, &quot;paydalanıwshılar ushın podkast tıńlaw hám júklewdi oraylastırıw hám alǵa qoyıw ushın&quot; iOS 6-da óziniń jeke Podcasts qosımshasın aldı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/apple/2012/06/26/apple-ships-new-standalone-podcasts-app-for-iphone-and-ipad-to-centralize-downloading-and-listening/|bet=Apple ships new standalone Podcasts app for iOS to centralize downloading and listening|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204004902/https://thenextweb.com/apple/2012/06/26/apple-ships-new-standalone-podcasts-app-for-iphone-and-ipad-to-centralize-downloading-and-listening/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Panzarino|at=Matthew|sáne=June 26, 2012|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/12/06/15/apple_planning_to_launch_standalone_podcast_app_in_ios_6|bet=Apple planning to launch standalone podcast app in iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204004151/http://appleinsider.com/articles/12/06/15/apple_planning_to_launch_standalone_podcast_app_in_ios_6|arxivsáne=February 4, 2017|sáne=June 15, 2012|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Safari ===
Safari veb-brauzeri iPhone hám iPod Touch paydalanıwshıları ushın tolıq ekranlı landshaft kórinisi menen jańartıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-safaris-full-screen-mode-on-ios-6/|bet=How to use Safari's full-screen mode on iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202030623/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-safaris-full-screen-mode-on-ios-6/|arxivsáne=February 2, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 20, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

[[IOS 5|iOS 5]]-te tanıstırılǵan funkciyası Oqıw dizimi oflayn qollap-quwatlawın aldı, onda saqlanǵan maqalalardan tekst, súwwretler hám jaylasıw paydalanıwshınıń qurılmasında saqlanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1168499/hands-on-with-ios-6-safari.html|bet=Hands on with iOS 6: Safari|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170318235727/http://www.macworld.com/article/1168499/hands-on-with-ios-6-safari.html|arxivsáne=March 18, 2017|avtor=Frakes|at=Dan|sáne=September 20, 2012|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=May 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== FaceTime ===
FaceTime video qońırawı Wi-Fi-ǵa qosımsha, mobil baylanıs arqalı islew ushın jańalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/19/ios-6-facetime-over-cellular/|bet=iOS 6: FaceTime over cellular|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161007115318/https://www.engadget.com/2012/09/19/ios-6-facetime-over-cellular/|arxivsáne=October 7, 2016|avtor=Rawson|at=Chris|sáne=September 19, 2012|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Saat ===
Dáslepki shıǵarılǵanınan berli iPhone hám iPod Touch-ta bolǵan Saat qosımshası iPad-ta payda boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/19/ios-6-the-ipad-clock-app/|bet=iOS 6: The iPad Clock app|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170103170445/https://www.engadget.com/2012/09/19/ios-6-the-ipad-clock-app/|arxivsáne=January 3, 2017|avtor=Rawson|at=Chris|sáne=September 19, 2012|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt; Saat dizaynı shveycariya temir jol saatına uqsas edi, hám Apple óziniń paydalanıwı ushın dizayndı licenziyalaw boyınsha Shveycariya Federal Temir jolları menen kelisim dúzdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/10/12/apple-licenses-swiss-railway-clock-knows-what-time-it-is/|bet=Apple agrees to license for Swiss railway clock in iOS 6, knows what time it is|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170510104355/https://www.engadget.com/2012/10/12/apple-licenses-swiss-railway-clock-knows-what-time-it-is/|arxivsáne=May 10, 2017|avtor=Fingas|at=Jon|sáne=October 12, 2012|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Muzıka ===
Muzıka qosımshası iPhone hám iPod Touch paydalanıwshıları ushın qayta proektlestirildi. Interfeys endi tolıq aq reńde boldı, al Házir oynatılıp atırǵan UI endi 7-áwlad iPod Nano-ǵa uqsas háreketke sezimtal ısırıw sızıqları menen támiyinlendi.

== Alıp taslanǵan funkcionallıq ==
Apple tárepinen islep shıǵarılǵan iOS-taǵı ádepki qosımsha bolǵan [[YouTube]] qosımshası alıp taslandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2012/08/06/war-youtube-app-disappears-from-ios-6-beta-4/|bet=War? YouTube app disappears from iOS 6 beta 4 as Apple breaks Google ties|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170511111057/https://9to5mac.com/2012/08/06/war-youtube-app-disappears-from-ios-6-beta-4/|arxivsáne=May 11, 2017|avtor=Gurman|at=Mark|sáne=August 6, 2012|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/youtube-iphone-2012-8|bet=Apple Is Taking The YouTube App Off The iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170712062423/http://www.businessinsider.com/youtube-iphone-2012-8|arxivsáne=July 12, 2017|avtor=Yarow|at=Jay|sáne=August 6, 2012|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Apple The Verge-ge alıp taslawdıń sebebi múddeti ótken licenziyaǵa baylanıslı ekenin, biraq YouTube paydalanıwshılarınıń ele de Safari veb-brauzeri arqalı videolardı kóre alıwın ayttı. Kompaniya sonday-aq YouTube-qa iyelik etiwshi [[Google]]-dıń óziniń qosımshasın islep shıǵarıp atırǵanın, sol waqıtta App Store arqalı jaqın arada shıǵarılatuǵının tastıyıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/8/6/3223775/apple-youtube-ios6|bet=Apple: YouTube app will not be included in iOS 6, Google working on standalone version|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170615093547/https://www.theverge.com/2012/8/6/3223775/apple-youtube-ios6|arxivsáne=June 15, 2017|avtor=Ingraham|at=Nathan|sáne=August 6, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Apple tárepinen islep shıǵarılǵan YouTube qosımshası iOS 5 hám aldıńǵı iOS versiyalarında qaldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/08/06/youtube-app-removed-from-ios-6-ios-5-confirmation-official/|bet=YouTube app removed from iOS 6 but not iOS 5 and older; Google working on a standalone version|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170501080944/https://www.engadget.com/2012/08/06/youtube-app-removed-from-ios-6-ios-5-confirmation-official/|arxivsáne=May 1, 2017|avtor=Murph|at=Darren|sáne=August 6, 2012|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt; 2017-jıl iyun ayında YouTube-tıń burınǵı xızmetkeri Xanter Volk Apple-dıń video bólisiw xızmeti ushın keń kólemli bazar mobil islep shıǵarılıwın támiyinlew ushın YouTube penen baylanısqa shıǵıp, onı [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]]-da ádepki qosımsha etiwdi soraǵanın, biraq islep shıǵarıw jumısların ózi basqarıwdı talap etkenin tvitterde jazdı. 2012-jılı YouTube ózi islep shıǵarıw arqalı &quot;qosımshamızdı qaytarıp alıw&quot; maqsetinde licenziyanı toqtatıw boyınsha &quot;batıl qádem&quot; tasladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/google-is-why-youtube-isnt-default-app-on-iphone-anymore-2017-6|bet=Google is the reason YouTube isn't a default app on the iPhone anymore|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170712104559/http://www.businessinsider.com/google-is-why-youtube-isnt-default-app-on-iphone-anymore-2017-6|arxivsáne=July 12, 2017|avtor=Leswing|at=Kif|sáne=June 30, 2017|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2017/06/30/youtube-app-take-back-control/|bet=Removal of Built-in YouTube App in iOS 6 Was YouTube's Decision to 'Take Back Control of Our App'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170701134211/https://www.macrumors.com/2017/06/30/youtube-app-take-back-control/|arxivsáne=July 1, 2017|avtor=Broussard|at=Mitchel|sáne=June 30, 2017|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=July 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qabıllaw ==
iOS 6 nıń qabıllanıwı jaqsı boldı. The Verge niń jurnalisti Dan Seyfert bılay dep jazdı: &quot;iOS 6 sırtqı kórinisi boyınsha iOS 5 ke derlik uqsas. Bir neshe kishi ózgerisler bar. Biraq iOS detallarınıń sırtqı kórinisindegi hár bir kishi ózgeriske on nárse ózgerissiz qalǵan.&quot; iPhone 4s ti &quot;tez isleytuǵın qurılma&quot; dep maqtay otırıp, ol &quot;Tezlik máselesinde iOS 6 iOS 5 ten aytarlıqtay ayırmashılıq sezilmeydi&quot; dep atap ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/9/21/3363060/ios-6-review|bet=iOS 6 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170113233733/http://www.theverge.com/2012/9/21/3363060/ios-6-review|arxivsáne=January 13, 2017|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=September 21, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt; TechRadar-dıń jurnalisti Kreyg Grannell bılay dep jazdı: &quot;iOS 6 iPhone 5 yamasa OS X Mountain Lion sıyaqlı — álleqashan jaqsı islep atırǵan nárseniń jetilistirilgen túri. Apple kompaniyası hesh nárseni ózgertiw ushın ózgertip atırǵan joq, al tiykarınan iOS tájiriybesin bara-bara jaqsılap atır. Bul ózi basqa kompaniyalar úlgi alıwǵa turarlıq nárse.&quot;&lt;ref name=&quot;TechRadar review&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/reviews/pc-mac/software/operating-systems/ios-6-1096515/review|bet=iOS 6 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170210122225/http://www.techradar.com/reviews/pc-mac/software/operating-systems/ios-6-1096515/review|arxivsáne=February 10, 2017|avtor=Grannell|at=Craig|sáne=May 17, 2013|jumıs=[[TechRadar]]|baspaxana=[[Future plc]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt; CNET tıń jurnalisti Djeyson Parker bılay dep jazdı: &quot;iOS 6 hár qanday iOS paydalanıwshısı ushın jaqsı jańalanıw, biraq ol qurılmańızdı paydalanıw usılıńızdı tolıq ózgertpeydi. Onıń ornına, bul jerdegi hár bir kishi ózgeris kúndelikli smartfon háreketlerin ulıwma jeńillestiredi hám belgili bir funkciyalardı (mısalı, elektron xattan súwretler jiberiw hám qońırawlardı basqarıw) kútip atırǵanlarǵa jeńillik beredi.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/products/apple-ios-6/review/|bet=iOS 6 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202034008/https://www.cnet.com/products/apple-ios-6/review/|arxivsáne=February 2, 2017|avtor=Parker|at=Jason|sáne=November 12, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Mashqalalar ==

=== Kartalar baǵdarlamasınıń iske túsiriliwi ===
iOS 6 da Apple kompaniyası operaciyalıq sistemanıń standart karta xızmeti sıpatında Google Maps ornına óziniń Apple Maps in qoydı hám dárhal nadurıs yamasa tolıq emes maǵlıwmatlar sebepli sınǵa ushıradı. Buǵan dáryadaǵı muzey, joq qalalar, júdá nadurıs baǵdarlar, bulıtlar menen jabılǵan sputnik súwretleri, jergilikli orınlardıń joqlıǵı hám basqalar kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/news/technology-19659736|bet=New Apple maps app under fire from users|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201111232027/https://www.bbc.com/news/technology-19659736|arxivsáne=November 11, 2020|sáne=September 20, 2012|baspaxana=[[BBC News]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/9/20/3363914/wrong-turn-apple-ios-6-maps-phone-5-buggy-complaints|bet=Wrong turn: Apple's buggy iOS 6 maps lead to widespread complaints|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201215085454/https://www.theverge.com/2012/9/20/3363914/wrong-turn-apple-ios-6-maps-phone-5-buggy-complaints|arxivsáne=December 15, 2020|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=September 20, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/26/the-apple-ios-6-maps-fiasco-clarified-in-3-minutes/|bet=The Apple iOS 6 Maps Fiasco Explained In 3 Minutes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204085542/https://techcrunch.com/2012/09/26/the-apple-ios-6-maps-fiasco-clarified-in-3-minutes/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Crook|at=Jordan|sáne=September 26, 2012|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

Apple kompaniyasınıń bas direktorı Tim Kuk Apple veb-saytında &quot;Kartalar baǵdarlaması keltirip shıǵarǵan qıyınshılıqlar&quot; ushın keshirim sorap xat járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lingualeo.com/es/jungle/apple-a-letter-from-tim-cook-on-maps-158069|bet=Apple — A Letter from Tim Cook on Maps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220214235115/https://lingualeo.com/es/jungle/apple-a-letter-from-tim-cook-on-maps-158069|arxivsáne=February 14, 2022|jumıs=lingualeo.com|qaralǵan sáne=2020-07-27}}&lt;/ref&gt; hám App Store dan alternativ karta baǵdarlamaların júklep alıwdı usınıs etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/9/28/3422492/apple-ceo-tim-cook-maps-open-letter|bet=Tim Cook admits Apple 'fell short' on iOS 6 Maps, suggests third-party alternatives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226231209/http://www.theverge.com/2012/9/28/3422492/apple-ceo-tim-cook-maps-open-letter|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Ingraham|at=Nathan|sáne=September 28, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/28/tim-cook-apologizes-for-apple-maps-points-to-competitive-alternatives/|bet=Tim Cook Apologizes For Apple Maps, Points To Competitive Alternatives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204085433/https://techcrunch.com/2012/09/28/tim-cook-apologizes-for-apple-maps-points-to-competitive-alternatives/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Crook|at=Jordan|sáne=September 28, 2012|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt; iOS baǵdarlamalıq támiynatı boyınsha sol waqıttaǵı vice-prezident Skott Forstall &quot;Apple kompaniyasınıń jańa karta xızmetindegi kemshilikler ushın keshirim soraǵan xatqa qol qoyıwdan bas tartqannan&quot; keyin 2012-jıldıń oktyabr ayında Apple daǵı óz lawazımınan májbúriy bosatıldı.

=== Reklama identifikatorınıń qupıyalıǵına gúman ===
2012-jıldıń sentyabr ayında, Abine [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] kompaniyasınıń &quot;qupıyalıq eksperti&quot; Sara Dawni jańa &quot;Reklama identifikatorına&quot; qaramastan, Apple kompaniyasınıń bul identifikatordıń anıq nege tiykarlanǵanı haqqında tolıq maǵlıwmat bermegenine baylanıslı táshwishin bildirdi. Ol bılay dedi: &quot;Olardıń maǵan nege bul identifikaciyalamaytuǵının túsindiriwi kerek, sebebi biz kóp basqa 'identifikaciyalamaytuǵın' maǵlıwmatlardan kórgenimizdey, olar sizdi ańsat anıqlay aladı&quot; hám &quot;Eger siz bas tartıw funkciyasın qollanıp atırǵan bolsańız, [Apple] endi sizge baǵdarlanǵan reklamalardı kórsetiw ushın informaciya jıynamawı múmkin. Menińshe, bul olardıń ele de siziń haqqıńızda maǵlıwmat jıynawı múmkin ekenin, biraq sizge baǵdarlanǵan reklamalar kórsetiwden basqa maqsetler ushın, mısalı, sizge marketing jiberiw yamasa úshinshi táreplerge satıw ushın [[Maǵlıwmatlar bazası|maǵlıwmatlar bazaların]] dúziw ushın ekenin ańlatadı.&quot;&lt;ref name=&quot;CNET ad tracking&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/ad-tracking-blocker-comes-to-ios-6/|bet=Ad tracking 'blocker' comes to iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203080030/https://www.cnet.com/news/ad-tracking-blocker-comes-to-ios-6/|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Rosenblatt|at=Seth|sáne=September 14, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Normadan tıs maǵlıwmat paydalanıwı ===
Kóp paydalanıwshılar iOS 6-ǵa ótkennen soń ádettegiden joqarı maǵlıwmat paydalanıwın xabarladı, bul geyparalarǵa maǵlıwmat rejesinen ádewir asıp ketkeni ushın úlken esap keliwine sebep boldı. The Huffington Post basılımınıń Stiv Rozenbaum bılay dep jazdı: &quot;Bul qáte iOS 6 mashqalasınıń nátiyjesi bolıp, telefon WiFi signalına qosılǵan waqıtta onı mobil maǵlıwmat tarmaǵına qosadı,&quot; hám de Apple kompaniyasınıń bul mashqalanı saplastırıw ushın patch shıǵarǵanın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.huffingtonpost.com/steve-rosenbaum/att-iphone-customers-hit_b_1963505.html|bet=ATT iPhone Customers Hit With Massive Data 'Sipping' Bug|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203080104/http://www.huffingtonpost.com/steve-rosenbaum/att-iphone-customers-hit_b_1963505.html|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Rosenbaum|at=Steve|sáne=October 13, 2012|jumıs=[[The Huffington Post]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2012/oct/17/iphone-5-iphone|bet=iPhone 5 and iOS 6 users claim 'data use and bills rocket'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203082547/https://www.theguardian.com/technology/2012/oct/17/iphone-5-iphone|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Arthur|at=Charles|sáne=October 18, 2012|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== FaceTime sertifikatınıń múddetiniń ótiwi ===
2014-jıldıń aprel ayında iOS 6 versiyasın paydalanıp atırǵan paydalanıwshılar sertifikattıń múddeti pitkenligi sebepli FaceTime xızmetine qosıla almadı. Apple bul mashqalanı túsindirip beriwshi qollaw hújjetin járiyaladı hám iOS 7-ge óte alatuǵın qurılmalar bul mashqalanı sheshiw ushın sózsiz jańalanıwı kerekligin, al iOS 6-da qalǵan qurılmalar iOS 6.1.6 jańalanıwın alatuǵının qosıp ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2014/04/24/ios-6-facetime-fix/|bet=iOS 6 Users on Devices Able to Run iOS 7 Must Upgrade to Fix FaceTime|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204085354/https://www.macrumors.com/2014/04/24/ios-6-facetime-fix/|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Clover|at=Juli|sáne=April 24, 2014|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qollap-quwatlanatuǵın qurılmalar ==
Bul versiya menen Apple úshinshi áwlad iPod Touch hám birinshi áwlad iPad qurılmaların qollap-quwatlawdı toqtattı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/kb/DL1578?locale=en_US|bet=iOS 6 Software Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171004140333/https://support.apple.com/kb/DL1578?locale=en_US|arxivsáne=October 4, 2017|sáne=September 19, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=February 3, 2017}}&lt;/ref&gt; iOS 6 — iPad qurılmasın qollap-quwatlawdı toqtatqan iOS-tiń birinshi versiyası bolıp tabıladı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:IOS]]</text>
      <sha1>9bbldw5ejjjbxpfqs5a4nqexgmrdcc6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 5</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21269</id>
    <revision>
      <id>120939</id>
      <parentid>99756</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  — ,  –  →  —  (4) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120939</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88417" sha1="9w2dn62frdb4e8ajoywh4272l6hk9gj" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vevent&quot;
|+IPhone 5
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone5Title.svg|64x64 nükte]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image logo&quot; |[[File:IPhone_5.svg|328x328px]]&lt;div class=&quot;infobox-caption&quot;&gt;Slate reńindegi iPhone 5&lt;/div&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Islep shıǵarıwshı
| class=&quot;infobox-data&quot; |[[Apple Inc.]]
|-
!Óndiriwshi
|Foxconn (kelisim boyınsha)
|- style=&quot;display: none;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-full-data&quot; |&lt;templatestyles src=&quot;Module:Infobox/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;
|-
!Túri
|[[Smartfon]]
|-
!Áwladı
|6-shi
|-
!Dáslepki shıǵarılǵan waqtı
|21-sentyabr, 2012-jıl 
|-
!Aymaqlar boyınsha jetkilikligi
|21-sentyabr, 2012-jıl
28-sentyabr, 2012-jıl

2-noyabr, 2012-jıl

9-noyabr, 2012-jıl

7-dekabr, 2012-jıl

14-dekabr, 2012-jıl

21-dekabr, 2012-jıl
|-
!Óndiristen alıp taslanǵan waqtı 
|10-sentyabr, 2013-jıl
|-
!Satılǵan danası
|Aldınnan buyırtpanıń dáslepki 24 saatında eki million dana
Shıǵarılǵannan keyingi úsh kún ishinde bes million dana
|-
!'''Aldıńǵı model'''
|[[IPhone 4s|iPhone 4s]]
|-
!'''Keyingi model'''
|[[IPhone 5c|iPhone 5c]]
[[IPhone 5s|iPhone 5s]]
|-
!Úylesimli tarmaqlar
|GSM, CDMA, 3G, EVDO, HSPA+, LTE
|-
!Forması
|Tegis 
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |'''Ólshemleri'''
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;div style=&quot;margin:0px;&quot;&gt;
123.8 mm (4.87 dyuym) biyikligi

58.6 mm (2.31 dyuym) eni

7.6 mm (0.30 dyuym) qalıńlıǵı
&lt;/div&gt;
|-
!'''Salmaǵı'''
|112 g (3.95 unciya) 
|-
![[Operaciyalıq sistema]]
|Dáslepki: [[IOS 6|iOS 6.0]]
Sońǵısı: iOS 10.3.4, 22-iyul, 2019-jılı shıǵarılǵan
|-
!Sistema-chip
|Apple A6 
|-
!Oraylıq processor (CPU)
|1.3 GGc eki yadrolı 32-bitlik ARMv7-A &quot;Swift&quot;
|-
!'''Grafikalıq processor (GPU)'''
|PowerVR SGX543MP3, 68 GFLOPS qa shekem
|-
!'''Operativ yad'''
|1 GB LPDDR2-1066 RAM
|-
!Saqlaw ornı
|16, 32 yamasa 64 GB
|-
!Batareya
|3.8 V, 5.45 Vt·saat (1,440 mA·saat) Litiy-ion batareyası
Sóylesiw waqtı: 8 saatqa shekem

Kútiw rejimindegi waqtı: 225 saatqa shekem (9 kún, 9 saat)

Internetti paydalanıw: 8 saatqa shekem (3G), 8 saatqa shekem (LTE), 10 saatqa shekem (Wi-Fi)

Video oynatıw: 10 saatqa shekem

Audio oynatıw: 40 saatqa shekem (1 kún, 16 saat)
|- style=&quot;display:none&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!Artqı kamera
|Sony Exmor R IMX145
8 MP iSight artqı jaqtılatılǵan sensor

HD video (1080p) 30 kadr/sekundta

IQ filtr

f/2.4 diafragma

5 elementli linza

betti anıqlaw (tek súwretler ushın)

Súwret turaqlandırıw
|-
!Aldıńǵı kamera
|1.2 MP, HD video (720p)
|-
!Displey 
|4 dyuym (100 mm) diagonal (16:9 qatnas),
kóp sensorlı displey,

LED jaqtılandırılǵan IPS TFT LCD,

1,136×640 piksel 326 ppi tıǵızlıqta,

800:1 kontrast qatnası (tipik),

500 kd/m2 maksimal jaqtılıq (tipik), Barmaq izi qarsı oleofob qaplama aldıńǵı bette
|-
!Dawıs    
|Bir dinamik
3.5 mm TRRS, 20 Gc den 20 kGc ge shekem jiyilik juwabı (ishki, garnitura)

3.5mm audio uya

Mikrofon
|-
!Jalǵanıw imkaniyatı      
|Wi-Fi (802.11 a/b/g/n) (802.11n: 2.4 hám 5 GGc), Bluetooth, GPS &amp; GLONASS, Tórt diapazonlı GSM/GPRS/EDGE (850, 900, 1800, 1900 MGc), Tórt diapazonlı UMTS/HSDPA+/DC-HSDPA (850, 900, 1900, 2100 MGc), 8 túyrewishli Lightning qosqısh.
• GSM modeli (A1428):

Eki diapazonlı LTE (Diapazonlar 4, 17: 1700 (AWS), 700 MGc).

• GSM modeli (A1429):

Úsh diapazonlı LTE (Diapazonlar 1, 3, 5: 2100, 1800, 850 MGc).

• CDMA modeli (A1429):

Úsh diapazonlı 2G CDMA (800 (ESMR arqalı CDMA), 850, 1900 MGc).

Eki diapazonlı 3G CDMA/EV-DO Rev. A hám Rev. B (850, 1900 MGc).

Bes diapazonlı LTE (Diapazonlar 1, 3, 5, 13, 25: 2100, 1800, 850, 700c, 1900 MGc).
|-
!Maǵlıwmat kirgiziw quralları       
|Kóp sensorlı displey
3 kósherli giroskop

3 kósherli akselerometr

Cifrlı kompas

Jaqınlıq sensorı

Qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı
|-
!Model  
|A1428 (GSM)
A1429 (CDMA)

A1442 (CDMA, Qıtay)
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;white-space: nowrap;&quot; |Veb-sayt
| class=&quot;infobox-data&quot; |&lt;span class=&quot;url&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20120930171322/http://www.apple.com/iphone/ Apple — iPhone 5 — Házirgi waqıtqa shekem eń juqa, eń jeńil, eń tez iPhone]. Wayback Machine arxivinde (30-sentyabr, 2012-jılı saqlanǵan)&lt;/span&gt;
|}
'''iPhone 5''' ‒ bul [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵarılǵan hám bazarǵa usınılǵan [[smartfon]]. Ol 6-áwlad [[IPhone|iPhone]] bolıp, [[IPhone 4s|iPhone 4s]] modelinen keyin hám [[IPhone 5s|iPhone 5s]] penen [[IPhone 5c|iPhone 5c]] modellerinen aldın shıǵarılǵan. Ol rásmiy túrde 2012-jıl 12-sentyabrde baspasóz ilajında kórsetilip, keyin 2012-jıl 21-sentyabrde satıwǵa shıǵarılǵan. iPhone 5 sentyabrde járiyalanǵan birinshi iPhone boldı hám bunnan keyingi iPhone shıǵarılıwları ushın dástúr qáliplestirdi, sonday-aq Tim Kuk basshılıǵında tolıq islep shıǵarılǵan birinshi iPhone hám [[Stiv Djobs]] baqlawındaǵı sońǵı iPhone boldı. iPhone 5 tiń dizaynı úsh márte qollanıldı: dáslep 2012-jılı iPhone 5 tiń ózinde, sońınan 2013-jılı iPhone 5s modelinde hám aqırında 2016-jılı birinshi áwlad iPhone SE modelinde.

iPhone 5 óziniń aldıńǵı modellerine salıstırǵanda úlken dizayn ózgerislerin usındı. Bularǵa aldıńǵı modellerge qaraǵanda jińishke hám jeńil alyuminiy tiykarındaǵı korpus, biyikligi 4 dyuymlik derlik 16:9 ólshemli ekran, Apple A6 sistema-chipi, LTE qollaw, hám aldıńǵı iPhone modellerinde qollanılǵan 30 pinli dizayndı almastırǵan jańa ıqsham Lightning baylanıs portı kiredi. Bul iPhone 4s ten keyin Apple kompaniyasınıń [[Sony]] islep shıǵarǵan jańa 8 MP kamerasın qollanǵan ekinshi iPhone boldı.

Apple 2012-jıldıń 14-sentyabrinde aldın ala buyırtpa qabıllawdı basladı hám 24 saat ishinde eki millionnan aslam buyırtpa alındı. 2012-jıldıń 21-sentyabrindegi satıwǵa shıǵarılǵan waqıtta iPhone 5ke bolǵan dáslepki talap usınılǵan sanınan asıp ketti hám Apple bunı &quot;ádetten tıs&quot; dep táriyiplep, aldınnan buyırtpalardıń aldıńǵı modellerge qaraǵanda jigirma ese tezirek satılǵanın ayttı. iPhone 5 ke ulıwma qabıllaw jaqsı bolǵanına qaramastan, tutınıwshılar hám sınshılar túsirilgen súwretlerde kútilmegen sıyatúr reńniń payda bolıwı hám telefon qaplama qatlamınıń tez shıtnawǵa beyim ekenligi sıyaqlı apparatlıq támiynat máselelerin atap ótti. Sonday-aq, Appledıń basqa baylanıs portı dizaynına ótiw sheshimi haqqında da pikirler hár túrli boldı, óytkeni bul ózgeris iPhone 5 tiń aldıńǵı modeller menen sáykes bolǵan aksessuarlar menen úylesimligine tásir etti.

iPhone 5 rásmiy túrde 2013-jıl 10-sentyabrde onıń miyrasxorları iPhone 5s hám iPhone 5c modelleriniń járiyalanıwı menen Apple tárepinen óndiristen shıǵarıldı. iPhone 5 tek on eki ay óndiris dawamında bolıp, jańa model shıqqanda bar iPhone modellerin tómenletilgen bahada satıw boyınsha Apple kompaniyasınıń standart ámeliyatın buzıp, házirge shekem shıǵarılǵan iPhone modelleri arasında ekinshi eń qısqa jasaw múddetine iye. Bul rekord 2017-jıldıń noyabrinen 2018-jıldıń sentyabrine shekem on ay óndiris dawamında bolǵan iPhone X tárepinen buzıldı hám 2018-jıldıń sentyabrinen 2019-jıldıń sentyabrine shekem on eki ay óndiris dawamında bolǵan iPhone XS penen teńlesti.

iPhone 5 orta klass hám keyin tómengi klass qurılması sıpatında iPhone 5c menen almastırıldı; iPhone 5c modeliniń ishki apparatlıq támiynat kórsetkishleri arzanıraq polikarbonat sırtqı qabıǵınan basqa iPhone 5 penen derlik birdey. iPhone 5 [[IOS 6|iOS 6]], 7, 8, 9 hám 10 operaciyalıq sistemaların qollaydı. iPhone 5 32-bitli qurılmalardı qollawdıń toqtatılıwına baylanıslı iOS 11 di qollamaydı. iPhone 5 iPhone 4s ten keyin [[IOS|iOS]] tiń bes tiykarǵı versiyasın qollaytuǵın ekinshi iPhone boldı.

== Tariyxı ==
iPhone 5 haqqındaǵı gáp-sózler [[IPhone 4s|iPhone 4s]] tiń járiyalanıwınan keyin dárhal baslandı, biraq tolıq maǵlıwmatlar 2012-jıldıń iyun ayına shekem payda bolmadı.&lt;ref name=&quot;iP5 rumors&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-20073431-233/iphone-5-rumor-roundup|bet=iPhone 5 rumor roundup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120914030220/http://reviews.cnet.com/8301-19512_7-20073431-233/iphone-5-rumor-roundup/|arxivsáne=September 14, 2012|avtor=German, Kent|sáne=September 11, 2012|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; 2012-jıldıń 30-iyulinde iPhone 5tiń járiyalanıw hám satıwǵa shıǵarılıw sáneleri, sonday-aq onıń ayırım ózgeshelikleri haqqında anıq boljawlar payda boldı.&lt;ref name=&quot;iP5 release speculation&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57482033-37/apple-reportedly-to-unveil-iphone-5-ipad-mini-on-sept-12|bet=Apple reportedly to unveil iPhone 5, iPad Mini on Sept. 12|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120912100346/http://news.cnet.com/8301-13579_3-57482033-37/apple-reportedly-to-unveil-iphone-5-ipad-mini-on-sept-12/|arxivsáne=September 12, 2012|avtor=Whitney, Lance|sáne=July 30, 2012|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; 2012-jıl 4-sentyabrde Apple 2012-jıldıń 12-sentyabrinde [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] Yerba Buena kórkem óner orayında ilajdı ótkeretuǵının járiyaladı. Mediaǵa jiberilgen mirát xatlarında 5 sanı kóleńkesi kórsetilip, bul ilajda jańa iPhone-nıń járiyalanatuǵının bildirdi.&lt;ref name=&quot;Event on September 12&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57502622-37/apples-september-12-invite-hints-at-iphone-5|bet=Apple's September 12 invite hints at iPhone 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121025013438/http://news.cnet.com/8301-13579_3-57502622-37/apples-september-12-invite-hints-at-iphone-5/|arxivsáne=October 25, 2012|avtor=Lowensohn|at=Josh|sáne=September 4, 2012|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt;

Járiyalanıw waqtında Apple iPhone 5 ti járiyaladı hám jańa iPod Nano hám iPod Touch modellerin de tanıstırdı. Olar jáne de aldınnan buyırtpalardıń 2012-jıldıń 14-sentyabrinen baslap qabıl etiletuǵının bildirdi. 24 saat ishinde eki millionnan aslam aldın ala buyırtpa alındı.&lt;ref name=&quot;pre-saleorders&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/17/iphone-5-pre-orders-crack-2-million-in-first-24-hours|bet=iPhone 5 pre-orders crack 2 million in first 24 hours|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160329042025/http://www.engadget.com/2012/09/17/iphone-5-pre-orders-crack-2-million-in-first-24-hours/|arxivsáne=March 29, 2016|avtor=Fingas, Jon|sáne=September 17, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=September 17, 2012}}&lt;/ref&gt; iPhone 5 xalıqqa satıw ushın 2012-jıldıń 21-sentyabrinde qoyıldı. Jańa telefonǵa bolǵan dáslepki talap birinshi úsh kún ishinde 5 millionnan aslam danasın satıp, óziniń aldındaǵı iPhone 4s ornatqan rekordtan ozıp ketti. 2012-jıldıń 30-noyabrinde Apple óziniń AQSH onlayn dúkanına iPhone 5tiń blokirovkadan azat etilgen versiyasın qostı, 16 GB modeli 649 AQSH dollarınan baslandı.

iPhone 5 rásmiy túrde 2013-jıl 10-sentyabrde onıń miyrasxorları (izbasarları) iPhone 5s hám iPhone 5c modelleriniń járiyalanıwı menen Apple tárepinen óndiristen shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;iP5 discontinued&quot; /&gt; 5c iPhone 5 penen derlik birdey ishki apparatlıq támiynatqa iye bolǵanına qaramastan, 5c dáslepki 5tiń alyuminiy korpusı ornına arzanıraq polikarbonat plastik korpustı qollandı. 5c modeliniń shıǵarılıwı aldıńǵı iPhone modeli óndiris dawamında qalıp, jańa modelden tómenirek bahada satılatuǵın Applediń aldıńǵı bazar strategiyasınan ózgeshe boldı.&lt;ref name=&quot;iP5 discontinued&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://ibnlive.in.com/news/apple-discontinues-iphone-5-iphone-4s-will-remain-available/421142-11.html|bet=Apple discontinues iPhone 5, iPhone 4s will remain available|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130912013537/http://ibnlive.in.com/news/apple-discontinues-iphone-5-iphone-4s-will-remain-available/421142-11.html|arxivsáne=September 12, 2013|sáne=September 11, 2013|baspaxana=IBN Live|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń 28-aprelinen Apple 2013-jıldıń martına shekem óndirilgen iPhone 5 modelleriniń islemey atırǵan quwat túymelerin kepillik múddeti pitkennen keyin de tólemsiz almastırıw baǵdarlamasın basladı.&lt;ref name=&quot;sleep-wake-replacement&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://ssl.apple.com/support/iphone5-sleepwakebutton/|bet=iPhone 5 Sleep/Wake Button Replacement Program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204231507/https://ssl.apple.com/support/iphone5-sleepwakebutton/|arxivsáne=February 4, 2017|sáne=April 28, 2014|baspaxana=[[Apple Inc.|Apple]]|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;/ref&gt; 2014-jıl 23-avgustta Apple 2012-jıldıń sentyabrinen 2013-jıldıń yanvarına shekem satılǵan iPhone 5 modelleriniń &quot;kútilmegende qısqaraq batareya jumıs waqtın kórsetiwi yamasa jiyirek zaryadka qılıwdı talap etiwi&quot; múmkin bolǵan batareyaların almastırıw baǵdarlamasın járiyaladı.&lt;ref name=&quot;battery-replacement&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://ssl.apple.com/support/iphone5-battery/|bet=iPhone 5 Battery Replacement Program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170220014023/https://ssl.apple.com/support/iphone5-battery/|arxivsáne=February 20, 2017|sáne=August 23, 2014|baspaxana=[[Apple Inc.|Apple]]|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;battery-replacement-ars&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/08/apple-announces-battery-replacement-program-for-the-iphone-5/|bet=Apple announces battery replacement program for the iPhone 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140915120631/http://arstechnica.com/apple/2014/08/apple-announces-battery-replacement-program-for-the-iphone-5/|arxivsáne=September 15, 2014|avtor=Andrew Cunningham|sáne=August 23, 2014|baspaxana=Ars Technica|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Sud dawları ===
iPhone 5tiń shıǵarılıwınan keyin [[Samsung]] Apple kompaniyasınıń óziniń segiz patentin buzǵanı haqqında sud iskerligin baslaytuǵının járiyaladı. Is 2014-jılı baslanıwı kerek edi. Óz málimlemesinde Samsung &quot;innovaciyalarımız hám intellektual múlk huqıqlarımızdı qorǵaw ushın zárúr qádemlerdi qoyıwdan basqa saylawımız joq edi&quot; dep ayttı. Eki kompaniya arasındaǵı patent buzıw menen baylanıslı sud dawları dawam etip atır hám pútkil dúnya boyınsha bir neshe sud islerinde sheshilmekte.&lt;ref name=&quot;Samsung litigation&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.watoday.com.au/digital-life/mobiles/apples-iphone-5-infringes-patents-samsung-says-20121003-26yc9.html|bet=Apple's iPhone 5 infringes patents, Samsung says|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121005235945/http://www.watoday.com.au/digital-life/mobiles/apples-iphone-5-infringes-patents-samsung-says-20121003-26yc9.html|arxivsáne=October 5, 2012|avtor=Rosenblatt, Joel|sáne=October 4, 2012|baspaxana=[[WAtoday]]|qaralǵan sáne=October 7, 2012}}&lt;/ref&gt;

== Óndiris ==
Eń ápiwayı iPhone 5 ti jaratıw ushın kerek bolǵan komponentler hám miynet shıǵınları 207 AQSH dolları muǵdarında bahalanadı, bul sáykes iPhone 4s modeli komponentleriniń qunınan 19 AQSH dollarına qımbat. Tek iPhone 5 tegi LTE moduliniń ózi 34 dollar turıp, iPhone 4s tegi mobil baylanıs modulinen 10 dollar qımbat. Usıǵan uqsas, iPhone 5te qollanılǵan ekranlar 44 dollarǵa túsip, aldıńǵı model ekranınan 7 dollarǵa qımbat. Mashable iPhone 5 tiń 649 [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] dollarına satılatuǵının esapqa alıp, hár bir qurılmanı satıwdan túsetuǵın payda shegarası &quot;júdá úlken&quot; ekenin atap ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2012/09/19/iphone-5-manufacturing-cost|bet=The 16&amp;nbsp;GB iPhone 5 Costs Apple $207 to Build|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120925095232/http://mashable.com/2012/09/19/iphone-5-manufacturing-cost/|arxivsáne=September 25, 2012|avtor=Fiegerman, Seth|sáne=September 19, 2012|baspaxana=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=October 7, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.isuppli.com/Teardowns/News/Pages/iPhone5-Carries-$199-BOM-Virtual-Teardown-Reveals.aspx|bet=iPhone 5 Carries $199 BOM, Virtual Teardown Reveals|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121101070614/http://www.isuppli.com/Teardowns/News/Pages/iPhone5-Carries-$199-BOM-Virtual-Teardown-Reveals.aspx|arxivsáne=November 1, 2012|avtor=Andrew Rassweiler|sáne=September 18, 2012|baspaxana=iSuppli|qaralǵan sáne=November 11, 2012}}&lt;/ref&gt;

Qurılmanıń járiyalanıwınan keyin usınıstıń jetispewshiligi kórinip qaldı. Bul ekran sıyaqlı komponentlerdiń jetispewshiligine baylanıslı edi. Sharp kompaniyasınıń iPhone 5 tiń debyutına shekem ekrandı jetkerip bere almaǵanı hám basqa óndiriwshilerdiń talaptı qanaatlandırıwda qıyınshılıq kórip atırǵanı haqqında xabarlar payda boldı. Nátiyjede, usaqlap satıw dúkanlarındaǵı zapastıń anıq emesligine baylanıslı aldın ala buyırtpalar sanı arttı hám aldınnan buyırtpalardı jetkerip beriw sáneleri qurılmanıń dáslepki shıǵarılıw sánesinen keyingi waqıtlarǵa qaldırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mercurynews.com/business/ci_21626528/iphone-5-screen-shortage-causing-apple-production-delays|bet=iPhone 5 screen shortage causing Apple production delays, analysts report; stock falls|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130303015235/http://www.mercurynews.com/business/ci_21626528/iphone-5-screen-shortage-causing-apple-production-delays|arxivsáne=March 3, 2013|avtor=Owens, Jeremy|sáne=September 25, 2012|jumıs=[[San Jose Mercury News]]|qaralǵan sáne=October 7, 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Sapanı baqlaw inspektorlarınıń qarsılıq bildiriwi ===
[[Nyu-York (shtat)|Nyu-York]] shtatına tiykarlanǵan húkimetlik emes shólkem China Labor Watch, Chjenchjowdaǵı iPhone 5 óndiris zavodında isleytuǵın Foxconn kompaniyasınıń &quot;úsh-tórt mıń&quot; jumısshısı 2012-jıl 5-oktyabrde jumıstı toqtatqanın xabarladı.&lt;ref name=&quot;Foxconn strike&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2012/oct/05/foxconn-apple-iphone-china-strike|date=October 5, 2012|access-date=October 24, 2012|author=Gabbatt, Adam}}&lt;/ref&gt; Narazılıq shıǵıwlar Apple kompaniyası óz ónimlerine qatańıraq sapa standartın engizgennen keyin júz berdi, oǵan óndiris waqtında payda bolǵan basılıwlarǵa 0.02 mm sheklew hám ramalar menen arqa qaplamalardaǵı sızıqlarǵa baylanıslı talaplar kiredi.&lt;ref name=&quot;Foxconn strike&quot; /&gt; Narazılıq shıǵıwlar jáne de jumıs beriwshiniń jumısshılardı ulıwma demalıs kúni islewge májbúrlewi menen baylanıslı boldı. Esabatta sapa talapların orınlaw ushın oqıtıw jetkiliksiz bolǵanı hám bunıń nátiyjesinde jumısshılar standartlarǵa juwap bermeytuǵın ónimlerdi islep shıǵarǵanı aytıldı. Narazılıq shıǵıwlar waqtında sapanı baqlaw inspektorları menen jumısshılar arasındaǵı qarama-qarsılıqlar tóbeleske alıp keldi. China Labor Watch jáne de inspektorlar kótergen máseleler zavod basshılıǵı tárepinen qaralmaǵanın bildirdi.&lt;ref name=&quot;Foxconn strike&quot; /&gt; Foxconn wákilleri basqarıw máselesi bar ekenin moyınladı, biraq tek 300-400 jumısshı jumısqa shıqpaǵanın hám qarama-qarsılıqlar óndiris processlerine tásir etpegenin ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://tech.qq.com/a/20121007/000004.htm|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121010134158/http://tech.qq.com/a/20121007/000004.htm|arxivsáne=October 10, 2012|avtor=林其玲|sáne=October 10, 2012|til=zh|baspaxana=[[Tencent QQ|QQ]]|qaralǵan sáne=October 7, 2012|citata=Foxconn admits that a problem in micromanagement exists ...a conflict occurred, however only 300–400 workers were absent from the production line and the production process was not affected}}&lt;/ref&gt; 2012-jıldıń noyabrinde Foxconn basqarma baslıǵı Terry Gou óndiristegi keshigiwdiń jıynawdaǵı ashıp aytılmaǵan qıyınshılıqlarǵa baylanıslı ekenin xabarladı.&lt;ref name=&quot;registernov7&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2012/11/07/hon_hai_shipping_fewer_iphone_5s_than_apple_want/|bet='iPhone 5 is so easily scratched we just can't get them out the door'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121110025211/http://www.theregister.co.uk/2012/11/07/hon_hai_shipping_fewer_iphone_5s_than_apple_want/|arxivsáne=November 10, 2012|avtor=Leach, Anna|sáne=November 7, 2012|baspaxana=The Register|qaralǵan sáne=November 8, 2012}}&lt;/ref&gt;

== Ózgeshelikleri ==

=== Operaciyalıq sistema hám programmalıq támiynat ===
iPhone 5 Apple kompaniyasınıń [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sisteması]] [[IOS|iOS]] penen támiyinlengen.&lt;ref name=&quot;mwios6&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|bet=Weekly Wrap: The new iPhone 5, new iTunes, new iPods, and iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915204438/http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=Friedman, Lex|sáne=September 15, 2012|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[Mac Publishing]]|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;/ref&gt; iOS tiń [[paydalanıwshı interfeysi]] tikkeley basqarıw koncepciyasına tiykarlanǵan bolıp, kóp sensorlı háreketlerdi qollanadı. Interfeysti basqarıw elementleri slayderler, óshirip-jandırǵıshlar hám túymelerden ibarat.&lt;ref name=&quot;iphone5manual&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://manuals.info.apple.com/MANUALS/1000/MA1658/en_US/iphone_ios6_user_guide.pdf|bet=iPhone User Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201021163951/https://manuals.info.apple.com/MANUALS/1000/MA1658/en_US/iphone_ios6_user_guide.pdf|arxivsáne=October 21, 2020|sáne=January 28, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=October 29, 2020}}&lt;/ref&gt; Operaciyalıq sistema menen tásirlesiw ısırıw, basıw, qısıw hám keri qısıw sıyaqlı háreketlerdi óz ishine aladı, olardıń hámmesi iOS operaciyalıq sisteması hám onıń kóp sensorlı interfeysi kontekstinde anıq anıqlamalarǵa iye. Ishki akselerometrler ayırım baǵdarlamalar tárepinen qurılmanı silkiw (bul kóbinese biykarlaw komandasına alıp keledi) yamasa onı vertikal baǵıtta aylandırıw (bul kóbinese portret rejiminen landshaft rejimine ótiwge alıp keledi) háreketlerine juwap beriw ushın qollanıladı.&lt;ref name=&quot;iphone5manual&quot; /&gt;

iPhone 5 2012-jıl 19-sentyabrde shıǵarılǵan [[IOS 6|iOS 6]] menen jetkerip berildi.&lt;ref name=&quot;mwios6&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|bet=Weekly Wrap: The new iPhone 5, new iTunes, new iPods, and iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915204438/http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=Friedman, Lex|sáne=September 15, 2012|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[Mac Publishing]]|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFFriedman,_Lex2012&quot;&gt;Friedman, Lex (September 15, 2012). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; iPhone 5tiń qosılǵan iOS 6.0 operaciyalıq sisteması menen isleytuǵın kóp ózgeshelikleri shıǵarılǵan waqıtta tek belgili aymaqlarda ǵana isledi.&lt;ref name=&quot;iPhone features list&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/feature-availability|bet=iOS 6 Feature Availability|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915020346/http://www.apple.com/ios/feature-availability/|arxivsáne=September 15, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=September 14, 2012}}&lt;/ref&gt; Apple bunıń izbe-iz ámelge asırılatuǵın baǵdarlama ekenin hám kóbirek regionlarǵa engiziw ushın kóbirek waqıt talap etiletuǵının ayttı.

Telefon xotspot sıpatında isley aladı, óziniń internet baylanısın WiFi, Bluetooth yamasa USB arqalı bólise aladı,&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ipad/features|bet=The new iPad: It's a breakthrough because it features are.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120917210336/http://www.apple.com/ipad/features/|arxivsáne=September 17, 2012|sáne=March 7, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;/ref&gt; sonday-aq [[App Store]]-ǵa kire aladı, bul — Apple tárepinen islep shıǵılǵan hám saqlanıp turılatuǵın iOS ushın onlayn qosımshalardı tarqatıw platforması. Bul xızmet paydalanıwshılarǵa Xcode hám iOS SDK menen islep shıǵılǵan hám Apple arqalı járiyalanǵan qosımshalardı iTunes Store-dan kóriw hám júklep alıw imkaniyatın beredi.

iPhone 5 muzıka, filmler, telekórsetiwler, elektron kitaplar, audio kitaplar hám [[Podkast|podkastlardı]] oynata aladı hám óziniń media kitapxanasın qosıqlar, artistler, albomlar, videolar, pleylistler, janrlar, kompozitorlar, podkastlar, audio kitaplar hám toplamlar boyınsha sáykeslestire aladı. Opciyalar bárhama alfavit tártibinde kórsetiledi, tek pleylistler buǵan kirmeydi, olar iTunes-taǵı tártibin saqlaydı. Paydalanıwshılar qurılmasın gorizontal túrde landshaft rejimine burıp, Cover Flow-ǵa kire aladı. iTunes-taǵı sıyaqlı, bul funkciya hár qıylı albom muqabaların súwretler kitapxanası túrinde kórsetedi. Aylandırıw ekranda barmaqtı súykew arqalı ámelge asırıladı. Sonday-aq, naushniklerdiń basqarıw elementleri treklerdi toqtatıw, oynatıw, ótkizip jiberiw hám qaytalaw ushın qollanılıwı múmkin. iPhone 5-te dawıs qosılǵan Apple naushnikleri menen ózgertiliwi múmkin, al Dawıslı basqarıw funkciyası trekti anıqlaw, pleylisttegi yamasa belgili bir artisttiń qosıqların oynatıw yamasa Genius pleylistin jaratıw ushın qollanılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;music5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|bet=Apple{{Snd}} iPhone 5{{Snd}} Hear your favorite music everywhere you go.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120902104402/http://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|arxivsáne=September 2, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s sıyaqlı, iPhone 5-te de Siri bar,&lt;ref name=&quot;music5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|bet=Apple{{Snd}} iPhone 5{{Snd}} Hear your favorite music everywhere you go.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120902104402/http://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|arxivsáne=September 2, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html &quot;Apple&amp;nbsp;&amp;#x2013;&amp;#x20; iPhone 5&amp;nbsp;&amp;#x2013;&amp;#x20; Hear your favorite music everywhere you go&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ol paydalanıwshıǵa telefondı awızeki buyrıqlar arqalı basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Baǵdarlama iOS 6-da jetilistirilip, restoranlarǵa orın bron etiw, qosımshalardı iske qosıw, Facebook yamasa Twitter-ge jańalanıwlardı diktovka etiw, filmler haqqında pikirlerdi hám tolıq sport statistikasın alıw imkaniyatları qosıldı.&lt;ref name=&quot;Time: Here it comes&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple iOS 6 Here Next Week, iTunes Update Today, New iTunes in October|url=https://techland.time.com/2012/09/12/apple-unveils-ios-6-icloud-enabled-itunes-but-youll-have-to-wait-a-little-longer/|access-date=September 19, 2012|newspaper=Time|date=September 12, 2012|first=Matt|last=Peckham}}&lt;/ref&gt;

iPhone 5-te xabar jazıw dawıslı járdemshi arqalı ámelge asırılıwı múmkin, ol sóylewdi tekstke aylandıradı.&lt;ref name=&quot;music5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|bet=Apple{{Snd}} iPhone 5{{Snd}} Hear your favorite music everywhere you go.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120902104402/http://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html|arxivsáne=September 2, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.apple.com/iphone/built-in-apps/music.html &quot;Apple&amp;nbsp;&amp;#x2013;&amp;#x20; iPhone 5&amp;nbsp;&amp;#x2013;&amp;#x20; Hear your favorite music everywhere you go&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Ádettegi xabar jazıwdan tısqarı, iPhone 5-tegi xabar almasıw iMessage-ti qollaydı, bul arnawlı tez xabar almasıw baǵdarlaması hám xızmeti bolıp, iOS 5 yamasa onnan keyingi versiyalarda isleytuǵın Apple qurılmalarına sheksiz xabar jiberiwge múmkinshilik beredi. Bul xabarlarǵa súwretler hám ses sıyaqlı mazmundı qosıwdı, qurılmanıń dawıs arqalı basqarılatuǵın baǵdarlama járdemshisi menen integraciyanı hám jiberilgen xabarlar ushın oqılǵanlıǵı haqqında bildiriwlerdi qollaydı. Qurılmaǵa maǵlıwmat kiriw kóp sensorlı ekranda kórsetilgen klaviatura arqalı yamasa mikrofonǵa sóylew arqalı dawıstı tekstke aylandırıw jolı menen ámelge asırıladı. Kiritilgen tekst boljaw hám usınıs beriw baǵdarlamalıq támiynatı tárepinen qollanıladı; hár qıylı tillerdiń kóplegen regional akcentlerin tanıytuǵın kóp tilli orfografiya tekseriwshi bar.&lt;ref name=&quot;music5&quot; /&gt;

iOS 6 bir neshe jańa hám/yamasa jańartılǵan qosımshalardı óz ishine aladı, olardıń qatarına Apple Maps hám Passbook kiredi. Google Maps tárepinen iske qosılǵan burınǵı Maps qosımshasın almastırǵan Apple-diń ornatılǵan Maps qosımshası ulıwma sınǵa alındı hám básekiles karta qosımshalarında bar kóplegen funkciyalarǵa iye emes edi.&lt;ref name=&quot;Britney&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple Map Fails: 19 Ridiculous Glitches Spotted In Apple iOS 6's Anti-Google App (PICTURES)|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/09/20/apple-map-fails-ios-6-maps_n_1901599.html#slide=more251885|access-date=September 28, 2012|date=September 20, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;maps issue&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/20/apple-ios-6-maps-problems/|bet=Apple says it's 'just getting started' on Maps for iOS 6, are you willing to wait? (poll)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121029221226/http://www.engadget.com/2012/09/20/apple-ios-6-maps-problems/|arxivsáne=October 29, 2012|avtor=Lawler, Richard|sáne=September 20, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt; Ol keshiktiriwdi saplastıratuǵın hám tegis úlkeyitiwdi támiyinleytuǵın Apple-diń jańa vektorlıq dvigatelin qollanadı. Maps-qa jańadan qosılǵanı — aylanıs boyınsha sóylew baǵdarları, ayrım úlken qalalardaǵı 3D kórinisler hám real waqıt rejimindegi trafik.&lt;ref name=&quot;Time: Here it comes&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple iOS 6 Here Next Week, iTunes Update Today, New iTunes in October|url=https://techland.time.com/2012/09/12/apple-unveils-ios-6-icloud-enabled-itunes-but-youll-have-to-wait-a-little-longer/|access-date=September 19, 2012|date=September 12, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFPeckham2012&quot;&gt;Peckham, Matt (September 12, 2012). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;What's New in iOS 6&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/whats-new|bet=What's New in iOS 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120920200808/http://www.apple.com/ios/whats-new/|arxivsáne=September 20, 2012|qaralǵan sáne=September 21, 2012}}&lt;/ref&gt; iOS 6 óziniń jańa Passbook qosımshası arqalı otırıw biletleri, kiriw biletleri, kuponlar hám sadıqlıq kartaları sıyaqlı hújjetlerdi ala aladı. Passbook-qa iye iOS qurılması úylesimli apparatlıq támiynatqa iye jerlerde mobil tólemdi islew ushın oqıw qurılmasınıń astında skanerleniwi múmkin. Bul qosımsha belgili bir dúkannıń jaqın átirapında bolǵanda tiyisli kuponlar ushın xabarlandırıwlar sıyaqlı kontekstke baǵdarlanǵan funkciyalarǵa iye.&lt;ref name=&quot;Time: Here it comes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Forbes qr&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple, iOS 6 &amp; Mobile Payments{{Snd}} One More Thing for the iPhone 5?|url=https://www.forbes.com/sites/greatspeculations/2012/09/11/apple-ios-6-mobile-payments-one-more-thing-for-the-iphone-5/?ss=innovation-science|access-date=September 19, 2012|date=September 11, 2012}}&lt;/ref&gt;

Facebook iOS 6 menen Apple-diń jergilikli qosımshaları arqalı integraciyalanǵan. Facebook funkciyalarına Facebook waqıyaların sinxronlastıra alatuǵın Calendar sıyaqlı jergilikli qosımshalardıń ishinen tikkeley kiriwge boladı yamasa Apple [[App Store]]-nıń ishinen Facebook-tıń &quot;layk&quot; (unaydı) túymesin qollanıwǵa boladı.&lt;ref name=&quot;Time: Here it comes&quot;&gt;{{Cite news|title=Apple iOS 6 Here Next Week, iTunes Update Today, New iTunes in October|url=https://techland.time.com/2012/09/12/apple-unveils-ios-6-icloud-enabled-itunes-but-youll-have-to-wait-a-little-longer/|access-date=September 19, 2012|date=September 12, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFPeckham2012&quot;&gt;Peckham, Matt (September 12, 2012). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Paydalanıwshı ushın jańa jeke parametrleri bar. Jaylasıw xızmetlerinen tısqarı, tómendegiler iOS 6-da qosıldı: súwretler (iOS 5-te bir qıylı sheklengen edi), baylanıslar (adres kitabı), kalendarlar, esletpeler, Bluetooth bólisiw, [[Twitter]], [[Facebook]] hám Sina Weibo. iOS 6 sonday-aq paydalanıwshılarǵa maqsetli reklamanıń aldın alıw imkaniyatın beriw ushın ulıwma parametrler menyusinde &quot;Reklama izlewdi sheklew&quot; paydalanıwshı basqarıwı menen birge keledi. Apple-diń Reklama Identifikatori kompaniyanıń bar bolǵan Unikal Qurılma Identifikaciyası (UDID) standartın almastıradı. Apple-diń Reklama Identifikatori [[Identifikator|qurılma identifikator]] standartın ele qollanıp atırǵan reklama tarmaqlarına tásir etpeydi, biraq Apple keleshekte bul standarttı talap etedi.&lt;ref name=&quot;CNET ad blocker&quot;&gt;{{Cite news|title=Ad tracking 'blocker' comes to iOS 6|url=http://news.cnet.com/8301-1009_3-57513521-83/ad-tracking-blocker-comes-to-ios-6|access-date=September 19, 2012|date=September 14, 2012|last=Seth Rosenblatt}}&lt;/ref&gt;

=== Dizayn ===
Apple óz baspasóz ilajında iPhone 5-tiń jaqsılanǵan qurılıs sapasın atap ótti. Aldınǵı versiyalarda qollanılǵan karkas alyuminiy kompozit karkastı qollanıw ushın qayta proektilendi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.slate.com/articles/technology/technology/2012/10/iphone_5_review_marveling_at_the_existence_of_the_greatest_phone_ever_made_.html|bet=The iPhone 5 Is a Miracle|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121015033944/http://www.slate.com/articles/technology/technology/2012/10/iphone_5_review_marveling_at_the_existence_of_the_greatest_phone_ever_made_.html|arxivsáne=October 15, 2012|avtor=Manjoo|at=Farhad|sáne=October 8, 2012|jumıs=[[Slate (magazine)|Slate]]|qaralǵan sáne=October 15, 2012}}&lt;/ref&gt; [[Stiv Djobs]]-tıń &quot;kiygende ájayıp kórinedi&quot; dep oylaǵan metalǵa bolǵan qálegeni sebepli iPhone 4 hám iPhone 4s alyuminiy ornına tatlanbaytuǵın polattı qollandı.&lt;ref name=&quot;steel&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2011/11/ff_stevejobs-2/3/|bet=The Revolution According to Steve Jobs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140915140906/http://www.wired.com/2011/11/ff_stevejobs-2/3/|arxivsáne=September 15, 2014|avtor=Steven Levy|sáne=November 29, 2011|baspaxana=Wired|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;/ref&gt;

iPhone 5 óziniń aldınǵısı iPhone 4s-ke salıstırǵanda 18% juqa, 20% jeńil hám ulıwma kólemi 12% kem.&lt;ref name=&quot;iphone5design&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/design/|bet=Apple{{Snd}} iPhone 5{{Snd}} Learn about what it took to make iPhone 5.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120917210647/http://www.apple.com/iphone/design/|arxivsáne=September 17, 2012|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;/ref&gt; Telefonnıń alyuminiy korpusınıń qalıńlıǵı 0,30 dyuym (7,6 mm). 2012-jıldıń sentyabr konferenciyasında Apple onıń 7,6 mm menen dúnya júzindegi eń juqa smartfonı ekenligin málim etti, biraq bul málimleme qıtaylı Oppo Finder-diń juqaraq bolǵanı hám basqa ayrım smartfonlardıń qalıńlıq qay jerden ólshengenine baylanıslı juqaraq dep esaplanıwı múmkinligi sebepli talasqa sebep boldı. Oppo Finder eń juqa jerinde 6,65 mm (0,262 dyuym) hám eń qalıń jerinde 7,1 mm (0,28 dyuym) ólshengen, bul onı ulıwma iPhone-nan juqaraq etedi.&lt;ref name=&quot;thinnest&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.autoomobile.com/news/iphone-5-thinnest-phone-apple/1002891|bet=iPhone 5 &quot;World's Thinnest Phone&quot;... What Planet's Apple From?!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140307083951/http://www.autoomobile.com/news/iphone-5-thinnest-phone-apple/1002891/|arxivsáne=March 7, 2014|avtor=Dahl|at=Cecelia|sáne=September 13, 2012|baspaxana=Auto Mobile|qaralǵan sáne=September 14, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;thinnest 2&quot;&gt;{{Cite news|title=New iPhone 5 'the thinnest smartphone in the world'|url=http://www.iol.co.za/scitech/technology/gadgets/new-iphone-5-the-thinnest-smartphone-in-the-world-1.1382268|date=September 13, 2012|access-date=September 14, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;thinness debate 2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/iphone-5-worlds-thinnest-smartphone-claim-in-dispute-1096941|bet=iPhone 5 'world's thinnest smartphone' claim in dispute|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915021253/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/iphone-5-worlds-thinnest-smartphone-claim-in-dispute-1096941|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=McCann|at=John|sáne=September 13, 2012|baspaxana=Tech Radar|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;oppo&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=p8pT6y4ty4U|bet=World's Thinnest Smartphone from China: OPPO Finder|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140915073051/http://www.youtube.com/watch?v=p8pT6y4ty4U|arxivsáne=September 15, 2014|sáne=May 24, 2012|baspaxana=micgadget|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;/ref&gt; Bul dizayn úsh márte, dáslep 2012-jılı iPhone 5 penen, sońınan 2013-jılı 5s penen hám aqırında 2016-jılı birinshi áwlad iPhone SE menen qollanıldı.

=== Apparatlıq támiynat ===
iPhone 5 Apple A6 dep atalatuǵın chiptegi sistemanı (SoC) qollanadı.&lt;ref name=&quot;verge iP5 announcement&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theverge.com/2012/9/12/3316830/iphone-5-release-date-specs-features-price-announcement|title=Apple announces 4-inch iPhone 5 with LTE, Apple Lightning connector, September 21 release date|publisher=[[Vox Media]]|first=Vlad|last=Savov|date=September 12, 2012|access-date=September 12, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Custom CPU{{Snd}} Anandtech&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.anandtech.com/show/6292/iphone-5-a6-not-a15-custom-core|title=iPhone 5's A6 SoC: Not A15 or A9, a Custom Apple Core Instead|last=Anand Lal Shimpi|publisher=AnandTech|date=September 15, 2012|access-date=October 11, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;engadget1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/12/iphone-5-officially-announced|bet=iPhone 5 officially announced with 4-inch display, A6 CPU and LTE for $199 on September 21|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120913232226/http://www.engadget.com/2012/09/12/iphone-5-officially-announced/|arxivsáne=September 13, 2012|avtor=O'Brien|at=Terrence|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=September 12, 2012}}&lt;/ref&gt; SoC 1,3 GGc eki yadrolı processordan, 1 GB operativ yadtan hám 266 MGc jıyiliginde isleytuǵın úsh yadrolı PowerVR SGX543MP4-ten ibarat.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/6323/apple-a6-die-revealed-3core-gpu-100mm2|bet=Apple A6 Die Revealed: 3-core GPU, &lt; 100mm^2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120922115308/http://www.anandtech.com/show/6323/apple-a6-die-revealed-3core-gpu-100mm2|arxivsáne=September 22, 2012|avtor=Lal Shimpi, Anand|sáne=September 21, 2012|baspaxana=[[Anandtech]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Geekbench test (28/9)&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.geek.com/articles/mobile/iphone-5-a6-chip-clocked-at-1-3ghz-20120927|bet=iPhone 5 A6 chip clocked at 1.3GHz|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120930013512/http://www.geek.com/articles/mobile/iphone-5-a6-chip-clocked-at-1-3ghz-20120927/|arxivsáne=September 30, 2012|avtor=Humphries, Matthew|sáne=September 28, 2012|baspaxana=[[Geek.com]]|qaralǵan sáne=October 4, 2012}}&lt;/ref&gt; iPhone 5-tiń operativ yadı (LPDDR2-1066 eDRAM) 512 MB-tan 1 GB-qa eki ese arttırıldı. Bar bolǵan yad sıyımlılıqları 16, 32 yamasa 64 GB etip belgilengen, 4s penen birdey; qosımsha yad kartaları qollap-quwatlanbaydı.&lt;ref name=&quot;Techday&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://iphonerepairoklahomacity.com/index.php/2018/03/06/iphone-5-user-guide-manual-instructions/|bet=iPhone 5 manual|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200501222436/https://iphonerepairoklahomacity.com/index.php/2018/03/06/iphone-5-user-guide-manual-instructions/|arxivsáne=May 1, 2020|sáne=March 6, 2018|qaralǵan sáne=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt; Eki reń variantı bar: qara (qara shisha hám shifer reńli metall áshekóyi menen) hám aq (aq keramika hám gúmis reńli metall áshekóyi menen); jáne bir márte aldınǵısı 4s-tegi sıyaqlı birdey reń variantları (biraq basqasha ámelge asırılǵan).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macobserver.com/tmo/article/iphone-5-a6-has-1-gb-ram-33-faster-bandwidth-than-iphone-4s|bet=iPhone 5 A6 Has 1&amp;nbsp;GB RAM, 33% Faster Bandwidth than iPhone 4s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120918062438/http://www.macobserver.com/tmo/article/iphone-5-a6-has-1-gb-ram-33-faster-bandwidth-than-iphone-4s|arxivsáne=September 18, 2012|avtor=Tanous, Jim|sáne=September 16, 2012|baspaxana=The Mac Observer|qaralǵan sáne=September 16, 2012}}&lt;/ref&gt; iPhone 5 iPhone 4s-tegi 8 megapikselli artqı kameranı saqlap qaladı, biraq tómen jaqtılıq jaǵdayındaǵı islew kórsetkishi jaqsılandı hám aldınǵılarına qaraǵanda 40% tezirek súwretke alıwǵa iye&lt;ref name=&quot;iphone5Camera&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2012/09/12/iphone-5-camera|bet=The iPhone 5's badass camera: 40% faster photo capture, panorama mode, &amp; more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120926193820/http://venturebeat.com/2012/09/12/iphone-5-camera/|arxivsáne=September 26, 2012|avtor=Cheredar, Tom|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[VentureBeat]]|qaralǵan sáne=September 27, 2012}}&lt;/ref&gt; al súwrette kúshli jaqtılıq deregi bolǵanda sıyareńge iye boladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2012/10/02/tech/mobile/iphone-5-purple-photos|title=iPhone 5 users complain about purple photos|publisher=CNN|access-date=January 1, 2013|date=October 2, 2012}}&lt;/ref&gt; FaceTime hám kamera qosımshası arqalı kiriwge bolatuǵın aldıńǵı kameranıń ajıratımlılıǵı tómen, 1,2 megapiksel. Zaryad sıyımlılıǵı 1440 mAch bolǵan qayta zaryadlanatuǵın litiy-ionlı batareya ornatılǵan hám paydalanıwshı tárepinen almastırılıwı múmkin emes; ol ≤225 saat kútiw waqtı hám ≤8 saat sóylesiw waqtı etip bahalanǵan. Telefonnıń úsh ayırım modeli bar: biri CDMA-dı hám eki GSM versiyasın qollap-quwatlaytuǵın.&lt;ref name=&quot;ifixit teardown&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone+5+Teardown/10525/5|bet=iPhone 5 Teardown|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121009231418/http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone+5+Teardown/10525/5|arxivsáne=October 9, 2012|sáne=September 21, 2012|baspaxana=[[iFixit]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;iPhone 5 tech specs&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=Apple iPhone 5 Tech Specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120917210334/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=September 17, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; Bul qurılmanıń qay versiyasınıń qay mámleketlerde/regionlarda isleytuǵınına tásir etiwi múmkin. Telefon iPhone 4 hám iPhone 4s-tiń mikro-SIM-inen kishirek bolǵan nano-SIM-di aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/12/iphone-5-confirmed-to-use-nano-sim-current-sims-not-compatible|bet=iPhone 5 confirmed to use nano-SIM, current SIMs not compatible|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120914182749/http://www.engadget.com/2012/09/12/iphone-5-confirmed-to-use-nano-sim-current-sims-not-compatible|arxivsáne=September 14, 2012|avtor=Fingas|at=Jon|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt;

Geekbench hám GLBenchmark járdeminde ótkerilgen apparatlıq testlew Apple-diń óz veb-saytında kirgizgen hám qurılmanıń tanıstırılıwında aytıp ótken bir neshe málimlemesin tastıyıqlaydı, bular eki ese tez hám eki ese grafikalıq islew kórsetkishin óz ishine aladı. Geekbench-tegi ulıwma apparatlıq bahalawda iPhone 5 iPhone 4s-ten shama menen 2,5 ese joqarı ball aldı. iPhone 5 ushın GLBenchmark járdeminde ótkerilgen test iPhone 4s-ten 2 ese jaqsıraq ball qaytardı. Nátiyje Passmark járdeminde ótkerilgen 3D grafikalıq test iPhone 4s-ten tek shama menen 1,45 ese jaqsıraq ball qaytarǵanı sebepli turaqsız boldı.&lt;ref name=&quot;iphone5bench&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/benchmarking-the-iphone-5/|bet=Benchmarking the iPhone 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121021194718/http://www.zdnet.com/benchmarking-the-iphone-5-7000006045/|arxivsáne=October 21, 2012|avtor=Schmerer, Kai|sáne=October 19, 2012|baspaxana=[[ZDNet]]|qaralǵan sáne=October 21, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/6324/the-iphone-5-performance-preview|bet=The iPhone 5 Performance Preview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130102075031/http://www.anandtech.com/show/6324/the-iphone-5-performance-preview|arxivsáne=January 2, 2013|avtor=Lal Shimpi, Anand|sáne=September 21, 2012|baspaxana=[[Anandtech]]|qaralǵan sáne=October 21, 2012}}&lt;/ref&gt; AnandTech tárepinen ótkerilgen batareyanıń islew waqtın bahalaw ayrım wazıypalardı orınlaǵanda iPhone 5-te batareyanıń islew waqtı aldınǵısına qaraǵanda qısqaraq ekenligin, biraq basqa wazıypalardı orınlaǵanda iPhone 5 batareyası iPhone 4s-ten uzaǵıraq isleytuǵının juwmaqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/6330/the-iphone-5-review/13|bet=The iPhone 5 Review / Battery|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121018172531/http://www.anandtech.com/show/6330/the-iphone-5-review/13|arxivsáne=October 18, 2012|avtor=Lal Shimpi, Anand, Klug, Brian and Gowri, Vivek|sáne=October 16, 2012|baspaxana=[[Anandtech]]|qaralǵan sáne=October 21, 2012}}&lt;/ref&gt;

Retina Display derlik dál 16:9 proporciyası menen 1136 × 640 pikselge iye (bir qosımsha gorizontal piksel qatarınan tısqarı). 4 dyuym diagonal menen onıń displey kólemi 6,7 kvadrat dyuymdi quraydı, bul [[IPhone 4|iPhone 4]] hám [[IPhone 4s|4s]]-te 5,7 dyuymge salıstırǵanda.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.siliconbeat.com/2012/09/24/report-bigger-size-of-iphone-5s-screen-least-impressive-thing-about-it/|bet=Report: Bigger size of iPhone 5′s screen least impressive thing about it|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120926095811/http://www.siliconbeat.com/2012/09/24/report-bigger-size-of-iphone-5s-screen-least-impressive-thing-about-it/|arxivsáne=September 26, 2012|avtor=Wolverton|at=Troy|sáne=September 24, 2012|baspaxana=SiliconBeat|qaralǵan sáne=September 25, 2012}}&lt;/ref&gt; Piksel tıǵızlıǵı 4s modeli menen birdey qaladı, bul dyuymine 326 pikseldi quraydı. iPhone 5-tiń ekran belgisheleri hár biri tórt belgisheden ibarat altı qatar matricasında jaylastırılǵan. Ekrannıń úlkeygen kólemi iPhone 4-te bolǵan bes qatarǵa altınshı belgishe qatarınıń qosılıwına múmkinshilik beredi. Sharp-tıń ishki sensorlıq texnologiyası ekrandı juqalatadı, bul telefonnıń juqaraq bolıwına múmkinshilik beredi. Ekrannıń reń qanıqlıǵı aldınǵısına qaraǵanda 44% joqarı.&lt;ref name=&quot;zdnet screen analy&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/an-analysis-of-apples-new-iphone-5-display/|bet=An analysis of Apple's new iPhone 5 display|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121011020631/http://www.zdnet.com/an-analysis-of-apples-new-iphone-5-display-7000004286/|arxivsáne=October 11, 2012|avtor=D. O'Grady, Jason|sáne=September 14, 2012|baspaxana=[[ZDNet]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt;

Shawqımdı basıw hám video qońırawlar ushın úsh mikrofon (aldında, qırında hám artında jaylasqan) bar.&lt;ref name=&quot;three-mics&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.slashgear.com/iphone-5-comes-equipped-with-three-microphones-12247009/|bet=iPhone 5 comes equipped with three microphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121127063343/http://www.slashgear.com/iphone-5-comes-equipped-with-three-microphones-12247009/|arxivsáne=November 27, 2012|avtor=McGlaun|at=Shane|sáne=September 12, 2012|baspaxana=SlashGear|qaralǵan sáne=December 27, 2012}}&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń 28-aprelinde Apple 2013-jıldıń martına shekem islep shıǵarılǵan iPhone 5 modelleriniń isten shıqqan quwat túymelerin biypul almastırıw boyınsha garantiyadan tıs qaytarıp alıw baǵdarlamasın basladı.&lt;ref name=&quot;sleep-wake-replacement&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://ssl.apple.com/support/iphone5-sleepwakebutton/|bet=iPhone 5 Sleep/Wake Button Replacement Program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204231507/https://ssl.apple.com/support/iphone5-sleepwakebutton/|arxivsáne=February 4, 2017|sáne=April 28, 2014|baspaxana=[[Apple Inc.|Apple]]|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20170204231507/https://ssl.apple.com/support/iphone5-sleepwakebutton/ &quot;iPhone 5 Sleep/Wake Button Replacement Program&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń 23-avgustında Apple 2012-jıldıń sentyabri hám 2013-jıldıń yanvarı aralıǵında satılǵan &quot;batareyanıń islew waqtınıń qısqarıwın yamasa tez-tez zaryadlawdı talap etiwi múmkin&quot; bolǵan iPhone 5 modelleriniń batareyaların almastırıw baǵdarlamasın járiyaladı.&lt;ref name=&quot;battery-replacement&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://ssl.apple.com/support/iphone5-battery/|bet=iPhone 5 Battery Replacement Program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170220014023/https://ssl.apple.com/support/iphone5-battery/|arxivsáne=February 20, 2017|sáne=August 23, 2014|baspaxana=[[Apple Inc.|Apple]]|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20170220014023/https://ssl.apple.com/support/iphone5-battery/ &quot;iPhone 5 Battery Replacement Program&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;battery-replacement-ars&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/08/apple-announces-battery-replacement-program-for-the-iphone-5/|bet=Apple announces battery replacement program for the iPhone 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140915120631/http://arstechnica.com/apple/2014/08/apple-announces-battery-replacement-program-for-the-iphone-5/|arxivsáne=September 15, 2014|avtor=Andrew Cunningham|sáne=August 23, 2014|baspaxana=Ars Technica|qaralǵan sáne=September 15, 2014}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFAndrew_Cunningham2014&quot;&gt;Andrew Cunningham (August 23, 2014). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

=== Aksessuarlar ===
[[Fayl:Lightning_connector.svg|nobaý|Apple Lightning konnektorı]]
iPhone 5, sonday-aq iPod Touch (5-áwlad), iPod Nano (7-áwlad), iPad (4-áwlad) hám iPad Mini 2003-jılı Apple tárepinen iPod-ta (3-áwlad) engizilgen 30 pinli Apple Dock konnektorın almastıratuǵın Lightning dep atalǵan jańa dok konnektorına iye. Apple Lightning konnektorı segiz pinge iye hám barlıq signal beriw cifrlı. Bul jańa konnektor aldınǵısınan kishirek, bul iPhone 5-tiń óz aldınǵılarınan juqaraq bolıwına járdem beredi.&lt;ref name=&quot;Rodriguez, Salvador and Chang, Andrea&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.latimes.com/business/la-xpm-2012-sep-13-la-fi-apple-dock-20120914-story.html|title=Change in Apple iPhone 5 dock connector irks consumers|date=September 13, 2012|access-date=October 23, 2012|author=Rodriguez, Salvador}}&lt;/ref&gt; Apple Lightning kabelleri hár bir vikanıń eki tárepinde qaytalanatuǵın pinlerge iye, sonlıqtan onı eki tárepke de kirgiziwge boladı. Apple Lightning konnektorın eski 30 pinli Apple Dock konnektorına yamasa USB-ge aylandırıw ushın túrli aksessuarlar bar boladı,&lt;ref name=&quot;Apple iP5 features&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/features|bet=Apple iPhone 5 features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915011745/http://www.apple.com/iphone/features/|arxivsáne=September 15, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; biraq barlıq eski aksessuarlar islemeydi, sebebi barlıq signallar bar emes, atap aytqanda video shıǵarıw hám BMW avtomobilleri ushın iPod Out funkciyası.&lt;ref name=&quot;accessories issues&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.slashgear.com/iphone-5-wont-work-with-some-accessories-even-with-lightning-adapter-13247441|bet=iPhone 5 won't work with some accessories even with Apple Lightning adapter|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915041926/http://www.slashgear.com/iphone-5-wont-work-with-some-accessories-even-with-lightning-adapter-13247441/|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=McGlaun|at=Shane|sáne=September 13, 2012|baspaxana=SlashGear|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://money.cnn.com/2012/09/13/technology/apple-lightning-adapter/?source=cnn_bin|title=Apple's $30 Lightning adapter won't work with old speakers|publisher=CNN|date=September 13, 2012|access-date=September 13, 2012|author=Goldman, David}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.wired.com/autopia/2012/09/apple-lightning-bmw-mini|title=Apple Lightning Adaptor Kills iPod Out on BMW, Mini Models|publisher=[[Wired (magazine)|Wired]]|date=September 14, 2012|access-date=September 21, 2012|author=Lavrinc, Damon}}&lt;/ref&gt;

Apple EarPods dep atalǵan qulaqqa taǵılatuǵın qurılmalar iPhone 5 hám 2012-jıldıń 12-sentyabrindegi Apple media ilajında járiyalanǵan basqa qurılmalar menen birge qosıp beriledi. Olar aldınǵı áwlad iPhone hám iPod-lar menen qosıp berilgen qulaqqa taǵılatuǵın qurılmalardı almastırdı. Texnologiya kommentatorlarına muwapıq, qulaqqa taǵılatuǵın qurılmalardıń qayta proektileniwi hawanıń erkin kirip-shıǵıwına múmkinshilik beriw arqalı dawıs sapasın jaqsılawǵa qaratılǵan.&lt;ref name=&quot;engadget earpods&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/12/apples-infamous-earbuds-rebranded-for-iphone-5-as-earpods/|bet=Apple's signature earbuds rebranded for iPhone 5 as 'EarPods'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121105103038/http://www.engadget.com/2012/09/12/apples-infamous-earbuds-rebranded-for-iphone-5-as-earpods|arxivsáne=November 5, 2012|avtor=Gilbert, Ben|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;techradar earpods&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/reviews/audio-visual/hi-fi-and-audio/headphones/apple-earpods-1097282/review|bet=Apple EarPods review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121022224345/http://www.techradar.com/reviews/audio-visual/hi-fi-and-audio/headphones/apple-earpods-1097282/review|arxivsáne=October 22, 2012|sáne=September 15, 2012|baspaxana=[[TechRadar]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt; Apple ózleriniń qulaqqa taǵılatuǵın qurılmalarınıń qayta proektileniwi oǵan &quot;júzlegen dollarǵa qımbat bahadaǵı joqarı klaslı naushniklerge básekiles bolıwına&quot; múmkinshilik beretuǵının málim etedi.&lt;ref name=&quot;engadget earpods&quot; /&gt; Gizmodo hám TechRadar tárepinen berilgen sınlar qayta proektilengen qulaqqa taǵılatuǵın qurılmalar óz aldınǵısınan jaqsıraq esitilgeni menen, sınshılar islep shıǵarılǵan dawıstıń sapası tómen dep oylaǵanın xabarladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5943222/apple-earpods-review-less-terrible-still-garbage|bet=Apple EarPods Review: Better! (But Still Garbage)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121025090802/http://gizmodo.com/5943222/apple-earpods-review-less-terrible-still-garbage|arxivsáne=October 25, 2012|avtor=Aguilar, Mario|sáne=September 14, 2012|baspaxana=[[Gizmodo]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Tarmaq úylesimligi ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Model
!FCC identifikatorı
!Operatorlar/aymaq
!CDMA diapazonları
!GSM diapazonları
!UMTS diapazonları
!LTE diapazonları
!Eskertpeler
|-
|A1428, seriya nomeri FH19, FH1C, FH1D, FH1F, FH1G, FH1H menen tamamlanadı&lt;ref name=&quot;tmo5&quot;&gt;{{Citation |title=T-Mobile USA: Understanding network compatibility of an unlocked iPhone 5 |url=http://support.apple.com/kb/HT5720 |access-date=September 20, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921055329/http://support.apple.com/kb/HT5720 |url-status=live |archive-date=September 21, 2013}}&lt;/ref&gt;
|BCG‑E2599A
|T-Mobile US, AT&amp;T Mobility, hám Arqa Amerikadaǵı basqa GSM operatorları&lt;ref name=&quot;lte&quot; /&gt;
|Joq
|Tórt diapazonlı
|850, 900, 1700, 1900, 2100&lt;ref name=&quot;specs&quot;&gt;{{Citation |title=iPhone 5{{Snd}} Technical Specifications |url=http://support.apple.com/kb/SP655 |access-date=September 20, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921055331/http://support.apple.com/kb/SP655 |url-status=live |archive-date=September 21, 2013}}&lt;/ref&gt;
|2/4/5/17&lt;ref name=&quot;lte&quot;&gt;{{Citation |title=iPhone 5{{Snd}} View countries with supported LTE networks |url=https://www.apple.com/iphone/LTE/ |access-date=September 9, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324113440/https://www.apple.com/iphone/LTE/ |url-status=live |archive-date=March 24, 2020}}&lt;/ref&gt;
|Seriya nomerin tekseriw ushın &quot;Sazlamalar &gt; Ulıwma &gt; Haqqında&quot; bólimine ótiń
|-
|A1428, basqa seriya nomerleri
|BCG‑E2599A
|AT&amp;T Mobility hám Arqa Amerikadaǵı basqa GSM operatorları
|Joq
|Tórt diapazonlı
|850, 900, 1900, 2100&lt;ref name=&quot;tmo5&quot; /&gt;
|2/4/5/17&lt;ref name=&quot;lte&quot; /&gt;
|T-Mobile US ti qollamaytuǵın erte A1428 modeli. 2013-jıl 4-dekabrden baslap, Apple UMTS 1700 diapazonın qollaytuǵın A1428 modellerin jibere basladı. 2013-jıl 4-dekabrge shekem jiberilgen telefonlar bul diapazondı qollaw ushın jańalanbaydı&lt;ref name=&quot;lte-t-mobile&quot;&gt;{{Citation |title=Apple to Ship Updated A1428 iPhone 5 With AWS WCDMA Enabled for T-Mobile USA |url=http://www.anandtech.com/show/6860/apple-to-ship-updated-a1428-iphone-5-with-aws-wcdma-enabled-for-tmobile-usa |access-date=September 20, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130606140354/http://www.anandtech.com/show/6860/apple-to-ship-updated-a1428-iphone-5-with-aws-wcdma-enabled-for-tmobile-usa |url-status=live |archive-date=June 6, 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
|A1429
|BCG‑E2599A
|Verizon Wireless, Sprint Corporation, basqa CDMA operatorları&lt;ref name=&quot;lte&quot; /&gt;
|0, 1, 10
|Tórt diapazonlı
|850, 900, 1900, 2100&lt;ref name=&quot;specs&quot; /&gt;
|1/3/5/13/25&lt;ref name=&quot;specs&quot; /&gt;
|
|-
|A1429
|BCG‑E2599A
|Arqa Amerikadan tısqarı GSM operatorları&lt;ref name=&quot;lte&quot; /&gt;
|Óshirilgen
|Tórt diapazonlı
|850, 900, 1900, 2100&lt;ref name=&quot;specs&quot; /&gt;
|1/3/5&lt;ref name=&quot;specs&quot; /&gt;
|FCC hújjetlerindegi maǵlıwmatlar boyınsha,&lt;ref name=&quot;fcc&quot;&gt;{{Citation |title=Certification test report |volume=Revised Part 22 24 90 Test Report without Photos |page=7 |access-date=March 14, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160315040337/https://fccid.io/BCG-E2599A |url-status=live |chapter=EQUIPMENT UNDER TEST |chapter-url=https://fccid.io/BCG-E2599A |publisher=FCC |id=BCG-E2599A |archive-date=March 15, 2016}}&lt;/ref&gt; GSM hám CDMA A1429 modeli arasında ayırmashılıq joq. GSM tarmaqlarında islewge konfiguraciyalanǵan A1429 telefonlarında CDMA diapazonları hám LTE 13, 25 diapazonları óshirilgen.
|}
AT&amp;T, Verizon hám Sprint [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] LTE kiriw imkaniyatın usınadı,&lt;ref name=&quot;matsmithattvs&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/12/apple-announces-worldwide-carriers-sprint-atandt-and-verizon-lte|bet=Apple announces worldwide carriers for iPhone 5: Sprint, AT&amp;T and Verizon will support LTE in the US (update: No AWS HSPA+ for T-Mobile)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120914115251/http://www.engadget.com/2012/09/12/apple-announces-worldwide-carriers-sprint-atandt-and-verizon-lte/|arxivsáne=September 14, 2012|avtor=Smith|at=Mat|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; al Ullı Britaniyada tek EE hám Three ǵana LTE kiriw imkaniyatın usına aladı.&lt;ref name=&quot;iPhone 5 WW LTE issues&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2012/09/13/4g_iphone|bet=EE screams UK iPhone 4G exclusive, rest of pack sobs quietly{{Snd}} O2, Vodafone unable to join Apple's party|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120914203745/http://www.theregister.co.uk/2012/09/13/4g_iphone/|arxivsáne=September 14, 2012|avtor=Ray|at=Bill|sáne=September 13, 2012|baspaxana=The Register|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; 2013-jıldıń 26-martında T-Mobile iPhone 5-ti alıp júriw baslawın járiyaladı, bul onı Amerika Qurama Shtatlarındaǵı barlıq tórt ulıwma milliy operatorda bar bolǵan birinshi iPhone-ǵa aylandırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/3/26/4148212/t-mobile-to-carry-the-iphone-starting-on-april-12th-for-99-up-front|bet=T-Mobile to carry the iPhone 5 on April 12th for $99 up front|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130327161300/http://www.theverge.com/2013/3/26/4148212/t-mobile-to-carry-the-iphone-starting-on-april-12th-for-99-up-front|arxivsáne=March 27, 2013|avtor=Seifert, Dan|sáne=March 26, 2013|baspaxana=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 27, 2013}}&lt;/ref&gt; iPhone-nıń T-Mobile versiyası Advanced Wireless Services (AWS) qollap-quwatlawın iske qosıwshı A1428 iPhone 5 modeliniń modifikaciyalanǵan versiyasına iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2013/03/26/t-mobiles-iphone-5-is-a-tweaked-model-a1428-phone-with-aws-support/|bet=T-Mobile's iPhone 5 is a Tweaked Model A1428 Phone with AWS Support|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130327120901/http://www.macrumors.com/2013/03/26/t-mobiles-iphone-5-is-a-tweaked-model-a1428-phone-with-aws-support/|arxivsáne=March 27, 2013|avtor=Clover, Juli|sáne=March 26, 2013|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=March 27, 2013}}&lt;/ref&gt; iPhone 5-ti satıwshı Kanadadaǵı barlıq operatorlardıń óz LTE tarmaqları bar, sonıń ishinde Rogers Wireless, Fido Solutions, Bell Mobility, Virgin Mobile Canada, Telus Mobility hám Koodo Mobile.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.iphoneincanada.ca/carriers/iphone-5-lte-support-in-canada-rogers-fido-bell-telus-virgin-koodo|bet=iPhone 5 LTE support in Canada: Rogers, Fido, Bell, Telus, Virgin, Koodo|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120916204806/http://www.iphoneincanada.ca/carriers/iphone-5-lte-support-in-canada-rogers-fido-bell-telus-virgin-koodo/|arxivsáne=September 16, 2012|avtor=On, Gary Ng|sáne=September 12, 2012|baspaxana=iPhone in Canada|qaralǵan sáne=September 17, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mobilesyrup.com/2012/09/22/koodo-turns-on-lte-service-across-canada|bet=Koodo's LTE service turned on across Canada|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121026182135/http://mobilesyrup.com/2012/09/22/koodo-turns-on-lte-service-across-canada/|arxivsáne=October 26, 2012|avtor=Hardy, Ian|sáne=September 22, 2012|baspaxana=Mobile Syrip|qaralǵan sáne=November 1, 2012}}&lt;/ref&gt;

LTE ushın 42 rásmiy tán alınǵan diapazon bar, biraq tarqatıwlar tariyxta belgili bir regionlarda neniń bar etilgenine tiykarlanıp, eń tanımalı diapazonlar átirapında birlespekte. Evropada LTE ushın bar diapazonlarǵa 2,6 GGc (3G-keńeytiw diapazonı) hám 800 MGc (analog TV-dan tazalanǵan), Ullı Britaniyanı qosqanda bir neshe jerlerde 1800 MGc payda boladı. Germaniyada qollap-quwatlanatuǵın jalǵız operator tarmaǵı LTE-ge ajıratılǵan 1800 MGc diapazonına iye T-Mobile-diń tarmaǵı bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/LTE/|bet=Ultrafast LTE. Available here.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200324113440/https://www.apple.com/iphone/LTE/|arxivsáne=March 24, 2020|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.focus.de/digital/handy/iphone/tid-27317/iphone-5-mit-lte-aber-nur-bei-der-telekom-apple-stoesst-vodafone-und-o2-vor-den-kopf_aid_819090.html|bet=Quasi-Monopol der Telekom auf iPhone 5 mit LTE: Apple benachteiligt Vodafone und O2.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191017123608/https://www.focus.de/digital/handy/iphone/tid-27317/quasi-monopol-der-telekom-auf-iphone-5-mit-lte-apple-benachteiligt-vodafone-und-o2_aid_819090.html|arxivsáne=October 17, 2019|avtor=Herkner|at=Lutz|baspaxana=[[Focus (German magazine)|Focus]]|qaralǵan sáne=September 14, 2012}}&lt;/ref&gt; [[Evropa Awqamı|Evropadaǵı]] ayrım mámleketler, sonıń ishinde [[Daniya]], [[Norvegiya]], [[Shveciya]] hám basqaları — iPhone 5 arqalı ózleriniń házirgi LTE tarmaqlarında óz tutınıwshılarına LTE baylanısın usına almaydı, sebebi olar LTE-di iPhone 5 qollap-quwatlamaytuǵın 2,6 GGc diapazonında álleqashan tarqatqan.&lt;ref name=&quot;Euroincompat&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/262288/apples_iphone_5_a_mixed_bag_for_european_operators.html|bet=Apple's IPhone 5 a Mixed Bag for European Operators|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120917043814/http://www.pcworld.com/article/262288/apples_iphone_5_a_mixed_bag_for_european_operators.html|arxivsáne=September 17, 2012|avtor=Ricknäs, Mikael|sáne=September 13, 2012|jumıs=PC World|qaralǵan sáne=September 17, 2012}}&lt;/ref&gt; 2012-jıldıń noyabr ayında Swisscom wákili iPhone 5 tek Apple tárepinen testten ótken hám sertifikatlanǵan tarmaqlarda ǵana LTE-di qollap-quwatlaytuǵının xabarladı.&lt;ref name=&quot;telecoms-swisslte&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.telecoms.com/54319/apple-vetting-operators-on-lte-network-performance/|bet=Apple vetting operators on LTE network performance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131203013057/http://www.telecoms.com/54319/apple-vetting-operators-on-lte-network-performance/|arxivsáne=December 3, 2013|jumıs=Telecoms.com|qaralǵan sáne=November 24, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cnet-lteblock&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57556471-37/iphone-5-gets-4g-lte-when-apple-says-so-not-carriers/|bet=iPhone 5 gets 4G LTE when Apple says so, not carriers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131203003842/http://news.cnet.com/8301-13579_3-57556471-37/iphone-5-gets-4g-lte-when-apple-says-so-not-carriers/|arxivsáne=December 3, 2013|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=November 24, 2013}}&lt;/ref&gt;

Apple tárepinen islep shıǵarılǵan jalǵız &quot;dúnya telefonı&quot; bolǵan iPhone 4s-ten ayırmashılıǵı, iPhone 5-tiń qollanılatuǵın jıyiligi menen ózgeshelenetuǵın úsh versiyası bar. Úshewi de Amerikada qollanılatuǵın 800 hám 1900 MGc diapazonlarında hám basqa jerde qollanılatuǵın 900 hám 1800 MGc diapazonlarında 2G GSM/GPRS hám 3G UMTS/EDGE tarmaqlarında isleydi. CDMA A1429 modeli Sprint hám Verizon sıyaqlı CDMA tarmaqlarında isleydi. Basqa versiya tek 1700/2100 MGc AWS diapazonında hám AQSH-ta cifrlı televideniege ótkeriwden keyin qaytarıp alınǵan 700 MGc diapazonında (52-den 56-ǵa shekemgi kanallar) LTE-ni qollap-quwatlaydı, házirgi waqıtta bul diapazondı qollap-quwatlaytuǵın jalǵız tarmaq AT&amp;T bolıp tabıladı. GSM A1429 basqa mámleketlerde bar bolǵan basqa LTE diapazonların, mısalı LTE 1, 3, 5 diapazonların qollap-quwatlaydı.&lt;ref name=&quot;iPhone 5 tech specs&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/specs.html|bet=Apple iPhone 5 Tech Specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120917210334/http://www.apple.com/iphone/specs.html|arxivsáne=September 17, 2012|sáne=September 12, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20120917210334/http://www.apple.com/iphone/specs.html &quot;Apple iPhone 5 Tech Specs&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/9/12/3321894/apple-iphone-5-separate-gsm-cdma-versions|bet=Apple iPhone 5 to be available in separate GSM and CDMA versions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121111025122/http://www.theverge.com/2012/9/12/3321894/apple-iphone-5-separate-gsm-cdma-versions|arxivsáne=November 11, 2012|avtor=Seifert, Dan|sáne=September 12, 2012|jumıs=[[The Verge (website)|The Verge]]|qaralǵan sáne=November 3, 2012}}&lt;/ref&gt;

== Qabıl etiw ==

=== Sın pikirler ===
[[Fayl:Comparison_of_iPhone_dock_connectors.jpg|nobaý|[[IPhone 4s|iPhone 4s]]-tiń 30 pinli portı (joqarıda) hám iPhone 5-tiń Lightning portı (tómende) arasındaǵı salıstırıw]]
iPhone 5 kommentatorlar hám sholıwshılardan tiykarınan unamlı pikirler aldı. Engadget basılımınan Tim Stivens iPhone 5 tiń joqarı ajıratımlılıqtaǵı ekranın maqtadı, onı iPhone 4s tikinen de jaqsıraq dep esapladı hám bazardaǵı eń jaqsı telefon ekranlarınıń biri dep bahaladı. Stivens jańa konnektorǵa sın kóz benen qaradı, sebebi ol aldınǵı 30 pinli konnektordı qollanatuǵın qurılmalar hám kabeller menen úylespeydi. Degen menen, LA Times basılımınıń xabarlawınsha, bul ózgeris qurılmanı aldıńǵısınan kishirek etiw ushın zárúr bolǵan.&lt;ref name=&quot;Rodriguez, Salvador and Chang, Andrea&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.latimes.com/business/la-xpm-2012-sep-13-la-fi-apple-dock-20120914-story.html|title=Change in Apple iPhone 5 dock connector irks consumers|date=September 13, 2012|access-date=October 23, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFRodriguez,_SalvadorChang,_Andrea2012&quot;&gt;Rodriguez, Salvador; Chang, Andrea (September 13, 2012). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Engadget Apple-diń óz veb-saytında aytılǵan &quot;batareyanıń jaqsıraq islew kórsetkishi&quot;, &quot;grafikalıq islew kórsetkishiniń eki ese artıwı&quot; hám &quot;eki ese tez&quot; sıyaqlı kópshilik wádelerin orınlaǵanına kelisken.&lt;ref name=&quot;Engadget iPhone 5 Review&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/09/18/apple-iphone-5-review|bet=iPhone 5 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120919202028/http://www.engadget.com/2012/09/18/apple-iphone-5-review/|arxivsáne=September 19, 2012|avtor=Stevens, Tim|sáne=September 18, 2012|baspaxana=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=September 19, 2012}}&lt;/ref&gt; The New York Times-tan Devid Pog 4 dyuymli Retina displeydi &quot;jaqsı, biraq ómirdi ózgertip jiberetuǵın ózgertiw emes&quot; dep esapladı hám Lightning konnektorın onıń kólemi, bekkemligi hám qaytarımlılıǵı ushın maqtadı, sonıń menen birge onıń eski aksessuarlardı qollap-quwatlamawın atap ótip, &quot;Apple-diń jámiyetshiliktiń jaqsı kórgen texnologiyaların qolaysız hám qımbat bahada joq etiwdiń uzaq tariyxı bar&quot; dep belgiledi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2012/09/19/technology/personaltech/apples-iphone-5-scores-well-with-a-quibble-review.html?pagewanted=all|title=The iPhone 5 Scores Well, With a Quibble|date=September 18, 2012|access-date=September 19, 2012}}&lt;/ref&gt; USA Today-dan texnologiya kolumnisti Ed Beyg Apple-diń básekiles bazarda iPhone 5 ushın jámiyetshiliktiń &quot;joqarı úmitlerin&quot; aqlaǵanına tásirlendi.&lt;ref name=&quot;usatodayreview&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.usatoday.com/tech/columnist/edwardbaig/story/2012-09-18/iphone-5-review/57803932/1|title=Review: Apple iPhone 5 in front of the smartphone pack|publisher=[[Gannett Company]]|date=September 18, 2012|access-date=September 22, 2012}}&lt;/ref&gt; iFixit ońlawǵa jaramlılıq recenziyasında iPhone 5-ti óz aldınǵısına qaraǵanda ajıratıw hám ońlaw ánsat ekenligin anıqladı.&lt;ref name=&quot;ifixit teardown&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone+5+Teardown/10525/5|bet=iPhone 5 Teardown|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121009231418/http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone+5+Teardown/10525/5|arxivsáne=October 9, 2012|sáne=September 21, 2012|baspaxana=[[iFixit]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone+5+Teardown/10525/5 &quot;iPhone 5 Teardown&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone-4s-Teardown/6610/2|bet=iPhone 4s Teardown|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121013161858/http://www.ifixit.com/Teardown/iPhone-4S-Teardown/6610/2|arxivsáne=October 13, 2012|sáne=October 4, 2011|baspaxana=[[iFixit]]|qaralǵan sáne=October 4, 2012}}&lt;/ref&gt;

Wired basılımınıń xabarlawınsha, iPhone 5 dizaynı (iPhone 5s hám birinshi áwlad iPhone SE de qollanılǵan) &quot;uzaq waqıt dawamında Apple telefon dizaynınıń altın standartı hám ulıwma telefonlar ushın etalon&quot; dep esaplanǵan, al onnan keyingi iPhone 6/6s dizaynı sınshılar tárepinen onsha maqullanbaǵan, sebebi ol &quot;biraz nadurıs sezilgen, tap qolıńızda 650 dollarlıq tayǵaq sabın uslap turǵanday&quot;. Wired iPhone 5 ti &quot;alyuminiy hám shiysheniń birge islesiwine tiykarlanǵan náziklik&quot; dep táriyiplegen. Ol ıqsham, biraq salmaqlı bolıp kóringen, bul iPhone 6 dan parq qıladı, sebebi 6-model tek ólshemi menen salmaqlı seziledi. Sonıń menen bir qatarda, 6-modeldiń keń tarqalǵan dóńgeleklengen múyeshlerinen ayırmashılıǵı, iPhone 5 sol waqıtta bazardaǵı basqa hesh nársege uqsamaytuǵın edi&quot;. Degen menen, iPhone 5 tiń dizaynı úlkeytiwge qolaysız bolǵan, al iPhone 6/6s bolsa, ekran ólshemleriniń úlkeyiwine qaray ósip baratırǵan tutınıwshılıq tendenciyaǵa jaqsıraq sáykes kelgen hám hátte 6/6S Plus fablet modellerin payda etiwge alıp kelgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/ewanspence/2016/03/26/iphone-se-review-very-average-smartphone/#c8fbbb168fda|bet=iPhone SE Reviews: Apple's Strange Case Of Jekyll And Hyde|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161029111206/http://www.forbes.com/sites/ewanspence/2016/03/26/iphone-se-review-very-average-smartphone/#c8fbbb168fda|arxivsáne=October 29, 2016|avtor=Spence|at=Ewan|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=January 9, 2017}}&lt;/ref&gt;

==== Sın ====
Sholıwshılar hám kommentatorlar iOS 6 da Google Maps ornına kelgen jańa Maps qosımshasın sınǵa aldı. Bul qosımshada belgili jerlerdiń belgileriniń qáte jaylastırılıwı, paydalanıwshılardı nadurıs orınlarǵa baǵdarlaw hám sapasız sputnik súwretleri sıyaqlı qátelikler bar ekenligi xabar etilgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.emirates247.com/business/technology/apple-s-new-map-system-riddled-with-errors-2012-09-20-1.476398|title=Apple's new map system riddled with errors|access-date=September 21, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/9555177/Apple-criticised-over-new-iPhone-Maps-app.html|title=Apple criticised over new iPhone Maps app|access-date=September 21, 2012|last=Williams, Christopher}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/ipad-iphone/news/?newsid=3382583&amp;pagtype=allchandate|bet=Apple's iOS 6 Maps app fails to impress, users want Google Maps back|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120923131827/http://www.macworld.co.uk/ipad-iphone/news/?newsid=3382583&amp;pagtype=allchandate|arxivsáne=September 23, 2012|avtor=Allsopp, Ashleigh|sáne=September 1, 2012|jumıs=[[Macworld]]|qaralǵan sáne=September 21, 2012}}&lt;/ref&gt; Maps shıǵarılǵannan toǵız kún ótkennen soń, Apple paydalanıwshılarǵa keltirgen qıyınshılıqlar ushın keshirim sorap, basqa karta xızmetlerin qollanıwdı usınıs etken málimleme járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2012/09/29/technology/apple-apologizes-for-misstep-on-maps.html|title=Apple Apologizes for Misstep on Maps|last=Nick Wingfield|access-date=February 27, 2017}}&lt;/ref&gt;

==== Qátelikler ====
Gizmodo redaktorı Diaz iPhone 5 kamerası menen túsirilgen súwretlerdegi sıyareń haqqında Apple hám oqıwshı arasındaǵı xat almasıwdı talqıladı. Apple bul máselege bul normal jaǵday ekenin hám súwretke túsirgende kameranı jaqtı dereklerinen alıslatıwdı usınıs etti.&lt;ref name=&quot;Diaz, Jesus&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5947972/apple-acknowledges-iphone-5-camera-problem-says-youre-holding-it-wrong|bet=Apple Acknowledges iPhone 5 Camera Problem, Says You're Holding It Wrong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121003231900/http://gizmodo.com/5947972/apple-acknowledges-iphone-5-camera-problem-says-youre-holding-it-wrong|arxivsáne=October 3, 2012|avtor=Diaz, Jesus|sáne=October 1, 2012|baspaxana=[[Gizmodo]]|qaralǵan sáne=October 4, 2012}}&lt;/ref&gt; TechCrunch júrgizgen sınaqlar bul máseleniń iPhone 4s te de bar ekenin, biraq iPhone 5 te onıń anıǵıraq hám ayqınıraq kórinetuǵının kórsetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/26/the-iphone-5s-camera-is-faulty-shows-a-purple-haze|bet=The iPhone 5's Camera Is Faulty, Shows Purple Haze When Light Source Is Just Out Of Frame|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121005052846/http://techcrunch.com/2012/09/26/the-iphone-5s-camera-is-faulty-shows-a-purple-haze/|arxivsáne=October 5, 2012|avtor=Crook, Jordon|sáne=September 26, 2012|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=October 4, 2012}}&lt;/ref&gt; Consumer Reports basqa óndiriwshilerdiń, sonıń ishinde Samsung Galaxy S III hám Motorola Droid Razr Maxx telefonlarında da sıyareń effektiniń bar ekenin hám onıń iPhone 4s ten kem emes ekenin anıqladı. Esabatta ulıwma alǵanda, joqarı dárejeli SLR kameraların qosqanda, barlıq cifrlı kameralarda linza jarqırawı bolıwı múmkin ekenligi hám bunda sıyareńli effekttiń keń tarqalǵan qubılıs ekenligi juwmaqlandı.

==== Mashqalalar ====
[[Fayl:IPhone_5_paint_(bottom).jpg|nobaý|Qaplama qabatı shıǵıp ketken iPhone 5 mısalı]]
Tiykarınan qara reńli iPhone 5 telefonlarınıń qaplama qabatınıń shıǵıp ketip, astındaǵı jarqıraǵan alyuminiydiń kórinip qalıwı haqqında ayırım xabarlar boldı. Apple basshısınıń bul mashqaladan zıyan kórgen tutınıwshı menen xat almasıwındaǵı juwabında alyuminiydiń sızılıwınıń tábiyiy ekenligi aytılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://9to5mac.com/2012/09/25/apple-marketing-svp-comments-on-iphone-5-scratches-and-chips-that-is-normal-for-aluminum-products/|bet=Apple Marketing SVP comments on iPhone 5 scratches and chips: 'That is normal' for aluminum products|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121016035445/http://9to5mac.com/2012/09/25/apple-marketing-svp-comments-on-iphone-5-scratches-and-chips-that-is-normal-for-aluminum-products/|arxivsáne=October 16, 2012|avtor=Weintraub, Seth|sáne=September 25, 2012|baspaxana=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 20, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.extremetech.com/electronics/136835-apple-responds-to-iphone-5-scuffgate-scratches-and-chips-are-normal|title=Apple responds to iPhone 5 scuffs, says scratches and chips are 'normal'|date=September 26, 2012|access-date=April 14, 2016|author=Anthony}}&lt;/ref&gt; iPhone 4 ke tásir etken &quot;[[IPhone 4|antennageyt]]&quot; ke silteme retinde &quot;skaffgeyt&quot; termini CNET, Yahoo News hám All Things Digital sıyaqlı hár qıylı derekler tárepinen sızılıw mashqalasın súwretlew ushın qollanıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-17938_105-57518019-1/iphone-5-say-hello-to-scuffgate/|bet=CNET News Crave iPhone 5: Say hello to scuffgate? iPhone 5: Say hello to scuffgate?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121031235125/http://news.cnet.com/8301-17938_105-57518019-1/iphone-5-say-hello-to-scuffgate/|arxivsáne=October 31, 2012|avtor=MacManus|at=Christopher|sáne=September 21, 2012|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=October 19, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://news.yahoo.com/apple-solves-scuffgate-fix-making-even-harder-buy-130036775.html|bet=Apple solves 'Scuffgate' but the fix is making it even harder to buy an iPhone 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121015160232/http://news.yahoo.com/apple-solves-scuffgate-fix-making-even-harder-buy-130036775.html|arxivsáne=October 15, 2012|avtor=Epstein, Zach|sáne=October 10, 2012|baspaxana=[[Yahoo News]]|qaralǵan sáne=November 9, 2012}}&lt;/ref&gt;

Ayırım paydalanıwshılar Internette aq modeldiń ekran artınan jaqtılıq shıǵarıp atırǵanın xabarladı, biraq bul mashqala tek iPhone 5 ke ǵana tán emes edi, ol basqa Apple qurılmalarına da tásir etken.&lt;ref name=&quot;leakage-CNET&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57518950-37/iphone-5-leaks-light-say-some-users|bet=iPhone 5 leaks light, say users|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121105123307/http://news.cnet.com/8301-13579_3-57518950-37/iphone-5-leaks-light-say-some-users/|arxivsáne=November 5, 2012|avtor=Whitney, Lance|sáne=September 24, 2012|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=October 7, 2012}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Apple_A6_Chip.jpg|solğa|nobaý|Apple kompaniyasınıń A6 chipi Apple A5 ke salıstırǵanda 22% kishirek hám azıraq quwat jumsaydı.]]

=== Kommerciyalıq qabıllaw ===
Techcrunch kompaniyasınıń xabarlawınsha, iPhone 5 modeliniń satılıwı [[IPhone 4|4]] hám [[IPhone 4s|4s]] modellerine salıstırǵanda jigirma ese tezirek bolǵan. [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyası &quot;tutınıwshılardıń juwabına tańqalǵanın&quot; bildirdi.&lt;ref name=&quot;Prelim sales&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/14/iphone-5-pre-order-sells-out-20x-faster-than-4-and-4s-further-highlighting-apples-dominance|bet=iPhone 5 Pre-Order Sells Out 20X Faster Than 4 And 4s, Further Highlighting Apple's Dominance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120915222949/http://techcrunch.com/2012/09/14/iphone-5-pre-order-sells-out-20x-faster-than-4-and-4s-further-highlighting-apples-dominance/|arxivsáne=September 15, 2012|avtor=Gallagher, Billy|sáne=September 14, 2012|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=September 16, 2012}}&lt;/ref&gt; Apple kompaniyasınıń dúnya júzilik marketing boyınsha vice-prezidenti Fil Shiller birinshi 24 saat ishinde eki millionnan aslam iPhone 5 buyırtpası alınǵanın ayttı.&lt;ref name=&quot;News.com.au orders-top-2m&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.news.com.au/technology/smartphones/iphone-5-pre-orders-top-2m-in-24-hours/story-fn6vihic-1226476130321|title=iPhone 5 delivery delays as orders top 2&amp;nbsp;m in 24 hours|date=September 17, 2012|publisher=[[News Limited]]|access-date=September 17, 2012}}&lt;/ref&gt; AT&amp;T kompaniyası iPhone 5 tiń olar usınǵan eń tez satılǵan [[IPhone|iPhone]] ekenin, dáslepki hápteniń aqırında bes millionnan aslam dana satılıp, bar bolǵan támiynattı asıp ketkenin málim etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://9to5mac.com/2012/09/17/att-announces-record-iphone-pre-orders-companys-fastest-selling-apple-device-ever|bet=AT&amp;T announces record iPhone pre-orders, company's fastest selling Apple device ever|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120919203321/http://9to5mac.com/2012/09/17/att-announces-record-iphone-pre-orders-companys-fastest-selling-apple-device-ever/|arxivsáne=September 19, 2012|avtor=Smith|at=Jake|sáne=September 17, 2012|baspaxana=9to5Mac|qaralǵan sáne=September 18, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;iPhone_5m_sales&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://abcnews.go.com/blogs/technology/2012/09/iphone-5-hits-5m-in-sales-in-opening-weekend|bet=iPhone 5 Hits 5M in Sales in Opening Weekend|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120927031745/http://abcnews.go.com/blogs/technology/2012/09/iphone-5-hits-5m-in-sales-in-opening-weekend/|arxivsáne=September 27, 2012|avtor=Stern|at=Joanna|sáne=September 24, 2012|baspaxana=[[ABC News (United States)|ABC News]]|qaralǵan sáne=September 27, 2012}}&lt;/ref&gt; iPhone 5 tiń shıǵarılıwı hám satılıwı [[Android]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasınıń]] ósiwin páseytkeni Kantar Worldpanel ComTech kompaniyası tárepinen járiyalanǵan bazar úlesi esabatlarında kórsetilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/10/30/kantar-apple-iphone-5-slows-androids-growth-in-u-s-u-k-but-android-continues-to-expand-marketshare-across-europe-to-67-1/|bet=Kantar: Apple iPhone 5 Slows Android's Growth In U.S., U.K. — But Android Continues To Expand Marketshare Across Europe, To 67.1%|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121102232433/http://techcrunch.com/2012/10/30/kantar-apple-iphone-5-slows-androids-growth-in-u-s-u-k-but-android-continues-to-expand-marketshare-across-europe-to-67-1/|arxivsáne=November 2, 2012|avtor=Lomas, Natasha|sáne=October 30, 2012|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=November 6, 2012}}&lt;/ref&gt; Telefonnıń dáslepki shıǵarılıwınan keyingi 16 kún ishinde ol usı dáwirde satılǵan barlıq telefonlardıń 20% nan kóbiregin quradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.iqmetrix.com/article/2012/10/iqmetrix-releases-smartphone-sales-stats-iphone-5-launch|bet=iQmetrix Releases Smartphone Sales Stats Since iPhone 5 Launch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140228070603/http://www.iqmetrix.com/article/2012/10/iqmetrix-releases-smartphone-sales-stats-iphone-5-launch|arxivsáne=February 28, 2014|baspaxana=iQmetrix|qaralǵan sáne=February 22, 2014}}&lt;/ref&gt;

J.P. Morgan kompaniyasınıń bas ekonomisti Maykl Feroli &quot;iPhone 5 satılıwları AQSHtıń jıllıq JIÓ ósimin 3,2 milliard dollar yamasa jıllıq esapta 12,8 milliard dollarǵa kóteriwi múmkin&quot; dep ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.londonlovesbusiness.com/business-news/tech/the-hallowed-arrival-is-nigh-iphone-5-rumours-revealed/3391.article|bet=iPhone 5 rumours revealed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120914004607/http://www.londonlovesbusiness.com/business-news/tech/the-hallowed-arrival-is-nigh-iphone-5-rumours-revealed/3391.article|arxivsáne=September 14, 2012|avtor=Tripathi, Shruti|sáne=September 12, 2012|baspaxana=London Loves Business|qaralǵan sáne=September 13, 2012}}&lt;/ref&gt; iPhone 5 járiyalanǵannan keyin hám onıń satıwǵa shıǵıwınan aldın, Apple kompaniyasınıń akciya bahası rekordlıq 705,07 dollarǵa jetti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/09/17/apple-stock-price-700-per-share-iphone-5-nasdaq/|bet=Apple Stock Crosses $700 Per Share After Hours On The Strength Of iPhone 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130117171849/http://techcrunch.com/2012/09/17/apple-stock-price-700-per-share-iphone-5-nasdaq/|arxivsáne=January 17, 2013|avtor=Etherington, Darrell|sáne=September 17, 2012|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=January 8, 2013}}&lt;/ref&gt; biraq úsh ay ishinde 507,48 dollarǵa tústi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bgr.com/2012/12/28/apple-stock-closing-low-272563/|bet=APPLE TUMBLES TO 10-MONTH CLOSING LOW|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130115093031/http://bgr.com/2012/12/28/apple-stock-closing-low-272563/|arxivsáne=January 15, 2013|avtor=Epstein, Zach|sáne=December 28, 2012|baspaxana=[[Boy Genius Report]]|qaralǵan sáne=January 8, 2013}}&lt;/ref&gt; Erik Savictiń analizi boyınsha, Apple akciyalarınıń qunsızlanıwı hám nátiyjedegi joǵaltıwlar jańa Kartalar qosımshasındaǵı mashqalalar sebepli emes, al investorlardıń úmitsizleniwi sebepli bolǵan. Ol baslı sebep sıpatında dáslepki apparatlıq támiynat satılıwlarınıń tek bes million bolǵanın, al boljawlar bunnan eki ese kóp bolǵanın kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/sites/ericsavitz/2012/10/01/bad-math-apples-map-issue-is-not-a-30b-fiasco|title=Bad Math: Apple's Map Issue Is Not A '$30 Billion Fiasco'|date=October 1, 2012|access-date=October 7, 2012|author1=Savitz, Eric}}&lt;/ref&gt;

iPhone 5 shıqqannan berli, aldıńǵı áwlad iPhone larınıń arzanlawı Apple kompaniyasına AQSH hám Yaponiya bazarlarında jetekshilikti saqlap qalıwǵa múmkinshilik berdi, biraq dúnya júzilik bazarda iPhone ulıwma Android telefonlarınıń ulıwma sanınan artta qalıwdı dawam etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2013/01/22/iphone_ahead_us_android_ahead_in_europe/|bet=iPhone hangs on in US, Japan, but everyone else bought an Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130125142316/http://www.theregister.co.uk/2013/01/22/iphone_ahead_us_android_ahead_in_europe/|arxivsáne=January 25, 2013|avtor=Leach, Anna|sáne=January 22, 2013|baspaxana=The Register|qaralǵan sáne=January 23, 2013}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:IPhone]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>9w2dn62frdb4e8ajoywh4272l6hk9gj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yoshiko Kuga</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21941</id>
    <revision>
      <id>121002</id>
      <parentid>101327</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T18:45:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>121002</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2458" sha1="kan7zrzbrfj439ctbwfsyblta3gydeo" xml:space="preserve">{{Aktyor infoqutısı|súwret=Yoshiko Kuga 530406 Scan10007.JPG|atı=Yoshiko Kuga|tuwılǵan jeri=[[Tokio]], [[Yaponiya]]|táriypi=Kuga, 1953|qaytıs bolǵan jeri=[[Tokio]], [[Yaponiya]]|ómirlik joldası=Akihiko Hirata (1961-1984)|sıylıqları=«Kók lenta» sıylıǵı ([[1956]])&lt;br/&gt;«Altın jeńis» sıylıǵı ([[1995]])|kásibi=[[aktrisa]]|iskerlik jılları=1947-2000}}
'''Yoshiko Kuga''' (久我 美子, Kuga Yoshiko, 21-yanvar 1931, [[Tokio]] – 9-iyun 2024, [[Tokio]], [[Yaponiya]]) – [[yaponiya]]lı [[aktrisa]]&lt;ref&gt;{{Cite book |url=http://webcatplus.nii.ac.jp/webcatplus/details/book/isbn/9784642036702.html |title=平成新修旧華族家系大成 (Heisei Shinshu Former Chinese Family Taisei) |volume=1 |page=588 |edithor=霞会館華族家系大成編輯委員会 |publisher=Kasumi Kaikan |location=Tokio |date=sentyabr 1996 |lang=ja |isbn=978-4-64203670-2 |accesdate=21-11-2018 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20181121120119/http://webcatplus.nii.ac.jp/webcatplus/details/book/isbn/9784642036702.html |archivedate=21-11-2018 }}&lt;/ref&gt;.

== Ómiri ==
Kuga 1931-jılı 21-yanvarda [[Yaponiya]]nıń [[Tokio]] qalasında tuwıldı&lt;ref name=&quot;kotobank&quot;&gt;{{web deregi |url=https://kotobank.jp/word/%E4%B9%85%E6%88%91%E7%BE%8E%E5%AD%90-1071349 |title=久我美子 (Yoshiko Kuga) |website=kotobank.jp |lang =ja |qaralǵan sáne =5-2-2021 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20211104055140/https://kotobank.jp/word/%E4%B9%85%E6%88%91%E7%BE%8E%E5%AD%90-1071349 |archivedate =4-11-2021}}&lt;/ref&gt;. «Toho studiyaları»nda aktrisa sıpatında oqıǵan&lt;ref&gt;{{web deregi|url= https://www.fami-geki.com/detail/index.php?fami_id=01538|title = 華麗なる一族|qaralǵan sáne = 27-8-2021| work = Family Gekijyo|arxivurl= https://web.archive.org/web/20231020130128/https://www.fami-geki.com/detail/index.php?fami_id=01538|archivedate = 20-10-2023 }}&lt;/ref&gt;. Ol 1947-jılı baslaǵan oyınshılıq karerasın 2000-jılǵa shekem dawam ettirdi. Eń kóp Ol 1947-jılı túsirilgen «Tórt muhabbat tariyxı» (四つの恋の物語 Yottsu no Koi no Monogatari) filmi menen este qaldı&lt;ref name=&quot;Hirano&quot;&gt;{{Cite book |second =Hirano |first =Kyoko | date =1992 |title =Mr. Smith Goes to Tokyo: Japanese Cinema Under the American Occupation, 1945–1952 |url=https://archive.org/details/mrsmithgoestotok00hira |location =Washington and London | publisher =Smithsonian Institution Press |isbn=1-56098-157-1}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}</text>
      <sha1>kan7zrzbrfj439ctbwfsyblta3gydeo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IOS 7</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22514</id>
    <revision>
      <id>120932</id>
      <parentid>119548</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:44:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (5),  –  →  — using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50786" sha1="68jmpocy7lbsh6htjeydbpoadgdjxg6" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size: 130%; font-weight: bold;&quot;| iOS 7
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-weight: normal;&quot;| [[iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasınıń]] versiyası
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| [[Fayl:IOS_7_number_logo.svg|150px]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size: 88%;&quot;| iOS 7.1 bas ekranı, qayta dizaynlanǵan paydalanıwshı interfeysin kórsetedi
|-
! Islep shıǵarıwshı
| [[Apple Inc.]]
|-
! Derek modeli
| [[Menshikli programmalıq támiynat|Jabıq]], [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] komponentler menen
|-
! Dáslepki shıǵarılıwı
| [[18-sentyabr]], [[2013]]
|-
! Sońǵı versiyası
| 7.1.2 (11D257) / [[30-iyun]], [[2014]]
|-
! Jańalaw usılı
| Baǵdarlamalıq támiynat jańalanıwı
|-
! Paket basqarıwshısı
| [[App Store]]
|-
! Platformalar
| '''[[iPhone]]'''
* [[iPhone 4]]
* [[iPhone 4s]]
* [[iPhone 5]]
* [[iPhone 5c]]
* [[iPhone 5s]]

'''iPod Touch'''
* iPod Touch (4-áwlad) (rásmiy emes)[1]
* iPod Touch (5-áwlad)

'''iPad'''
* iPad 2
* iPad (3-áwlad)
* iPad (4-áwlad)
* iPad Air (1-áwlad)
* iPad Mini (1-áwlad)
* iPad Mini (2-áwlad)
|-
! Yadro túri
| Gibrid (XNU)
|-
! Standart paydalanıwshı interfeysi
| [[iOS]]
|-
! Licenziya
| [[Menshikli programmalıq támiynat|Menshikli]] EULA, ashıq kodlı komponentlerden basqa
|-
! Aldıńǵısı
| [[iOS 6]]
|-
! Keyingisi
| [[iOS 8]]
|-
! Rásmiy veb-saytı
| [https://web.archive.org/web/20140908104032/http://www.apple.com/ios/ios7/ Apple — iOS 7] (Wayback Machine arxivinde)
|-
! Slogan
| Pútkilley jańa kózqarastan mobil OS.
|-
! Qollap-quwatlaw statusı
| Eski, qollap-quwatlawdan shıǵarılǵan. iPhone 3GS hám iPod Touch (4-áwlad) ushın qollap-quwatlaw toqtatılǵan.
|}
'''iOS 7''' — [[Apple Inc.|Apple Inc]]. tárepinen islep shıǵarılǵan [[iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] [[iOS 6]]-dan keyingi jetinshi úlken versiyası bolıp tabıladı. Ol kompaniyanıń [[2013]]-jıl [[10-iyun]] kúni ótkerilgen [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzilik baǵdarlamashılar konferenciyasında]] járiyalandı hám sol jıldıń [[18-sentyabr]] kúni shıǵarıldı. Onıń ornın [[2014]]-jıl [[17-sentyabr]] kúni [[iOS 8]] iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/09/09/apple-releases-ios-8-gm-ahead-of-sep-17-public-release|bet=Apple releases iOS 8 GM ahead of Sep. 17 public release|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190513193910/https://9to5mac.com/2014/09/09/apple-releases-ios-8-gm-ahead-of-sep-17-public-release|arxivsáne=May 13, 2019|avtor=Hall|at=Zac|sáne=September 9, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

iOS 7 tolıǵı menen qayta islep shıǵarılǵan [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysin]] engizdi, bul dizayn Apple-diń dizayn boyınsha burınǵı aǵa vice-prezidenti Djoni Ayv basqarǵan komandaǵa tiyisli. Jańa kórinis, jalpaq ikonkalar, jańa &quot;slayd-ashıw&quot; funkciyası hám jańa animaciyalar menen Ayv tárepinen &quot;ápiwayılıqtaǵı tereń hám máńgilik gózzalıq&quot; dep táriyplendi. Jańa dizayn operaciyalıq sistemanıń barlıq bólimlerinde, sonıń ishinde informaciyanıń túrli kórinislerin usınatuǵın úsh bólimli bildiriw menen jańalaǵan Xabarlandırıw Orayında, qulıplanǵan ekranda kórinetuǵın xabarlandırıwlarda, vizual indikatorlardı usınatuǵın qayta islep shıǵarılǵan Siri dawıs járdemshisinde hám eń kóp paydalanılatuǵın funkciyalarǵa ańsat kiriwdi usınatuǵın Basqarıw Orayı da bar. iOS 7 sonday-aq, AirDrop, sımsız bólisiw texnologiyasın, CarPlay, telefon hám avtomobil integraciyasın hám [[App Store]]-da avtomatlıq qosımsha jańalanıwların kirgizdi. iOS 7 64-bitli qosımshalar hám processorlardı qollap-quwatlaǵan iOS-tıń birinshi versiyası boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013-09-10-ios-7-64-bit.html|bet=iOS 7 will be 64-bit, just like the iPhone 5s' new A7 chip|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201220042920/https://www.engadget.com/2013-09-10-ios-7-64-bit.html|arxivsáne=December 20, 2020|avtor=Wollman|at=Dana|sáne=September 10, 2013|baspaxana=engadget|qaralǵan sáne=January 3, 2023}}&lt;/ref&gt;

iOS 7-niń qabıllanıwı hár túrli boldı. Jańa dizayn tili sınǵa alındı, sınshılar haqıyqıy ónimdarlıq jaqsılanıwlarınan góre dizayn ózgerisleriniń engiziliwin atap ótti hám animaciyalardıń kiriwdi keshiktiriwi, ikonkalardıń turaqlı emesligi hám túymelerdiń jasırılıwı sıyaqlı paydalanıwshı tájiriybesindegi keri aspektlerdi mısalǵa keltirdi. Basqarıw Orayınıń qosılıwı, sonday-aq Siri hám kóp máselelilikke jańalanıwlar maqtaldı. Shıǵarılǵannan keyin kóp ótpey, jańa dizaynnıń kesellik payda etiwi haqqında xabarlar boldı, bul úrdis mashina keselligine uqsas tásirli animaciyalardan kelip shıqqan dep túsindirildi.

iOS 7-niń paydalanıwshılar tárepinen qabıl etiliwi tez boldı. Onıń iOS bazar úlesi bir kúnnen keyin 35%-ke shekem jetkeni hám 5 kún ishinde 200 million qurılmaǵa ornatılǵanı xabarlandı, bul Apple tárepinen &quot;tarixtaǵı eń tez programmalıq támiynat jańalanıwı&quot; dep málimlendi.

iOS 7 — [[iPhone 4]]-ti qollap-quwatlaytuǵın [[iOS]]-tıń sońǵı versiyası.

== Sistemanıń ózgeshelikleri ==

=== Dizayn ===
iOS 7 paydalanıwshı interfeysiniń tolıq vizuallıq qayta isleniwin engizdi. &quot;Ótkirlew, jalpaq ikonkalar, juqa shriftler, jańa &quot;slayd-ashıw&quot; funkciyası hám ekrannıń tómengi tárepinen joqarıǵa jıljıytuǵın tez-tez kiriletuǵın parametrler ushın jańa basqarıw paneli&quot; menen birge, operaciyalıq sistema Apple-diń standartlı aldın ala ornatılǵan qosımshaların da áhmiyetli dárejede qayta islep shıqtı.&lt;ref name=&quot;Announcement&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/6/10/4407630/apple-announces-ios-7|bet=Apple announces iOS 7, 'biggest change' since the introduction of the iPhone, coming this fall|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210605000558/https://www.theverge.com/2013/6/10/4407630/apple-announces-ios-7|arxivsáne=June 5, 2021|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt; Apple-diń dizayn basshısı Djoni Ayv &quot;Ápiwayılıqta, anıqlıqta, nátiyjelilikte tereń hám máńgilik gózzalıq bar. Haqıyqıy ápiwayılıq tek ǵana tártipsizlik hám áshekeylerdiń joqlıǵınan emes, al komplekslikke tártip ornatıwdan kelip shıǵadı. iOS 7 bul maqsetlerdiń anıq kórinisi. Onıń pútkil sistemada úylesimli hám qollanılatuǵın jańa strukturası bar,&quot; dep túsindirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/06/10/ios-7-announced|bet=Apple shows off completely redesigned iOS 7 at WWDC, coming this fall|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230001621/https://www.engadget.com/2013/06/10/ios-7-announced|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Heater|at=Brian|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt; Júklew ekranınıń fon reńi qurılmanıń aq yamasa qara aldıńǵı ramka reńine, qarama-qarsı reńli brend logotipi menen sáykes keledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.idownloadblog.com/2016/03/24/invertrespring|bet=This tweak inverts the respring and reboot screen colors on your iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201208132540/https://www.idownloadblog.com/2016/03/24/invertrespring|arxivsáne=December 8, 2020|avtor=Bouchard|at=Anthony|sáne=2016-03-24|til=en-US|jumıs=iDownloadBlog.com|qaralǵan sáne=2020-12-08}}&lt;/ref&gt;

=== AirDrop ===
iOS 7 AirDrop-tı engizdi, bólisiw ikonkasınan kiriwge bolatuǵın sımsız bólisiw texnologiyası, ol paydalanıwshılarǵa óz jergilikli qurılmalarınan basqa, jaqın jerdegi iOS qurılmalarına fayllardı jiberiwge imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/getting-to-know-airdrop-on-ios-7|bet=Getting to know AirDrop on iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230085749/https://www.cnet.com/how-to/getting-to-know-airdrop-on-ios-7|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 23, 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt; Onı Basqarıw Orayında qosıwǵa boladı, basqa qurılmalar tárepinen onıń tabılıwın basqarıw ushın parametrler menen, sonıń ishinde Óshirilgen, Tek ǵana kontaktler hám Hámme ushın.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-ph/HT204144|bet=Share content with AirDrop on your iPhone, iPad, or iPod touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180814170244/https://support.apple.com/en-ph/HT204144|arxivsáne=August 14, 2018|sáne=February 1, 2017|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}&lt;/ref&gt;

AirDrop tek ǵana [[iPhone 5]] hám keyingi, tórtinshi áwlad iPad hám keyingi, barlıq iPad Miniler hám besinshi áwlad iPod Touch-da ǵana bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.todaysiphone.com/2014/03/use-airdrop-ios-7|bet=How To: Use AirDrop in iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170218231541/http://www.todaysiphone.com/2014/03/use-airdrop-ios-7|arxivsáne=February 18, 2017|avtor=Oram|at=Adam|sáne=March 11, 2014|jumıs=Today's iPhone|baspaxana=PhoneDog|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}&lt;/ref&gt; Qollap-quwatlawdı rásmiy emes túrde qosıwǵa boladı, ayırım kemshilikler menen, jailbreaking arqalı.

=== Basqarıw Orayı ===
iOS 7 Basqarıw Orayın engizdi, ekrannıń tómengi tárepinen joqarıǵa jıljıtıw arqalı kiriwge bolatuǵın menyu, Ushıw Rejimi, Wi-Fi, Bluetooth, &quot;Tınıshlandırıw&quot; Rejimi hám Aylandırıw Qulpı sıyaqlı tez-tez paydalanılatuǵın parametrlerge kiriwdi támiyinleydi. Ekran jarıqlıǵın retlew ushın jıljıtqısh, muzıka oynatıw ushın basqarıwlar hám dawıs jıljıtqıshı bar. Shıraq túymesi de bar,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2013/09/18/ios-7-how-to-use-control-center-to-quickly-manage-settings|bet=iOS 7 How-to: Use Control Center to quickly manage settings|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220185802/https://9to5mac.com/2013/09/18/ios-7-how-to-use-control-center-to-quickly-manage-settings|arxivsáne=December 20, 2016|avtor=Guarino|at=Sarah|sáne=September 18, 2013|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt; sonday-aq kameraǵa tez kiriw ushın ikonka bar.&lt;ref name=&quot;Camera app&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2013/09/20/how-to-use-the-new-camera-app-in-ios-7|bet=How-to: Use the new Camera app in iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230090052/https://9to5mac.com/2013/09/20/how-to-use-the-new-camera-app-in-ios-7|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Guarino|at=Sarah|sáne=September 20, 2013|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Xabarlandırıw Orayı ===
iOS 7 xabarlandırıw orayın vizuallıq hám funkcionallıq ózgerisler menen tolıq qayta islep shıqtı. Onıń úsh bólimi bar; &quot;Búgin&quot; (kún dawamında keletuǵın informaciya), &quot;Hámmesi&quot; hám &quot;Ótkerip jiberilgen&quot;. Xabarlandırıwlar endi telefonnıń qulıplanǵan ekranında kórinedi hám xabarlandırıwlar qurılmalar arasında sinxronlanadı, solay etip paydalanıwshılar hár túrli qurılmalarda bir xabarlandırıwdı bir neshe márte óshiriwi kerek emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/6/10/4413228/apple-wwdc-2013-everything-you-need-to-know|bet=Apple debuts iOS 7, OS X Mavericks, and new Macs: everything you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130611164041/http://www.theverge.com/2013/6/10/4413228/apple-wwdc-2013-everything-you-need-to-know|arxivsáne=June 11, 2013|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048936/get-to-know-ios-7-notification-center.html|bet=Get to know iOS 7: Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170507114653/http://www.macworld.com/article/2048936/get-to-know-ios-7-notification-center.html|arxivsáne=May 7, 2017|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Qosımshalardı almastırıwshı (App switcher) ===
iOS 7 qosımshalardı almastırıw ushın ekrandı keńeytti. Paydalanıwshılar úy túymesin eki márte basadı hám sońǵı kirilgen qosımshalardıń tolıq ekranlı eskizleriniń kórinisi ushın aǵımdaǵı qosımshadan shıǵarıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2013/09/18/ios-7-how-to-use-the-new-multitasking-interface|bet=iOS 7 How-to: Use the new multitasking interface|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161231075032/https://9to5mac.com/2013/09/18/ios-7-how-to-use-the-new-multitasking-interface|arxivsáne=December 31, 2016|avtor=Guarino|at=Sarah|sáne=September 18, 2013|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048935/get-to-know-ios-7-multitasking.html|bet=Get to know iOS 7: Multitasking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161122074302/http://www.macworld.com/article/2048935/get-to-know-ios-7-multitasking.html|arxivsáne=November 22, 2016|avtor=Moren|at=Dan|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== CarPlay ===
iOS 7.1-diń bir bólegi sıpatında shıǵarılǵan CarPlay (burınǵı iOS in the Car) tańlap alınǵan avtomobil modelleri menen integraciyalanadı, avtomobil displeyi arqalı muzıka basqarıwları hám Kartalar navigaciyası sıyaqlı telefon óz-ara tásirlesiwin usınadı. Paydalanıwshılar sonday-aq qolsız xabarlar jiberiw ushın Siri menen sóylese aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/03/10/apple-releases-ios-7-1|bet=Apple releases iOS 7.1 with CarPlay support|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230230501/https://www.engadget.com/2014/03/10/apple-releases-ios-7-1|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Molen|at=Brad|sáne=March 10, 2014|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt; Ol iOS 7.1 yamasa keyingi versiyaları menen barlıq Lightning-úskenelengen iPhone-lardı qollap-quwatlaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/03/03/apple-rebrands-ios-in-the-car-as-carplay-compatible-vehicles-launching-later-this-year|bet=Apple rebrands iOS in the Car as CarPlay, compatible vehicles launching later this year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230231418/https://9to5mac.com/2014/03/03/apple-rebrands-ios-in-the-car-as-carplay-compatible-vehicles-launching-later-this-year|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=March 3, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Siri ===
Siri jańa dizaynǵa iye, onda járdemshi fon qosımshası budırlaw payda boladı. Sóylesiw waqtında kórinetuǵın dawıs tolqınları payda boladı, olar qurılma Apple serverleri menen baylanısqanda aylanıwshı dóńgelekke aylanadı. Siri endi Bluetooth-dı qosqanda, qurılma parametrleriniń sheklengen toplamın basqara aladı. Járdemshi, eger olardıń sorawı dawıs arqalı basqarılmasa, yamasa basqasha jaǵdayda, eger sorawdı islep shıǵarıw múmkin bolmasa, qátelik kórsetedi, paydalanıwshını tikkeley parametrler menyuine jibere aladı. Internetten izlew ushın Bing standartlı izlew sistemasına aylandı hám Siri-diń veb resurslarına Wikipedia qosıldı. Siri sonday-aq, tolıq tvit izlewdi usına otırıp, [[Twitter]]-ge tereńirek baylanıstırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048736/get-to-know-ios-7-siri.html|bet=Get to know iOS 7: Siri|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161207033048/http://www.macworld.com/article/2048736/get-to-know-ios-7-siri.html|arxivsáne=December 7, 2016|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

iOS 7 sonday-aq paydalanıwshıǵa Siri-diń jınısın ózgertiwge imkaniyat beredi, er hám hayal dawısları ushın jańa parametrler menen álbette.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-change-siris-voice-on-ios-7|bet=How to change Siri's voice on iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180814232552/https://www.cnet.com/how-to/how-to-change-siris-voice-on-ios-7|arxivsáne=August 14, 2018|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 19, 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Basqalar ===
Spotlight izlewine bas ekrandı basıp turıp tómenge súyrew arqalı kiriwge boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.imore.com/how-to-access-use-spotlight-seach-iphone-ipad|bet=How to access and use Spotlight search on your iPhone or iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230231543/http://www.imore.com/how-to-access-use-spotlight-seach-iphone-ipad|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Kazmucka|at=Allyson|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.laptopmag.com/articles/how-to-use-spotlight-search-in-ios-7|bet=How to Use Spotlight Search in iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221225333/http://www.laptopmag.com/articles/how-to-use-spotlight-search-in-ios-7|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Andronico|at=Michael|sáne=September 20, 2013|jumıs=LaptopMag|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

iOS 7 &quot;Parallaks&quot; effektine iye jańa fon súwretleri menen birge keldi; paydalanıwshı telefondı aylandırǵan waqıtta ikonkalar qozǵalıp turǵanday kórinedi, bul &quot;ikonkalar fon súwretiniń ústinde qalqıp turǵanday&quot; illyuziyanı payda etedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2013/09/parallax-and-the-ios-7-wallpaper|bet=Parallax and the iOS 7 Wallpaper|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230230429/https://www.wired.com/2013/09/parallax-and-the-ios-7-wallpaper|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Allain|at=Rhett|sáne=September 26, 2013|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

Sazlawlarda, paydalanıwshılar belgili xabarlandırıw túrleri ushın ózleriniń qálegen vibraciyaların jasaw, Qozǵalıstı Kemeytiw sazlawı járdeminde parallaks fon súwreti animaciya effektin óshirip qoyıw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.redmondpie.com/top-20-hidden-ios-7-features-that-you-likely-dont-know-about|bet=Top 23 Hidden iOS 7 Features That You Likely Don't Know About [Updated]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206104157/http://www.redmondpie.com/top-20-hidden-ios-7-features-that-you-likely-dont-know-about|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Ghani|at=Uzair|sáne=October 19, 2013|jumıs=Redmond Pie|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt; hám qońıraw etiwshilerdi bloklaw múmkinshiligine iye, bunda bloklaw Telefon, Xabarlar hám FaceTime sıyaqlı bir neshe qurılma hám qosımshalarǵa qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/13/09/19/ios-7-feature-focus-block-calls-texts-and-facetimes-from-individual-numbers|bet=iOS 7 feature focus: Block calls, texts, and FaceTimes from individual numbers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206022232/http://appleinsider.com/articles/13/09/19/ios-7-feature-focus-block-calls-texts-and-facetimes-from-individual-numbers|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Bostic|at=Kevin|sáne=September 19, 2013|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

Bas ekranda, jańadan ornatılǵan qosımshalar hám jaqında jańalanǵan qosımshalardıń qasında paydalanıwshı qosımshanı birinshi ret ashqanǵa shekem kók noqat boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/five-quick-ios-7-mysteries-solved|bet=Five quick iOS 7 mysteries solved|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171016173924/https://www.cnet.com/how-to/five-quick-ios-7-mysteries-solved|arxivsáne=October 16, 2017|avtor=Broida|at=Rick|sáne=September 20, 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=May 23, 2017}}&lt;/ref&gt;

Papkalar bas ekran jaylasıwına uqsas hár qıylı betlerdi óz ishine alatuǵın etip jańalandı, bul papka funkcionallıǵınıń anaǵurlım keńeyiwine múmkinshilik beredi. Papkanıń hár bir betine toǵızǵa shekem qosımsha jaylastırıwǵa boladı hám ulıwma 15 bet bola aladı, bul bir papkada ulıwma 135 qosımsha bolıwına múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/how-many-apps-allowed-iphone-2000752|bet=How Many Apps and Folders Can an iPhone Have?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170806182301/https://www.lifewire.com/how-many-apps-allowed-iphone-2000752|arxivsáne=August 6, 2017|avtor=Costello|at=Sam|sáne=March 20, 2017|jumıs=[[Lifewire]]|baspaxana=[[Dotdash]]|qaralǵan sáne=October 15, 2017}}&lt;/ref&gt;

iPad tıń Qulıplaw Ekranındaǵı &quot;Súwret Ramkası&quot; funkciyası alıp taslandı.

== Qosımsha ózgeshelikler ==

=== App Store ===
[[App Store]] iOS 7 de bir neshe áhmiyetli ózgerislerge iye boldı. Paydalanıwshılar avtomatlıq qosımsha jańalanıwların qosıw múmkinshiligine iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/13/09/18/ios-7-feature-focus-app-store-auto-updates-and-itunes-radio|bet=iOS 7 feature focus: App Store auto-updates and iTunes Radio|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206174757/http://appleinsider.com/articles/13/09/18/ios-7-feature-focus-app-store-auto-updates-and-itunes-radio|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Cole|at=Shane|sáne=September 18, 2013|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/6/10/4415588/app-store-automatic-updates-ios-7-apple-wwdc-2013|bet=App Store will update apps automatically in iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170205081806/http://www.theverge.com/2013/6/10/4415588/app-store-automatic-updates-ios-7-apple-wwdc-2013|arxivsáne=February 5, 2017|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}&lt;/ref&gt; Paydalanıwshılar endi hár bir ornatılǵan qosımshanıń jańalanıwlar tariyxın kóre aladı. Jaylasıw xızmetleri qosılǵan jaǵdayda, App Store paydalanıwshınıń geografiyalıq jaylasıwına tiykarlanıp keń tarqalǵan qosımshalardı usınatuǵın Jaqın Átirapta bólimine iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.idownloadblog.com/2014/04/19/app-store-guide|bet=iOS 7: the ultimate App Store guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230090122/http://www.idownloadblog.com/2014/04/19/app-store-guide|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Benjamin|at=Jeff|sáne=April 19, 2014|jumıs=iDownloadBlog|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt; Jáne de qosımshalardıń eski versiyaların júklep alıw múmkinshiligi payda boldı, eger jańa iOS versiyaları eski qurılmalardı sistema jańalanıwlarına sáykes kelmeytuǵın etip qoyǵan jaǵdayda, paydalanıwshılarǵa hár bir qosımshanıń sońǵı qollap-quwatlanǵan jańalanıwınıń isleytuǵın versiyasın saqlap qalıw múmkinshiligin beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2013/09/17/ios-legacy-apps|bet=Apple App Store Introduces Legacy App Download Option|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170101091001/http://mashable.com/2013/09/17/ios-legacy-apps|arxivsáne=January 1, 2017|avtor=Ulanoff|at=Lance|sáne=September 17, 2013|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=December 31, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Fotosúwretler hám Kamera ===
iOS 7 Kamera qosımshası ushın &quot;Instagram stilindegi fotosúwretlerdi&quot; alıw múmkinshiligin beretuǵın kvadrat foto rejimin kirgizdi. Jáne de jańa qosılǵan nárseler — tikkeley filtrler; fotosúwrettiń kórinisin ózgertetuǵın toǵız túrli filtr opciyası. Kameraǵa kirgizilgen qosımsha jaqsılanıwlarǵa video jazıw waqtında qısıp-keńeytiw múmkinshiligi hám zatvor túymesin basıp turıw arqalı izbe-iz fotosúwretlerdi ańsat túsiriw ushın Izbe-iz túsiriw rejimi kiredi, bunda telefon sekundına 10 kadr túsiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/five-tips-for-the-new-camera-app-on-ios-7|bet=Five tips for the new Camera app on iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230160258/https://www.cnet.com/how-to/five-tips-for-the-new-camera-app-on-ios-7|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt; iPhone 5S te áste-aqırın qozǵalıs video opciyası qosıldı, sekundına 120 kadr joqarı kadr tezliginde video túsiriw múmkinshiligi menen. Barlıq iPhone lar áste-aqırın qozǵalıs videonı audio menen jazıp aladı. Onı Fotosúwretler qosımshasında redaktorlawǵa boladı, bul jerde paydalanıwshılar áste-aqırın qozǵalıs bóliminiń qay jerden baslanıp, qay jerde pitetuǵının sheshiwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/how-to/apple/how-use-slo-mo-iphone-5s-make-slow-motion-videos-iphone-3481480|bet=How to use Slo-Mo in iPhone 5s: make slow-motion videos on iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219013600/http://www.macworld.co.uk/how-to/apple/how-use-slo-mo-iphone-5s-make-slow-motion-videos-iphone-3481480|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Macro|at=Ashleigh|sáne=November 8, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}&lt;/ref&gt;

Fotosúwretler qosımshası jańa kategoriyalaw opciyaları menen jańalandı. Tómendegi &quot;Fotosúwretler&quot;, &quot;Bólisilgen&quot; hám &quot;Albomlar&quot; degen úsh bólim, hár qaysısı galereyaları bar qosımshanıń hár qıylı bólimlerine ashıladı. Tiykarǵı Fotosúwretler interfeysinde, qosımsha barlıq fotosúwretlerdiń &quot;Jıllar&quot;, &quot;Kollekciyalar&quot; hám &quot;Waqıtlar&quot; boyınsha sortlanǵan waqıt sızıǵın kórsetedi. Filtrler qosıldı, paydalanıwshılarǵa óz fotosúwretlerine qosıw ushın bir neshe túrdegi filtrlerden tańlaw múmkinshiligin beredi. Fotosúwretlerdi bólisiwdiń bar opciyaları menen birge, qosımsha jańa AirDrop funkcionallıǵın qollap-quwatlaw menen jańalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048867/get-to-know-ios-7-camera-and-photos.html|bet=Get to know iOS 7: Camera and Photos|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170101002733/http://www.macworld.com/article/2048867/get-to-know-ios-7-camera-and-photos.html|arxivsáne=January 1, 2017|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=September 19, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 31, 2016}}&lt;/ref&gt;

==== Kamera paydalanıwshı interfeysi ====
iOS 7 kamera paydalanıwshı interfeysi qayta dizaynlanǵan. Zatvor túymesi sıyaqlı elementler ápiwayı geometriyalıq figuralar menen tegis dizayndı paydalanadı.

Kamera rejimleri arasında ótiw súyrew qol háreketleri yamasa ekrandaǵı zatvor túymesiniń janındaǵı rejim atın (tekst) basıw arqalı ámelge asırıladı.

Barlıq keyingi iOS versiyalarınıń kamera paydalanıwshı interfeysleri iOS 7 de kirgizilgen usı jaylasıw hám dizaynǵa tiykarlanǵan.

==== Kamera basqarıw elementleri ====
Qayta dizaynlanǵan kamera interfeysi ekspoziciya mánisin dúzetiw hám avtofokustı qulıplaw ushın jańa basqarıw elementlerin usınadı.

Kóriw izlewshiniń ishine basıw kameranıń kóriw maydanındaǵı sol aymaqqa fokus hám ekspoziciyanı dúzetedi. Házirgi fokus hám ekspoziciya halatın uslap turıw (qulıplaw) ushın, kóriw izlewshiniń ishindegi qálegen jerdi yarım sekund basıp turıw kerek. Bul AE/AF qulpı yamasa AF/AE qulpı dep ataladı.

Basqannan keyin, fokus/ekspoziciya qulıplanǵan yamasa qulıplanbaǵan jaǵdayda, ekspoziciya mánisin joqarı yamasa tómen súyrew arqalı dúzetiwge boladı. AE/AF qulpı aktivlestirilgen jaǵdayda, ekspoziciya qoldan qulpı ashılmaǵansha belgisiz waqıtqa qulıplanǵan boladı.

Bul basqarıw elementleri ádettegi hám áste-aqırın qozǵalıs (joqarı kadr tezligi) video jazıw waqtında, sonday-aq aldıńǵı kameranıń foto hám video rejimleri ushın da qoljetimli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=swgXhzE0HF4|bet=''&quot;7 Hidden iPhone Camera Features That Every Photographer Should Use&quot;'' (video guide, published on June 16th 2017)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200810204741/https://www.youtube.com/watch?v=swgXhzE0HF4|arxivsáne=August 10, 2020|jumıs=[[YouTube]]|qaralǵan sáne=July 9, 2020}}&lt;/ref&gt;

=== Muzıka ===
Muzıka qosımshası Apple kompaniyasınıń iTunes Radio xızmetin óz ishine aldı; bul stanciya tiykarındaǵı muzıkalıq xızmet bolıp, paydalanıwshılarǵa atqarıwshını tańlawǵa múmkinshilik berdi, xızmet sol hám uqsas atqarıwshılardıń qosıqları tiykarında &quot;stanciya&quot; payda etti. Paydalanıwshılar qosıqlardı ótkizip jiberiw hám aldıńǵı qosıqlar tariyxın izlew múmkinshiligine iye boldı, sonıń menen birge oynatıw waqtında qosıqlardı iTunes Store-dan tikkeley satıp alıw múmkinshiligi de bar edi. iTunes Radio jáne [[Twitter]]-de házirgi waqıtta trendte bolǵan qosıqlardı kórsetetuǵın funkciyaǵa iye boldı. iTunes Radio biypul hám reklama menen támiyinlengen edi, biraq paydalanıwshılar iTunes Match xızmetine jazılıw arqalı reklamasız tıńlaw múmkinshiligine iye bola aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2013/06/apple-dials-in-itunes-radi|bet=Apple Dials in iTunes Radio, a New Streaming Music Service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230155817/https://www.wired.com/2013/06/apple-dials-in-itunes-radi|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Baldwin|at=Roberto|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt;

Eki jıldan aslam waqıt jumıs islegennen keyin, iTunes Radio 2016-jıldıń yanvar ayında toqtatıldı, onıń funkciyaları jańa Apple Music muzıkalıq jazılıw xızmetine hám Beats 1 radio stanciyasına kóshirildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/3023410/streaming-services/apple-drops-free-itunes-radio-bundles-it-into-apple-music.html|bet=Apple drops free iTunes Radio, bundles it into Apple Music|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230160245/http://www.macworld.com/article/3023410/streaming-services/apple-drops-free-itunes-radio-bundles-it-into-apple-music.html|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Mediati|at=Nick|sáne=January 16, 2016|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/16/01/29/apple-merges-itunes-radio-channels-into-apple-music-beats-1-now-lone-free-to-stream-service|bet=Apple merges iTunes Radio channels into Apple Music, Beats 1 now lone free-to-stream service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230160118/http://appleinsider.com/articles/16/01/29/apple-merges-itunes-radio-channels-into-apple-music-beats-1-now-lone-free-to-stream-service|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Campbell|at=Mikey|sáne=January 28, 2016|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Safari ===
iOS 7 de, Safari veb-brauzeri bir qansha áhmiyetli jańalanıwlarǵa iye boldı. Brauzerdiń aldıńǵı versiyalarında tabılǵan eki izlew qatarı bir &quot;Aqıllı Izlew&quot; maydanına biriktirildi. Vkladkalardı basqarıw jaqsılanıp, bir waqıtta segizden kóp vkladkanı ashıwǵa múmkinshilik berdi, sonday-aq vkladkalardı gorizontal karta kórinisiniń ornına vertikal túrde bir-biriniń ústine jaylastırdı. Jeke vkladkanı ashıw múmkinshiligi Sazlawlar menyusınıń ornına qosımshanıń ózine qurıldı, al jańa &quot;Izlemew&quot; túymesi paydalanıwshıǵa óz qupıyalıq dárejesin jáne de basqarıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/four-features-to-know-about-in-safari-on-ios-7|bet=Four features to know about in Safari on iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230231205/https://www.cnet.com/how-to/four-features-to-know-about-in-safari-on-ios-7|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 19, 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Kartalar ===
Kartalar dizaynı tolıq ekranlı kórinisti usınıw ushın jańalandı, bunda izlew qatarı sıyaqlı interfeys elementleri kózden joǵaladı, jańa móldir izlew hám tómengi qural panelleri menen birge, hám paydalanıwshılar túnde júrgende avtomatik túrde iske túsetuǵın Túngi rejim qosıldı. Kartalarda ayırım Siri dawıs basqarıwı bar, bul paydalanıwshılarǵa &quot;Siri dawıslı kórsetpeleriniń salıstırmalı dawıs kúshin sistemanıń ulıwma dawıs kúshinen ǵárezsiz ózgertiwge múmkinshilik beredi, solay etip ol fonda oynap atırǵan muzıkanıń ústinen qattı baqırmaydı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/13/07/12/ios-7-maps-go-full-screen-navigation-gets-night-mode-new-siri-options|bet=iOS 7 Maps go full screen, navigation gets night mode, new Siri options|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219095041/http://appleinsider.com/articles/13/07/12/ios-7-maps-go-full-screen-navigation-gets-night-mode-new-siri-options|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Dilger|at=Daniel Eran|sáne=July 12, 2013|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Hawa rayı ===
iOS 7 degi Hawa rayı qosımshası áhmiyetli ózgerislerge ushıradı, sonıń ishinde jańa belgi, bas bette qosımsha miniatyurasında statikalıq hawa rayı kórsetkishiniń joqlıǵı hám házirgi hawa rayınıń jańa dinamikalıq, vizual kórinisleri bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/13/06/18/inside-ios-7-apples-weather-app-gets-animated|bet=Inside iOS 7: Apple's Weather app gets animated|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170101001227/http://appleinsider.com/articles/13/06/18/inside-ios-7-apples-weather-app-gets-animated|arxivsáne=January 1, 2017|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=June 18, 2013|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 31, 2016}}&lt;/ref&gt;

=== FaceTime ===
iOS 7 de iPhone ushın óziniń FaceTime qosımshası bar, onıń ishinde FaceTime Audio funkciyası bar, bul paydalanıwshılarǵa Wi-Fi arqalı qońıraw etiwge múmkinshilik beredi. FaceTime Audio ǵa Telefon qosımshası, Baylanıslar qosımshası yamasa FaceTime qosımshasınıń ózi arqalı kiriwge boladı. Ol iOS 7 yamasa onnan keyingi versiyalarda jumıs isleytuǵın qurılmalarda jetkilikli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048980/get-to-know-ios-7-phone-facetime-and-messages.html|bet=Get to know iOS 7: Phone, FaceTime, and Messages|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170420041025/http://www.macworld.com/article/2048980/get-to-know-ios-7-phone-facetime-and-messages.html|arxivsáne=April 20, 2017|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=September 19, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Xabarlar ===
Xabarlar qosımshası endi paydalanıwshılarǵa jibergen yamasa alǵan hár bir xabarınıń jiberilgen waqtın kóriwge múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.imore.com/how-view-timestamps-individual-texts-and-imessages-ios-7|bet=How to view timestamps for individual texts and iMessages in iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206022110/http://www.imore.com/how-view-timestamps-individual-texts-and-imessages-ios-7|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Kazmucha|at=Allyson|sáne=September 21, 2013|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qabıllaw ==
[[Fayl:Letterpress_screenshot.png|nobaý|311x311 nükte|The Verge jazǵanınday, 2013-jılǵı iOS qayta dizaynınıń tegis, minimalistlik dizayn tili 2012-jılǵı Letterpress (suwrette kórsetilgen) sıyaqlı qosımshalardan tásir alǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/10/9/4817146/taskmasters-how-israeli-intelligence-officers-helped-inspire-the-look-of-ios-7|bet=Taskmasters: how Israeli intelligence officers helped inspire the look of iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313141504/http://www.theverge.com/2013/10/9/4817146/taskmasters-how-israeli-intelligence-officers-helped-inspire-the-look-of-ios-7|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Newton|at=Casey|sáne=October 9, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;]]
iOS 7 niń qabıllanıwı hár qıylı boldı. Forbes tan Mark Rogovskiy jańa dizaynnıń bir neshe aspektlerin sınǵa aldı, sonıń ishinde bas bet fonındaǵı 3D effektin de, &quot;iOS 7 menen ekran fonı arasındaǵı óz-ara tásir jaqsı jaǵdayda da qıyın&quot; dep jazdı, hám operaciyalıq sistema ushın jańa ulıwma dizayn tili &quot;endi qulpın ashqanıńızda belgilerińiz ekranǵa qanday da bir video oyın effekti sıyaqlı ushıp kiredi. Bul mánissiz, telefonǵa kiriwińizdi sekundtıń bir bólegine keshiktiredi hám gúmansız dıqqattı bóledi&quot; dep jazdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/markrogowsky/2013/09/18/7-misses-in-ios-7|bet=7 Misses In iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160820030125/http://www.forbes.com/sites/markrogowsky/2013/09/18/7-misses-in-ios-7|arxivsáne=August 20, 2016|avtor=Rogowsky|at=Mark|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt; The Verge ten Djoshua Topolski de dizayndı sınǵa aldı, operaciyalıq sistemanıń hár qıylı bólimlerinde belgilerdiń bir qálipli emesligin atap ótti, sonday-aq &quot;xabarlandırıw paneli hám eskertiwlerdegi máselelerdi dúzetiwdiń ornına, Apple olarǵa tek jańa boyaw hám bir neshe qatlam qosımsha navigaciya bergen [...] qurılmada ónimdarlıǵıńızdı haqıyqatında tezlestiriw ushın hesh nárse islemegen&quot; dep jazdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/apple/2013/6/10/4416726/the-design-of-ios-7-simply-confusing|bet=The design of iOS 7: simply confusing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220527115749/https://www.theverge.com/apple/2013/6/10/4416726/the-design-of-ios-7-simply-confusing|arxivsáne=May 27, 2022|avtor=Topolsky|at=Joshua|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

Nielsen Norman Group izertlew kompaniyası iOS 7 niń paydalanıwshı tájiriybesi haqqında keń kólemli esabat jazdı, esabattı &quot;Tegis dizayn háreket etiw shaqırıqların jasıradı, hám shetleri boylap sıypaw karuseller hám aylandırıwǵa kesent etiwi múmkin&quot; dep juwmaqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nngroup.com/articles/ios-7|bet=iOS 7 User-Experience Appraisal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220608111053/https://www.nngroup.com/articles/ios-7|arxivsáne=June 8, 2022|avtor=Budiu|at=Raluca|sáne=October 12, 2013|baspaxana=[[Nielsen Norman Group]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

Biraq, The New York Times tan Devid Pog iOS 7 niń minimalistlik dizaynın unattı, &quot;Jańa operaciyalıq sistema menen qansha kóp waqıt ótkizseńiz, kórsetilgen dúzetiwler hám qolaysızlıqlardı saplastırıwlar ushın sonshelli minnetdar bolasız&quot; hám &quot;ekrannıń tómengi bóliminen joqarıǵa qaray sıypap, Basqarıw orayın ashıwıńız múmkin: bul sizge eń kóp kerek bolatuǵın sazlawlar hám funkciyalar ushın ıqsham, kórgizbeli basqarıw palitrası&quot; dep jazdı. Ol jáne de Siri dawıslı járdemshisindegi jaqsılanıwlardı maqtadı, &quot;Siri ádewir jaqsıraq bolǵan&quot; dep jazdı. Ol juwmaqlap: &quot;Qurılısı, jaylasıwı hám ózgeshelikleri Apple kompaniyasınıń eń jaqsı jumıslarınıń geyparaların kórsetedi. iOS 7 niń kórinisi — yaq, bul baha siziń qálewińizge baylanıslı&quot; dep jazdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://pogue.blogs.nytimes.com/2013/09/17/yes-theres-a-new-iphone-but-thats-not-the-big-news|bet=Yes, There's a New iPhone. But That's Not the Big News.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211202111936/https://pogue.blogs.nytimes.com/2013/09/17/yes-theres-a-new-iphone-but-thats-not-the-big-news|arxivsáne=December 2, 2021|avtor=Pogue|at=David|sáne=September 17, 2013|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

TechCrunch tan Darrell Eterington kóp sanlı jańa kirgizilgen ózgesheliklerge dıqqat awdardı, Basqarıw orayın &quot;ayrıqsha paydalı&quot; dep maqtadı, AirDrop tı &quot;ájayıp&quot; dep bahaladı (biraq sol waqıtta iOS hám Mac arasında óz-ara islesiw joqlıǵın atap ótti), Siri diń &quot;ulıwma alǵanda paydalıraq&quot; bolǵanın hám jańa kóp tapsırmalı funkciyalardıń &quot;aqıllıraq&quot; ekenin, kóp tapsırmalı ekrannıń &quot;ádewir jaqsıraq&quot; bolǵanın ayttı. Juwmaqlap, ol bılay dep jazdı: &quot;iOS 7 niń kóp paydalanıwshılar álleqashan biletuǵın hám súyetuǵın iOS tan aytarlıqtay ózgeshe bolatuǵınına hesh qanday gúman joq, biraq ulıwma alǵanda, bul Apple mobil qurılmaların paydalanıwdı ańsatlastıratuǵın hám kóbirek ráhátlendiretuǵın kóplegen jańa ózgeshelikler menen toltırılǵan jańalanıw&quot;.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2013/09/17/ios-7-review-apple|bet=Apple iOS 7 Review: A Major Makeover That Delivers, But Takes Some Getting Used To|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161008183416/https://techcrunch.com/2013/09/17/ios-7-review-apple|arxivsáne=October 8, 2016|avtor=Etherington|at=Darrell|sáne=September 17, 2013|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

Ayırım sınshılar iOS 7 niń dizaynı hám funkcionallıǵına basqa mobil platformalardan bolǵan básekiniń tásirin atap ótti. Ásirese, Android hám Windows Phone nan alınǵan koncepciyalardıń qollanılıwı, mısalı, uqsas minimalistik hám tipografiyalıq dizayn, Basqarıw orayınıń [[Android]] tıń xabarlandırıw panelindegi uqsas sazlamalar qosqıshlarına teńligi, WebOS qa uqsas kóp tapsırmalı menyu, hátteki Hawa rayı qosımshasınıń dizaynı Windows 8 hám HTC Sense degilerdegige derlik birdey ekenligi aytıp ótildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.infoworld.com/article/2611537/ios/yes--ios-7-copies-windows-phone-and-android----get-used-to-it.html|bet=Yes, iOS 7 copies Windows Phone and Android -- get used to it|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170612111756/http://www.infoworld.com/article/2611537/ios/yes--ios-7-copies-windows-phone-and-android----get-used-to-it.html|arxivsáne=June 12, 2017|avtor=Gruman|at=Galen|sáne=June 14, 2013|jumıs=[[InfoWorld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt; PC Magazine nen Sasha Segan bılay dedi: &quot;Apple dıń danıshpanlıǵı bóleklerdi biriktiriw hám olardı marketing qılıwda. Apple dıń baǵdarlamashı API leri hám baǵdarlamashılar ushın pul islep tabıw tariyxı ele de ústemlik etedi — Android qa qaraǵanda qaraqshılıq az, al Windows Phone qa qaraǵanda auditoriya úlkenirek hám dizayn múmkinshilikleri kóbirek.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://uk.pcmag.com/smartphones/14930/news/ios-7-steals-from-stomps-on-competitors|bet=iOS 7 Steals From, Stomps On Competitors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170116153907/http://uk.pcmag.com/smartphones/14930/news/ios-7-steals-from-stomps-on-competitors|arxivsáne=January 16, 2017|avtor=Segan|at=Sascha|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[PC Magazine]]|baspaxana=[[Ziff Davis]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

iOS 7 niń qabıl etiliw tezligi bir kúnnen keyin 35% ke jetkeni xabar etildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2013/09/19/ios-7-adoption-already-as-high-as-35-in-one-day-apple-and-developers-reap-the-rewards|bet=iOS 7 Adoption Already As High As 35% In One Day, Apple And Developers Reap The Rewards|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206022146/https://techcrunch.com/2013/09/19/ios-7-adoption-already-as-high-as-35-in-one-day-apple-and-developers-reap-the-rewards|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Etherington|at=Darrell|sáne=September 19, 2013|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt; Bes kún ishinde iOS 7 200 millionnan aslam qurılmaǵa ornatıldı, bunı Apple &quot;tariyxtaǵı eń tez baǵdarlamalıq támiynat jańalanıwı&quot; dep atadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2013/09/23First-Weekend-iPhone-Sales-Top-Nine-Million-Sets-New-Record.html|bet=First Weekend iPhone Sales Top Nine Million, Sets New Record|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170309092203/http://www.apple.com/pr/library/2013/09/23First-Weekend-iPhone-Sales-Top-Nine-Million-Sets-New-Record.html|arxivsáne=March 9, 2017|sáne=September 23, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt; 2014-jıldıń avgust ayında iOS qurılmalarınıń 91% i sol waqıtta iOS 7 ni paydalanǵanı xabar etildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/14/08/22/while-91-of-apple-users-run-ios-7-five-different-versions-of-android-hold-10-share|bet=While 91% of Apple users run iOS 7, five different versions of Android hold 10%+ share|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160129202510/http://appleinsider.com/articles/14/08/22/while-91-of-apple-users-run-ios-7-five-different-versions-of-android-hold-10-share|arxivsáne=January 29, 2016|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=August 22, 2014|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}&lt;/ref&gt;

== Mashqalalar ==

=== Dizaynnıń kesellik keltiriwi ===
2013-jıldıń sentyabr ayında Fast Company dan Pranav Diksittiń xabar beriwinshe, Apple dıń qollaw forumlarında paydalanıwshılar iOS 7 niń jańa dizaynı, sonıń ishinde &quot;kóp tapsırmalı rejimde hám qosımshalardı ashıp jabıwda kóp sanlı úlkeytiw animaciyaları, sonday-aq jeńil parallaks effekti&quot; paydalanıwshılarda kesellik sezimin payda etip atırǵanı haqqında shaǵımlar payda boldı. Diksit parallaks effektin óshirip qoyıwǵa bolatuǵının, biraq kópshilik animaciyalar ushın bunday múmkinshilik joq ekenin atap ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fastcompany.com/3018636/fast-feed/ios-7-is-reportedly-making-people-sick|bet=iOS 7 is reportedly making people sick|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206023401/https://www.fastcompany.com/3018636/fast-feed/ios-7-is-reportedly-making-people-sick|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Dixit|at=Pranav|sáne=September 27, 2013|jumıs=[[Fast Company (magazine)|Fast Company]]|baspaxana=Mansueto Ventures|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

&quot;Ogayodaǵı UH Case Medical Center diń shańaraq medicinası bóliminiń baslıǵı&quot; Dr. Djordj Kikano Fox News ke &quot;Buǵan sezgir adamlar ushın bul mashqalanıń belgili bir tiykarı bar&quot; dep ayttı. Fox News tıń jazıwınsha, Dr. Kikano bılay degen: &quot;Bul telefon fonınıń artqa hám aldıǵa áste jıljıwına alıp keletuǵın jańa &quot;parallaks&quot; funkciyası, bul ózgeshelik mashinada júrgende payda bolatuǵın kesellikke uqsas nátiyjege alıp keledi. Ishki qulaq teńsalmaqlılıq ushın, al kózler kóriw ushın juwapker. Nárseler úylespegende, bas aylanıw hám kewil aynıw sezimin sezesiz. Ayırım adamlar bunı sezedi, ayırımları sezbeydi, al ayırımları oǵan úyrenip ketedi.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.foxnews.com/tech/apple-ios-7-is-sickening-users-doctor-confirms|bet=Apple iOS 7 is sickening users, doctor confirms|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201205124029/https://www.foxnews.com/tech/apple-ios-7-is-sickening-users-doctor-confirms|arxivsáne=December 5, 2020|avtor=Kaplan|at=Jeremy A.|sáne=September 27, 2013|jumıs=[[Fox News]]|baspaxana=[[Fox Entertainment Group]]|qaralǵan sáne=December 1, 2020}}&lt;/ref&gt;

=== Batareyanıń tez tawsılıwı ===
ZDNet ten Adrian Kingsli-Xyuz 2014-jıldıń mart ayında iPhone hám iPad paydalanıwshıları iOS 7.1 jańalanıwınan keyin batareyanıń tez tawsılıwı haqqında xabarlaǵanın jazdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/poor-battery-life-after-installing-ios-7-1-try-these-simple-tips/|bet=Poor battery life after installing iOS 7.1? Try these simple tips|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170331205221/http://www.zdnet.com/article/poor-battery-life-after-installing-ios-7-1-try-these-simple-tips|arxivsáne=March 31, 2017|avtor=Kingsley-Hughes|at=Adrian|sáne=March 15, 2014|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 31, 2017}}&lt;/ref&gt; Ars Technica dan Endryu Kanningemniń laboratoriyalıq sınawlarında ayırım apparatlıq támiynat úlgilerinde batareyanıń az muǵdarda tawsılıwı bayqalǵan, al basqalarında statistikalıq jaqtan áhmiyetli ózgerisler bolmaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/03/refinements-additions-and-un-breaking-stuff-ios-7-1-reviewed|bet=Refinements, additions, and un-breaking stuff: iOS 7.1 reviewed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206103609/https://arstechnica.com/apple/2014/03/refinements-additions-and-un-breaking-stuff-ios-7-1-reviewed|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=March 11, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Qulıplaw ekranın aylanıp ótiw ===
9to5Mac ten Dom Espozito 2014-jıldıń iyun ayında iOS 7 de qulıplaw ekranın aylanıp ótiwdiń jańa usılı tabılǵanın, &quot;belgili jaǵdaylarda 5 sekund ishinde&quot; telefonǵa kiriwge múmkinshilik beretuǵının xabarladı. Bul mashqala keyinirek dúzetildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/06/09/new-lock-screen-bypass-discovered-in-ios-7-allows-access-in-5-seconds-under-certain-circumstances|bet=New lock screen bypass discovered in iOS 7, allows access in 5 seconds under certain circumstances (Update: Resolved)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206104035/https://9to5mac.com/2014/06/09/new-lock-screen-bypass-discovered-in-ios-7-allows-access-in-5-seconds-under-certain-circumstances|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Esposito|at=Dom|sáne=June 9, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Qollap-quwatlanatuǵın qurılmalar ==
Bul versiya menen Apple [[iPhone 3GS]] hám iPod Touch (4-áwlad) ushın qollap-quwatlawdı toqtattı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/kb/dl1682?locale=en_US|bet=iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170121080010/https://support.apple.com/kb/DL1682?locale=en_US|arxivsáne=January 21, 2017|sáne=September 18, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=February 8, 2017}}&lt;/ref&gt; iPhone 3GS ushın qollap-quwatlaw toqtatılıwı menen [[Samsung]] processorları bar qurılmalar ushın baǵdarlamalıq támiynat jańalanıwları endi qoljetimsiz boldı. Degen menen, iPhone 4 sheklengen qollap-quwatlawǵa iye

== Derekler ==
{{Derekler}}
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:IOS]]</text>
      <sha1>68jmpocy7lbsh6htjeydbpoadgdjxg6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone 5c</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22515</id>
    <revision>
      <id>120940</id>
      <parentid>102187</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T14:45:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: -  →  —  (9),  –  →  —  (13) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>120940</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30850" sha1="lgj2xfwpxhoym8uxipzkb44xaggfuqi" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em;&quot;
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size: 125%; font-weight: bold;&quot;|iPhone 5c
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| [[File:IPhone_5c_Logo.svg|200px]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| [[File:IPhone 5C (blue).svg|250px]]
|-
! Islep shıǵarıwshı
| [[Apple Inc.|Apple]]
|-
! Túri
| [[Smartfon]]
|-
! Birinshi shıǵarılǵan waqtı
| [[20-sentyabr]], [[2013|2013-jıl]]
|-
! Satılǵan dáwiri
| [[2013]]–[[2015]]
|-
! Óndiriwden toqtatılǵan
| [[9-sentyabr]], [[2015]] ([[Hindstan|Hindistannan]] basqa)
[[17-fevral]], [[2016]] (Hindistan)
|-
! Aldıńǵı
| [[iPhone 5]]
|-
! Keyingi
| [[iPhone 6]]
|-
! Baylanıslı modeli
| [[iPhone 5s]]
|-
! Qollaytuǵın tarmaqları
| GSM, CDMA, 3G, EVDO, HSPA+, EDGE, LTE
|-
! Ólshemleri
| 124.4 mm (4.90 dyuym) biyikligi
59.2 mm (2.33 dyuym) eni
8.97 mm (0.353 dyuym) qalıńlıǵı
|-
! Salmaǵı
| 132 g (4.66 unciya)
|-
! Operaciyalıq sistema
| Dáslepki: [[IOS 7|iOS 7.0]]
Sońǵı: iOS 10.3.3 (19-iyul, 2017)
|-
! Sistema-chip
| Apple A6
|-
! Operativ yadı
| 1 GB LPDDR2-1066 RAM
|-
! Saqlaw ornı
| 8, 16 hám 32 GB
|-
! SIM
| nanoSIM
|-
! Batareyası
| 5.73 Vt/s (1510 mAs) Litiy-ion batareyası
|-
! Quwatlandırıw
| 5Vt
|-
! Artqı kamerası
| Sony Exmor R IMX145
8 MP artqı jaqtılatılǵan sensor
HD video (1080p) 30 kadr/s
IQ filtr
f/2.4 diafragma
5 elementli linza
betti anıqlaw (tek súwretler)
Súwret turaqlastırıw
|-
! Aldıńǵı kamerası
| 1.2 MP, HD video (720p)
|-
! Displeyi
| 4 dyuym (100 mm)
(16:9 formatı)
kóp sensorlı displey
LED jaqtılandırılǵan IPS TFT LCD
640×1136 piksel 326 ppi menen
800:1 kontrast qatnası (tipik)
500 kd/m² maksimal jaqtılıq
Barmaq izi qaldırmaytuǵın oleofob qaplama
|-
! Dawıs
| Bir dinamik
3.5 mm TRRS, 20 Gc — 20 kGc jiyilik diapazonı
3.5 mm audio portı
|-
! Baylanıs
| Wi-Fi, Bluetooth 5, Lightning portı
|-
! Kirgiziw qurılmaları
| Kóp sensorlı displey
Úsh mikrofonlı konfiguraciya
3-kósherli giroskop
3-kósherli akselerometr
Kompas
Jaqınlıq sensorı
Qorshaǵan ortalıq jaqtılıǵı sensorı
(GPS GLONASS)
|-
! Veb-saytı
| [https://web.archive.org/web/20140131060820/http://www.apple.com/iphone-5c/ Apple — iPhone 5c] (arxivlengen)
|}

'''iPhone 5c''' — bul [[Apple Inc.|Apple Inc]]. tárepinen jaratılǵan hám satıwǵa shıǵarılǵan [[smartfon]]. Ol [[iPhone]]-nıń altınshı áwladına tiyisli. Qurılma [[2013|2013-jıl]] [[10-sentyabr]] kúni járiyalandı&lt;ref name=&quot;apple pr 5c announced&quot;&gt;{{Cite press release |title=Apple Introduces iPhone 5c—The Most Colorful iPhone Yet |url=https://www.apple.com/pr/library/2013/09/10Apple-Introduces-iPhone-5c-The-Most-Colorful-iPhone-Yet.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130911223246/https://www.apple.com/pr/library/2013/09/10Apple-Introduces-iPhone-5c-The-Most-Colorful-iPhone-Yet.html |url-status=dead |archive-date=September 11, 2013 |location=Cupertino, CA |publisher=[[Apple Inc.]] |date=September 10, 2013 |access-date=July 27, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;apple pr 5s announced&quot;&gt;{{Cite press release |title=Apple Announces iPhone 5s—The Most Forward-Thinking Smartphone in the World |url=https://www.apple.com/pr/library/2013/09/10Apple-Announces-iPhone-5s-The-Most-Forward-Thinking-Smartphone-in-the-World.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130911090433/https://www.apple.com/pr/library/2013/09/10Apple-Announces-iPhone-5s-The-Most-Forward-Thinking-Smartphone-in-the-World.html |url-status=dead |archive-date=September 11, 2013 |location=Cupertino, CA |publisher=[[Apple Inc.]] |date=September 10, 2013 |access-date=July 27, 2015}}&lt;/ref&gt; hám 2013-jıldıń [[20-sentyabr|20-sentyabrinde]]&lt;ref name=&quot;apple pr 5s 5c released&quot;&gt;{{Cite press release |title=iPhone 5s &amp; iPhone 5c Arrive on Friday, September 20 |url=https://www.apple.com/pr/library/2013/09/16iPhone-5s-iPhone-5c-Arrive-on-Friday-September-20.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130918231841/https://www.apple.com/pr/library/2013/09/16iPhone-5s-iPhone-5c-Arrive-on-Friday-September-20.html |url-status=dead |archive-date=September 18, 2013 |location=Cupertino, CA |publisher=[[Apple Inc.]] |date=September 17, 2013 |access-date=July 27, 2015}}&lt;/ref&gt; óziniń joqarı dárejeli analogı [[iPhone 5s]] penen birge satıwǵa shıǵarıldı. iPhone 5c atamasındaǵı &quot;c&quot; háribi &quot;color&quot; (reń) sózin ańlatadı.

iPhone 5c — bul [[iPhone 5]]-tiń variantı bolıp, uqsas apparatlıq támiynat specifikaciyalarına iye, biraq dáslepki iPhone 5-tiń alyuminiy korpusı ornına qattı qaplanǵan polikarbonat korpusqa iye. iPhone 5c bir neshe reń variantlarında jetkerip berildi hám [[iOS 7]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] menen támiyinlendi. Qurılma jańa flagman 5s-ke salıstırǵanda tómenirek bahada satıwǵa shıǵarıldı; Apple-dıń ádettegi jańa versiyanı shıǵarǵanda aldıńǵı modeldiń bahasın tómenletiw ámeliyatınan ayırmashılıǵı, iPhone 5 anıq túrde óndiristen alıp taslandı hám 5c menen almastırıldı. 2014-jıldıń 9-sentyabrinde iPhone 6 hám 6 Plus járiyalanǵannan keyin, 16 hám 32 GB iPhone 5c modelleri 8 GB model menen almastırıldı. 2015-jıldıń 9-sentyabrinde 8 GB versiyası Hindstannan basqa barlıq bazarlarda óndiristen alıp taslandı, ol jerde 2016-jıldıń 17-fevralına shekem satıwda boldı.

iPhone 5c 2016-jılı birinshi áwlad iPhone SE shıǵarılǵanǵa shekem flagman iPhone-nan arzanıraq bahada satılǵan sońǵı jańa iPhone boldı. 2018-jılı shıǵarılǵan iPhone XR ayırım baqlawshılar tárepinen 5c-diń ruwxıy miyrasxorı dep esaplandı, biraq XR óziniń qımbatıraq analoglarına uqsas ishki apparatlıq támiynatqa iye edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.financialexpress.com/industry/technology/with-iphone-13-launch-apple-discontinues-what-was-once-its-most-affordable-flagship-iphone/2330496/|bet=With iPhone 13 launch, Apple discontinues what was once its 'most affordable' flagship iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210916081529/https://www.financialexpress.com/industry/technology/with-iphone-13-launch-apple-discontinues-what-was-once-its-most-affordable-flagship-iphone/2330496/|arxivsáne=September 16, 2021|sáne=September 15, 2021|qaralǵan sáne=September 19, 2021}}&lt;/ref&gt;

== Ózgeshelikleri ==

=== Dizayn ===
iPhone 5c polіkarbonat korpusı menen qayta dizayn islengen bolıp, ol polat lenta menen bekkemlengen. Biraq, dizayn materialındaǵı ózgerisler sebepli, telefonnıń salmaǵı 132 gramm boldı, bul 5 hám 5s modellerinen 20 gramm awır, biraq ele de eski iPhone modellerinen jeńil. iPhone 5c dizaynı anaǵurlım qalıńıraq, biraq iPod Touch (5-áwlad) modelleriniń dizaynına jaqın uqsas, ol da hár túrli reńlerde bar, biraq basqa materiallardan islengen. Basqa kishi ózgerisler arasında kamera blogı hám sessiz rejim/qońıraw túymesiniń dizaynı kiredi. Bul iPhone óziniń dizaynı ushın unamlı pikirler aldı, onı házirgi waqıtqa shekem eń bekkem iPhone dep atadı. iPhone 5c bir neshe reńlerde usınıldı.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Reńi
!Atı
!Aldı
|-
| bgcolor=&quot;F3F3F3&quot; |
|Aq
| rowspan=&quot;5&quot; |Qara
|-
| bgcolor=&quot;48AEE6&quot; |
|Kók
|-
| bgcolor=&quot;A2EB67&quot; |
|Jasıl
|-
| bgcolor=&quot;F9D045&quot; |
|Sarı
|-
| bgcolor=&quot;FF6E5A&quot; |
|Qızǵılt
|-
|}

=== Baǵdarlamalıq támiynat ===
iPhone 5c Apple kompaniyasınıń [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sisteması]] [[iOS]] penen jumıs isleydi.&lt;ref name=&quot;macworld ios6&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.macworld.com/article/2009920/weekly-wrap-the-new-iphone-5-new-itunes-new-ipads-and-ios-6.html|title=Weekly Wrap: The new iPhone 5, new iTunes, new iPods, and iOS 6|publisher=[[Mac Publishing]]|date=September 15, 2012|access-date=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; iOS [[paydalanıwshı interfeysi]] kóp sensorlı ımlardı (háreketlerdi) arqalı tikkeley basqarıw koncepciyasına tiykarlanǵan. Bloklawshı basqarıw elementleri slayderler, qosqıshlar hám túymelerden ibarat.&lt;ref name=&quot;apple iOS6 manual 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://manuals.info.apple.com/en_US/iphone_user_guide.pdf|bet=iPhone User Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120308105745/http://manuals.info.apple.com/en_US/iPhone_User_Guide.pdf|arxivsáne=March 8, 2012|sáne=September 18, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Operaciyalıq sistema menen óz-ara tásir etiw sıypaw, basıw, qısıw hám keri qısıw sıyaqlı háreketlerdi óz ishine aladı, olardıń hámmesi iOS operaciyalıq sisteması hám onıń kóp sensorlı interfeysi kontekstinde anıq anıqlamalarǵa iye. Ishki akselerometrler ayırım qosımshalar tárepinen qurılmanı silkiw (ulıwma nátiyje — biykar etiw buyrıǵı) yamasa onı vertikal aylandırıw (ulıwma nátiyje — portret rejiminen landshaft rejimine ótiw) ushın qollanıladı.&lt;ref name=&quot;apple iOS6 manual 1&quot; /&gt;

iPhone 5c 2013-jıl 20-sentyabrde shıǵarılǵan iOS 7 menen támiyinlengen.&lt;ref name=&quot;verge ios7 release 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theverge.com/2013/9/10/4715240/ios-7-release-date|title=iOS 7 will come to iPads and iPads on September 18th|work=[[The Verge (website)|The Verge]]|publisher=[[Vox Media]]|first=Aaron|last=Souppouris|date=September 10, 2013|access-date=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; iOS 7-niń jańa elementleri dizayneri Djoni Ayv bul jańalanıwdı &quot;quramalılıqqa tártip alıp keliw&quot; dep táriyipledi, jetilistirilgen tipografiya, jańa belgisheler, móldirlik, qatlamlaw, fizika hám giroskopqa tiykarlanǵan parallaks sıyaqlı ózgesheliklerdi dizayndaǵı tiykarǵı ózgerisler sıpatında atap ótti.&lt;ref name=&quot;WWDC keynote&quot;&gt;{{Cite AV media|url=http://www.apple.com/apple-events/june-2013/|title=WWDC 2013 Keynote|date=June 10, 2013|publisher=[[Apple Inc.]]}}&lt;/ref&gt; iOS 7 hám OS X Yosemite (10.10 versiyası) dizaynı Game Center-degi jasıl kiyiz, Newsstand-taǵı aǵash hám Calendar-daǵı teri sıyaqlı skevomorflıq elementlerden kózge kórinerli túrde bas tartıp, tegis grafikalıq dizaynǵa artıqmashlıq berdi.&lt;ref name=&quot;WWDC keynote&quot; /&gt;

Telefon xotspot sıpatında isley aladı, óziniń Internet baylanısın Wi-Fi, Bluetooth yamasa USB arqalı bólise aladı, sonday-aq [[App Store]]-ǵa kire aladı, bul — Apple tárepinen islep shıǵılǵan hám qollap-quwatlanatuǵın iOS ushın onlayn qosımshalardı tarqatıw platforması. Bul xızmet paydalanıwshılarǵa Xcode hám iOS SDK járdeminde islep shıǵılǵan hám Apple arqalı járiyalanǵan qosımshalardı iTunes Store-dan kóriw hám júklep alıw imkaniyatın beredi.&lt;ref name=&quot;zdnet ios7 new enterprise feats 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/10-new-ios-7-features-for-the-enterprise/|bet=10 new iOS 7 features for the enterprise|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130914022050/http://www.zdnet.com/10-new-ios-7-features-for-the-enterprise-7000020525/|arxivsáne=September 14, 2013|avtor=O'Grady|at=Jason D.|sáne=September 11, 2013|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

iOS 7 ad-hoc Wi-Fi bólisiw platforması bolǵan AirDrop-tı qosadı. Paydalanıwshılar iPhone 5 hám onnan keyingi modeller, iPod Touch (5-áwlad), iPad (4-áwlad) yamasa iPad Mini menen fayllardı bólise aladı.&lt;ref name=&quot;investvine ios 7 asia 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://investvine.com/apples-next-innovation-to-intimidate-asia|bet=Apple's next innovation to intimidate Asia|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130915092013/http://investvine.com/apples-next-innovation-to-intimidate-asia/|arxivsáne=September 15, 2013|avtor=Calderon|at=Justin|sáne=June 11, 2013|baspaxana=Inside Investor|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;apple wwdc13 keynote 1&quot;&gt;{{Cite AV media|url=https://www.apple.com/apple-events/june-2013|title=WWDC 2013 Keynote|date=June 10, 2013|publisher=[[Apple Inc.]]}}&lt;/ref&gt; Operaciyalıq sistema sonday-aq Basqarıw orayın (Control Center) qosadı, ol iOS paydalanıwshılarına jiyi qollanılatuǵın basqarıw elementleri hám qosımshalarǵa kiriw imkaniyatın beredi. Hár qanday ekrannan — sonıń ishinde qulıplaw ekranınan da — joqarıǵa qaray sıypaw arqalı paydalanıwshılar Samolyot rejimine ótiw, Wi-Fi-dı qosıw yamasa óshirip qoyıw, displey jaqtılıǵın sazlaw hám qurılmanıń usıǵan uqsas tiykarǵı funkciyaların orınlay aladı. Ol sonday-aq artqı kameranıń jaqtılandırıwshı LED-in fonar sıpatında paydalanıw ushın jańa integraciyalanǵan fonar funkciyasın óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;engadget CC 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.engadget.com/2013/06/10/ios-7-control-center|title=iOS 7 to include Control Center for quick-access settings|publisher=[[AOL]]|date=June 10, 2013|access-date=September 12, 2013}}&lt;/ref&gt;

iPhone 5c media pleer sıpatında isleydi hám Apple Maps hám Passbook-tı óz ishine aladı. Karta qosımshası gezekpe-gezek seslendirilgen navigaciyalıq kórsetpelerdi, ayırım iri qalalardaǵı 3D kórinislerdi hám haqıyqıy waqıt rejimindegi trafikti óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;Forbes info 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/sites/greatspeculations/2012/09/11/apple-ios-6-mobile-payments-one-more-thing-for-the-iphone-5/?ss=innovation-science|title=Apple, iOS 6 &amp; Mobile Payments — One More Thing for the iPhone 5?|work=[[Forbes]]|first=Christopher|last=Versace|date=September 11, 2013|access-date=September 12, 2013}}&lt;/ref&gt; Paydalanıwshılar qurılmasın gorizontal baǵdarda landshaft rejimine aylandırıp, albom muqabalarınıń kollajına kire aladı.

5c modelinde Siri, aqıllı jeke járdemshi hám bilim navigatorı bar. Bul qosımsha tábiyiy til paydalanıwshı interfeysin qollanıp, sorawlarǵa juwap beredi, usınıslar beredi hám sorawlardı bir qatar veb-xızmetlerge jiberiw arqalı háreketlerdi orınlaydı. Apple kompaniyasınıń aytıwınsha, baǵdarlama waqıt ótiwi menen paydalanıwshınıń jeke qálewlerine beyimlesedi hám nátiyjelerdi jekelestiredi.&lt;ref name=&quot;apple siri 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/features/siri.html|bet=iPhone 4s&amp;nbsp;— Ask Siri to help you get things done|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111005233501/https://www.apple.com/iphone/features/siri.html|arxivsáne=5 October 2011|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 13, 2013}}&lt;/ref&gt; iOS 7 jańa erkek hám hayal dawısların, jańa sistema sazlawları funkciyaların, operaciyalıq sistemanıń qalǵan bólimlerine sáykes qayta dizayndı hám Twitter, Wikipedia, Bing hám Photos penen integraciyanı qosadı.&lt;ref name=&quot;changes&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/ios/ios7/features|bet=iOS 7 Features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130612074554/https://www.apple.com/ios/ios7/features|arxivsáne=12 June 2013|sáne=June 13, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 13, 2013}}&lt;/ref&gt; Ol qollap-quwatlaytuǵın iOS-tiń aqırǵı versiyası — 2016-jılǵı iOS 10. iOS 11 iPhone 5c ushın qollap-quwatlawdı toqtatadı, óytkeni telefonnıń óndirisi 2015-jıldıń sentyabr ayında toqtatılǵan hám ol 32-bitli iPhone bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;Forbes info 2&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2017/04/11/apple-ios-10-3-2-release-iphone5-support-remove/#125260f14ded|title=Apple iOS 10.3.2 Release Has A Nasty Surprise|access-date=April 11, 2017}}&lt;/ref&gt;

Facebook Apple-dıń tuwma qosımshaları arqalı integraciyalanǵan. Facebook funkciyalarına Calendar sıyaqlı tuwma qosımshalardan tikkeley kiriwge boladı, ol Facebook waqıyaların sinxronlay aladı yamasa Apple [[App Store]] ishinde Facebook-tıń &quot;unaydı&quot; túymesin paydalana aladı.&lt;ref name=&quot;FB info 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://developers.facebook.com/blog/post/2013/08/28/platform-updates--facebook-sdk-for-ios-7-and-promotions-updates|bet=Platform Updates: Facebook SDK for iOS 7 and Promotions Updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131024173050/http://developers.facebook.com/blog/post/2013/08/28/platform-updates--facebook-sdk-for-ios-7-and-promotions-updates/|arxivsáne=October 24, 2013|avtor=Clark|at=Jason|sáne=August 28, 2013|jumıs=developers.facebook.com|baspaxana=[[Facebook]]|qaralǵan sáne=September 12, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sgear info 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.slashgear.com/facebook-and-twitter-get-ios-7-app-refresh-18298393|title=Facebook and Twitter get iOS 7 app refresh|publisher=R3 Media|date=September 18, 2013|access-date=October 8, 2013}}&lt;/ref&gt; iTunes Radio, internet radio xızmeti de iPhone 5c-de bar. Bul — barlıq iTunes paydalanıwshıları ushın reklama menen qollap-quwatlanatuǵın biypul xızmet bolıp, iOS-te Siri integraciyasın usınadı. Paydalanıwshılar treklerdi ótkizip jibere aladı, stanciyalardı sazlay aladı hám stanciya qosıqların iTunes Store-dan satıp ala aladı. Paydalanıwshılar sonday-aq aldıńǵı qosıqlarınıń tariyxın izertley aladı.&lt;ref name=&quot;apple iTunes Radio 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/itunes/itunes-radio|bet=Apple — iTunes Radio — Hear where your music takes you.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130613120404/https://www.apple.com/itunes/itunes-radio|arxivsáne=13 June 2013|sáne=June 10, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=October 8, 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Apparatlıq támiynat ===
iPhone 5c kóbinese iPhone 5 penen birdey apparatlıq támiynattı paydalanadı, tek bir neshe kishi ózgerisler bar.

iPhone 5-tiń alyuminiy korpusı menen salıstırǵanda, 5c bir bólekli qattı qaplanǵan polikarbonat korpustan islengen bolıp, onıń polat penen bekkemlengen ramkası bar, ol sonday-aq antenna xızmetin atqaradı. iPhone 5c-niń arqa tárepi bir neshe jarqın reńlerde — kók, jasıl, qızǵılt, sarı hám aq reńlerde bar, al aldıńǵı beti qara shiyshe.&lt;ref name=&quot;ABCN info 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://abcnews.go.com/Technology/apples-iphone-5c-pre-ordered-now/story?id=20242850|title=You Can Pre-Order Your iPhone 5c Today|work=[[ABC News (United States)|ABC News]]|publisher=go.com|first=Joanna|last=Stern|access-date=October 12, 2013}}&lt;/ref&gt;

iPhone 5c Apple A6 dep atalatuǵın sistema-chipti (SoC) paydalanadı, bul iPhone 5-te de qollanılǵan chip.&lt;ref name=&quot;Custom CPU — Anandtech&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.anandtech.com/show/6292/iphone-5-a6-not-a15-custom-core|title=iPhone 5's A6 SoC: Not A15 or A9, a Custom Apple Core Instead|publisher=[[AnandTech]]|first=Anand|last=Lal Shimpi|date=September 15, 2012|access-date=October 11, 2012}}&lt;/ref&gt; SoC 1.3 GGc eki yadrolı [[Oraylıq processor|processor]], 1 GB tez jumıs islewshi yadro hám 266 MGc jiyilikte isleytuǵın úsh yadrolı PowerVR SGX543MP3 grafikalıq processorınan turadı.&lt;ref name=&quot;anandtech info 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/6323/apple-a6-die-revealed-3core-gpu-100mm2|bet=Apple A6 Die Revealed: 3-core GPU, &lt; 100mm^2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120922115308/http://www.anandtech.com/show/6323/apple-a6-die-revealed-3core-gpu-100mm2|arxivsáne=September 22, 2012|avtor=Lal Shimpi|at=Anand|sáne=September 21, 2012|baspaxana=[[Anandtech]]|qaralǵan sáne=October 24, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Geekbench test (28/9)&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.geek.com/articles/mobile/iphone-5-a6-chip-clocked-at-1-3ghz-20120927|bet=iPhone 5 A6 chip clocked at 1.3&amp;nbsp;GHz|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120930013512/http://www.geek.com/articles/mobile/iphone-5-a6-chip-clocked-at-1-3ghz-20120927/|arxivsáne=September 30, 2012|avtor=Humphries|at=Matthew|sáne=September 28, 2012|baspaxana=[[Geek.com]]|qaralǵan sáne=October 4, 2012}}&lt;/ref&gt;

Apple kompaniyasınıń aytıwınsha, iPhone 5c-de jańa LTE antennaları bar, olar basqa smartfonlarǵa qaraǵanda kóbirek LTE diapazonların qamtıydı.&lt;ref name=&quot;Apple A6 in 5c&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/apple-events/september-2013|bet=Events — Special Event September 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130911052221/http://www.apple.com/apple-events/september-2013/|arxivsáne=September 11, 2013|sáne=September 10, 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

5c modelinde 4 dyuymlik Retina, kóp sensorlı displey bar, onıń ajıratımlılıǵı 640×1136 piksel. Qoljetimli saqlaw ornı kólemleri 8, 16 yamasa 32 GB etip belgilengen; qosımsha yad kartasın qosıw múmkinshiligi joq. iPhone 5c Nano SIM kartasın paydalanadı, iPhone 5s hám iPhone 5 modelleri sıyaqlı.

Qayta zaryadlanatuǵın litiy-ionlı batareya 1510mAh zaryadlaw quwatına iye bolıp, iPhone 5-tiń 1440mAh batareyasınan azǵana jaqsılanǵan. Ol ≤225 saat kútiw rejiminde hám ≤8 saat sóylesiw waqıtına esaplanǵan. Ol integraciyalanǵan hám paydalanıwshı tárepinen almastırılıwı múmkin emes.&lt;ref name=&quot;Apple 5c specs&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone-5c/specs|bet=iPhone 5c — Technical Specifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130911221849/https://www.apple.com/iphone-5c/specs|arxivsáne=11 September 2013|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

iPhone 5c iPhone 5-ke uqsas 8 MP artqı kameranı saqlap qalǵan, biraq basqasha kamera jıynaǵı menen. FaceTime hám kamera qosımshaları arqalı támiyinlenetuǵın aldıńǵı kamera 1.2 megapiksel tómenirek ajıratımlılıqqa iye.

iPhone 5c iPhone 5s-te kirgizilgen tiykarǵı jańa funkciyalarǵa iye emes. Onda iPhone 5s-tiń Touch ID barmaq izi skaneri joq. Sonday-aq, onda 64-bitli A7 SoC hám M7 qozǵalıs processorı da joq. Degen menen, iPhone 5c video jazıw waqtında fotosúwret túsiriwdi hám 3x cifrlı úlkeytiwdi qollaydı.

iPhone 5c 32-bitli processorǵa iye bolǵan sońǵı iPhone boldı hám A6X chipine iye iPad (4-áwlad) penen birge 32-bitli processorǵa iye bolǵan sońǵı iOS qurılmalarınıń biri boldı.

== Apple aksessuarları ==
[[Fayl:Blue_iPhone_5C_in_black_case.jpg|solğa|nobaý|200x200 nükte|Apple tárepinen shıǵarılǵan qara korpustaǵı kók iPhone 5c]]
iPhone-nıń media ilajı barısında, Apple altı túrde bolatuǵın iPhone 5c ushın korpusın járiyaladı: qara, aq, qızǵılt, sarı, kók hám jasıl. Korpustıń ishinen iPhone korpusınıń túsin kórsetiw ushın qapta tesikler kesilgen, bul arqalı qurılma derlik eki túsli kórinedi (biraq bul artqı jaǵındaǵı &quot;iPhone&quot; jazıwınıń &quot;hon&quot; bolıp kóriniwine alıp keldi.) Korpuslar hám telefon reńleri otız túrli tús kombinaciyasın payda etedi.&lt;ref name=&quot;apple 5c cases 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://store.apple.com/us/product/MF035/iphone-5C-case-blue|bet=iPhone 5c Case — Blue|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140223081304/http://store.apple.com/us/product/MF035/iphone-5C-case-blue|arxivsáne=February 23, 2014|jumıs=[[Apple Store (online)|Apple Store]]|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Qaptıń ishi jumsaq mikrofibra menen qaplanǵan, al sırtı silikonnan islengen. Bul Apple kompaniyasınıń [[IPhone 4|iPhone 4 Bumpers]] korpuslarınan keyin iPhone ushın birinshi ret shıǵarǵan korpusı.

Apple jáne de aldın járiyalanǵan iPhone 5c ushın dok stanciyanı shıǵardı,&lt;ref name=&quot;applestore 5c dock 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://store.apple.com/us/product/MF031ZM/A/iphone-5C-dock?fnode=45|bet=iPhone 5c Dock|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140913200058/http://store.apple.com/us/product/MF031ZM/A/iphone-5c-dock?fnode=45|arxivsáne=September 13, 2014|jumıs=[[Apple Store (online)|Apple Store]]|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; bul Apple kompaniyasınıń iPhone 4-ten berli birinshi ret dok stanciya islegeni. Dok stanciya telefon qapları menen sıyıspaytuǵını sebepli Apple onlayn dúkanında kópshilik tárepinen unamsız pikirler alǵan.

== Qabıllaw ==

=== Sın pikirler ===
iPhone 5c aralas pikirler aldı, telefonnıń ózi maqtalǵanı menen, onıń polikarbonat qabıǵı [[iPhone 5]] hám iPhone 5s modelleriniń alyuminiy korpuslarına salıstırǵanda &quot;sapalı&quot; kórinisi hám sezimi joqlıǵı ushın sınǵa alındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/us/reviews/phones/mobile-phones/iphone-5c-1179311/review|bet=iPhone 5c review &amp;#124; Phone Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140903235043/http://www.techradar.com/us/reviews/phones/mobile-phones/iphone-5c-1179311/review|arxivsáne=September 3, 2014|avtor=Gareth Beavis|baspaxana=TechRadar|qaralǵan sáne=June 17, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2013/09/blue-green-yellow-white-and-pink-are-the-new-black-the-iphone-5c-reviewed/2/|bet=Blue, green, yellow, white, and pink are the new black: The iPhone 5c reviewed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141213215042/http://arstechnica.com/apple/2013/09/blue-green-yellow-white-and-pink-are-the-new-black-the-iphone-5c-reviewed/2/|arxivsáne=December 13, 2014|avtor=Andrew Cunningham|sáne=September 24, 2013|baspaxana=Ars Technica|qaralǵan sáne=December 13, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ign.com/articles/2013/09/24/apple-iphone-5c-review-2|bet=Apple iPhone 5c review — The iPhone 5 in a colorful, cost-effective shell|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141213201634/http://www.ign.com/articles/2013/09/24/apple-iphone-5c-review-2|arxivsáne=December 13, 2014|avtor=Scott Lowe|sáne=September 24, 2013|baspaxana=IGN|qaralǵan sáne=December 13, 2014}}&lt;/ref&gt;

Kópshilik sholıwshılar, eki telefon qatar satılǵan dáwirde, iPhone 5s salıstırmalı túrde az qosımsha baslawısh qárejet (2014-jıldıń mart ayında 650 AQSH dolları qarsı 550 AQSH dolları) ushın kóbirek múmkinshilikler (64-bitli A7 SoC processorı hám M7 qozǵalıs ko-processorı arqasında) hám kóbirek saqlaw ornın usınǵanın atap ótti. 2014-jılı shıǵarılǵan iPhone 5c-niń 8 GB versiyası &quot;paydalanıwǵa jaramsız&quot; dep sıpatlandı, sebebi iOS 8 ornatılǵannan keyin paydalanıwshıǵa tek 4.9 GB orın qalatuǵın edi; al iPhone 5s bolsa keminde 16 GB ishki saqlaw ornın usınadı.&lt;ref name=&quot;8GB iPhone 5c&quot;&gt;{{Cite news|url=http://9to5mac.com/2014/03/18/opinion-why-has-apple-launched-a-barely-usable-8gb-version-of-a-current-model-iphone/#more-315347|title=Why did Apple launch an 8&amp;nbsp;GB version of the iPhone 5c (really)|publisher=9to5mac|date=March 18, 2014|access-date=March 18, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.gottabemobile.com/2014/09/23/iphone-5c-the-iphone-that-isnt-worth-buying-for-0/|bet=iPhone 5c: The iPhone That Isn't Worth Buying for $0|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140924015153/http://www.gottabemobile.com/2014/09/23/iphone-5c-the-iphone-that-isnt-worth-buying-for-0/|arxivsáne=September 24, 2014|avtor=Xavier Lanier|sáne=September 24, 2014|jumıs=Gotta Be Mobile|qaralǵan sáne=September 24, 2014}}&lt;/ref&gt; iPhone 5c Nexus 5 hám OnePlus One sıyaqlı arzan flagman smartfonları menen, yamasa Moto G sıyaqlı rawajlanıwshı bazarlar ushın jobalanǵan smartfonlar menen básekilesiw ushın júdá qımbat dep esaplandı.&lt;ref name=&quot;readwrite.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://readwrite.com/2014/03/18/iphone-5c-price-8gb|bet=The 8&amp;nbsp;GB iPhone 5c Is Still Not The Budget iPhone You Are Looking For|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160407214450/http://readwrite.com/2014/03/18/iphone-5c-price-8gb/|arxivsáne=April 7, 2016|sáne=March 18, 2014|jumıs=ReadWrite|qaralǵan sáne=October 20, 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Kommerciyalıq qabıllaw ===
iPhone 5s hám 5c dáslepki úsh kúnde toǵız millionnan aslam dana satıldı, bul smartfonlardıń birinshi háptelik satılıw rekordın ornattı,&lt;ref name=&quot;NYT iP5S sales 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://bits.blogs.nytimes.com/2013/09/23/apple-sells-nine-million-new-iphones|bet=Apple Sells Nine Million New iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131002160946/http://bits.blogs.nytimes.com/2013/09/23/apple-sells-nine-million-new-iphones/|arxivsáne=October 2, 2013|avtor=Chen|at=Brian X.|sáne=September 23, 2013|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=September 23, 2013}}&lt;/ref&gt; bunda 5s modeliniń iPhone 5c-ge qaraǵanda úsh ese kóp satılǵanı belgili boldı. Shıǵarılǵannan keyingi birinshi kúnde, AQSHtaǵı barlıq iPhone-lardıń 1% in iPhone 5s qurasa, 0.3% in iPhone 5c quradı.&lt;ref name=&quot;cnet iP5S/C sales 1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57604127-37/iphone-5s-activations-more-than-triple-those-of-5c-says-report|bet=iPhone 5s activations more than triple those of 5c, says report|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131001124311/http://news.cnet.com/8301-13579_3-57604127-37/iphone-5s-activations-more-than-triple-those-of-5c-says-report/|arxivsáne=October 1, 2013|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=September 23, 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=September 23, 2013}}&lt;/ref&gt;

Sholıwshılar 2013-jıldıń oktyabr ayında támiyinlew baǵdarınıń qısqarıwı talaptıń tómenlegenin kórsetkeni sebepli iPhone 5c-di sátsizlik dep bahaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://fortune.com/2013/10/20/the-last-word-on-those-reports-of-iphone-5c-supply-chain-cuts/|bet=The last word on those reports of iPhone 5c supply chain cuts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151003015044/http://fortune.com/2013/10/20/the-last-word-on-those-reports-of-iphone-5c-supply-chain-cuts/|arxivsáne=October 3, 2015|sáne=October 20, 2013|baspaxana=Fortune|qaralǵan sáne=June 17, 2014}}&lt;/ref&gt; Apple kompaniyasınıń bas direktorı Tim Kuk kompaniya eki telefonnıń satılıw qatnasın durıs boljay almaǵanı nátiyjesinde iPhone 5c-di artıqsha, al iPhone 5s-ti jetkilikli emes muǵdarda tayarlaǵanın moyınladı.&lt;ref name=&quot;readwrite.com&quot;/&gt; iPhone 5c shıǵarılǵannan altı ay ótkennen soń, 2014-jıldıń 25-martında, Apple iPhone qatarınıń satılıwı 500 million danadan asqanın járiyaladı, biraq bul sannıń qansha bólegin iPhone 5c quraǵanın aytpadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bestmobs.com/apple-iphone-crosses-half-billion-in-sales|bet=Apple iPhone crosses half billion in sales — BestMobs News|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140727132143/http://bestmobs.com/apple-iphone-crosses-half-billion-in-sales/|arxivsáne=July 27, 2014|sáne=March 26, 2014|baspaxana=Bestmobs.com|qaralǵan sáne=June 17, 2014}}&lt;/ref&gt; iPhone 5c shıqqannan keyingi úsh ay dawamında AQSHtaǵı eń kóp satılǵan úsh telefonnıń qatarında boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/13/12/12/apples-iphone-5s-remains-by-far-the-top-selling-smartphone|bet=Apple's iPhone 5s remains 'by far the top selling smartphone — Appleinsider|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160816082630/http://appleinsider.com/articles/13/12/12/apples-iphone-5s-remains-by-far-the-top-selling-smartphone|arxivsáne=August 16, 2016|sáne=December 12, 2013|baspaxana=Appleinsider.com|qaralǵan sáne=July 3, 2016}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:IPhone]]

&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>lgj2xfwpxhoym8uxipzkb44xaggfuqi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Redaktorlawlar sanı boyınsha Wikipediashılar dizimi</title>
    <ns>4</ns>
    <id>23879</id>
    <revision>
      <id>120916</id>
      <parentid>120325</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T12:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>4424</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı</comment>
      <origin>120916</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8121" sha1="t0k44bi8g8hr2wybz1a5m6p4ymmcalc" xml:space="preserve">{{/begin|50}}
|-
| 1 || [[User:Qaraqalpaqpan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qaraqalpaqpan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}}
|-
| 2 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:15527}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}}
|-
| 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3907}}]] || {{Permissions|Inosham}}
|-
| 4 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3423}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}}
|-
| 5 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Abdullaeva Shaxnoza-Banu&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}}
|-
| 6 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:2716}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}}
|-
| 7 || [[User:Рахман3|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Рахман3&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}}
|-
| 8 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1922}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}}
|-
| 9 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:1899}}]] || {{Permissions|Bekan88}}
|-
| 10 || [[User:PirjanovNurlan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;PirjanovNurlan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}}
|-
| 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1376}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}}
|-
| 12 || [[User:Anas1712|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Anas1712&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}}
|-
| 13 || [[User:Qarahat|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qarahat&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1104}}]] || {{Permissions|Qarahat}}
|-
| 14 || [[User:Gozzalina|Gozzalina]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1043}}]] || {{Permissions|Gozzalina}}
|-
| 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:785}}]] || {{Permissions|Makenzis}}
|-
| 16 || [[User:Kuwanishbek|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kuwanishbek&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:778}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}}
|-
| 17 || [[User:AlefZet|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;AlefZet&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}}
|-
| 18 || [[User:Aysabirlijol|Aysabirlijol]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}}
|-
| 19 || [[User:Umarxon III|Umarxon III]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}}
|-
| 20 || [[User:Baurzhanuly|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Baurzhanuly&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}}
|-
| 21 || [[User:Biypona|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Biypona&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}}
|-
| 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bazarbaeva Eleonora&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}}
|-
| 23 || [[User:QRNKS|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;QRNKS&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}}
|-
| 24 || [[User:Mrshaxas|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Mrshaxas&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}}
|-
| 25 || [[User:Pathoschild|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pathoschild&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}}
|-
| 26 || [[User:Muxammedqudaynazarov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Muxammedqudaynazarov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}}
|-
| 27 || [[User:Minorax|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Minorax&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Minorax}}
|-
| 28 || [[User:Begdullaman|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Begdullaman&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Begdullaman}}
|-
| 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Nurlibek Urgenichbaev&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}}
|-
| 30 || [[User:Qareken Balasi|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qareken Balasi&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}}
|-
| 31 || [[User:BEGJIGIT|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;BEGJIGIT&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}}
|-
| 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Saxibjamal Esemuratova&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}}
|-
| 33 || [[User:Pirnazarova|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pirnazarova&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}}
|-
| 34 || [[User:Holder|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Holder&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}}
|-
| 35 || [[User:Miracle0302|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Miracle0302&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}}
|-
| 36 || [[User:Begjigit|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Begjigit&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}}
|-
| 37 || [[User:Kmoksy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kmoksy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}}
|-
| 38 || [[User:ДолбоЯщер|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;ДолбоЯщер&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}}
|-
| 39 || [[User:NurkaArzay|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;NurkaArzay&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}}
|-
| 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Gúlxan Medetbekovna&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}}
|-
| 41 || [[User:Bakhit|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bakhit&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}}
|-
| 42 || [[User:Melek jurnalist|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Melek jurnalist&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}}
|-
| 43 || [[User:DARIO SEVERI|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;DARIO SEVERI&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}}
|-
| 44 || [[User:Jannazarova Sh|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jannazarova Sh&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}}
|-
| 45 || [[User:Jámiy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jámiy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}}
|-
| 46 || [[User:Romaine|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Romaine&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}}
|-
| 47 || [[User:Kagansky|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kagansky&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}}
|-
| 48 || [[User:Munavvaroy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Munavvaroy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}}
|-
| 49 || [[User:Purodha|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Purodha&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}}
|-
| 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Maqmud Abdujaparov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}}
{{/end}}</text>
      <sha1>t0k44bi8g8hr2wybz1a5m6p4ymmcalc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Unity (kabel sisteması)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25183</id>
    <revision>
      <id>121022</id>
      <parentid>120692</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T01:44:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>9299</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>121022</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5304" sha1="2jpwuyk6625umugzc4b129apx05cl93" xml:space="preserve">
'''Unity''' – [[Yaponiya]] menen [[Amerika Qurama Shtatları]] arasındaǵı Trans-Tınısh okeanı suw astı baylanıs kabeli bolıp, ol 2010-jıldıń aprel ayında tamamlanǵan&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.usatoday.com/tech/world/2008-02-26-google-broadband-cable_N.htm|title=Google will help build trans-Pacific fiber-optic cable|access-date=1 January 2012|publisher=USA Today|date=26 February 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;washpost1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/02/26/AR2008022601055.html|title=Google part of group building cable to Japan|access-date=1 January 2012|date=26 February 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://in.reuters.com/article/idINIndia-32155620080226|title=Google, SingTel, others to build submarine cable|access-date=1 January 2012|publisher=Reuters|date=26 February 2008}}&lt;/ref&gt;.

Unity 10,000 km sızıqlı kabel sistemasınan ibarat bolıp, onıń ótkiziw qábileti 7.68 Tbit/s ke shekem jetetuǵın «kóp terabitli» quwatqa iye&lt;ref name=&quot;unity&quot;&gt;Grahame Lynch &quot;[https://web.archive.org/web/20110317094003/http://www.commsday.com/commsday/?p=186 Google plans new undersea &quot;Unity&quot; cable across Pacific] {{Webarchive}}.&quot; ''[[CommsDay.com]].'' September 21, 2007. Retrieved on September 21, 2007.&lt;/ref&gt;. Kabeldiń qurılısı 2008-jıldıń fevral ayında qurılǵan konsorcium tárepinen qarjılandırılǵan bolıp, oǵan Bharti Airtel, Global Transit, [[Google]], KDDI Corporation, Pacnet hám SingTel kompaniyaları kiredi. Unity diń ornatılıwı shama menen 300 million AQSH dollarına túsken hám onıń tamamlanıwı Trans-Tınısh okeanı kabel quwatın shama menen 20 procentke arttırǵan.

== Tariyxı ==
[[Fayl:CS_Tyco_Responder-27527.jpg|oñğa|nobaý|''CS Tyco Resolute'', Unity suw astı baylanıs kabellerin ornatıw ushın paydalanılǵan kabel tósewshi keme]]
2008-jıldıń fevral ayında Bharti Airtel, Global Transit, Google, KDDI Corporation, Pacnet hám SingTel kompaniyalarınan quralǵan konsorcium Qurama Shtatlar menen Yaponiyanı baylanıstıratuǵın joqarı ótkiziw qábiletine iye suw astı optikalıq talshıqlı kabelin qurıw boyınsha kelisimlerge qol qoyǵanın járiyaladı. Qurılıstıń boljamlı qunı 300 million AQSH dolları dep belgilendi.

2008-jıldıń 23-fevral kúni Tokioda ótkerilgen qol qoyıw ilajında Unity konsorciumı [[NEC|NEC Corporation]] hám Tyco Telecommunications kompaniyalarına sistemanı qurıw hám ornatıw boyınsha shártnama berdi&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.pcworld.com/article/147467/work_begins_on_googlebacked_unity_undersea_cable.html|title=Work Begins on Google-backed 'Unity' Undersea Cable|access-date=1 January 2012|publisher=PC World|date=24 June 2008}}&lt;/ref&gt;. NEC hám Tyco joybar ústinde jumıstı 2008-jıldıń iyun ayında basladı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.pcworld.com/article/181258/googlebacked_unity_cable_lands_in_japan.html|title=Google-backed Unity Cable Lands in Japan|access-date=1 January 2012|publisher=PC World|date=3 November 2009}}&lt;/ref&gt;. Testing of the cable was completed, and it became ready for service, in April 2010.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://biz.thestar.com.my/news/story.asp?file=/2010/4/2/business/5982231&amp;|title=Unity cable set for service|access-date=1 January 2012|date=2 April 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/business/companies/article364772.ece|title=Bharti launches $300 m Unity cable system|access-date=1 January 2012|date=1 April 2010}}&lt;/ref&gt;

== Texnikalıq sıpatlamaları ==
Unity - Tokioǵa jaqın jaylasqan Chikura menen Los-Andjeles hám Qurama Shtatlardıń batıs jaǵalawındaǵı basqa tarmaq noqatları arasındaǵı 10,000 kilometrlik Trans-Tınısh okeanı kabeli. Chikurada Unity basqa kabel sistemalarına qosılǵan.

Jańa bes talshıqlı jup kabel sisteması bes talshıqlı jupqa iye, hár bir talshıqlı jup sekundına 960 gigabitke (Gbit/s) shekem maǵlıwmat jetkize aladı. Joqarı talshıq sanına iye bolǵanlıqtan, Unity tómenirek birlik bahasında kóbirek ótkiziw qábiletin usınıw múmkinshiligine iye.

Unity dáslep Trans-Tınısh okeanı jaqtılandırılǵan kabel quwatın shama menen 20 procentke arttıradı dep kútilmekte, bul Tınısh okeanı arqalı sekundına 7.68 terabitke (Tbit/s) shekem ótkiziw qábiletin qosıw múmkinshiligin beredi.

== Ǵalaba xabar qurallarınıń juwabı ==
2007-jıldıń sentyabr ayında The New York Times gazetasında Saul Xansell Google kompaniyasınıń Unity joybarına qatnasıwı haqqında bılay dep jazdı:

«Google eń joqarı dárejedegi ózi isleytuǵın kompaniya bolıwı múmkin. Basınan-aq, Google óziniń injenerlik ústinligine bolǵan isenimi menen birge únemshil kózqarası onı óz serverlerin qurıwǵa alıp keldi. Ol óziniń operaciyalıq sistemaların jazadı. Házir ol sımsız baylanıs tasıwshı spektrin satıp alıwǵa qáwip salmaqta hám Tınısh okeanı arqalı maǵlıwmat almasıw kabelin tóseytuǵın kemelerdi jallawǵa tayarlanıp atır...»&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://bits.blogs.nytimes.com/2007/09/21/google-plans-undersea-pacific-cable/|title=Has Google Plans to Lay a Pacific Cable?|access-date=2 January 2012|work=The New York Times|date=21 September 2007}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>2jpwuyk6625umugzc4b129apx05cl93</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Potd/2025-06-09</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25187</id>
    <revision>
      <id>120966</id>
      <timestamp>2025-06-08T17:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Waterloopbos, 24-06-2024. (actm.) 09.jpg»</comment>
      <origin>120966</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" sha1="9cjelt9gbmefictcos3tfxijvhcdpk0" xml:space="preserve">Waterloopbos, 24-06-2024. (actm.) 09.jpg</text>
      <sha1>9cjelt9gbmefictcos3tfxijvhcdpk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Motd/2025-06-09</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25188</id>
    <revision>
      <id>120967</id>
      <timestamp>2025-06-08T17:28:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «France-2023-SpokenWikipedia.ogg»</comment>
      <origin>120967</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="rzd7ev9vxy00vtrkebc9qpeh06iatyn" xml:space="preserve">France-2023-SpokenWikipedia.ogg</text>
      <sha1>rzd7ev9vxy00vtrkebc9qpeh06iatyn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>WaveNet</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25189</id>
    <revision>
      <id>121003</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1294279067|WaveNet]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121003</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12356" sha1="3q2vr0czpz66igovzqf20qfe39r0uoo" xml:space="preserve">'''WaveNet''' qayta islenbegen dawıstı generaciyalawǵa arnalǵan tereń neyron tarmaq. Ol Londonda jaylasqan [[Google DeepMind|DeepMind]] [[jasalma intellekt]] kompaniyasınıń izertlewshileri tárepinen jaratılǵan. 2016-jıldıń sentyabr ayında járiyalanǵan maqalada táriyiplengen bul texnika, haqıyqıy sóylew jazıwları menen oqıtılǵan neyron tarmaq usılın qollanıp tolqın formaların tikkeley modellestiriw arqalı salıstırmalı túrde real esitiletuǵın adam tárizli dawıslardı payda ete aladı. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] [[inglis tili]] hám [[Qıtay tili|qıtay tilinde]] ótkerilgen sınawlar, sistemanıń [[Google]] kompaniyasınıń eń jaqsı bar bolǵan tekstti sóylewge aylandırıw (TTS) sistemalarınan ústin ekenligin kórsetti, biraq 2016-jılǵa kelip onıń tekstti sóylewge aylandırıw sintezi ele de haqıyqıy adam sóylewinen kem isenimli edi&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-09/google-s-ai-brainiacs-achieve-speech-generation-breakthrough|title=Google's DeepMind Achieves Speech-Generation Breakthrough|last=Kahn|first=Jeremy|date=2016-09-09|access-date=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. WaveNettiń qayta islenbegen tolqın formaların generaciyalaw qábileti oǵan muzıka qosıp, hár qanday audio túrin modellestiriwge múmkinshilik beredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://fortune.com/2016/09/09/google-deepmind-wavenet-ai/|bet=Google's DeepMind Claims Massive Progress in Synthesized Speech|avtor=Meyer|at=David|sáne=2016-09-09|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
Tekstti sóylewge aylandırıw Appledıń Siri, Microsofttıń Cortana, Amazon Alexa hám Google Assistant sıyaqlı programmalıq támiynatlardıń keń tarqalıwı sebepli barǵan sayın keń tarqalǵan wazıypaǵa aylanbaqta&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-09/google-s-ai-brainiacs-achieve-speech-generation-breakthrough|title=Google's DeepMind Achieves Speech-Generation Breakthrough|last=Kahn|first=Jeremy|date=2016-09-09|work=Bloomberg.com|access-date=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

Bunday sistemalardıń kópshiligi tanılatuǵın sesler hám sózlerdi payda etiw ushın ses bóleklerin biriktiriwdi óz ishine alatuǵın usıldıń bir variantın qollanadı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.technologyreview.com/s/602343/face-of-a-robot-voice-of-an-angel/|title=When this computer talks, you may actually want to listen|last=Condliffe|first=Jamie|date=2016-09-09|access-date=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. Bulardıń eń keń tarqalǵanı konkatenativ TTS dep ataladı&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Hunt|first=A. J.|title=1996 IEEE International Conference on Acoustics, Speech, and Signal Processing Conference Proceedings|date=May 1996|url=https://www.ee.columbia.edu/~dpwe/e6820/papers/HuntB96-speechsynth.pdf}}&lt;/ref&gt;. Ol bir sóylewshiden jazıp alınǵan úlken sóylew bólekleri kitapxanasınan ibarat bolıp, keyin tolıq sózler hám seslerdi payda etiw ushın biriktiriledi. Nátiyje tábiyiy emes bolıp, ájayıp ritm hám ton menen esitiledi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/09/09/googles-wavenet-uses-neural-nets-to-generate-eerily-convincing-speech-and-music/|bet=Google's WaveNet uses neural nets to generate eerily convincing speech and music|avtor=Coldewey|at=Devin|sáne=2016-09-09|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. Jazılǵan kitapxanaǵa tiykarlanıw dawıstı ózgertiw yamasa modifikaciyalawdı qıyınlastıradı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deepmind.com/blog/wavenet-generative-model-raw-audio/|bet=WaveNet: A Generative Model for Raw Audio|avtor=van den Oord|at=Aäron|sáne=2016-09-08|jumıs=DeepMind|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

Parametrlik TTS dep atalatuǵın basqa usıl,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Zen|first1=Heiga|last2=Tokuda|first2=Keiichi|last3=Black|first3=Alan W.|date=2009|title=Statistical parametric speech synthesis|journal=Speech Communication|volume=51|issue=11|pages=1039–1064|doi=10.1016/j.specom.2009.04.004}}&lt;/ref&gt; sózler hám gáplerge jıynalatuǵın seslerdi qayta jaratıw ushın matematikalıq modellerdi qollanadı. Seslerdi payda etiw ushın kerek bolǵan informaciya modeldiń parametrlerinde saqlanadı. Shıǵıs sóylewdiń ózgeshelikleri modelge kirgizilgen maǵlıwmatlar arqalı basqarıladı, al sóylew ádette vokoder dep atalatuǵın dawıs sintezatorı arqalı jaratıladı. Bul da tábiyiy emes esitiletuǵın audioǵa alıp keliwi múmkin.

== Dizayn hám dawam etip atırǵan izertlewler ==

=== Tiykar ===
[[File:WaveNet_animation.gif|oñğa|nobaý|Keńeytilgen kauzal konvolyuciyalıq qatlamlardıń toplamı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.deepmind.com/blog/high-fidelity-speech-synthesis-with-wavenet|bet=High-fidelity speech synthesis with WaveNet|avtor=van den Oord|at=Aäron|sáne=2017-11-12|jumıs=[[DeepMind]]|qaralǵan sáne=2022-06-05}}&lt;/ref&gt;]]
WaveNet - bul tereń konvolyuciyalıq neyron tarmaǵı (CNN) dep atalatuǵın aldıǵa baǵdarlanǵan neyron tarmaǵınıń bir túri. WaveNet-te, CNN qayta islenbegen signaldı kiris sıpatında aladı hám shıǵıstı bir waqıtta bir úlgi sintezleydi. Ol bunı μ-nızam kompanding transformaciyası menen kodlanǵan hám 256 múmkin bolǵan mániske kvantlanǵan signal mánisiniń softmaks (yaǵnıy kategoriyalıq) bólistiriliwinen úlgi alıw arqalı ámelge asıradı.

=== Dáslepki koncepciya hám nátiyjeler ===
2016-jıldıń sentyabr ayında járiyalanǵan DeepMind izertlew maqalası «WaveNet: Qayta islenbegen audio ushın generativlik model» ge muwapıq, tarmaqqa inglis hám qıtay tillerindegi sóylewdiń haqıyqıy tolqın formaları berilgen. Bul tolqın formaları tarmaq arqalı ótkende, ol audio tolqın formasınıń waqıt ótiwi menen qalay rawajlanatuǵının súwretleytuǵın qaǵıydalar toplamın úyrenedi. Keyin oqıtılǵan tarmaq sekundına 16,000 úlgi menen jańa sóylewge uqsas tolqın formaların jaratıw ushın qollanılıwı múmkin. Bul tolqın formalarǵa real dem alıwlar hám erin tartıwlar kiredi - biraq olar hesh qanday tilge sáykes kelmeydi&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://qz.com/778056/google-deepminds-wavenet-algorithm-can-accurately-mimic-human-voices/|title=Are you sure you're talking to a human? Robots are starting to sounding eerily lifelike|last=Gershgorn|first=Dave|date=2016-09-09|work=Quartz|access-date=2017-07-06|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

WaveNet hár qıylı dawıslardı anıq modellestire aladı, bunda kiris maǵlıwmatınıń akcenti hám tonı shıǵıs penen baylanıslı boladı. Mısalı, eger ol nemis tili menen oqıtılsa, nemis tilinde sóylewdi payda etedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/09/09/googles-wavenet-uses-neural-nets-to-generate-eerily-convincing-speech-and-music/|bet=Google's WaveNet uses neural nets to generate eerily convincing speech and music|avtor=Coldewey|at=Devin|sáne=2016-09-09|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. Bul qábilet sonıń menen birge WaveNet-ke basqa kirisler - máselen, muzıka berilse, onıń shıǵısı da muzıkalı bolatuǵının ańlatadı. Ol shıǵarılǵan waqıtta, DeepMind WaveNet-tiń klassikalıq muzıkaǵa uqsaytuǵın tolqın formaların payda ete alatuǵının kórsetti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deepmind.com/blog/wavenet-generative-model-raw-audio/|bet=WaveNet: A Generative Model for Raw Audio|avtor=van den Oord|at=Aäron|sáne=2016-09-08|jumıs=DeepMind|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

=== Kontent (dawıs) almastırıw ===
2018-jıldıń iyun ayındaǵı «Ajıratılǵan izbe-iz avtoenkoder» maqalasına muwapıq, DeepMind WaveNet-ti audio hám dawıs «mazmunın almastırıw» ushın tabıslı qollanǵan: tarmaq audio jazbadaǵı dawıstı basqa, aldın bar bolǵan dawısqa almastıra aladı, sonda da dáslepki jazbadan tekst hám basqa ózgesheliklerdi saqlap qaladı. «Biz audio izbe-izlik maǵlıwmatları boyınsha da tájiriybe ótkerdik. Biziń ajıratılǵan kórsetiwimiz sóylewdiń mazmunın esapqa alıp sóylewshilerdiń ózligin bir-birine aylandırıwǵa múmkinshilik beredi.» (5-bet) «Audio ushın bul bizge erkek sóylewshini hayal sóylewshige hám kerisinshe aylandırıwǵa múmkinshilik beredi [...].» (1-bet) Maqalaǵa muwapıq, programmanıń bir dawıstan ekinshi dawısqa qanaatlandırarlı sapada aylandırıwdı ámelge asırıwı ushın, onıń dáslep eki sanlı minimal muǵdardaǵı saat (shama menen 50 saat) derek hám nátiyje dawıslarınıń aldın jazılǵan sóylew úlgilerin úyreniwi talap etiledi. Avtorlar «[m]odeldiń artıqmashlıǵı - ol dinamikalıq ózgesheliklerdi statikalıq ózgesheliklerden ajıratadı [...].» (8-bet) dep atap ótedi, yaǵnıy WaveNet bir tárepten bir dawıstan ekinshi dawısqa ótkende saqlap qalıwı kerek bolǵan aytılǵan tekst penen jetkeriw usılların (modulyaciya, tezlik, ton, kewil-xosh hám t.b.), al ekinshi tárepten almastırıwı kerek bolǵan derek hám nátiyje dawıslarınıń tiykarǵı ózgesheliklerin ajırata aladı.

2019-jıldıń yanvar ayındaǵı keyingi «WaveNet avtoenkoderlerin&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Unsupervised Speech Representation Learning Using WaveNet Autoencoders|date=2019|last=Chorowski|first=Jan}}&lt;/ref&gt; qollanıp baqlawsız sóylewdi kórsetiwdi úyreniw» maqalası «mazmun almastırıw» ushın dinamikalıq hám statikalıq ózgesheliklerdi durıs avtomatlıq tanıw hám ajıratıwdı jaqsılaw usılın, ásirese bar bolǵan audio jazbalardaǵı dawıslardı almastırıwdı qosqanda, onı isenimlirek etiw ushın tolıq bayanlaydı. 2018-jıldıń sentyabr ayında járiyalanǵan (sońǵı qayta qaralǵan versiyası 2019-jıldıń yanvar ayında) «Úlgi jaǵınan nátiyjeli beyimlesiwshi tekstti sóylewge aylandırıw» atlı basqa bir keyingi maqalada DeepMind kompaniyası WaveNet arqalı bar bolǵan dawıstı úlgilew ushın talap etiletuǵın haqıyqıy jazbalardıń minimal muǵdarın joqarı sapalı nátiyjelerdi saqlap «bir neshe minut audio maǵlıwmatına» deyin kemeytkeni aytıladı.

Onıń dawıslardı kóshirip alıw qábileti WaveNet-tiń tiri hám qaytıs bolǵan adamlardıń dawısların eliklew múmkinshiligi haqqında etikalıq táshwishler tuwdırdı. 2016-jılǵı BBC maqalasına muwapıq, usıǵan uqsas dawıs kóshirip alıw texnologiyaları ústinde islep atırǵan kompaniyalar (máselen, Adobe Voco) jalǵanlastırıwdıń aldın alıw ushın adam qulaǵına esitilmeytuǵın su belgilerin qosıwdı niyetlemekte. Sonnıń menen birge, olar [[oyın-zawıq]] industriyasınıń talapların qanaatlandıratuǵın dawıs kóshirip alıw ádewir tómen quramalılıqqa iye bolatuǵının hám kriminalistikalıq dálillew usılların hám elektronlıq ID qurılmaların aldaw ushın kerek bolǵannan basqasha usıllardan paydalanatuǵının tastıyıqlaydı. Solay etip, tábiyiy dawıslar menen oyın-zawıq sanaatı ushın kóshirip alınǵan dawıslardı texnologiyalıq analiz arqalı ele de ańsat ajıratıw múmkin boladı.

== Qosımshalar ==
Dáslepki shıǵarılǵan waqtında, DeepMind WaveNet-tiń real dúnyadaǵı qosımshalar ushın júdá kóp esaplaw quwatın talap etetuǵının aytqan edi&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Adobe Voco 'Photoshop-for-voice' causes concern|date=2016-11-07|journal=BBC News}}&lt;/ref&gt;. 2017-jıldıń oktyabr ayına kelip, Google ónimdarlıqtıń 1000 ese jaqsılanǵanın hám dawıs sapasınıń joqarılaǵanın járiyaladı. Sonnan keyin WaveNet barlıq Google platformalarında AQSH [[inglis tili]] hám [[yapon tili]] ushın Google Assistant dawısların jaratıwda qollanıldı. 2017-jıldıń noyabr ayında DeepMind izertlewshileri «Probability Density Distillation» dep atalǵan, «rel waqıttan 20 ese tezirek joqarı sapalı sóylew úlgilerin jaratıw» usılın usınǵan ilimiy maqalanı járiyaladı. 2018-jıldıń may ayında ótkerilgen jıllıq I/O baǵdarlamashılar konferenciyasında jańa Google Assistant dawıslarınıń payda bolǵanı hám bunıń WaveNet arqalı múmkin bolǵanı járiyalandı; WaveNet dawıs aktyorı úlgileriniń qayta islenbegen audiosın modellestiriw arqalı dawıs modelin jaratıw ushın zárúr bolǵan audio jazıwlar sanın ádewir qısqarttı&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Try the all-new Google Assistant voices right now|last1=Martin|first1=Taylor|date=May 9, 2018|journal=CNET}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>3q2vr0czpz66igovzqf20qfe39r0uoo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121004</id>
      <parentid>121003</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:21:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121004</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12391" sha1="3fbywcfyo9mrrxhb81p4bnqvwaabpg7" xml:space="preserve">'''WaveNet''' qayta islenbegen dawıstı generaciyalawǵa arnalǵan tereń neyron tarmaq. Ol Londonda jaylasqan [[Google DeepMind|DeepMind]] [[jasalma intellekt]] kompaniyasınıń izertlewshileri tárepinen jaratılǵan. 2016-jıldıń sentyabr ayında járiyalanǵan maqalada táriyiplengen bul texnika, haqıyqıy sóylew jazıwları menen oqıtılǵan neyron tarmaq usılın qollanıp tolqın formaların tikkeley modellestiriw arqalı salıstırmalı túrde real esitiletuǵın adam tárizli dawıslardı payda ete aladı. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] [[inglis tili]] hám [[Qıtay tili|qıtay tilinde]] ótkerilgen sınawlar, sistemanıń [[Google]] kompaniyasınıń eń jaqsı bar bolǵan tekstti sóylewge aylandırıw (TTS) sistemalarınan ústin ekenligin kórsetti, biraq 2016-jılǵa kelip onıń tekstti sóylewge aylandırıw sintezi ele de haqıyqıy adam sóylewinen kem isenimli edi&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-09/google-s-ai-brainiacs-achieve-speech-generation-breakthrough|title=Google's DeepMind Achieves Speech-Generation Breakthrough|last=Kahn|first=Jeremy|date=2016-09-09|access-date=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. WaveNettiń qayta islenbegen tolqın formaların generaciyalaw qábileti oǵan muzıka qosıp, hár qanday audio túrin modellestiriwge múmkinshilik beredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://fortune.com/2016/09/09/google-deepmind-wavenet-ai/|bet=Google's DeepMind Claims Massive Progress in Synthesized Speech|avtor=Meyer|at=David|sáne=2016-09-09|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
Tekstti sóylewge aylandırıw Appledıń Siri, Microsofttıń Cortana, Amazon Alexa hám Google Assistant sıyaqlı programmalıq támiynatlardıń keń tarqalıwı sebepli barǵan sayın keń tarqalǵan wazıypaǵa aylanbaqta&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-09/google-s-ai-brainiacs-achieve-speech-generation-breakthrough|title=Google's DeepMind Achieves Speech-Generation Breakthrough|last=Kahn|first=Jeremy|date=2016-09-09|work=Bloomberg.com|access-date=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

Bunday sistemalardıń kópshiligi tanılatuǵın sesler hám sózlerdi payda etiw ushın ses bóleklerin biriktiriwdi óz ishine alatuǵın usıldıń bir variantın qollanadı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.technologyreview.com/s/602343/face-of-a-robot-voice-of-an-angel/|title=When this computer talks, you may actually want to listen|last=Condliffe|first=Jamie|date=2016-09-09|access-date=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. Bulardıń eń keń tarqalǵanı konkatenativ TTS dep ataladı&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Hunt|first=A. J.|title=1996 IEEE International Conference on Acoustics, Speech, and Signal Processing Conference Proceedings|date=May 1996|url=https://www.ee.columbia.edu/~dpwe/e6820/papers/HuntB96-speechsynth.pdf}}&lt;/ref&gt;. Ol bir sóylewshiden jazıp alınǵan úlken sóylew bólekleri kitapxanasınan ibarat bolıp, keyin tolıq sózler hám seslerdi payda etiw ushın biriktiriledi. Nátiyje tábiyiy emes bolıp, ájayıp ritm hám ton menen esitiledi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/09/09/googles-wavenet-uses-neural-nets-to-generate-eerily-convincing-speech-and-music/|bet=Google's WaveNet uses neural nets to generate eerily convincing speech and music|avtor=Coldewey|at=Devin|sáne=2016-09-09|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. Jazılǵan kitapxanaǵa tiykarlanıw dawıstı ózgertiw yamasa modifikaciyalawdı qıyınlastıradı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deepmind.com/blog/wavenet-generative-model-raw-audio/|bet=WaveNet: A Generative Model for Raw Audio|avtor=van den Oord|at=Aäron|sáne=2016-09-08|jumıs=DeepMind|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

Parametrlik TTS dep atalatuǵın basqa usıl,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Zen|first1=Heiga|last2=Tokuda|first2=Keiichi|last3=Black|first3=Alan W.|date=2009|title=Statistical parametric speech synthesis|journal=Speech Communication|volume=51|issue=11|pages=1039–1064|doi=10.1016/j.specom.2009.04.004}}&lt;/ref&gt; sózler hám gáplerge jıynalatuǵın seslerdi qayta jaratıw ushın matematikalıq modellerdi qollanadı. Seslerdi payda etiw ushın kerek bolǵan informaciya modeldiń parametrlerinde saqlanadı. Shıǵıs sóylewdiń ózgeshelikleri modelge kirgizilgen maǵlıwmatlar arqalı basqarıladı, al sóylew ádette vokoder dep atalatuǵın dawıs sintezatorı arqalı jaratıladı. Bul da tábiyiy emes esitiletuǵın audioǵa alıp keliwi múmkin.

== Dizayn hám dawam etip atırǵan izertlewler ==

=== Tiykar ===
[[File:WaveNet_animation.gif|oñğa|nobaý|Keńeytilgen kauzal konvolyuciyalıq qatlamlardıń toplamı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.deepmind.com/blog/high-fidelity-speech-synthesis-with-wavenet|bet=High-fidelity speech synthesis with WaveNet|avtor=van den Oord|at=Aäron|sáne=2017-11-12|jumıs=[[DeepMind]]|qaralǵan sáne=2022-06-05}}&lt;/ref&gt;]]
WaveNet - bul tereń konvolyuciyalıq neyron tarmaǵı (CNN) dep atalatuǵın aldıǵa baǵdarlanǵan neyron tarmaǵınıń bir túri. WaveNet-te, CNN qayta islenbegen signaldı kiris sıpatında aladı hám shıǵıstı bir waqıtta bir úlgi sintezleydi. Ol bunı μ-nızam kompanding transformaciyası menen kodlanǵan hám 256 múmkin bolǵan mániske kvantlanǵan signal mánisiniń softmaks (yaǵnıy kategoriyalıq) bólistiriliwinen úlgi alıw arqalı ámelge asıradı.

=== Dáslepki koncepciya hám nátiyjeler ===
2016-jıldıń sentyabr ayında járiyalanǵan DeepMind izertlew maqalası «WaveNet: Qayta islenbegen audio ushın generativlik model» ge muwapıq, tarmaqqa inglis hám qıtay tillerindegi sóylewdiń haqıyqıy tolqın formaları berilgen. Bul tolqın formaları tarmaq arqalı ótkende, ol audio tolqın formasınıń waqıt ótiwi menen qalay rawajlanatuǵının súwretleytuǵın qaǵıydalar toplamın úyrenedi. Keyin oqıtılǵan tarmaq sekundına 16,000 úlgi menen jańa sóylewge uqsas tolqın formaların jaratıw ushın qollanılıwı múmkin. Bul tolqın formalarǵa real dem alıwlar hám erin tartıwlar kiredi - biraq olar hesh qanday tilge sáykes kelmeydi&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://qz.com/778056/google-deepminds-wavenet-algorithm-can-accurately-mimic-human-voices/|title=Are you sure you're talking to a human? Robots are starting to sounding eerily lifelike|last=Gershgorn|first=Dave|date=2016-09-09|work=Quartz|access-date=2017-07-06|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

WaveNet hár qıylı dawıslardı anıq modellestire aladı, bunda kiris maǵlıwmatınıń akcenti hám tonı shıǵıs penen baylanıslı boladı. Mısalı, eger ol nemis tili menen oqıtılsa, nemis tilinde sóylewdi payda etedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/09/09/googles-wavenet-uses-neural-nets-to-generate-eerily-convincing-speech-and-music/|bet=Google's WaveNet uses neural nets to generate eerily convincing speech and music|avtor=Coldewey|at=Devin|sáne=2016-09-09|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;. Bul qábilet sonıń menen birge WaveNet-ke basqa kirisler - máselen, muzıka berilse, onıń shıǵısı da muzıkalı bolatuǵının ańlatadı. Ol shıǵarılǵan waqıtta, DeepMind WaveNet-tiń klassikalıq muzıkaǵa uqsaytuǵın tolqın formaların payda ete alatuǵının kórsetti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deepmind.com/blog/wavenet-generative-model-raw-audio/|bet=WaveNet: A Generative Model for Raw Audio|avtor=van den Oord|at=Aäron|sáne=2016-09-08|jumıs=DeepMind|qaralǵan sáne=2017-07-06}}&lt;/ref&gt;.

=== Kontent (dawıs) almastırıw ===
2018-jıldıń iyun ayındaǵı «Ajıratılǵan izbe-iz avtoenkoder» maqalasına muwapıq, DeepMind WaveNet-ti audio hám dawıs «mazmunın almastırıw» ushın tabıslı qollanǵan: tarmaq audio jazbadaǵı dawıstı basqa, aldın bar bolǵan dawısqa almastıra aladı, sonda da dáslepki jazbadan tekst hám basqa ózgesheliklerdi saqlap qaladı. «Biz audio izbe-izlik maǵlıwmatları boyınsha da tájiriybe ótkerdik. Biziń ajıratılǵan kórsetiwimiz sóylewdiń mazmunın esapqa alıp sóylewshilerdiń ózligin bir-birine aylandırıwǵa múmkinshilik beredi.» (5-bet) «Audio ushın bul bizge erkek sóylewshini hayal sóylewshige hám kerisinshe aylandırıwǵa múmkinshilik beredi [...].» (1-bet) Maqalaǵa muwapıq, programmanıń bir dawıstan ekinshi dawısqa qanaatlandırarlı sapada aylandırıwdı ámelge asırıwı ushın, onıń dáslep eki sanlı minimal muǵdardaǵı saat (shama menen 50 saat) derek hám nátiyje dawıslarınıń aldın jazılǵan sóylew úlgilerin úyreniwi talap etiledi. Avtorlar «[m]odeldiń artıqmashlıǵı - ol dinamikalıq ózgesheliklerdi statikalıq ózgesheliklerden ajıratadı [...].» (8-bet) dep atap ótedi, yaǵnıy WaveNet bir tárepten bir dawıstan ekinshi dawısqa ótkende saqlap qalıwı kerek bolǵan aytılǵan tekst penen jetkeriw usılların (modulyaciya, tezlik, ton, kewil-xosh hám t.b.), al ekinshi tárepten almastırıwı kerek bolǵan derek hám nátiyje dawıslarınıń tiykarǵı ózgesheliklerin ajırata aladı.

2019-jıldıń yanvar ayındaǵı keyingi «WaveNet avtoenkoderlerin&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Unsupervised Speech Representation Learning Using WaveNet Autoencoders|date=2019|last=Chorowski|first=Jan}}&lt;/ref&gt; qollanıp baqlawsız sóylewdi kórsetiwdi úyreniw» maqalası «mazmun almastırıw» ushın dinamikalıq hám statikalıq ózgesheliklerdi durıs avtomatlıq tanıw hám ajıratıwdı jaqsılaw usılın, ásirese bar bolǵan audio jazbalardaǵı dawıslardı almastırıwdı qosqanda, onı isenimlirek etiw ushın tolıq bayanlaydı. 2018-jıldıń sentyabr ayında járiyalanǵan (sońǵı qayta qaralǵan versiyası 2019-jıldıń yanvar ayında) «Úlgi jaǵınan nátiyjeli beyimlesiwshi tekstti sóylewge aylandırıw» atlı basqa bir keyingi maqalada DeepMind kompaniyası WaveNet arqalı bar bolǵan dawıstı úlgilew ushın talap etiletuǵın haqıyqıy jazbalardıń minimal muǵdarın joqarı sapalı nátiyjelerdi saqlap «bir neshe minut audio maǵlıwmatına» deyin kemeytkeni aytıladı.

Onıń dawıslardı kóshirip alıw qábileti WaveNet-tiń tiri hám qaytıs bolǵan adamlardıń dawısların eliklew múmkinshiligi haqqında etikalıq táshwishler tuwdırdı. 2016-jılǵı BBC maqalasına muwapıq, usıǵan uqsas dawıs kóshirip alıw texnologiyaları ústinde islep atırǵan kompaniyalar (máselen, Adobe Voco) jalǵanlastırıwdıń aldın alıw ushın adam qulaǵına esitilmeytuǵın su belgilerin qosıwdı niyetlemekte. Sonnıń menen birge, olar [[oyın-zawıq]] industriyasınıń talapların qanaatlandıratuǵın dawıs kóshirip alıw ádewir tómen quramalılıqqa iye bolatuǵının hám kriminalistikalıq dálillew usılların hám elektronlıq ID qurılmaların aldaw ushın kerek bolǵannan basqasha usıllardan paydalanatuǵının tastıyıqlaydı. Solay etip, tábiyiy dawıslar menen oyın-zawıq sanaatı ushın kóshirip alınǵan dawıslardı texnologiyalıq analiz arqalı ele de ańsat ajıratıw múmkin boladı.

== Qosımshalar ==
Dáslepki shıǵarılǵan waqtında, DeepMind WaveNet-tiń real dúnyadaǵı qosımshalar ushın júdá kóp esaplaw quwatın talap etetuǵının aytqan edi&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Adobe Voco 'Photoshop-for-voice' causes concern|date=2016-11-07|journal=BBC News}}&lt;/ref&gt;. 2017-jıldıń oktyabr ayına kelip, Google ónimdarlıqtıń 1000 ese jaqsılanǵanın hám dawıs sapasınıń joqarılaǵanın járiyaladı. Sonnan keyin WaveNet barlıq Google platformalarında AQSH [[inglis tili]] hám [[yapon tili]] ushın Google Assistant dawısların jaratıwda qollanıldı. 2017-jıldıń noyabr ayında DeepMind izertlewshileri «Probability Density Distillation» dep atalǵan, «rel waqıttan 20 ese tezirek joqarı sapalı sóylew úlgilerin jaratıw» usılın usınǵan ilimiy maqalanı járiyaladı. 2018-jıldıń may ayında ótkerilgen jıllıq I/O baǵdarlamashılar konferenciyasında jańa Google Assistant dawıslarınıń payda bolǵanı hám bunıń WaveNet arqalı múmkin bolǵanı járiyalandı; WaveNet dawıs aktyorı úlgileriniń qayta islenbegen audiosın modellestiriw arqalı dawıs modelin jaratıw ushın zárúr bolǵan audio jazıwlar sanın ádewir qısqarttı&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Try the all-new Google Assistant voices right now|last1=Martin|first1=Taylor|date=May 9, 2018|journal=CNET}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>3fbywcfyo9mrrxhb81p4bnqvwaabpg7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Weave (protokol)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25190</id>
    <revision>
      <id>121005</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:21:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1280471611|Weave (protocol)]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121005</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2500" sha1="1dx7ry6sq9kopwohsjwgirom9n8bmfr" xml:space="preserve">'''Weave''' tarmaq qosımshaları qatlamınıń protokolı hám ámelge asırıwda, tiykarınan tutınıwshılarǵa hám turaq jaylarǵa arnalǵan qosımshalarǵa itibar qaratıp, Internet zatları (IoT) dárejesindegi baylanısqan qosımshalardı qurıw ushın hár tárepleme qurallar jıynaǵı bolıp esaplanadı. 

Weave bir neshe IPv6 protokolın qollap-quwatlaytuǵın, máselen, Ethernet, Wi-Fi, mobil baylanıs hám Thread sıyaqlı baylanıs texnologiyalarında isleydi hám Bluetooth Low Energy sımsız baylanısları ushın da beyimlestirilgen.

2019-jıl 19-dekabrde [[Google]] kompaniyası [[Matter (standard)|«Connected Home over IP»]] jumısshı toparın shólkemlestiriw ushın Amazon, [[Apple Inc.|Apple]] hám Zigbee Alliance penen birleskenin» málimledi... Google bul baǵdarlamanıń bir bólegi sıpatında Weave protokolın usındı». Usı sebepli, Google Weave protokolın rawajlandırıwdı toqtatıp, onıń ornına jańa [[Matter (standard)|Matter (standart)]] protokolın usındı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/google-nest/developing-standard-smart-home-industry/|bet=Developing a standard for the smart home industry|sáne=2019-12-18|til=en-us|jumıs=Google|qaralǵan sáne=2023-09-15}}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
Weave dáslepki ret Nest Labs tárepinen jaratılǵan hám 2013-jılı óziniń Nest Protect (1-áwlad) ónimi menen birge iske qosılǵan. Sonnan berli bul protokol 2014-jılı Google kompaniyası Nest Labstı satıp alǵannan keyin [[Google]] tárepinen qabıl etilgen hám dawam ettirilgen. Weave protokolına Nest Secure qáwipsizlik sistemasın, Nest Connect hám Nest x Yale Lock qurılmaların qollap-quwatlaw ushın arxitekturalıq ózgerislerdiń ekinshi tolqını kirgizildi. Nest Labstı satıp alǵannan berli, Google IoT qurılmaları ushın tolıq sheshim jaratıw maqsetinde Weave protokolın óziniń Android Things (kodı Brillo) engizilgen operaciyalıq sisteması menen birlestiriwdi rejelestirgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.postscapes.com/google-reveals-brillo-os-and-weave-connectivity-schema-for-iot-devices/|bet=Google reveals Brillo OS and Weave connectivity schema for IoT devices|jumıs=Postscapes|qaralǵan sáne=19 August 2019}}&lt;/ref&gt;.

== OpenWeave ==
Google Weave protokolınıń ámelge asırılıwın OpenWeave degen at penen ashıq kodlı joybar sıpatında 2017-jıl iyun ayında [[GitHub]] platformasında Apache 2.0 licenziyası tiykarında járiyaladı.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>1dx7ry6sq9kopwohsjwgirom9n8bmfr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121006</id>
      <parentid>121005</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:21:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121006</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2535" sha1="o92hfwht1jdjbft3s8ndixlnf90296k" xml:space="preserve">'''Weave''' tarmaq qosımshaları qatlamınıń protokolı hám ámelge asırıwda, tiykarınan tutınıwshılarǵa hám turaq jaylarǵa arnalǵan qosımshalarǵa itibar qaratıp, Internet zatları (IoT) dárejesindegi baylanısqan qosımshalardı qurıw ushın hár tárepleme qurallar jıynaǵı bolıp esaplanadı. 

Weave bir neshe IPv6 protokolın qollap-quwatlaytuǵın, máselen, Ethernet, Wi-Fi, mobil baylanıs hám Thread sıyaqlı baylanıs texnologiyalarında isleydi hám Bluetooth Low Energy sımsız baylanısları ushın da beyimlestirilgen.

2019-jıl 19-dekabrde [[Google]] kompaniyası [[Matter (standard)|«Connected Home over IP»]] jumısshı toparın shólkemlestiriw ushın Amazon, [[Apple Inc.|Apple]] hám Zigbee Alliance penen birleskenin» málimledi... Google bul baǵdarlamanıń bir bólegi sıpatında Weave protokolın usındı». Usı sebepli, Google Weave protokolın rawajlandırıwdı toqtatıp, onıń ornına jańa [[Matter (standard)|Matter (standart)]] protokolın usındı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/google-nest/developing-standard-smart-home-industry/|bet=Developing a standard for the smart home industry|sáne=2019-12-18|til=en-us|jumıs=Google|qaralǵan sáne=2023-09-15}}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
Weave dáslepki ret Nest Labs tárepinen jaratılǵan hám 2013-jılı óziniń Nest Protect (1-áwlad) ónimi menen birge iske qosılǵan. Sonnan berli bul protokol 2014-jılı Google kompaniyası Nest Labstı satıp alǵannan keyin [[Google]] tárepinen qabıl etilgen hám dawam ettirilgen. Weave protokolına Nest Secure qáwipsizlik sistemasın, Nest Connect hám Nest x Yale Lock qurılmaların qollap-quwatlaw ushın arxitekturalıq ózgerislerdiń ekinshi tolqını kirgizildi. Nest Labstı satıp alǵannan berli, Google IoT qurılmaları ushın tolıq sheshim jaratıw maqsetinde Weave protokolın óziniń Android Things (kodı Brillo) engizilgen operaciyalıq sisteması menen birlestiriwdi rejelestirgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.postscapes.com/google-reveals-brillo-os-and-weave-connectivity-schema-for-iot-devices/|bet=Google reveals Brillo OS and Weave connectivity schema for IoT devices|jumıs=Postscapes|qaralǵan sáne=19 August 2019}}&lt;/ref&gt;.

== OpenWeave ==
Google Weave protokolınıń ámelge asırılıwın OpenWeave degen at penen ashıq kodlı joybar sıpatında 2017-jıl iyun ayında [[GitHub]] platformasında Apache 2.0 licenziyası tiykarında járiyaladı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>o92hfwht1jdjbft3s8ndixlnf90296k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Web Intents</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25191</id>
    <revision>
      <id>121007</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:21:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1010286815|Web Intents]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121007</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1962" sha1="538deo2w1x0u6sbq1a6yqu18zn80kdm" xml:space="preserve">'''Web Intents''' [[Veb-qosımsha|veb-qosımshalar]] arasındaǵı baylanıs hám xızmetlerdi tabıw ushın arnalǵan eksperimentlik [[freymvork]] edi.

Web Intents Android sistemasındaǵı Intents (niyetler) sisteması úlgisinde modellestirilgen, veb-qosımshalar arasında xızmet kórsetiwshi tárepinen orınlanatuǵın háreketke teńlestirilgen, tabıw mexanizmi hám júdá jeńil RPC (alıstan proceduralardı shaqırıw) sistemasınan ibarat.
Web Intents eki veb-qosımshaǵa bir-birin biliwi shárt bolmaǵanda baylanıs ornatıwǵa imkaniyat beredi.

== Qollap-quwatlaw ==

=== Klient ===

* Google Chrome brauzeriniń 18-versiyasınan 23-versiyasına shekem Web Intents sistemasın tikkeley qollap-quwatlaǵan. Bul qollap-quwatlaw 24-versiyada «API hám Chromedaǵı belgili bir paydalanıwshı tájiriybesinde rawajlandırıw ushın bir qatar tarawlar» bar ekenligi sebepli óshirilgen.
* IE 8, IE 9, Opera, Safari, Firefox 3+ hám Chrome 3+ ushın qollap-quwatlaytuǵın JavaScript kitapxanası (shim) bar.

=== Server ===

* Házirgi waqıtta «Intents» sistemasın qollap-quwatlamaytuǵın ayırım xızmetler ushın Web Intents proksi-betleri bar.
* AddThis xızmeti brauzerdiń qollap-quwatlawına qaramastan, bólisiw quralları arqalı Web Intentsti qollap-quwatlaydı.

== Tariyxı ==
Google xızmetkeri Pol Kinlan 2010-jıl dekabr ayında Web Intents joybarın járiyaladı. Kóp ótpey ol [[GitHub|GitHubta]] prototip APIdi usındı. 2011-jıl avgust ayında [[Google]] kompaniyası Chrome brauzeri Web Intentsti qollap-quwatlaytuǵının málimledi. Google hám Mozilla birdey mashqalanı sheshiwge urınıp atırǵan Web Intents hám Mozillanıń Web Activities joybarların bir usınısqa birlestiriw ushın birge islesiwdi basladı.

2012-jıl noyabr ayında Google xızmetkeri Greg Billok Chrome brauzerinen Web Intentstiń tájiriybelik qollap-quwatlawı alıp taslanǵanın járiyaladı.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>538deo2w1x0u6sbq1a6yqu18zn80kdm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121008</id>
      <parentid>121007</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:24:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121008</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2719" sha1="jo5xw3s4fqbbmhbvtew84g27jxlus18" xml:space="preserve">'''Web Intents''' [[Veb-qosımsha|veb-qosımshalar]] arasındaǵı baylanıs hám xızmetlerdi tabıw ushın arnalǵan eksperimentlik [[freymvork]] edi.

Web Intents Android sistemasındaǵı Intents (niyetler) sisteması úlgisinde modellestirilgen, veb-qosımshalar arasında xızmet kórsetiwshi tárepinen orınlanatuǵın háreketke teńlestirilgen, tabıw mexanizmi hám júdá jeńil RPC (alıstan proceduralardı shaqırıw) sistemasınan ibarat.
Web Intents eki veb-qosımshaǵa bir-birin biliwi shárt bolmaǵanda baylanıs ornatıwǵa imkaniyat beredi&lt;ref&gt;[https://github.com/PaulKinlan/WebIntents GitHub: Paul Kinlan: WebIntents]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TC&quot;&gt;[https://techcrunch.com/2011/08/04/google-announces-plans-to-bake-android-like-web-intents-into-chrome/ TechCrunch: Google Announces Plans To Bake Android-Like Web Intents Into Chrome]&lt;/ref&gt;.

== Qollap-quwatlaw ==

=== Klient ===

* Google Chrome brauzeriniń 18-versiyasınan 23-versiyasına shekem Web Intents sistemasın tikkeley qollap-quwatlaǵan&lt;ref&gt;[http://lists.w3.org/Archives/Public/public-web-intents/2012Apr/0002.html Chrome 18 Web Intents support]&lt;/ref&gt; . Bul qollap-quwatlaw 24-versiyada «API hám Chromedaǵı belgili bir paydalanıwshı tájiriybesinde rawajlandırıw ushın bir qatar tarawlar» bar ekenligi sebepli óshirilgen&lt;ref name=&quot;status-chrome&quot;&gt;[http://lists.w3.org/Archives/Public/public-web-intents/2012Nov/0000.html Status of web intents in Chrome]&lt;/ref&gt;.
* IE 8, IE 9, Opera, Safari, Firefox 3+ hám Chrome 3+ ushın qollap-quwatlaytuǵın JavaScript kitapxanası (shim) bar&lt;ref name=&quot;faq&quot;&gt;[http://webintents.org/faq.html Web Intents FAQ]&lt;/ref&gt;.

=== Server ===

* Házirgi waqıtta «Intents» sistemasın qollap-quwatlamaytuǵın ayırım xızmetler ushın Web Intents proksi-betleri bar&lt;ref&gt;[http://codebits.glennjones.net/webintents/wi-register-intent.html Codebits: Web Intents Proxies]&lt;/ref&gt;.
* AddThis xızmeti brauzerdiń qollap-quwatlawına qaramastan, bólisiw quralları arqalı Web Intentsti qollap-quwatlaydı.

== Tariyxı ==
Google xızmetkeri Pol Kinlan 2010-jıl dekabr ayında Web Intents joybarın járiyaladı. Kóp ótpey ol [[GitHub|GitHubta]] prototip APIdi usındı. 2011-jıl avgust ayında [[Google]] kompaniyası Chrome brauzeri Web Intentsti qollap-quwatlaytuǵının málimledi. Google hám Mozilla birdey mashqalanı sheshiwge urınıp atırǵan Web Intents hám Mozillanıń Web Activities joybarların bir usınısqa birlestiriw ushın birge islesiwdi basladı.

2012-jıl noyabr ayında Google xızmetkeri Greg Billok Chrome brauzerinen Web Intentstiń tájiriybelik qollap-quwatlawı alıp taslanǵanın járiyaladı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>jo5xw3s4fqbbmhbvtew84g27jxlus18</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Google Web Server</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25192</id>
    <revision>
      <id>121009</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1262617750|Google Web Server]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121009</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2489" sha1="orbuhoptvku5rpw2qoav0y3mdzjxh3z" xml:space="preserve">'''Google Web Server (GWS)''' [[Google]] óziniń veb infrastrukturası ushın paydalanatuǵın [[Menshikli programmalıq támiynat|menshikli]] [[veb-server]] [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]]. GWS tek Google ekosistemasınıń ishinde [[veb-sayt]] xostingi ushın qollanıladı.

2008-jılı GWS komandasın Bxarat Mediratta basqarǵan. GWS kóbinese Google infrastrukturasınıń eń qatań qorǵalǵan komponentleriniń biri sıpatında táriyiplenedi.

2010-jılı GWS dúnyadaǵı barlıq veb-saytlardıń 13% in basqarǵanı haqqında maǵlıwmat berilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2010/01/29/google_web_server/|bet=Google mystery server runs 13% of active websites|jumıs=[[The Register]]}}&lt;/ref&gt;.
2015-jıldıń may ayında GWS Apache, [[nginx]] hám Microsoft IIS ten keyin internettegi tórtinshi eń kóp qollanılatuǵın veb-server bolıp, aktivli veb-saytlardıń shama menen 7.95% in basqarǵan&lt;ref name=&quot;May 2015 Web Server Survey&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://news.netcraft.com/archives/2015/05/19/may-2015-web-server-survey.html|bet=May 2015 Web Server Survey|sáne=19 May 2015|qaralǵan sáne=2018-12-05}}&lt;/ref&gt;. Kópshilik Google betlerindegi veb-bet sorawları HTTP atamasında qollanılıp atırǵan veb-server programmalıq támiynatınıń kórsetkishi sıpatında «gws» di (versiya nomerisiz) kórsetedi.

GWS haqqında maǵlıwmatlar az ushırasadı. 2011-jılı Google kompaniyasınıń Chikago keńsesiniń blog jazbasında, Google GWS haqqında ayırım maǵlıwmatlardı usınǵan:

 «Google Web Server (GWS) komandası Google veb-izlew
 hám basqa da kóplegen Google izlew xızmetlerin quwatlandıratuǵın menshikli veb-xızmet
 kórsetiw infrastrukturasın quradı hám jetilistiredi. GWS google.com saytındaǵı paydalanıwshıǵa
 kórinetuǵın derlik hár bir ózgeriske qatnasadı, bul bolsa jiyi jańalıqlar bolıp
 turatuǵının ańlatadı. Biz bárqulla sistemalar boyınsha tájiriybege hám úlken
 C++ derek kodları bazası menen islesiw tájiriybesine iye bolǵan qızǵın baǵdarlamashılardı
 izleymiz.»&lt;ref name=&quot;Google Chicago Job Openings2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.google.com/intl/en/jobs/uslocations/chicago/index.html|title=Google Chicago Job Openings|archive-url=https://web.archive.org/web/20120415021232/http://www.google.com/intl/en/jobs/uslocations/chicago/index.html|archive-date=2012-04-15|access-date=2018-12-05|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>orbuhoptvku5rpw2qoav0y3mdzjxh3z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121010</id>
      <parentid>121009</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:25:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121010</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2521" sha1="dfus2iplse5mp0x4sqawzvn3d32nb6p" xml:space="preserve">'''Google Web Server (GWS)''' [[Google]] óziniń veb infrastrukturası ushın paydalanatuǵın [[Menshikli programmalıq támiynat|menshikli]] [[veb-server]] [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]]. GWS tek Google ekosistemasınıń ishinde [[veb-sayt]] xostingi ushın qollanıladı.

2008-jılı GWS komandasın Bxarat Mediratta basqarǵan. GWS kóbinese Google infrastrukturasınıń eń qatań qorǵalǵan komponentleriniń biri sıpatında táriyiplenedi.

2010-jılı GWS dúnyadaǵı barlıq veb-saytlardıń 13% in basqarǵanı haqqında maǵlıwmat berilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2010/01/29/google_web_server/|bet=Google mystery server runs 13% of active websites|jumıs=[[The Register]]}}&lt;/ref&gt;.
2015-jıldıń may ayında GWS Apache, [[nginx]] hám Microsoft IIS ten keyin internettegi tórtinshi eń kóp qollanılatuǵın veb-server bolıp, aktivli veb-saytlardıń shama menen 7.95% in basqarǵan&lt;ref name=&quot;May 2015 Web Server Survey&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://news.netcraft.com/archives/2015/05/19/may-2015-web-server-survey.html|bet=May 2015 Web Server Survey|sáne=19 May 2015|qaralǵan sáne=2018-12-05}}&lt;/ref&gt;. Kópshilik Google betlerindegi veb-bet sorawları HTTP atamasında qollanılıp atırǵan veb-server programmalıq támiynatınıń kórsetkishi sıpatında «gws» di (versiya nomerisiz) kórsetedi.

GWS haqqında maǵlıwmatlar az ushırasadı. 2011-jılı Google kompaniyasınıń Chikago keńsesiniń blog jazbasında, Google GWS haqqında ayırım maǵlıwmatlardı usınǵan:

''«Google Web Server (GWS) komandası Google veb-izlew
hám basqa da kóplegen Google izlew xızmetlerin quwatlandıratuǵın menshikli veb-xızmet
kórsetiw infrastrukturasın quradı hám jetilistiredi. GWS google.com saytındaǵı paydalanıwshıǵa
kórinetuǵın derlik hár bir ózgeriske qatnasadı, bul bolsa jiyi jańalıqlar bolıp
turatuǵının ańlatadı. Biz bárqulla sistemalar boyınsha tájiriybege hám úlken
C++ derek kodları bazası menen islesiw tájiriybesine iye bolǵan qızǵın baǵdarlamashılardı
izleymiz.»&lt;ref name=&quot;Google Chicago Job Openings2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.google.com/intl/en/jobs/uslocations/chicago/index.html|title=Google Chicago Job Openings|archive-url=https://web.archive.org/web/20120415021232/http://www.google.com/intl/en/jobs/uslocations/chicago/index.html|archive-date=2012-04-15|access-date=2018-12-05|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;''

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>dfus2iplse5mp0x4sqawzvn3d32nb6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>WebM</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25193</id>
    <revision>
      <id>121011</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:26:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1294403231|WebM]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121011</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32228" sha1="95dtgxrbblv2c1ixs3uax5sjb3no0m5" xml:space="preserve">
'''WebM''' audiovizual mediafayl format&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmproject.org/about/|bet=The WebM Project – About WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160815201726/http://www.webmproject.org/about/|arxivsáne=August 15, 2016|jumıs=webmproject.org|qaralǵan sáne=August 13, 2016}}&lt;/ref&gt;. Ol tiykarınan HTML video hám HTML audio elementlerinde paydalanıw ushın royaltisiz alternativa usınıwǵa arnalǵan. Onıń súwretlerge arnalǵan [[WebP]] atlı sıńar joybarı bar. Formattı islep shıǵıwǵa [[Google]] qáwenderlik etedi, al tiyisli [[programmalıq támiynat]] BSD licenziyası tiykarında tarqatıladı.

WebM konteyneri Matroska profiline tiykarlanǵan&lt;ref name=&quot;wemb-off-faq&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmproject.org/about/faq/|bet=WebM FAQ|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210922124446/https://www.webmproject.org/about/faq/|arxivsáne=September 22, 2021|sáne=May 19, 2010|qaralǵan sáne=August 13, 2016|citata=WebM is an open media file format designed for the web. WebM files consist of video streams compressed with the VP8 video codec and audio streams compressed with the Vorbis audio codec. The WebM file structure is based on the Matroska media container.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Doig |first=Jeremy |title=Introducing WebM, an open web media project |date=May 19, 2010 |url=http://webmproject.blogspot.com/2010/05/introducing-webm-open-web-media-project.html |access-date=May 19, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120419083258/http://blog.webmproject.org/2010/05/introducing-webm-open-web-media-project.html |url-status=live |publisher=WebM Project |archive-date=April 19, 2012 |last2=Jazayeri |first2=Mike}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Montgomery |first=Chris |title=Xiph.Org announces support for the WebM open media project |date=May 19, 2010 |url=https://www.xiph.org/press/2010/webm/ |access-date=May 20, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100523172846/http://www.xiph.org/press/2010/webm/ |url-status=live |publisher=[[Xiph.Org Foundation|Xiph]] |archive-date=May 23, 2010 |author-link=Chris Montgomery}}&lt;/ref&gt;. WebM dáslepki waqıtta VP8 video hám Vorbis audio aǵımların qollap-quwatladı. 2013-jılı ol VP9 video hám Opus audiosın ornalastırıw ushın jańartıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.webmproject.org/2013/07/vp9-lands-in-chrome-dev-channel.html|bet=The WebM Open Media Project Blog: VP9 Lands in Chrome Dev Channel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130706014103/http://blog.webmproject.org/2013/07/vp9-lands-in-chrome-dev-channel.html|arxivsáne=July 6, 2013|jumıs=webmproject.org|qaralǵan sáne=November 16, 2013}}&lt;/ref&gt;. Ol sonday-aq AV1 kodegin de qollap-quwatlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/Media/Formats/Containers|bet=Media container formats (file types) - Web media technologies {{!}} MDN|til=en-US|jumıs=developer.mozilla.org|qaralǵan sáne=2023-01-15}}&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:Schlossbergbahn.webm|class=notpageimage|nobaý|WebM videosına mısal]]

== Satıwshını qollap-quwatlaw ==

=== Programmalıq támiynat ===
Mozilla Firefox,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.mozilla.com/blog/2010/05/19/open-web-open-video-and-webm/|bet=Open Web, Open Video and WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110511202812/http://blog.mozilla.com/blog/2010/05/19/open-web-open-video-and-webm/|arxivsáne=May 11, 2011|avtor=Shaver|avtorsilteme=Mike Shaver|at=Mike|sáne=May 19, 2010|jumıs=The Mozilla Blog|baspaxana=[[Mozilla Foundation]]|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://hacks.mozilla.org/2010/05/firefox-youtube-and-webm/|bet=Firefox, YouTube and WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110302144357/http://hacks.mozilla.org/2010/05/firefox-youtube-and-webm/|arxivsáne=March 2, 2011|avtor=Blizzard|avtorsilteme=Christopher Blizzard|at=Christopher|sáne=May 19, 2010|jumıs=Mozilla Hacks|baspaxana=Mozilla Foundation|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt; Opera,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://labs.opera.com/news/2010/05/19/|bet=Welcome, WebM &amp;lt;video&amp;gt;!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110321150357/http://labs.opera.com/news/2010/05/19/|arxivsáne=March 21, 2011|avtor=Lie|avtorsilteme=Håkon Wium Lie|at=Håkon Wium|sáne=May 19, 2010|jumıs=Opera Labs|baspaxana=Opera Software ASA|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dev.opera.com/articles/view/opera-supports-webm-video/|bet=Opera supports the WebM video format|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110405132752/http://dev.opera.com/articles/view/opera-supports-webm-video/|arxivsáne=April 5, 2011|avtor=Mills|at=Chris|sáne=May 19, 2010|jumıs=Dev.Opera|baspaxana=Opera Software ASA|qaralǵan sáne=March 8, 2011|citata=On the day of the announcement, Opera released an experimental WebM-enabled build. This feature is now part of the core functionality of Opera 10.60 and all of our future desktop browser releases.}}&lt;/ref&gt; hám Google Chrome&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2010/05/webm-and-vp8-land-in-chromium.html|bet=WebM and VP8 land in Chromium|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110511040643/http://blog.chromium.org/2010/05/webm-and-vp8-land-in-chromium.html|arxivsáne=May 11, 2011|avtor=Bankoski|at=Jim|sáne=May 19, 2010|jumıs=The Chromium Blog|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt; tárepinen WebMdi tábiyiy túrde qollap-quwatlawı 2010-jılǵı Google I/O konferenciyasında járiyalandı. Internet Explorer 9 ushın úshinshi tárep WebM programmalıq támiynatı talap etiledi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/03/16/html5-video-update-webm-for-ie9.aspx|bet=HTML5 Video Update—WebM for IE9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110318072356/http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/03/16/html5-video-update-webm-for-ie9.aspx|arxivsáne=March 18, 2011|avtor=Hachamovitch|at=Dean|sáne=March 16, 2011|jumıs=IEBlog|baspaxana=Microsoft Corporation|qaralǵan sáne=March 16, 2011|citata=IE9 supports HTML5 video using WebM for Windows customers who install third-party WebM support. As an industry, we still face many legitimate, unanswered questions about liability, risks, and support for WebM...}}&lt;/ref&gt;. 2021-jılı [[Apple Inc.|Apple]] macOS ushın Safari 14.1 di shıǵardı, bul brauzerge tábiyiy WebM qollap-quwatlawın qostı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://webkit.org/blog/11648/new-webkit-features-in-safari-14-1/|bet=New WebKit Features in Safari 14.1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210506200849/https://webkit.org/blog/11648/new-webkit-features-in-safari-14-1/|arxivsáne=May 6, 2021|avtor=avis|sáne=2021-04-29|jumıs=WebKit|qaralǵan sáne=2021-05-06}}&lt;/ref&gt;. 2019-jılǵı maǵlıwmatlarına sáykes, QuickTime WebMdi qollap-quwatlamaydı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/quicktime/player/specs.html|bet=Apple&amp;nbsp;– QuickTime&amp;nbsp;– QuickTime Player&amp;nbsp;– Tech Specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080724002332/http://www.apple.com/quicktime/player/specs.html|arxivsáne=July 24, 2008|qaralǵan sáne=April 15, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://support.apple.com/kb/HT3775|bet=Media formats supported by QuickTime Player in Mac OS X v10.6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110907073400/http://support.apple.com/kb/HT3775|arxivsáne=September 7, 2011|sáne=January 28, 2011|jumıs=Apple Support|baspaxana=Apple Inc|qaralǵan sáne=April 1, 2011}}&lt;/ref&gt; biraq sáykes úshinshi tárep plagini arqalı isleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://support.apple.com/kb/HT3526|bet=Adding additional media format support to QuickTime|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110211005821/http://support.apple.com/kb/HT3526|arxivsáne=February 11, 2011|sáne=January 24, 2011|jumıs=Apple Support|baspaxana=Apple Inc|qaralǵan sáne=April 1, 2011}}&lt;/ref&gt;. 2011-jılı Google WebM Project Team standart HTML5 &lt;code&gt;&lt;video&gt;&lt;/code&gt; tegi arqalı WebM faylların oynatıwǵa múmkinshilik beriwshi Internet Explorer hám Safari ushın plaginlerdi shıǵardı&lt;ref name=&quot;googleplugin&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2011/01/more-about-chrome-html-video-codec.html|bet=More about the Chrome HTML Video Codec Change|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110215135309/http://blog.chromium.org/2011/01/more-about-chrome-html-video-codec.html|arxivsáne=February 15, 2011|avtor=Jazayeri|at=Mike|sáne=January 14, 2011|jumıs=The Chromium Blog|baspaxana=Google Inc|qaralǵan sáne=March 8, 2011|citata=the WebM Project team will soon release plugins that enable WebM support in Safari and IE9 via the HTML standard &lt;video&gt; tag}}&lt;/ref&gt;. 2012-jıl 9-iyun jaǵdayına, Internet Explorer 9 hám onnan keyingi versiyaları Windows Vista hám onnan keyingi nusqalar ushın plagindi qollap-quwatladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmproject.org/ie/|bet=WebM Media Foundation Components for Microsoft Internet Explorer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180523122836/https://www.webmproject.org/ie/|arxivsáne=May 23, 2018|jumıs=WebMProject.org|baspaxana=The WebM Project|qaralǵan sáne=February 15, 2018}}&lt;/ref&gt;.

VLC media oynatqıshı,&lt;ref&gt;{{Citation |title=VideoLan – VLC 1.1.0 Release |url=https://www.videolan.org/vlc/releases/1.1.0.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200622213845/https://www.videolan.org/vlc/releases/1.1.0.html |url-status=live |publisher=VideoLAN |archive-date=June 22, 2020}}&lt;/ref&gt; MPlayer, K-Multimedia Player hám JRiver Media Center WebM faylların oynatıw ushın tábiyiy qollap-quwatlawǵa iye&lt;ref&gt;{{Citation |title=Add webm/VP8 support to native matroska demuxer. |date=June 5, 2010 |url=https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/mplayer-cvslog/2010-June/039348.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003202354/https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/mplayer-cvslog/2010-June/039348.html |url-status=live |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;. FFmpeg, WebM joybarınıń VP8/VP9 kodek kitapxanası bolǵan libvpx qollap-quwatlawı menen qurılǵanda, VP8 videoların kodlaw hám dekodlay aladı, sonday-aq WebMge sáykes fayllardı multipleksley aladı/demultipleksley aladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=ffmpeg 0.6 release |date=June 15, 2010 |url=https://www.ffmpeg.org/releases/ffmpeg-0.6.release |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200327121240/http://ffmpeg.org/releases/ffmpeg-0.6.release |url-status=live |publisher=ffmpeg.org |archive-date=March 27, 2020}}&lt;/ref&gt;. 2010-jıl 23-iyulde FFmpeg toparınan Fiona Gleyzer, Ronald Bulte hám Devid Konrad ffvp8 dekoderin járiyaladı. Olardıń sınaqları ffvp8 diń Googledıń menshikli libvpx dekoderinen tezirek ekenin anıqladı&lt;ref name=&quot;ffvp8&quot;&gt;{{Citation |title=Diary Of An x264 Developer: Announcing the world's fastest VP8 decoder |url=http://x264dev.multimedia.cx/?p=499 |df=dmy-all |archive-url=https://web.archive.org/web/20100930181634/http://x264dev.multimedia.cx/?p=499 |url-status=dead |archive-date=September 30, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=PATCH VP8♫ decoder |date=June 15, 2010 |url=https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/ffmpeg-devel/2010-June/090751.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003175116/https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/ffmpeg-devel/2010-June/090751.html |url-status=live |publisher=FFmpeg-devel |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;. Ataqlı Matroska jaratıw quralları bolǵan MKVToolNix, WebMge sáykes fayllardı multiplekslew/demultiplekslew ushın qollap-quwatlawdı ámelge asırdı&lt;ref name=&quot;matroska-tools&quot;&gt;{{Citation |title=webm support in Matroska tools |date=May 20, 2010 |url=https://www.matroska.org/news/webm-tools.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181129133035/https://www.matroska.org/news/webm-tools.html |url-status=live |publisher=Matroska.org |archive-date=November 29, 2018}}&lt;/ref&gt;. Haali Media Splitter da WebMdi multiplekslew/demultiplekslew ushın qollap-quwatlawdı járiyaladı. 1.4.9 nusqasınan baslap, LiVES video redaktorı ffmpeg kitapxanaların qollanıp, anıq waqıt rejiminde dekodlaw hám WebM formatına kodlaw ushın qollap-quwatlawǵa iye.

MPC-HC, SVN 2071 dúzilisinen baslap, FFmpeg kodına tiykarlanǵan ishki VP8 dekoderi menen WebM oynatıwdı qollap-quwatlaydı&lt;ref name=&quot;MPC-HC&quot;&gt;{{Citation |title=Add : Internal VP8 Decoder |date=June 23, 2010 |url=http://mpc-hc.svn.sourceforge.net/viewvc/mpc-hc/?view=log |access-date=June 23, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141117215616/http://mpc-hc.svn.sourceforge.net/viewvc/mpc-hc/?view=log |url-status=live |archive-date=November 17, 2014}}&lt;/ref&gt;. WebM ushın tolıq dekodlaw qollap-quwatlawı MPC-HCda 1.4.2499.0 nusqasınan baslap ámelge asırılǵan&lt;ref&gt;{{Citation |title=Changelog/1.4.2499.0 |date=September 7, 2010 |url=http://sourceforge.net/apps/trac/mpc-hc/wiki/Changelog/1.4.2499.0 |work=Media Player Classic Home Cinema |access-date=August 28, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121214093141/http://sourceforge.net/apps/trac/mpc-hc/wiki/Changelog/1.4.2499.0 |url-status=live |archive-date=December 14, 2012}}&lt;/ref&gt;.

[[Android|Android 2.3]] Gingerbread nusqasınan baslap WebMdi qollap-quwatlaydı,&lt;ref&gt;{{Citation |title=Android 2.3 Platform Highlights |date=December 6, 2010 |url=http://developer.android.com/sdk/android-2.3-highlights.html |access-date=December 11, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101210235053/http://developer.android.com/sdk/android-2.3-highlights.html |url-status=dead |publisher=Android Developer |archive-date=December 10, 2010}}&lt;/ref&gt; ol birinshi ret Nexus S smartfonı arqalı usınılǵan hám Android 4.0 Ice Cream Sandwichten baslap aǵım menen jiberiwge boladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developer.android.com/guide/appendix/media-formats.html|bet=Supported Media Formats – Android Developers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220161956/https://developer.android.com/guide/appendix/media-formats.html|arxivsáne=December 20, 2016|jumıs=developer.android.com|qaralǵan sáne=January 24, 2013}}&lt;/ref&gt;.

Microsoft Edge brauzeri 2016-jıl aprel ayınan baslap WebMdi qollap-quwatlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blogs.windows.com/msedgedev/2016/04/18/webm-vp9-and-opus-support-in-microsoft-edge/|bet=WebM, VP9 and Opus Support in Microsoft Edge|sáne=2016-04-18|jumıs=blogs.windows.com|qaralǵan sáne=2023-02-25}}&lt;/ref&gt;.

2019-jıl 30-iyulde Blender 2.80 WebM qollap-quwatlawı menen shıǵarıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://wiki.blender.org/wiki/Reference/Release_Notes/2.80/Import_Export|bet=Reference/Release Notes/2.80/Import Export - Blender Developer Wiki|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190711092829/https://wiki.blender.org/wiki/Reference/Release_Notes/2.80/Import_Export|arxivsáne=July 11, 2019|jumıs=wiki.blender.org|qaralǵan sáne=2019-08-04}}&lt;/ref&gt;.

[[iOS]] dáslepki waqıtta WebMdi oynatpadı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/10/05/20/steve_jobs_says_no_to_googles_vp8_webm_codec|bet=Steve Jobs says no to Google's VP8 WebM codec|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304060232/http://appleinsider.com/articles/10/05/20/steve_jobs_says_no_to_googles_vp8_webm_codec|arxivsáne=March 4, 2016|sáne=May 21, 2010|til=en-US|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=January 2, 2016}}&lt;/ref&gt; biraq iOS 15 diń bir bólegi sıpatında Safari 15 te WebMdi qollap-quwatlaw qosıldı.

Sony PlayStation 5, WebM formatında 1080p hám 2160p kórinislerin jazıp alıwdı qollap-quwatlaydı.

[[ChromeOS|ChromeOStaǵı]] ekran jazbaları WebM faylı sıpatında saqlanadı.

=== Apparatlıq támiynat ===
WebM joybarı yarım ótkizgish kompaniyalarǵa 1080p formatın biypul kodlaw hám dekodlaw ushın VP8 apparatlıq tezletkishlerin (RTL IP) licenziyalaydı. [[AMD]], ARM hám Broadcom WebM formatınıń apparatlıq tezletiliwin qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı. [[Intel]] da, eger format ataqlı bolatuǵın bolsa, óziniń Atom tiykarındaǵı televizor chiplerinde WebM ushın apparatlıq támiynatqa tiykarlanǵan tezletiwdi kórip shıqpaqta. Qualcomm hám Texas Instruments qollap-quwatlawdı járiyaladı&lt;ref&gt;{{Citation |last=Talluri |first=Raj |title=Google's Impact on Web Video |date=May 19, 2010 |url=https://www.qualcomm.com/news/onq/2010/05/19/googles-impact-web-video |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200508054953/https://www.qualcomm.com/news/onq/2010/05/19/googles-impact-web-video |url-status=live |publisher=Qualcomm |archive-date=May 8, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Meehan |first=Joseph |title=Our OMAP processors embrace WebM and VP8 with open ARMs |date=May 19, 2010 |url=https://e2e.ti.com/blogs_/archives/b/mobile_momentum/archive/2010/05/19/our-omap-processors-embrace-webm-and-vp8-with-open-arms |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003194021/https://e2e.ti.com/blogs_/archives/b/mobile_momentum/archive/2010/05/19/our-omap-processors-embrace-webm-and-vp8-with-open-arms |url-status=live |publisher=Texas Instruments |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;. TI OMAP processorına qollap-quwatlawdıń keliwi menen&lt;ref&gt;{{Citation |title=Demo of WebM Running on TI OMAP 4 Processor |date=October 5, 2010 |url=http://blog.webmproject.org/2010/10/demo-of-webm-running-on-ti-omap-4.html |access-date=October 15, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101024210234/http://blog.webmproject.org/2010/10/demo-of-webm-running-on-ti-omap-4.html |url-status=live |publisher=WebM Project |archive-date=October 24, 2010}}&lt;/ref&gt;. Chips&amp;Media sekundına 60 kadr menen full HD (1080p) VP8 aǵımların dekodlay alatuǵın tolıq apparatlıq VP8 dekoderin járiyaladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Chips&amp;Media delivers latest dual HD video IP core with VP8 hardware decoding capability |date=November 18, 2010 |url=https://www.design-reuse.com/news/24961/dual-hd-video-ip-core-vp8.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200927070119/https://www.design-reuse.com/news/24961/dual-hd-video-ip-core-vp8.html |url-status=live |publisher=Design &amp; Reuse |archive-date=September 27, 2020}}&lt;/ref&gt;.

Nvidia VP8di qollap-quwatlaydı hám Tegra 4 hám Tegra 4i SoClarında apparatlıq dekodlawdı da, kodlawdı da támiyinleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nvidia.com/docs/IO/116757/Tegra_4_GPU_Whitepaper_FINALv2.pdf|bet=Tegra 4 GPU Whitepaper|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150430060602/http://www.nvidia.com/docs/IO/116757/Tegra_4_GPU_Whitepaper_FINALv2.pdf|arxivsáne=April 30, 2015|baspaxana=[[Nvidia]]|qaralǵan sáne=March 10, 2015}}&lt;/ref&gt;. Nvidia, HTML5 hám óziniń Nvidia 3D Vision texnologiyası arqalı WebM ushın 3D videonı qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Introducing 3D WebM Support with NVIDIA 3D Vision |date=May 26, 2011 |url=http://blog.webmproject.org/2011/05/introducing-3d-webm-support-with-nvidia.html |access-date=May 26, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110529092223/http://blog.webmproject.org/2011/05/introducing-3d-webm-support-with-nvidia.html |url-status=live |publisher=The WebM Open Media Project Blog |archive-date=May 29, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=YOUTUBE NOW IN 3D VISION |date=May 26, 2011 |url=https://blogs.nvidia.com/blog/2011/05/26/youtube-now-in-3d-vision/ |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210401044125/https://blogs.nvidia.com/ |url-status=dead |publisher=NVIDIA Blog |archive-date=April 1, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=Open 3D video comes to the web thanks to NVIDIA, YouTube and Mozilla |date=May 26, 2011 |url=https://www.digit.in/news/internet/open-3d-video-comes-to-the-web-thanks-to-nvidia-youtube-and-mozilla-6851.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200425183113/https://www.digit.in/news/internet/open-3d-video-comes-to-the-web-thanks-to-nvidia-youtube-and-mozilla-6851.html |url-status=live |publisher=ThinkDigit News |archive-date=April 25, 2020}}&lt;/ref&gt;.

2011-jıl 7-yanvarda Rockchip 1080p VP8 dekodlawın tolıq apparatlıq ámelge asıratuǵın dúnyadaǵı birinshi chipti shıǵardı. RK29xx chipindegi videonı tezletiw WebM joybarınıń G-Series 1 apparatlıq dekoder IPsı tárepinen basqarıladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Rockchip and WebM Release RK29xx – World's First SOC to Support WebM HD Video Playback in Hardware |date=January 7, 2011 |url=https://www.prnewswire.com/news-releases/rockchip-and-webm-release-rk29xx----worlds-first-soc-to-support-webm-hd-video-playback-in-hardware-113069829.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003181534/https://www.prnewswire.com/news-releases/rockchip-and-webm-release-rk29xx----worlds-first-soc-to-support-webm-hd-video-playback-in-hardware-113069829.html |url-status=live |publisher=PRNewsWire |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;.

2011-jıl iyun ayında ZiiLABS ZMS-20 processorında isleytuǵın 1080p VP8 dekoderin ámelge asırıwın kórsetti. Chiptiń programmalastırılatuǵın media-processing toparı VP8 tezletiwin támiyinlew ushın qollanıladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=ZiiLABS VP8 Support Delivers Smooth Playback of 1080p WebM Video on ZMS Processors |date=June 11, 2011 |url=http://www.ziilabs.com/technology/vp8webm.aspx |access-date=June 16, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110619202559/http://www.ziilabs.com/technology/vp8webm.aspx |url-status=live |publisher=ZiiLABS |archive-date=June 19, 2011}}&lt;/ref&gt;.

ST-Ericsson hám Huaweidiń de óz kompyuter chiplerinde apparatlıq ámelge asırıwları boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.webmproject.org/2012/03/webm-gaining-momentum-in-hardware.html|bet=WebM Gaining Momentum in Hardware|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130103125930/http://blog.webmproject.org/2012/03/webm-gaining-momentum-in-hardware.html|arxivsáne=January 3, 2013|avtor=Aki Kuusela|sáne=March 29, 2012|baspaxana=WebM Hardware Team|qaralǵan sáne=December 12, 2012}}&lt;/ref&gt;.

=== Aǵım (striming) múmkinshilikleri ===
2017-jıldan baslap Icecast — dástúrli túrde audio aǵımı ushın qollanılatuǵın aǵımlı media server — WebM formatın (Vorbis/Opus audio kodekleri menen VP8/VP9 video kodekleri) qollanıp, tikkeley efirde video aǵımın qollap-quwatladı. Bul joqarı sapalı, royaltisiz, ashıq standartlı video aǵımların tarqatıwǵa imkaniyat beredi, olar menshikli plaginlerdi yamasa oynatqıshlardı talap etpesten, brauzerlerde tikkeley oynatılıwı múmkin.

Arxivlengen aǵımlar hám server dizimleri Icecast arqalı tikkeley efirde aǵım ushın WebMniń ómirsheńligin kórsetedi, sonıń ishinde 1080p VP9 aǵımlarınıń mısalları da bar. 

*

== Licenziyalaw ==
Dáslepki WebM licenziyası, eger patentti buzıw boyınsha sud isi qozǵalsa, patentlik grantlardı da, avtorlıq huqıqtı qayta tarqatıw shártlerin de biykar etetuǵın edi, bul GPLge úylesimlilikke baylanıslı táshwishlerdi payda etti. Sol táshwishlerge juwap retinde, WebM joybarı patentlik granttı avtorlıq huqıq grantınan ajırattı, derek kodın standart BSD licenziyası boyınsha, al patentlerdi óz aldına grant boyınsha usındı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=DiBona |first=Chris |title=Changes to the WebM Open Source License |date=June 4, 2010 |url=http://webmproject.blogspot.com/2010/06/changes-to-webm-open-source-license.html |access-date=June 4, 2010 |archive-url=https://archive.today/20120720203109/http://webmproject.blogspot.com/2010/06/changes-to-webm-open-source-license.html |url-status=live |publisher=WebM |archive-date=July 20, 2012}}&lt;/ref&gt; «Erkin programmalıq támiynat anıqlamasın» alıp barıwshı Erkin programmalıq támiynat fondı (Free Software Foundation) WebM hám VP8 ushın óz maqullawın berdi&lt;ref name=&quot;fsf&quot;&gt;{{Citation |last=Lee |first=Matt |title=Free Software Foundation statement on WebM and VP8 |date=May 19, 2010 |url=https://www.fsf.org/news/free-software-foundation-statement-on-webm-and-vp8 |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200807183741/https://www.fsf.org/news/free-software-foundation-statement-on-webm-and-vp8 |url-status=live |publisher=Free Software Foundation |archive-date=August 7, 2020}}&lt;/ref&gt; ] hám programmalıq támiynat licenziyasın GNU General Public License (GNU ulıwma jámiyetlik licenziyası) menen úylesimli dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fsf.org/blogs/licensing/googles-updated-webm-license|bet=Google's updated WebM license|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100607031023/http://www.fsf.org/blogs/licensing/googles-updated-webm-license|arxivsáne=June 7, 2010|avtor=Smith|at=Brett|baspaxana=Free Software Foundation|qaralǵan sáne=June 14, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;gnu&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.gnu.org/licenses/license-list.html#GPLCompatibleLicenses|bet=Various Licenses and Comments about Them – GNU Project – Free Software Foundation (FSF)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100724023833/https://www.gnu.org/licenses/license-list.html#GPLCompatibleLicenses|arxivsáne=July 24, 2010|baspaxana=Free Software Foundation|qaralǵan sáne=June 13, 2010}}&lt;/ref&gt;. 2011-jıl 19-yanvarda Erkin programmalıq támiynat fondı WebM joybarın rásmiy túrde qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fsf.org/news/supporting-webm|bet=No double standards: supporting Google's push for WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110121201447/http://www.fsf.org/news/supporting-webm|arxivsáne=January 21, 2011|avtor=Smith|at=Brett|baspaxana=Free Software Foundation|qaralǵan sáne=January 19, 2011}}&lt;/ref&gt;. 2011-jıl fevral ayında [[Microsoft|Microsofttıń]] Internet Explorer boyınsha vice-prezidenti Googledı patentlik shaǵımlardan qorǵaw ushın kepillik beriwge shaqırdı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/02/02/html5-and-web-video-questions-for-the-industry-from-the-community.aspx|bet=HTML5 and Web Video: Questions for the Industry from the Community|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110220153727/http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/02/02/html5-and-web-video-questions-for-the-industry-from-the-community.aspx|arxivsáne=February 20, 2011|sáne=February 2, 2011|qaralǵan sáne=February 22, 2011}}&lt;/ref&gt;.

Google óziniń VP8ge baylanıslı barlıq patentlerin royaltisiz format sıpatında qaytarıp alınbaytuǵın etip shıqarǵan bolsa da,&lt;ref&gt;{{Citation |last=Metz |first=Cade |title=Google backs open codec against patent trolls |date=May 20, 2010 |url=https://www.theregister.co.uk/2010/05/20/google_confident_on_vp8_and_patents/ |access-date=August 10, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170629223711/http://www.theregister.co.uk/2010/05/20/google_confident_on_vp8_and_patents/ |url-status=live |publisher=The Register |archive-date=June 29, 2017}}&lt;/ref&gt; H.264 patent aqshasınıń licenziarları MPEG LA, VP8 ushın patent aqshasın jaratıwǵa qızıǵıwshılıq bildirdi&lt;ref&gt;{{Citation |last=Metz |first=Cade |title=Google open video codec may face patent clash |date=May 21, 2010 |url=https://www.theregister.co.uk/2010/05/21/mpegla_mulls_patent_license_for_webm/ |access-date=August 10, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170810205907/https://www.theregister.co.uk/2010/05/21/mpegla_mulls_patent_license_for_webm/ |url-status=live |publisher=The Register |archive-date=August 10, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Fulton |first=Scott M. |title=Patent pool may be in the works for 'free' VP8 codec |date=May 21, 2010 |url=https://betanews.com/2010/05/21/patent-pool-may-be-in-the-works-for-free-vp8-codec/ |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200930031748/https://betanews.com/2010/05/21/patent-pool-may-be-in-the-works-for-free-vp8-codec/ |url-status=live |publisher=Betanews |archive-date=September 30, 2020}}&lt;/ref&gt;. Kerisinshe, basqa izertlewshiler On2niń hár qanday MPEG LA patentlerinen qashıw ushın ayrıqsha háreket etkenin dálilleytuǵın maǵlıwmatlardı keltiredi&lt;ref&gt;{{Citation |last=Daffara |first=Carlo |title=An analysis of WebM and its patent risk |date=May 25, 2010 |url=http://carlodaffara.conecta.it/?p=420 |access-date=May 25, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100528104306/http://carlodaffara.conecta.it/?p=420 |url-status=live |publisher=carlodaffara.conecta.it |archive-date=May 28, 2010}}&lt;/ref&gt;. Usı qáwip nátiyjesinde, 2011-jıl mart ayında Amerika Qurama Shtatlarınıń Ádillik departamenti (DOJ) básekini tunshıqtırıwǵa háreket etiwi múmkin bolǵan roli ushın MPEG LAǵa qarata tergew basladı&lt;ref&gt;{{Citation |last=Catan |first=Thomas |title=Web Video Rivalry Sparks U.S. Probe |date=March 4, 2011 |url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703752404576178833590548792?mod=WSJ_WSJ_US_News_5 |access-date=August 8, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170810170410/https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703752404576178833590548792?mod=WSJ_WSJ_US_News_5 |url-status=live |publisher=The Wall Street Journal |archive-date=August 10, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/tech-policy/news/2011/03/report-doj-looking-into-possible-anti-webm-moves-by-mpeg-la.ars|bet=Report: DoJ looking into possible anti-WebM moves by MPEG LA|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110308023113/http://arstechnica.com/tech-policy/news/2011/03/report-doj-looking-into-possible-anti-webm-moves-by-mpeg-la.ars|arxivsáne=March 8, 2011|avtor=Cheng|at=Jacqui|sáne=March 4, 2011 &lt;!-- Hover your mouse over the phrase in front of &quot;Last updated&quot; to see the date --&gt;|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast Digital]]|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt;. 2013-jıl mart ayında MPEG LA, VP8 kodegin ámelge asırıw ushın «áhmiyetli bolıwı múmkin» bolǵan patentlerdi licenziyalaw boyınsha Google menen kelisimge kelgenin járiyaladı hám Googleǵa usı patentlerdi VP8 yamasa VP9dıń hár qanday úshinshi tárep paydalanıwshısına sublicenziyalaw huqıqın berdi&lt;ref name=&quot;theh-agreement&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.h-online.com/open/news/item/Google-and-MPEG-LA-make-a-deal-over-VP8-codec-Update-1818785.html|bet=Google and MPEG LA make a deal over VP8 codec – Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131208040459/http://www.h-online.com/open/news/item/Google-and-MPEG-LA-make-a-deal-over-VP8-codec-Update-1818785.html|arxivsáne=December 8, 2013|baspaxana=The H|qaralǵan sáne=March 10, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mpegla.com/Lists/MPEG%20LA%20News%20List/Attachments/88/n-13-03-07.pdf|bet=Google and MPEG LA Announce Agreement Covering VP8 Video Format|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160305123623/http://www.mpegla.com/Lists/MPEG%20LA%20News%20List/Attachments/88/n-13-03-07.pdf|arxivsáne=March 5, 2016|sáne=March 7, 2013|qaralǵan sáne=March 8, 2013}}&lt;/ref&gt;.

2013-jıl mart ayında [[Nokia]], Googledıń VP8 kodegin WebMniń tiykarǵı bólegi etiw usınısı boyınsha Internet injenerlik wazıypalar toparına (Internet Engineering Task Force) qarsılıq bildirdi, onda VP8di ámelge asırıw ushın zárúr patentler bar ekenin aytıp&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Nokia and Google clash on web video tech|url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-21922814|date=March 25, 2013|accessdate=April 5, 2013|work=BBC News}}&lt;/ref&gt;. Nokia 64 patent hám 22 kútip turǵan ótinishti dizimge kirgizdi hám olardıń hesh birin VP8 ushın licenziyalawǵa tayar emesligin qosımsha etti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://datatracker.ietf.org/ipr/2035/|bet=Nokia Corporation's Statement about IPR related to RFC 6386|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130324032227/http://datatracker.ietf.org/ipr/2035/|arxivsáne=March 24, 2013|sáne=March 21, 2013|qaralǵan sáne=April 5, 2013}}&lt;/ref&gt;. 2013-jıl 5-avgustta Germaniyanıń Mangeym qalasındaǵı sud, VP8 Nokiaǵa tiyisli bolǵan hám shaǵım etilgen patentti buzbaydı dep sheshim shıǵardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.webmproject.org/2013/08/good-news-from-germany.html|bet=The WebM Open Media Project Blog: Good News from Germany|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130823071748/http://blog.webmproject.org/2013/08/good-news-from-germany.html|arxivsáne=August 23, 2013|jumıs=webmproject.org|qaralǵan sáne=August 28, 2013}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>95dtgxrbblv2c1ixs3uax5sjb3no0m5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121012</id>
      <parentid>121011</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:27:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121012</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32263" sha1="89sqfk6dv7f8gq6qtri6otfy9fgogl7" xml:space="preserve">
'''WebM''' audiovizual mediafayl format&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmproject.org/about/|bet=The WebM Project – About WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160815201726/http://www.webmproject.org/about/|arxivsáne=August 15, 2016|jumıs=webmproject.org|qaralǵan sáne=August 13, 2016}}&lt;/ref&gt;. Ol tiykarınan HTML video hám HTML audio elementlerinde paydalanıw ushın royaltisiz alternativa usınıwǵa arnalǵan. Onıń súwretlerge arnalǵan [[WebP]] atlı sıńar joybarı bar. Formattı islep shıǵıwǵa [[Google]] qáwenderlik etedi, al tiyisli [[programmalıq támiynat]] BSD licenziyası tiykarında tarqatıladı.

WebM konteyneri Matroska profiline tiykarlanǵan&lt;ref name=&quot;wemb-off-faq&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmproject.org/about/faq/|bet=WebM FAQ|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210922124446/https://www.webmproject.org/about/faq/|arxivsáne=September 22, 2021|sáne=May 19, 2010|qaralǵan sáne=August 13, 2016|citata=WebM is an open media file format designed for the web. WebM files consist of video streams compressed with the VP8 video codec and audio streams compressed with the Vorbis audio codec. The WebM file structure is based on the Matroska media container.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Doig |first=Jeremy |title=Introducing WebM, an open web media project |date=May 19, 2010 |url=http://webmproject.blogspot.com/2010/05/introducing-webm-open-web-media-project.html |access-date=May 19, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120419083258/http://blog.webmproject.org/2010/05/introducing-webm-open-web-media-project.html |url-status=live |publisher=WebM Project |archive-date=April 19, 2012 |last2=Jazayeri |first2=Mike}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Montgomery |first=Chris |title=Xiph.Org announces support for the WebM open media project |date=May 19, 2010 |url=https://www.xiph.org/press/2010/webm/ |access-date=May 20, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100523172846/http://www.xiph.org/press/2010/webm/ |url-status=live |publisher=[[Xiph.Org Foundation|Xiph]] |archive-date=May 23, 2010 |author-link=Chris Montgomery}}&lt;/ref&gt;. WebM dáslepki waqıtta VP8 video hám Vorbis audio aǵımların qollap-quwatladı. 2013-jılı ol VP9 video hám Opus audiosın ornalastırıw ushın jańartıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.webmproject.org/2013/07/vp9-lands-in-chrome-dev-channel.html|bet=The WebM Open Media Project Blog: VP9 Lands in Chrome Dev Channel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130706014103/http://blog.webmproject.org/2013/07/vp9-lands-in-chrome-dev-channel.html|arxivsáne=July 6, 2013|jumıs=webmproject.org|qaralǵan sáne=November 16, 2013}}&lt;/ref&gt;. Ol sonday-aq AV1 kodegin de qollap-quwatlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/Media/Formats/Containers|bet=Media container formats (file types) - Web media technologies {{!}} MDN|til=en-US|jumıs=developer.mozilla.org|qaralǵan sáne=2023-01-15}}&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:Schlossbergbahn.webm|class=notpageimage|nobaý|WebM videosına mısal]]

== Satıwshını qollap-quwatlaw ==

=== Programmalıq támiynat ===
Mozilla Firefox,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.mozilla.com/blog/2010/05/19/open-web-open-video-and-webm/|bet=Open Web, Open Video and WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110511202812/http://blog.mozilla.com/blog/2010/05/19/open-web-open-video-and-webm/|arxivsáne=May 11, 2011|avtor=Shaver|avtorsilteme=Mike Shaver|at=Mike|sáne=May 19, 2010|jumıs=The Mozilla Blog|baspaxana=[[Mozilla Foundation]]|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://hacks.mozilla.org/2010/05/firefox-youtube-and-webm/|bet=Firefox, YouTube and WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110302144357/http://hacks.mozilla.org/2010/05/firefox-youtube-and-webm/|arxivsáne=March 2, 2011|avtor=Blizzard|avtorsilteme=Christopher Blizzard|at=Christopher|sáne=May 19, 2010|jumıs=Mozilla Hacks|baspaxana=Mozilla Foundation|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt; Opera,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://labs.opera.com/news/2010/05/19/|bet=Welcome, WebM &amp;lt;video&amp;gt;!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110321150357/http://labs.opera.com/news/2010/05/19/|arxivsáne=March 21, 2011|avtor=Lie|avtorsilteme=Håkon Wium Lie|at=Håkon Wium|sáne=May 19, 2010|jumıs=Opera Labs|baspaxana=Opera Software ASA|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dev.opera.com/articles/view/opera-supports-webm-video/|bet=Opera supports the WebM video format|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110405132752/http://dev.opera.com/articles/view/opera-supports-webm-video/|arxivsáne=April 5, 2011|avtor=Mills|at=Chris|sáne=May 19, 2010|jumıs=Dev.Opera|baspaxana=Opera Software ASA|qaralǵan sáne=March 8, 2011|citata=On the day of the announcement, Opera released an experimental WebM-enabled build. This feature is now part of the core functionality of Opera 10.60 and all of our future desktop browser releases.}}&lt;/ref&gt; hám Google Chrome&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2010/05/webm-and-vp8-land-in-chromium.html|bet=WebM and VP8 land in Chromium|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110511040643/http://blog.chromium.org/2010/05/webm-and-vp8-land-in-chromium.html|arxivsáne=May 11, 2011|avtor=Bankoski|at=Jim|sáne=May 19, 2010|jumıs=The Chromium Blog|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt; tárepinen WebMdi tábiyiy túrde qollap-quwatlawı 2010-jılǵı Google I/O konferenciyasında járiyalandı. Internet Explorer 9 ushın úshinshi tárep WebM programmalıq támiynatı talap etiledi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/03/16/html5-video-update-webm-for-ie9.aspx|bet=HTML5 Video Update—WebM for IE9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110318072356/http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/03/16/html5-video-update-webm-for-ie9.aspx|arxivsáne=March 18, 2011|avtor=Hachamovitch|at=Dean|sáne=March 16, 2011|jumıs=IEBlog|baspaxana=Microsoft Corporation|qaralǵan sáne=March 16, 2011|citata=IE9 supports HTML5 video using WebM for Windows customers who install third-party WebM support. As an industry, we still face many legitimate, unanswered questions about liability, risks, and support for WebM...}}&lt;/ref&gt;. 2021-jılı [[Apple Inc.|Apple]] macOS ushın Safari 14.1 di shıǵardı, bul brauzerge tábiyiy WebM qollap-quwatlawın qostı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://webkit.org/blog/11648/new-webkit-features-in-safari-14-1/|bet=New WebKit Features in Safari 14.1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210506200849/https://webkit.org/blog/11648/new-webkit-features-in-safari-14-1/|arxivsáne=May 6, 2021|avtor=avis|sáne=2021-04-29|jumıs=WebKit|qaralǵan sáne=2021-05-06}}&lt;/ref&gt;. 2019-jılǵı maǵlıwmatlarına sáykes, QuickTime WebMdi qollap-quwatlamaydı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/quicktime/player/specs.html|bet=Apple&amp;nbsp;– QuickTime&amp;nbsp;– QuickTime Player&amp;nbsp;– Tech Specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080724002332/http://www.apple.com/quicktime/player/specs.html|arxivsáne=July 24, 2008|qaralǵan sáne=April 15, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://support.apple.com/kb/HT3775|bet=Media formats supported by QuickTime Player in Mac OS X v10.6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110907073400/http://support.apple.com/kb/HT3775|arxivsáne=September 7, 2011|sáne=January 28, 2011|jumıs=Apple Support|baspaxana=Apple Inc|qaralǵan sáne=April 1, 2011}}&lt;/ref&gt; biraq sáykes úshinshi tárep plagini arqalı isleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://support.apple.com/kb/HT3526|bet=Adding additional media format support to QuickTime|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110211005821/http://support.apple.com/kb/HT3526|arxivsáne=February 11, 2011|sáne=January 24, 2011|jumıs=Apple Support|baspaxana=Apple Inc|qaralǵan sáne=April 1, 2011}}&lt;/ref&gt;. 2011-jılı Google WebM Project Team standart HTML5 &lt;code&gt;&lt;video&gt;&lt;/code&gt; tegi arqalı WebM faylların oynatıwǵa múmkinshilik beriwshi Internet Explorer hám Safari ushın plaginlerdi shıǵardı&lt;ref name=&quot;googleplugin&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2011/01/more-about-chrome-html-video-codec.html|bet=More about the Chrome HTML Video Codec Change|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110215135309/http://blog.chromium.org/2011/01/more-about-chrome-html-video-codec.html|arxivsáne=February 15, 2011|avtor=Jazayeri|at=Mike|sáne=January 14, 2011|jumıs=The Chromium Blog|baspaxana=Google Inc|qaralǵan sáne=March 8, 2011|citata=the WebM Project team will soon release plugins that enable WebM support in Safari and IE9 via the HTML standard &lt;video&gt; tag}}&lt;/ref&gt;. 2012-jıl 9-iyun jaǵdayına, Internet Explorer 9 hám onnan keyingi versiyaları Windows Vista hám onnan keyingi nusqalar ushın plagindi qollap-quwatladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmproject.org/ie/|bet=WebM Media Foundation Components for Microsoft Internet Explorer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180523122836/https://www.webmproject.org/ie/|arxivsáne=May 23, 2018|jumıs=WebMProject.org|baspaxana=The WebM Project|qaralǵan sáne=February 15, 2018}}&lt;/ref&gt;.

VLC media oynatqıshı,&lt;ref&gt;{{Citation |title=VideoLan – VLC 1.1.0 Release |url=https://www.videolan.org/vlc/releases/1.1.0.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200622213845/https://www.videolan.org/vlc/releases/1.1.0.html |url-status=live |publisher=VideoLAN |archive-date=June 22, 2020}}&lt;/ref&gt; MPlayer, K-Multimedia Player hám JRiver Media Center WebM faylların oynatıw ushın tábiyiy qollap-quwatlawǵa iye&lt;ref&gt;{{Citation |title=Add webm/VP8 support to native matroska demuxer. |date=June 5, 2010 |url=https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/mplayer-cvslog/2010-June/039348.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003202354/https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/mplayer-cvslog/2010-June/039348.html |url-status=live |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;. FFmpeg, WebM joybarınıń VP8/VP9 kodek kitapxanası bolǵan libvpx qollap-quwatlawı menen qurılǵanda, VP8 videoların kodlaw hám dekodlay aladı, sonday-aq WebMge sáykes fayllardı multipleksley aladı/demultipleksley aladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=ffmpeg 0.6 release |date=June 15, 2010 |url=https://www.ffmpeg.org/releases/ffmpeg-0.6.release |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200327121240/http://ffmpeg.org/releases/ffmpeg-0.6.release |url-status=live |publisher=ffmpeg.org |archive-date=March 27, 2020}}&lt;/ref&gt;. 2010-jıl 23-iyulde FFmpeg toparınan Fiona Gleyzer, Ronald Bulte hám Devid Konrad ffvp8 dekoderin járiyaladı. Olardıń sınaqları ffvp8 diń Googledıń menshikli libvpx dekoderinen tezirek ekenin anıqladı&lt;ref name=&quot;ffvp8&quot;&gt;{{Citation |title=Diary Of An x264 Developer: Announcing the world's fastest VP8 decoder |url=http://x264dev.multimedia.cx/?p=499 |df=dmy-all |archive-url=https://web.archive.org/web/20100930181634/http://x264dev.multimedia.cx/?p=499 |url-status=dead |archive-date=September 30, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=PATCH VP8♫ decoder |date=June 15, 2010 |url=https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/ffmpeg-devel/2010-June/090751.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003175116/https://lists.mplayerhq.hu/pipermail/ffmpeg-devel/2010-June/090751.html |url-status=live |publisher=FFmpeg-devel |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;. Ataqlı Matroska jaratıw quralları bolǵan MKVToolNix, WebMge sáykes fayllardı multiplekslew/demultiplekslew ushın qollap-quwatlawdı ámelge asırdı&lt;ref name=&quot;matroska-tools&quot;&gt;{{Citation |title=webm support in Matroska tools |date=May 20, 2010 |url=https://www.matroska.org/news/webm-tools.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181129133035/https://www.matroska.org/news/webm-tools.html |url-status=live |publisher=Matroska.org |archive-date=November 29, 2018}}&lt;/ref&gt;. Haali Media Splitter da WebMdi multiplekslew/demultiplekslew ushın qollap-quwatlawdı járiyaladı. 1.4.9 nusqasınan baslap, LiVES video redaktorı ffmpeg kitapxanaların qollanıp, anıq waqıt rejiminde dekodlaw hám WebM formatına kodlaw ushın qollap-quwatlawǵa iye.

MPC-HC, SVN 2071 dúzilisinen baslap, FFmpeg kodına tiykarlanǵan ishki VP8 dekoderi menen WebM oynatıwdı qollap-quwatlaydı&lt;ref name=&quot;MPC-HC&quot;&gt;{{Citation |title=Add : Internal VP8 Decoder |date=June 23, 2010 |url=http://mpc-hc.svn.sourceforge.net/viewvc/mpc-hc/?view=log |access-date=June 23, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141117215616/http://mpc-hc.svn.sourceforge.net/viewvc/mpc-hc/?view=log |url-status=live |archive-date=November 17, 2014}}&lt;/ref&gt;. WebM ushın tolıq dekodlaw qollap-quwatlawı MPC-HCda 1.4.2499.0 nusqasınan baslap ámelge asırılǵan&lt;ref&gt;{{Citation |title=Changelog/1.4.2499.0 |date=September 7, 2010 |url=http://sourceforge.net/apps/trac/mpc-hc/wiki/Changelog/1.4.2499.0 |work=Media Player Classic Home Cinema |access-date=August 28, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121214093141/http://sourceforge.net/apps/trac/mpc-hc/wiki/Changelog/1.4.2499.0 |url-status=live |archive-date=December 14, 2012}}&lt;/ref&gt;.

[[Android|Android 2.3]] Gingerbread nusqasınan baslap WebMdi qollap-quwatlaydı,&lt;ref&gt;{{Citation |title=Android 2.3 Platform Highlights |date=December 6, 2010 |url=http://developer.android.com/sdk/android-2.3-highlights.html |access-date=December 11, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101210235053/http://developer.android.com/sdk/android-2.3-highlights.html |url-status=dead |publisher=Android Developer |archive-date=December 10, 2010}}&lt;/ref&gt; ol birinshi ret Nexus S smartfonı arqalı usınılǵan hám Android 4.0 Ice Cream Sandwichten baslap aǵım menen jiberiwge boladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developer.android.com/guide/appendix/media-formats.html|bet=Supported Media Formats – Android Developers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220161956/https://developer.android.com/guide/appendix/media-formats.html|arxivsáne=December 20, 2016|jumıs=developer.android.com|qaralǵan sáne=January 24, 2013}}&lt;/ref&gt;.

Microsoft Edge brauzeri 2016-jıl aprel ayınan baslap WebMdi qollap-quwatlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blogs.windows.com/msedgedev/2016/04/18/webm-vp9-and-opus-support-in-microsoft-edge/|bet=WebM, VP9 and Opus Support in Microsoft Edge|sáne=2016-04-18|jumıs=blogs.windows.com|qaralǵan sáne=2023-02-25}}&lt;/ref&gt;.

2019-jıl 30-iyulde Blender 2.80 WebM qollap-quwatlawı menen shıǵarıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://wiki.blender.org/wiki/Reference/Release_Notes/2.80/Import_Export|bet=Reference/Release Notes/2.80/Import Export - Blender Developer Wiki|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190711092829/https://wiki.blender.org/wiki/Reference/Release_Notes/2.80/Import_Export|arxivsáne=July 11, 2019|jumıs=wiki.blender.org|qaralǵan sáne=2019-08-04}}&lt;/ref&gt;.

[[iOS]] dáslepki waqıtta WebMdi oynatpadı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/10/05/20/steve_jobs_says_no_to_googles_vp8_webm_codec|bet=Steve Jobs says no to Google's VP8 WebM codec|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304060232/http://appleinsider.com/articles/10/05/20/steve_jobs_says_no_to_googles_vp8_webm_codec|arxivsáne=March 4, 2016|sáne=May 21, 2010|til=en-US|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=January 2, 2016}}&lt;/ref&gt; biraq iOS 15 diń bir bólegi sıpatında Safari 15 te WebMdi qollap-quwatlaw qosıldı.

Sony PlayStation 5, WebM formatında 1080p hám 2160p kórinislerin jazıp alıwdı qollap-quwatlaydı.

[[ChromeOS|ChromeOStaǵı]] ekran jazbaları WebM faylı sıpatında saqlanadı.

=== Apparatlıq támiynat ===
WebM joybarı yarım ótkizgish kompaniyalarǵa 1080p formatın biypul kodlaw hám dekodlaw ushın VP8 apparatlıq tezletkishlerin (RTL IP) licenziyalaydı. [[AMD]], ARM hám Broadcom WebM formatınıń apparatlıq tezletiliwin qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı. [[Intel]] da, eger format ataqlı bolatuǵın bolsa, óziniń Atom tiykarındaǵı televizor chiplerinde WebM ushın apparatlıq támiynatqa tiykarlanǵan tezletiwdi kórip shıqpaqta. Qualcomm hám Texas Instruments qollap-quwatlawdı járiyaladı&lt;ref&gt;{{Citation |last=Talluri |first=Raj |title=Google's Impact on Web Video |date=May 19, 2010 |url=https://www.qualcomm.com/news/onq/2010/05/19/googles-impact-web-video |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200508054953/https://www.qualcomm.com/news/onq/2010/05/19/googles-impact-web-video |url-status=live |publisher=Qualcomm |archive-date=May 8, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Meehan |first=Joseph |title=Our OMAP processors embrace WebM and VP8 with open ARMs |date=May 19, 2010 |url=https://e2e.ti.com/blogs_/archives/b/mobile_momentum/archive/2010/05/19/our-omap-processors-embrace-webm-and-vp8-with-open-arms |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003194021/https://e2e.ti.com/blogs_/archives/b/mobile_momentum/archive/2010/05/19/our-omap-processors-embrace-webm-and-vp8-with-open-arms |url-status=live |publisher=Texas Instruments |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;. TI OMAP processorına qollap-quwatlawdıń keliwi menen&lt;ref&gt;{{Citation |title=Demo of WebM Running on TI OMAP 4 Processor |date=October 5, 2010 |url=http://blog.webmproject.org/2010/10/demo-of-webm-running-on-ti-omap-4.html |access-date=October 15, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101024210234/http://blog.webmproject.org/2010/10/demo-of-webm-running-on-ti-omap-4.html |url-status=live |publisher=WebM Project |archive-date=October 24, 2010}}&lt;/ref&gt;. Chips&amp;Media sekundına 60 kadr menen full HD (1080p) VP8 aǵımların dekodlay alatuǵın tolıq apparatlıq VP8 dekoderin járiyaladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Chips&amp;Media delivers latest dual HD video IP core with VP8 hardware decoding capability |date=November 18, 2010 |url=https://www.design-reuse.com/news/24961/dual-hd-video-ip-core-vp8.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200927070119/https://www.design-reuse.com/news/24961/dual-hd-video-ip-core-vp8.html |url-status=live |publisher=Design &amp; Reuse |archive-date=September 27, 2020}}&lt;/ref&gt;.

Nvidia VP8di qollap-quwatlaydı hám Tegra 4 hám Tegra 4i SoClarında apparatlıq dekodlawdı da, kodlawdı da támiyinleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nvidia.com/docs/IO/116757/Tegra_4_GPU_Whitepaper_FINALv2.pdf|bet=Tegra 4 GPU Whitepaper|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150430060602/http://www.nvidia.com/docs/IO/116757/Tegra_4_GPU_Whitepaper_FINALv2.pdf|arxivsáne=April 30, 2015|baspaxana=[[Nvidia]]|qaralǵan sáne=March 10, 2015}}&lt;/ref&gt;. Nvidia, HTML5 hám óziniń Nvidia 3D Vision texnologiyası arqalı WebM ushın 3D videonı qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Introducing 3D WebM Support with NVIDIA 3D Vision |date=May 26, 2011 |url=http://blog.webmproject.org/2011/05/introducing-3d-webm-support-with-nvidia.html |access-date=May 26, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110529092223/http://blog.webmproject.org/2011/05/introducing-3d-webm-support-with-nvidia.html |url-status=live |publisher=The WebM Open Media Project Blog |archive-date=May 29, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=YOUTUBE NOW IN 3D VISION |date=May 26, 2011 |url=https://blogs.nvidia.com/blog/2011/05/26/youtube-now-in-3d-vision/ |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210401044125/https://blogs.nvidia.com/ |url-status=dead |publisher=NVIDIA Blog |archive-date=April 1, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=Open 3D video comes to the web thanks to NVIDIA, YouTube and Mozilla |date=May 26, 2011 |url=https://www.digit.in/news/internet/open-3d-video-comes-to-the-web-thanks-to-nvidia-youtube-and-mozilla-6851.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200425183113/https://www.digit.in/news/internet/open-3d-video-comes-to-the-web-thanks-to-nvidia-youtube-and-mozilla-6851.html |url-status=live |publisher=ThinkDigit News |archive-date=April 25, 2020}}&lt;/ref&gt;.

2011-jıl 7-yanvarda Rockchip 1080p VP8 dekodlawın tolıq apparatlıq ámelge asıratuǵın dúnyadaǵı birinshi chipti shıǵardı. RK29xx chipindegi videonı tezletiw WebM joybarınıń G-Series 1 apparatlıq dekoder IPsı tárepinen basqarıladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Rockchip and WebM Release RK29xx – World's First SOC to Support WebM HD Video Playback in Hardware |date=January 7, 2011 |url=https://www.prnewswire.com/news-releases/rockchip-and-webm-release-rk29xx----worlds-first-soc-to-support-webm-hd-video-playback-in-hardware-113069829.html |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201003181534/https://www.prnewswire.com/news-releases/rockchip-and-webm-release-rk29xx----worlds-first-soc-to-support-webm-hd-video-playback-in-hardware-113069829.html |url-status=live |publisher=PRNewsWire |archive-date=October 3, 2020}}&lt;/ref&gt;.

2011-jıl iyun ayında ZiiLABS ZMS-20 processorında isleytuǵın 1080p VP8 dekoderin ámelge asırıwın kórsetti. Chiptiń programmalastırılatuǵın media-processing toparı VP8 tezletiwin támiyinlew ushın qollanıladı&lt;ref&gt;{{Citation |title=ZiiLABS VP8 Support Delivers Smooth Playback of 1080p WebM Video on ZMS Processors |date=June 11, 2011 |url=http://www.ziilabs.com/technology/vp8webm.aspx |access-date=June 16, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110619202559/http://www.ziilabs.com/technology/vp8webm.aspx |url-status=live |publisher=ZiiLABS |archive-date=June 19, 2011}}&lt;/ref&gt;.

ST-Ericsson hám Huaweidiń de óz kompyuter chiplerinde apparatlıq ámelge asırıwları boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.webmproject.org/2012/03/webm-gaining-momentum-in-hardware.html|bet=WebM Gaining Momentum in Hardware|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130103125930/http://blog.webmproject.org/2012/03/webm-gaining-momentum-in-hardware.html|arxivsáne=January 3, 2013|avtor=Aki Kuusela|sáne=March 29, 2012|baspaxana=WebM Hardware Team|qaralǵan sáne=December 12, 2012}}&lt;/ref&gt;.

=== Aǵım (striming) múmkinshilikleri ===
2017-jıldan baslap Icecast — dástúrli túrde audio aǵımı ushın qollanılatuǵın aǵımlı media server — WebM formatın (Vorbis/Opus audio kodekleri menen VP8/VP9 video kodekleri) qollanıp, tikkeley efirde video aǵımın qollap-quwatladı. Bul joqarı sapalı, royaltisiz, ashıq standartlı video aǵımların tarqatıwǵa imkaniyat beredi, olar menshikli plaginlerdi yamasa oynatqıshlardı talap etpesten, brauzerlerde tikkeley oynatılıwı múmkin.

Arxivlengen aǵımlar hám server dizimleri Icecast arqalı tikkeley efirde aǵım ushın WebMniń ómirsheńligin kórsetedi, sonıń ishinde 1080p VP9 aǵımlarınıń mısalları da bar. 

*

== Licenziyalaw ==
Dáslepki WebM licenziyası, eger patentti buzıw boyınsha sud isi qozǵalsa, patentlik grantlardı da, avtorlıq huqıqtı qayta tarqatıw shártlerin de biykar etetuǵın edi, bul GPLge úylesimlilikke baylanıslı táshwishlerdi payda etti. Sol táshwishlerge juwap retinde, WebM joybarı patentlik granttı avtorlıq huqıq grantınan ajırattı, derek kodın standart BSD licenziyası boyınsha, al patentlerdi óz aldına grant boyınsha usındı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=DiBona |first=Chris |title=Changes to the WebM Open Source License |date=June 4, 2010 |url=http://webmproject.blogspot.com/2010/06/changes-to-webm-open-source-license.html |access-date=June 4, 2010 |archive-url=https://archive.today/20120720203109/http://webmproject.blogspot.com/2010/06/changes-to-webm-open-source-license.html |url-status=live |publisher=WebM |archive-date=July 20, 2012}}&lt;/ref&gt; «Erkin programmalıq támiynat anıqlamasın» alıp barıwshı Erkin programmalıq támiynat fondı (Free Software Foundation) WebM hám VP8 ushın óz maqullawın berdi&lt;ref name=&quot;fsf&quot;&gt;{{Citation |last=Lee |first=Matt |title=Free Software Foundation statement on WebM and VP8 |date=May 19, 2010 |url=https://www.fsf.org/news/free-software-foundation-statement-on-webm-and-vp8 |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200807183741/https://www.fsf.org/news/free-software-foundation-statement-on-webm-and-vp8 |url-status=live |publisher=Free Software Foundation |archive-date=August 7, 2020}}&lt;/ref&gt; ] hám programmalıq támiynat licenziyasın GNU General Public License (GNU ulıwma jámiyetlik licenziyası) menen úylesimli dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fsf.org/blogs/licensing/googles-updated-webm-license|bet=Google's updated WebM license|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100607031023/http://www.fsf.org/blogs/licensing/googles-updated-webm-license|arxivsáne=June 7, 2010|avtor=Smith|at=Brett|baspaxana=Free Software Foundation|qaralǵan sáne=June 14, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;gnu&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.gnu.org/licenses/license-list.html#GPLCompatibleLicenses|bet=Various Licenses and Comments about Them – GNU Project – Free Software Foundation (FSF)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100724023833/https://www.gnu.org/licenses/license-list.html#GPLCompatibleLicenses|arxivsáne=July 24, 2010|baspaxana=Free Software Foundation|qaralǵan sáne=June 13, 2010}}&lt;/ref&gt;. 2011-jıl 19-yanvarda Erkin programmalıq támiynat fondı WebM joybarın rásmiy túrde qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fsf.org/news/supporting-webm|bet=No double standards: supporting Google's push for WebM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110121201447/http://www.fsf.org/news/supporting-webm|arxivsáne=January 21, 2011|avtor=Smith|at=Brett|baspaxana=Free Software Foundation|qaralǵan sáne=January 19, 2011}}&lt;/ref&gt;. 2011-jıl fevral ayında [[Microsoft|Microsofttıń]] Internet Explorer boyınsha vice-prezidenti Googledı patentlik shaǵımlardan qorǵaw ushın kepillik beriwge shaqırdı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/02/02/html5-and-web-video-questions-for-the-industry-from-the-community.aspx|bet=HTML5 and Web Video: Questions for the Industry from the Community|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110220153727/http://blogs.msdn.com/b/ie/archive/2011/02/02/html5-and-web-video-questions-for-the-industry-from-the-community.aspx|arxivsáne=February 20, 2011|sáne=February 2, 2011|qaralǵan sáne=February 22, 2011}}&lt;/ref&gt;.

Google óziniń VP8ge baylanıslı barlıq patentlerin royaltisiz format sıpatında qaytarıp alınbaytuǵın etip shıqarǵan bolsa da,&lt;ref&gt;{{Citation |last=Metz |first=Cade |title=Google backs open codec against patent trolls |date=May 20, 2010 |url=https://www.theregister.co.uk/2010/05/20/google_confident_on_vp8_and_patents/ |access-date=August 10, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170629223711/http://www.theregister.co.uk/2010/05/20/google_confident_on_vp8_and_patents/ |url-status=live |publisher=The Register |archive-date=June 29, 2017}}&lt;/ref&gt; H.264 patent aqshasınıń licenziarları MPEG LA, VP8 ushın patent aqshasın jaratıwǵa qızıǵıwshılıq bildirdi&lt;ref&gt;{{Citation |last=Metz |first=Cade |title=Google open video codec may face patent clash |date=May 21, 2010 |url=https://www.theregister.co.uk/2010/05/21/mpegla_mulls_patent_license_for_webm/ |access-date=August 10, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170810205907/https://www.theregister.co.uk/2010/05/21/mpegla_mulls_patent_license_for_webm/ |url-status=live |publisher=The Register |archive-date=August 10, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Fulton |first=Scott M. |title=Patent pool may be in the works for 'free' VP8 codec |date=May 21, 2010 |url=https://betanews.com/2010/05/21/patent-pool-may-be-in-the-works-for-free-vp8-codec/ |access-date=April 15, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200930031748/https://betanews.com/2010/05/21/patent-pool-may-be-in-the-works-for-free-vp8-codec/ |url-status=live |publisher=Betanews |archive-date=September 30, 2020}}&lt;/ref&gt;. Kerisinshe, basqa izertlewshiler On2niń hár qanday MPEG LA patentlerinen qashıw ushın ayrıqsha háreket etkenin dálilleytuǵın maǵlıwmatlardı keltiredi&lt;ref&gt;{{Citation |last=Daffara |first=Carlo |title=An analysis of WebM and its patent risk |date=May 25, 2010 |url=http://carlodaffara.conecta.it/?p=420 |access-date=May 25, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100528104306/http://carlodaffara.conecta.it/?p=420 |url-status=live |publisher=carlodaffara.conecta.it |archive-date=May 28, 2010}}&lt;/ref&gt;. Usı qáwip nátiyjesinde, 2011-jıl mart ayında Amerika Qurama Shtatlarınıń Ádillik departamenti (DOJ) básekini tunshıqtırıwǵa háreket etiwi múmkin bolǵan roli ushın MPEG LAǵa qarata tergew basladı&lt;ref&gt;{{Citation |last=Catan |first=Thomas |title=Web Video Rivalry Sparks U.S. Probe |date=March 4, 2011 |url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703752404576178833590548792?mod=WSJ_WSJ_US_News_5 |access-date=August 8, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170810170410/https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703752404576178833590548792?mod=WSJ_WSJ_US_News_5 |url-status=live |publisher=The Wall Street Journal |archive-date=August 10, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/tech-policy/news/2011/03/report-doj-looking-into-possible-anti-webm-moves-by-mpeg-la.ars|bet=Report: DoJ looking into possible anti-WebM moves by MPEG LA|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110308023113/http://arstechnica.com/tech-policy/news/2011/03/report-doj-looking-into-possible-anti-webm-moves-by-mpeg-la.ars|arxivsáne=March 8, 2011|avtor=Cheng|at=Jacqui|sáne=March 4, 2011 &lt;!-- Hover your mouse over the phrase in front of &quot;Last updated&quot; to see the date --&gt;|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast Digital]]|qaralǵan sáne=March 8, 2011}}&lt;/ref&gt;. 2013-jıl mart ayında MPEG LA, VP8 kodegin ámelge asırıw ushın «áhmiyetli bolıwı múmkin» bolǵan patentlerdi licenziyalaw boyınsha Google menen kelisimge kelgenin járiyaladı hám Googleǵa usı patentlerdi VP8 yamasa VP9dıń hár qanday úshinshi tárep paydalanıwshısına sublicenziyalaw huqıqın berdi&lt;ref name=&quot;theh-agreement&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.h-online.com/open/news/item/Google-and-MPEG-LA-make-a-deal-over-VP8-codec-Update-1818785.html|bet=Google and MPEG LA make a deal over VP8 codec – Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131208040459/http://www.h-online.com/open/news/item/Google-and-MPEG-LA-make-a-deal-over-VP8-codec-Update-1818785.html|arxivsáne=December 8, 2013|baspaxana=The H|qaralǵan sáne=March 10, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mpegla.com/Lists/MPEG%20LA%20News%20List/Attachments/88/n-13-03-07.pdf|bet=Google and MPEG LA Announce Agreement Covering VP8 Video Format|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160305123623/http://www.mpegla.com/Lists/MPEG%20LA%20News%20List/Attachments/88/n-13-03-07.pdf|arxivsáne=March 5, 2016|sáne=March 7, 2013|qaralǵan sáne=March 8, 2013}}&lt;/ref&gt;.

2013-jıl mart ayında [[Nokia]], Googledıń VP8 kodegin WebMniń tiykarǵı bólegi etiw usınısı boyınsha Internet injenerlik wazıypalar toparına (Internet Engineering Task Force) qarsılıq bildirdi, onda VP8di ámelge asırıw ushın zárúr patentler bar ekenin aytıp&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Nokia and Google clash on web video tech|url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-21922814|date=March 25, 2013|accessdate=April 5, 2013|work=BBC News}}&lt;/ref&gt;. Nokia 64 patent hám 22 kútip turǵan ótinishti dizimge kirgizdi hám olardıń hesh birin VP8 ushın licenziyalawǵa tayar emesligin qosımsha etti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://datatracker.ietf.org/ipr/2035/|bet=Nokia Corporation's Statement about IPR related to RFC 6386|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130324032227/http://datatracker.ietf.org/ipr/2035/|arxivsáne=March 24, 2013|sáne=March 21, 2013|qaralǵan sáne=April 5, 2013}}&lt;/ref&gt;. 2013-jıl 5-avgustta Germaniyanıń Mangeym qalasındaǵı sud, VP8 Nokiaǵa tiyisli bolǵan hám shaǵım etilgen patentti buzbaydı dep sheshim shıǵardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.webmproject.org/2013/08/good-news-from-germany.html|bet=The WebM Open Media Project Blog: Good News from Germany|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130823071748/http://blog.webmproject.org/2013/08/good-news-from-germany.html|arxivsáne=August 23, 2013|jumıs=webmproject.org|qaralǵan sáne=August 28, 2013}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>89sqfk6dv7f8gq6qtri6otfy9fgogl7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>WebP</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25194</id>
    <revision>
      <id>121013</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:27:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1294430031|WebP]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121013</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5210" sha1="2amzxt6f668p2rvjjyi1byvohrvy2km" xml:space="preserve">
'''WebP''' — bul [[Google]] tárepinen JPEG, PNG hám GIF fayl formatların almastırıw ushın islep shıǵılǵan rastrlı grafikalıq fayl formatı. Ol shıǵındı da, joǵaltpay qısıwdı,&lt;ref&gt;{{Jurnal deregi |last=Calore |first=Michael |date=1 October 2010 |title=Meet WebP, Google's New Image Format |url=https://www.wired.com/2010/10/meet-webp-googles-new-image-format/ |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |access-date=29 December 2024}}&lt;/ref&gt; sonday-aq animaciyanı hám alfa-ashıqlıqtı qollap-quwatlaydı.

Google 2010-jıl sentyabr ayında WebP formatın járiyaladı; kompaniya 2018-jıl aprelde onı qollap-quwatlawshı [[Kitapxana (esaplaw texnikası)|kitapxanasınıń]] birinshi turaqlı nusqasın shıǵardı. WebP qısqartpası Web Picture (Veb súwret) sózlerinen alınǵan.

== Tariyxı ==
WebP birinshi ret Google tárepinen 2010-jıl 30-sentyabrde vebtegi shıǵındı qısılǵan haqıyqıy reńli grafika ushın jańa ashıq format sıpatında járiyalandı, ol salıstırmalı súwret sapası ushın JPEG fayllarınan kishirek fayllardı jaratadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://code.google.com/intl/no/speed/webp/docs/c_study.html|bet=Comparative Study of WebP, JPEG and JPEG 2000|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101004134848/http://code.google.com/intl/no/speed/webp/docs/c_study.html|arxivsáne=4 October 2010|jumıs=Google Code|qaralǵan sáne=1 October 2010}}&lt;/ref&gt;. Ol Googledıń On2 Technologies kompaniyasın satıp alıw arqalı iye bolǵan texnologiyasına tiykarlanǵan. VP8 video formatınıń tuwındısı retinde, ol WebM multimedialıq konteyner formatına sıńar joybar bolıp tabıladı. WebPge baylanıslı programmalıq támiynat BSD erkin programmalıq támiynat licenziyası tiykarında shıǵarıladı.

2011-jıl 3-oktyabrde,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://groups.google.com/a/webmproject.org/group/webp-discuss/browse_thread/thread/4ab76cbde89e6ade/23512e5a1ed1dab0|bet=WebP-Mux (RIFF based container) framework|avtor=Arora|at=Vikas|sáne=3 October 2011|jumıs=[[Google Groups]]|qaralǵan sáne=18 November 2011}}&lt;/ref&gt; Google animaciya, ICC profili, XMP hám Exif metamaǵlıwmatları hám plitkalaw (eń kóp degende 16384 × 16384 plitkadan júdá úlken súwretlerdi dúziw) ushın WebPdi qollap-quwatlawǵa múmkinshilik beriwshi «Keńeytilgen fayl formatın»&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/speed/webp/docs/riff_container|bet=WebP Container Specification|jumıs=Google Developers|qaralǵan sáne=4 April 2020}}&lt;/ref&gt; qostı. Plitkalawdı qollap-quwatlaw hesh qashan tolıq juwmaqlanbadı hám specifikaciyadan qaytadan alıp taslandı. Eskirek animaciyalıq GIF faylların animaciyalıq WebPge aylandırıwǵa boladı.

2011-jıl 18-noyabrde Google jańa shıǵınsız qısıw rejimin hám shıǵınsız da, shıǵınlı da rejimlerde ashıqlıqtı (alfa-kanaldı) qollap-quwatlawdı járiyaladı; bul qollap-quwatlaw libwebp 0.2.0 (2012-jıl 16-avgust) versiyasında standart túrde qosıldı&lt;ref name=&quot;lossless-announce&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developers.googleblog.com/2012/08/lossless-and-transparency-modes-in-webp.html|bet=Lossless and Transparency Modes in WebP|avtor=Alakuijala|at=Jyrki|sáne=30 August 2012|jumıs=Google Developers Blog|qaralǵan sáne=6 September 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/webm/libwebp/+/v0.2.0|bet=Version 0.2.0|avtor=Zern|at=James|sáne=16 August 2012|jumıs=[[Chromium (web browser)|Chromium]]|qaralǵan sáne=6 January 2017}}&lt;/ref&gt;. Googledıń 2011-jıl noyabrdegi ólshewlerine sáykes, vebten tabılǵan PNG fayllarınan baslaǵanda PNGden WebPge aylandırıw fayl ólsheminiń 45% ke kemeyiwine, al pngcrush hám PNGOUT járdeminde qayta qısılǵan PNGlar menen salıstırǵanda 28% ke azayıwına alıp keldi.

2016-jıl iyul ayında Apple, macOS Sierra hám iOS 10nıń dáslepki beta-nusqalarına WebP qollap-quwatlawın qostı,&lt;ref name=&quot;Apple CNET&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/news/apple-ios-macos-tests-googles-webp-graphics-to-speed-up-web/|bet=Apple tests Google graphics format to speed up websites|avtor=Stephen Shankland|sáne=2016-07-19|baspaxana=CNET|qaralǵan sáne=2016-07-20}}&lt;/ref&gt; biraq keyinirek bul qollap-quwatlaw 2016-jıl sentyabrde shıǵarılǵan iOS 10 hám macOS Sierranıń GM úlgi nusqalarında alıp taslandı. 2020-jıl sentyabrde WebPdi qollap-quwatlaw Safaridiń 14-versiyasına qosıldı&lt;ref name=&quot;safari-14&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developer.apple.com/documentation/safari-release-notes/safari-14-release-notes|bet=Apple Developer Documentation - Safari 14 Release Notes|jumıs=developer.apple.com|qaralǵan sáne=2021-02-18}}&lt;/ref&gt;.

Qollap-quwatlawshı libwebp kitapxanası 2018-jıl aprelde 1.0 versiyasına jetti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/webm/libwebp/+/refs/tags/v1.0.0|bet=libwebp 1.0.0 release|sáne=2018-04-21|qaralǵan sáne=2021-02-18}}&lt;/ref&gt;.

2024-jılǵı maǵlıwmatlarǵa sáykes, WebPdi qollap-quwatlaytuǵın veb-brauzerler bazar úlesiniń 97% iyelegen&lt;ref name=&quot;caniuse-webp&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://caniuse.com/webp|bet=Can I use... WebP image format|jumıs=caniuse.com|qaralǵan sáne=2021-11-19}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>2amzxt6f668p2rvjjyi1byvohrvy2km</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121014</id>
      <parentid>121013</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:27:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5245" sha1="4ccw5mu20aa26oapy6n8bl8847d9ezr" xml:space="preserve">
'''WebP''' — bul [[Google]] tárepinen JPEG, PNG hám GIF fayl formatların almastırıw ushın islep shıǵılǵan rastrlı grafikalıq fayl formatı. Ol shıǵındı da, joǵaltpay qısıwdı,&lt;ref&gt;{{Jurnal deregi |last=Calore |first=Michael |date=1 October 2010 |title=Meet WebP, Google's New Image Format |url=https://www.wired.com/2010/10/meet-webp-googles-new-image-format/ |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |access-date=29 December 2024}}&lt;/ref&gt; sonday-aq animaciyanı hám alfa-ashıqlıqtı qollap-quwatlaydı.

Google 2010-jıl sentyabr ayında WebP formatın járiyaladı; kompaniya 2018-jıl aprelde onı qollap-quwatlawshı [[Kitapxana (esaplaw texnikası)|kitapxanasınıń]] birinshi turaqlı nusqasın shıǵardı. WebP qısqartpası Web Picture (Veb súwret) sózlerinen alınǵan.

== Tariyxı ==
WebP birinshi ret Google tárepinen 2010-jıl 30-sentyabrde vebtegi shıǵındı qısılǵan haqıyqıy reńli grafika ushın jańa ashıq format sıpatında járiyalandı, ol salıstırmalı súwret sapası ushın JPEG fayllarınan kishirek fayllardı jaratadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://code.google.com/intl/no/speed/webp/docs/c_study.html|bet=Comparative Study of WebP, JPEG and JPEG 2000|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101004134848/http://code.google.com/intl/no/speed/webp/docs/c_study.html|arxivsáne=4 October 2010|jumıs=Google Code|qaralǵan sáne=1 October 2010}}&lt;/ref&gt;. Ol Googledıń On2 Technologies kompaniyasın satıp alıw arqalı iye bolǵan texnologiyasına tiykarlanǵan. VP8 video formatınıń tuwındısı retinde, ol WebM multimedialıq konteyner formatına sıńar joybar bolıp tabıladı. WebPge baylanıslı programmalıq támiynat BSD erkin programmalıq támiynat licenziyası tiykarında shıǵarıladı.

2011-jıl 3-oktyabrde,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://groups.google.com/a/webmproject.org/group/webp-discuss/browse_thread/thread/4ab76cbde89e6ade/23512e5a1ed1dab0|bet=WebP-Mux (RIFF based container) framework|avtor=Arora|at=Vikas|sáne=3 October 2011|jumıs=[[Google Groups]]|qaralǵan sáne=18 November 2011}}&lt;/ref&gt; Google animaciya, ICC profili, XMP hám Exif metamaǵlıwmatları hám plitkalaw (eń kóp degende 16384 × 16384 plitkadan júdá úlken súwretlerdi dúziw) ushın WebPdi qollap-quwatlawǵa múmkinshilik beriwshi «Keńeytilgen fayl formatın»&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/speed/webp/docs/riff_container|bet=WebP Container Specification|jumıs=Google Developers|qaralǵan sáne=4 April 2020}}&lt;/ref&gt; qostı. Plitkalawdı qollap-quwatlaw hesh qashan tolıq juwmaqlanbadı hám specifikaciyadan qaytadan alıp taslandı. Eskirek animaciyalıq GIF faylların animaciyalıq WebPge aylandırıwǵa boladı.

2011-jıl 18-noyabrde Google jańa shıǵınsız qısıw rejimin hám shıǵınsız da, shıǵınlı da rejimlerde ashıqlıqtı (alfa-kanaldı) qollap-quwatlawdı járiyaladı; bul qollap-quwatlaw libwebp 0.2.0 (2012-jıl 16-avgust) versiyasında standart túrde qosıldı&lt;ref name=&quot;lossless-announce&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developers.googleblog.com/2012/08/lossless-and-transparency-modes-in-webp.html|bet=Lossless and Transparency Modes in WebP|avtor=Alakuijala|at=Jyrki|sáne=30 August 2012|jumıs=Google Developers Blog|qaralǵan sáne=6 September 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/webm/libwebp/+/v0.2.0|bet=Version 0.2.0|avtor=Zern|at=James|sáne=16 August 2012|jumıs=[[Chromium (web browser)|Chromium]]|qaralǵan sáne=6 January 2017}}&lt;/ref&gt;. Googledıń 2011-jıl noyabrdegi ólshewlerine sáykes, vebten tabılǵan PNG fayllarınan baslaǵanda PNGden WebPge aylandırıw fayl ólsheminiń 45% ke kemeyiwine, al pngcrush hám PNGOUT járdeminde qayta qısılǵan PNGlar menen salıstırǵanda 28% ke azayıwına alıp keldi.

2016-jıl iyul ayında Apple, macOS Sierra hám iOS 10nıń dáslepki beta-nusqalarına WebP qollap-quwatlawın qostı,&lt;ref name=&quot;Apple CNET&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/news/apple-ios-macos-tests-googles-webp-graphics-to-speed-up-web/|bet=Apple tests Google graphics format to speed up websites|avtor=Stephen Shankland|sáne=2016-07-19|baspaxana=CNET|qaralǵan sáne=2016-07-20}}&lt;/ref&gt; biraq keyinirek bul qollap-quwatlaw 2016-jıl sentyabrde shıǵarılǵan iOS 10 hám macOS Sierranıń GM úlgi nusqalarında alıp taslandı. 2020-jıl sentyabrde WebPdi qollap-quwatlaw Safaridiń 14-versiyasına qosıldı&lt;ref name=&quot;safari-14&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developer.apple.com/documentation/safari-release-notes/safari-14-release-notes|bet=Apple Developer Documentation - Safari 14 Release Notes|jumıs=developer.apple.com|qaralǵan sáne=2021-02-18}}&lt;/ref&gt;.

Qollap-quwatlawshı libwebp kitapxanası 2018-jıl aprelde 1.0 versiyasına jetti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/webm/libwebp/+/refs/tags/v1.0.0|bet=libwebp 1.0.0 release|sáne=2018-04-21|qaralǵan sáne=2021-02-18}}&lt;/ref&gt;.

2024-jılǵı maǵlıwmatlarǵa sáykes, WebPdi qollap-quwatlaytuǵın veb-brauzerler bazar úlesiniń 97% iyelegen&lt;ref name=&quot;caniuse-webp&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://caniuse.com/webp|bet=Can I use... WebP image format|jumıs=caniuse.com|qaralǵan sáne=2021-11-19}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>4ccw5mu20aa26oapy6n8bl8847d9ezr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Google Ad Manager</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25195</id>
    <revision>
      <id>121015</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:28:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1291998926|Google Ad Manager]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121015</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9879" sha1="phfdxocogdtj3lazrod01yyul2156os" xml:space="preserve">'''Google Ad Manager''' - bul 2018-jıldıń 27-iyunında [[Google]] tárepinen úlken kólemdegi tikkeley satıwlarǵa iye iri baspalar ushın usınılǵan reklama basqarıw platforması&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.blog.google/technology/ads/new-advertising-brands/|title=Introducing simpler brands and solutions for advertisers and publishers|date=2018-06-27|access-date=2018-07-27}}&lt;/ref&gt;. Ol Googledıń [[Sıńar kompaniya|sıńar kompaniyası]] DoubleClicktiń eki burınǵı xızmetiniń - DoubleClick for Publishers (DFP; burın DART for Publishers dep atalǵan) hám DoubleClick Ad Exchange (AdX) funkciyaların biriktiredi&lt;ref name=&quot;TC&quot;&gt;{{Cite news|author=Schonfeld|title=DART Is Now DoubleClick For Publishers, Google Ad Manager Gets Rebranded DFP Small Business|url=https://techcrunch.com/2010/02/22/doubleclick-new-interface-branding-api-dfp-small-business/|access-date=21 November 2012|publisher=TechCrunch|date=22 February 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://searchengineland.com/google-is-retiring-the-adwords-doubleclick-brands-in-a-major-rebranding-aimed-at-simplification-301073|bet=Google is retiring the AdWords &amp; DoubleClick brands in a major rebranding aimed at simplification|avtor=Marvin|at=Ginny|sáne=27 June 2018|jumıs=[[Search Engine Land]]|qaralǵan sáne=2019-11-20}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Manager dáslep ekinshi baha aukcion formatın qollandı, biraq 2019-jıldıń mart ayında onıń birinshi baha aukcion formatı menen almastırılatuǵının járiyaladı&lt;ref name=&quot;Ad Age&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://adage.com/article/digital/google-adx-moving-a-price-auction/316894|bet=Google's ad manager will move to first-price auction|avtor=Slefo|at=George P.|sáne=6 March 2019|jumıs=[[Ad Age]]|qaralǵan sáne=2019-11-20}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Manager - bul onlayn reklama basqarıw programmalıq támiynatınıń biypul versiyası hám ol kishi biznes ushın usınıladı. Google Ad Manager 360 - bul pullı versiya. Google Ad Manager aktiv reklamalar boyınsha kóriniwlerdiń minimal muǵdarın talap etpeydi, biraq ayına 200 million kóriniw sheklewi bar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://yieldbird.com/google-ad-manager-vs-google-ad-manager-360-everything-you-need-to-know/|bet=Google Ad Manager VS Google Ad Manager 360 - Everything You Need to Know|avtor=Jankowska|at=Bea|sáne=2020-11-10|til=en-US|jumıs=Yieldbird|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Manager reklama beriwshiler, baspalar hám reklama serverleri ushın inventardı basqaradı. Reklama beriwshiler ózleriniń dóretiwshilik reklama inventarın, baspalar reklama ornı inventarın basqara aladı, al reklama serverleri qaysı reklamanı qay jerde kórsetiwdi anıqlaw ushın platformanı qollana aladı&lt;ref&gt;{{Cite journal|author=Geradin|date=2019-05-21|title=Google's (Forgotten) Monopoly – Ad Technology Services on the Open Web|url=https://papers.ssrn.com/abstract=3391913}}&lt;/ref&gt;. Bunnan tısqarı, Google Ad Manager reklama jumısı hám reklama ornınıń jumısı haqqında jıynalǵan maǵlıwmatlardı qollanıp, paydalanıwshıǵa optimallastırıw boyınsha usınıslar bere aladı&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://adespresso.com/blog/google-ad-manager-guide/|bet=Google Ad Manager: Everything You Need To Know|sáne=2020-08-31|til=en-US|jumıs=AdEspresso|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. Bul optimallastırıwlar paydalanıwshıǵa belgili bir kampaniya ushın qoyılǵan maqsetlerge jaqsıraq erisiw ushın nelerdi ózgertiw múmkinligin usınadı.

== Tariyxı ==
Google Ad Manager platforması sol waqıtta ǵárezsiz bolǵan DoubleClick kompaniyasınıń eki ayrıqsha ónimi sıpatında baslandı: baspalar ushın DART reklama serveri hám DoubleClick Ad Exchange. Google 2007-jılı DoubleClickti satıp aldı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2007/04/14/technology/14DoubleClick.html|title=Google Buys DoubleClick for $3.1 Billion|last1=Story|first1=Louise|date=2007-04-14|work=The New York Times|access-date=2019-12-04|last2=Helft|first2=Miguel|language=en-US|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt; hám satıp alıw barısında eki ónimdi de qolǵa kirgizdi.

2010-jılı DART DoubleClick for Publishers dep qayta brendlendi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/news/google-doubleclick-for-publishers-ad-platform-replaces-dart|bet=Google DoubleClick for Publishers replaces DART|sáne=23 February 2010}}&lt;/ref&gt;. Sol waqıtta kishi biznes dárejesi de engizildi hám ónimler keń túrde DFP hám DFP Small Business dep tanıldı.

2018-jıldıń ortasında ónim atı jáne bir márte ózgerdi. Bul jolı DoubleClick brendi tolıǵı menen alıp taslandı hám DoubleClick for Publishers Google Ad Manager boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/admanager/introducing-google-ad-manager/|bet=Introducing Google Ad Manager|sáne=2018-06-27|til=en|jumıs=Google|qaralǵan sáne=2019-12-04}}&lt;/ref&gt;. Qayta brendlew menen birge, bul ózgeris eki burınǵı DoubleClick ónimleriniń áste-aqırın birlesiwiniń belgisi boldı, Ad Exchange endi óz aldına ónim emes, al Ad Managerdiń bir funkciyasına aylandı. Google Ad Managerge qayta brendlew Small Business belgisiniń de joǵalıwına alıp keldi. Ónim ele de eki dárejeli xızmetti usınadı, biraq tómengi dáreje endi Google Ad Manager, al joqarǵı dáreje Google Ad Manager 360 dep qayta atlandı. Bul ónim geyde kóplik túrdegi 'Google Ads Manager' menen aljastırılıwı múmkin, ol anıǵıraq aytqanda 'Google Ads Editor' dep ataladı - veb-interfeysten tısqarı Google Ads kampaniyaların basqarıw ushın qollanılatuǵın programmalıq támiynat.

== Funkcionallıǵı ==
Google Ad Manager (GAM) - kompaniyalar yamasa jeke adamlar ushın onlayn reklama almasıw platforması. Bul onlayn server kompaniya yamasa adamǵa ózleriniń reklama inventarın, bul reklamalar xızmet etetuǵın auditoriyanı basqarıwǵa, olar júrgizip atırǵan reklamalardıń nátiyjeliligin tekseriwge hám basqa tarmaqlar tárepinen óz reklamalarınıń satıp alınıwı hám satılıwın basqarıwǵa múmkinshilik beredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://headerbidding.co/google-dfp-publishers-ultimate-guide/|bet=Google Ad Manager - A Guide For Publishers|sáne=2020-10-06|til=en-US|jumıs=Automatad|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;.  Google Ad Manager - bul reklama almasıw xızmeti. Bul kompaniya yamasa adamnıń Google Ad Managerdegi kontent yamasa reklamaları platforma ishinde basqa reklama agentlikleri yamasa reklama basqarıw platformaları tárepinen satıp alınıwı yamasa satılıwı múmkin degendi ańlatadı&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://digitalmarketing.grazitti.com/blog/google-ad-manager-what-it-is-and-how-it-works/|bet=Google Ad Manager: What It Is and How It Works|til=en-US|jumıs=Grazitti Interactive|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Managerdiń tiykarǵı funkciyalarınıń biri - keń kólemli analiz ushın esabatlardı dúziw. Bul funkciyalarǵa kampaniya esabatları, dóretiwshilik esabatları, tarmaq jumısı esabatları, tarmaq geografiyası esabatları, aylıq reklama blogı esabatları, qurılma hám brauzer esabatları, esap-kitap esabatları hám júklep alınǵan kóriniwler kiredi. GAM birinshi baha aukcion processi tiykarında isleydi. Bul reklama ushın eń joqarı bahanı usınǵan esaptıń aukcionda reklama ushın tenderdi utıp alatuǵının ańlatadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://setupad.com/blog/first-price-vs-second-price-auction/|bet=First-Price vs Second-Price Auction {{!}} Differences Explained {{!}} Setupad|til=en-US|jumıs=Setupad.com|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. GAM paydalanıwshılarǵa óz reklamaları ushın mayda maqsetlini ornatıwǵa múmkinshilik beredi, bul paydalanıwshılarǵa jetiwge urınıp atırǵan auditoriyanı jaqsıraq maqsetlige alıwǵa járdem beredi. GAMdaǵı mayda maqsetli funkciyalarına paydalanıwshı qurılmaları, brauzerler, qurılma óndiriwshileri, tiller, operaciyalıq sistemalar hám geografiyalıq jaylasıw ushın maqsetlerdi belgilew kiredi.

== Monopoliyaǵa qarsı is ==
2023-jılı Ádillik ministrligi bir neshe shtatlardıń Bas prokurorları menen birge Googleǵa qarsı Sherman Nızamınıń 1- hám 2-bólimlerin buzıp, bir neshe cifrlı reklama texnologiyası ónimlerin monopoliyalaǵanı ushın puqaralıq monopoliyaǵa qarsı shaǵım qozǵadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.justice.gov/archives/opa/pr/justice-department-sues-google-monopolizing-digital-advertising-technologies|bet=Office of Public Affairs {{!}} Justice Department Sues Google for Monopolizing Digital Advertising Technologies {{!}} United States Department of Justice|sáne=2023-01-24|til=en|jumıs=www.justice.gov|qaralǵan sáne=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;. 2025-jıldıń 17-aprelinde AQSH hám basqalar Googleǵa qarsı isinde, Virginiyanıń Shıǵıs okrugi boyınsha AQSH Okruglik sudı Google monopoliyaǵa qarsı nızamdı buzǵanın anıqladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.justice.gov/opa/pr/department-justice-prevails-landmark-antitrust-case-against-google|bet=Office of Public Affairs {{!}} Department of Justice Prevails in Landmark Antitrust Case Against Google {{!}} United States Department of Justice|sáne=2025-04-17|til=en|jumıs=www.justice.gov|qaralǵan sáne=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;. Sud Google «baspa reklama serveri hám reklama almasıw bazarlarında monopoliyalıq kúshti qolǵa kirgiziw hám saqlap qalıw ushın qasaqana bir qatar básekige qarsı háreketlerdi ámelge asırǵan» dep qarar shıǵardı. Google bul qararǵa shaǵım beriwin járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.searchenginejournal.com/google-found-guilty-of-illegal-ad-tech-monopoly-in-court-ruling/544795/|bet=Google Found Guilty of Illegal Ad Tech Monopoly in Court Ruling|avtor=Southern|at=Matt G.|sáne=2025-04-17|til=en|jumıs=Search Engine Journal|qaralǵan sáne=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google xızmetleri]]</text>
      <sha1>phfdxocogdtj3lazrod01yyul2156os</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121016</id>
      <parentid>121015</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:28:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121016</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9914" sha1="gubxl08ablfl6rpq81xcxxdewrvoigi" xml:space="preserve">'''Google Ad Manager''' - bul 2018-jıldıń 27-iyunında [[Google]] tárepinen úlken kólemdegi tikkeley satıwlarǵa iye iri baspalar ushın usınılǵan reklama basqarıw platforması&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.blog.google/technology/ads/new-advertising-brands/|title=Introducing simpler brands and solutions for advertisers and publishers|date=2018-06-27|access-date=2018-07-27}}&lt;/ref&gt;. Ol Googledıń [[Sıńar kompaniya|sıńar kompaniyası]] DoubleClicktiń eki burınǵı xızmetiniń - DoubleClick for Publishers (DFP; burın DART for Publishers dep atalǵan) hám DoubleClick Ad Exchange (AdX) funkciyaların biriktiredi&lt;ref name=&quot;TC&quot;&gt;{{Cite news|author=Schonfeld|title=DART Is Now DoubleClick For Publishers, Google Ad Manager Gets Rebranded DFP Small Business|url=https://techcrunch.com/2010/02/22/doubleclick-new-interface-branding-api-dfp-small-business/|access-date=21 November 2012|publisher=TechCrunch|date=22 February 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://searchengineland.com/google-is-retiring-the-adwords-doubleclick-brands-in-a-major-rebranding-aimed-at-simplification-301073|bet=Google is retiring the AdWords &amp; DoubleClick brands in a major rebranding aimed at simplification|avtor=Marvin|at=Ginny|sáne=27 June 2018|jumıs=[[Search Engine Land]]|qaralǵan sáne=2019-11-20}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Manager dáslep ekinshi baha aukcion formatın qollandı, biraq 2019-jıldıń mart ayında onıń birinshi baha aukcion formatı menen almastırılatuǵının járiyaladı&lt;ref name=&quot;Ad Age&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://adage.com/article/digital/google-adx-moving-a-price-auction/316894|bet=Google's ad manager will move to first-price auction|avtor=Slefo|at=George P.|sáne=6 March 2019|jumıs=[[Ad Age]]|qaralǵan sáne=2019-11-20}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Manager - bul onlayn reklama basqarıw programmalıq támiynatınıń biypul versiyası hám ol kishi biznes ushın usınıladı. Google Ad Manager 360 - bul pullı versiya. Google Ad Manager aktiv reklamalar boyınsha kóriniwlerdiń minimal muǵdarın talap etpeydi, biraq ayına 200 million kóriniw sheklewi bar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://yieldbird.com/google-ad-manager-vs-google-ad-manager-360-everything-you-need-to-know/|bet=Google Ad Manager VS Google Ad Manager 360 - Everything You Need to Know|avtor=Jankowska|at=Bea|sáne=2020-11-10|til=en-US|jumıs=Yieldbird|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Manager reklama beriwshiler, baspalar hám reklama serverleri ushın inventardı basqaradı. Reklama beriwshiler ózleriniń dóretiwshilik reklama inventarın, baspalar reklama ornı inventarın basqara aladı, al reklama serverleri qaysı reklamanı qay jerde kórsetiwdi anıqlaw ushın platformanı qollana aladı&lt;ref&gt;{{Cite journal|author=Geradin|date=2019-05-21|title=Google's (Forgotten) Monopoly – Ad Technology Services on the Open Web|url=https://papers.ssrn.com/abstract=3391913}}&lt;/ref&gt;. Bunnan tısqarı, Google Ad Manager reklama jumısı hám reklama ornınıń jumısı haqqında jıynalǵan maǵlıwmatlardı qollanıp, paydalanıwshıǵa optimallastırıw boyınsha usınıslar bere aladı&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://adespresso.com/blog/google-ad-manager-guide/|bet=Google Ad Manager: Everything You Need To Know|sáne=2020-08-31|til=en-US|jumıs=AdEspresso|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. Bul optimallastırıwlar paydalanıwshıǵa belgili bir kampaniya ushın qoyılǵan maqsetlerge jaqsıraq erisiw ushın nelerdi ózgertiw múmkinligin usınadı.

== Tariyxı ==
Google Ad Manager platforması sol waqıtta ǵárezsiz bolǵan DoubleClick kompaniyasınıń eki ayrıqsha ónimi sıpatında baslandı: baspalar ushın DART reklama serveri hám DoubleClick Ad Exchange. Google 2007-jılı DoubleClickti satıp aldı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2007/04/14/technology/14DoubleClick.html|title=Google Buys DoubleClick for $3.1 Billion|last1=Story|first1=Louise|date=2007-04-14|work=The New York Times|access-date=2019-12-04|last2=Helft|first2=Miguel|language=en-US|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt; hám satıp alıw barısında eki ónimdi de qolǵa kirgizdi.

2010-jılı DART DoubleClick for Publishers dep qayta brendlendi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/news/google-doubleclick-for-publishers-ad-platform-replaces-dart|bet=Google DoubleClick for Publishers replaces DART|sáne=23 February 2010}}&lt;/ref&gt;. Sol waqıtta kishi biznes dárejesi de engizildi hám ónimler keń túrde DFP hám DFP Small Business dep tanıldı.

2018-jıldıń ortasında ónim atı jáne bir márte ózgerdi. Bul jolı DoubleClick brendi tolıǵı menen alıp taslandı hám DoubleClick for Publishers Google Ad Manager boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/admanager/introducing-google-ad-manager/|bet=Introducing Google Ad Manager|sáne=2018-06-27|til=en|jumıs=Google|qaralǵan sáne=2019-12-04}}&lt;/ref&gt;. Qayta brendlew menen birge, bul ózgeris eki burınǵı DoubleClick ónimleriniń áste-aqırın birlesiwiniń belgisi boldı, Ad Exchange endi óz aldına ónim emes, al Ad Managerdiń bir funkciyasına aylandı. Google Ad Managerge qayta brendlew Small Business belgisiniń de joǵalıwına alıp keldi. Ónim ele de eki dárejeli xızmetti usınadı, biraq tómengi dáreje endi Google Ad Manager, al joqarǵı dáreje Google Ad Manager 360 dep qayta atlandı. Bul ónim geyde kóplik túrdegi 'Google Ads Manager' menen aljastırılıwı múmkin, ol anıǵıraq aytqanda 'Google Ads Editor' dep ataladı - veb-interfeysten tısqarı Google Ads kampaniyaların basqarıw ushın qollanılatuǵın programmalıq támiynat.

== Funkcionallıǵı ==
Google Ad Manager (GAM) - kompaniyalar yamasa jeke adamlar ushın onlayn reklama almasıw platforması. Bul onlayn server kompaniya yamasa adamǵa ózleriniń reklama inventarın, bul reklamalar xızmet etetuǵın auditoriyanı basqarıwǵa, olar júrgizip atırǵan reklamalardıń nátiyjeliligin tekseriwge hám basqa tarmaqlar tárepinen óz reklamalarınıń satıp alınıwı hám satılıwın basqarıwǵa múmkinshilik beredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://headerbidding.co/google-dfp-publishers-ultimate-guide/|bet=Google Ad Manager - A Guide For Publishers|sáne=2020-10-06|til=en-US|jumıs=Automatad|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;.  Google Ad Manager - bul reklama almasıw xızmeti. Bul kompaniya yamasa adamnıń Google Ad Managerdegi kontent yamasa reklamaları platforma ishinde basqa reklama agentlikleri yamasa reklama basqarıw platformaları tárepinen satıp alınıwı yamasa satılıwı múmkin degendi ańlatadı&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://digitalmarketing.grazitti.com/blog/google-ad-manager-what-it-is-and-how-it-works/|bet=Google Ad Manager: What It Is and How It Works|til=en-US|jumıs=Grazitti Interactive|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. Google Ad Managerdiń tiykarǵı funkciyalarınıń biri - keń kólemli analiz ushın esabatlardı dúziw. Bul funkciyalarǵa kampaniya esabatları, dóretiwshilik esabatları, tarmaq jumısı esabatları, tarmaq geografiyası esabatları, aylıq reklama blogı esabatları, qurılma hám brauzer esabatları, esap-kitap esabatları hám júklep alınǵan kóriniwler kiredi. GAM birinshi baha aukcion processi tiykarında isleydi. Bul reklama ushın eń joqarı bahanı usınǵan esaptıń aukcionda reklama ushın tenderdi utıp alatuǵının ańlatadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://setupad.com/blog/first-price-vs-second-price-auction/|bet=First-Price vs Second-Price Auction {{!}} Differences Explained {{!}} Setupad|til=en-US|jumıs=Setupad.com|qaralǵan sáne=2021-10-16}}&lt;/ref&gt;. GAM paydalanıwshılarǵa óz reklamaları ushın mayda maqsetlini ornatıwǵa múmkinshilik beredi, bul paydalanıwshılarǵa jetiwge urınıp atırǵan auditoriyanı jaqsıraq maqsetlige alıwǵa járdem beredi. GAMdaǵı mayda maqsetli funkciyalarına paydalanıwshı qurılmaları, brauzerler, qurılma óndiriwshileri, tiller, operaciyalıq sistemalar hám geografiyalıq jaylasıw ushın maqsetlerdi belgilew kiredi.

== Monopoliyaǵa qarsı is ==
2023-jılı Ádillik ministrligi bir neshe shtatlardıń Bas prokurorları menen birge Googleǵa qarsı Sherman Nızamınıń 1- hám 2-bólimlerin buzıp, bir neshe cifrlı reklama texnologiyası ónimlerin monopoliyalaǵanı ushın puqaralıq monopoliyaǵa qarsı shaǵım qozǵadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.justice.gov/archives/opa/pr/justice-department-sues-google-monopolizing-digital-advertising-technologies|bet=Office of Public Affairs {{!}} Justice Department Sues Google for Monopolizing Digital Advertising Technologies {{!}} United States Department of Justice|sáne=2023-01-24|til=en|jumıs=www.justice.gov|qaralǵan sáne=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;. 2025-jıldıń 17-aprelinde AQSH hám basqalar Googleǵa qarsı isinde, Virginiyanıń Shıǵıs okrugi boyınsha AQSH Okruglik sudı Google monopoliyaǵa qarsı nızamdı buzǵanın anıqladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.justice.gov/opa/pr/department-justice-prevails-landmark-antitrust-case-against-google|bet=Office of Public Affairs {{!}} Department of Justice Prevails in Landmark Antitrust Case Against Google {{!}} United States Department of Justice|sáne=2025-04-17|til=en|jumıs=www.justice.gov|qaralǵan sáne=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;. Sud Google «baspa reklama serveri hám reklama almasıw bazarlarında monopoliyalıq kúshti qolǵa kirgiziw hám saqlap qalıw ushın qasaqana bir qatar básekige qarsı háreketlerdi ámelge asırǵan» dep qarar shıǵardı. Google bul qararǵa shaǵım beriwin járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.searchenginejournal.com/google-found-guilty-of-illegal-ad-tech-monopoly-in-court-ruling/544795/|bet=Google Found Guilty of Illegal Ad Tech Monopoly in Court Ruling|avtor=Southern|at=Matt G.|sáne=2025-04-17|til=en|jumıs=Search Engine Journal|qaralǵan sáne=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google xızmetleri]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>gubxl08ablfl6rpq81xcxxdewrvoigi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Google xızmetleri</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25196</id>
    <revision>
      <id>121017</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:29:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[Kategoriya:Google]]»</comment>
      <origin>121017</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21" sha1="2mmtee1tl4jw90aty2bwkn12wjbd8by" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Google]]</text>
      <sha1>2mmtee1tl4jw90aty2bwkn12wjbd8by</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Google Analytics</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25197</id>
    <revision>
      <id>121018</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:32:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1292344671|Google Analytics]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121018</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39013" sha1="twfbrs2peawy7sl9e6rjlqpnnnzdbu8" xml:space="preserve">
'''Google Analytics''' - bul [[Google]] tárepinen usınılatuǵın, házirgi waqıtta Google Marketing Platform brendindegi platforma retinde veb-sayt trafigin, sonday-aq mobil qosımsha trafigi hám waqıyaların qadaǵalaytuǵın hám esabat beretuǵın veb-analiz xızmeti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/analytics/premium/features.html|bet=Get the Power of Google Analytics: Now available in Standard or Premium, whatever your needs are Google Analytics can help.|qaralǵan sáne=April 8, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google bul xızmetti Urchin kompaniyasın satıp alǵannan keyin 2005-jıldıń noyabr ayında iske qostı&lt;ref name=&quot;Google&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/about/company/history/|bet=Our history in depth|qaralǵan sáne=July 16, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2005/03/29/technology/google-acquires-urchin-software.html|title=Google Acquires Urchin Software|access-date=April 4, 2019}}&lt;/ref&gt;.

2019-jılǵa kelip, Google Analytics internette eń keń qollanılatuǵın veb-analiz xızmeti bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;W3Techs_trafficanalysis&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://w3techs.com/technologies/overview/traffic_analysis/all|bet=Usage of traffic analysis tools for websites|sáne=February 27, 2019|baspaxana=W3Techs|qaralǵan sáne=February 27, 2019}}&lt;/ref&gt; Google Analytics [[iOS]] hám [[Android]] qosımshalarınan paydalanıw maǵlıwmatların jıynawǵa múmkinshilik beretuǵın SDK usınadı, ol Google Analytics for Mobile Apps dep ataladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/solutions/mobile|bet=Google Analytics for Mobile Apps {{!}} Analytics Implementation Guides and Solutions {{!}} Google Developers|til=en|jumıs=Google Developers|qaralǵan sáne=August 25, 2017}}&lt;/ref&gt;

Google Analytics óziniń payda bolıwınan baslap kóp jańalanıwlardı basınan ótkerdi hám házirgi waqıtta óziniń 4-versiyası - GA4-te jumıs islep atır&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/ga4|bet=Add the Google Analytics tag for Google Analytics 4 properties to your site with gtag.js}}&lt;/ref&gt;. GA4 - bul standart Google Analytics ornatıwı hám Google 2019-jılı Beta formatında shıǵarǵan (App + Web) Propertydiń qayta atalǵan versiyası. GA4 sonday-aq Universal Analytics (UA) ornın bastı. GA4-tiń ayrıqsha ózgeshelikleriniń biri - burın tek kárxanalıq GA 360 menen jumıs isleytuǵın Googledıń [[BigQuery]] menen tábiyiy integraciyası. Bul basqısh Googledıń GA hám onıń biypul paydalanıwshıların óziniń keńeytilgen bult xızmetlerine biriktiriw baǵdarındaǵı háreketlerin kórsetedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9823238|bet=GA4 BigQuery Export|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=May 13, 2023}}&lt;/ref&gt;.

2023-jıldıń 1-iyulınan baslap Universal Analytics jańa maǵlıwmatlardı jıynawdı toqtattı, Google Analytics 4 tiykarǵı analiz platforması retinde onıń ornın bastı. [[Google]] bul ózgeris haqqında 2022-jıldıń mart ayında járiyalaǵan edi. Paydalanıwshılar 2023-jıldıń iyul ayına shekemgi múddetke deyin Universal Analyticsti paydalana alǵan bolsa da, onıń jabılıwınan keyin UA-ǵa jańa maǵlıwmatlar qosılmadı&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/11583528?hl=en|bet=Google Analytics 4 has replaced Universal Analytics|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=August 14, 2023}}&lt;/ref&gt;. 2024-jıldıń 1-iyulında barlıq paydalanıwshılar, sonıń ishinde GA 360 paydalanıwshıları da, barlıq Universal Analytics qásiyetlerine kiriw múmkinshiliginen ayırıladı.

== Funkciyaları ==
Google Analytics sayttaǵı sessiya dawamlılıǵı, bir sessiyadaǵı betler sanı hám sayttı paydalanıp atırǵan adamlardıń tartılıw dárejesi sıyaqlı veb-sayt aktivligin, sonday-aq trafik deregi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı qadaǵalaw ushın qollanıladı. Ol Google Ads penen integraciyalanıwı múmkin,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/google-ads/answer/1704341?co=ADWORDS.IsAWNCustomer=false&amp;hl=en|bet=Link Google Analytics and Google Ads accounts - Previous - Google Ads Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 4, 2019}}&lt;/ref&gt; bunda paydalanıwshılar kiriw betiniń sapasın hám konversiyalardı (tiykarǵı waqıyalardı) qadaǵalaw arqalı onlayn kampaniyalardı dúzip hám kórip shıǵıwı múmkin. Maqsetler satıwlardı, potencial klientlerdi jıynawdı, belgili bir betti kóriwdi yamasa belgili bir fayldı júklep alıwdı óz ishine alıwı múmkin. Google Analytics-tiń usılı - ápiwayı paydalanıwshı ushın joqarı dárejeli, basqarıw paneli túrindegi maǵlıwmatlardı hám esabatlar toplamında jáne de tereń maǵlıwmatlardı kórsetiw. Google Analytics analizi voronka vizualizaciyası sıyaqlı usıllar menen jaman islep atırǵan betlerdi, keliwshilerdiń qayaqtan kelgenin (refererler), olardıń veb-saytta qansha waqıt bolǵanın hám geografiyalıq jaylasıwın anıqlay aladı. Ol sonday-aq arnawlı keliwshi segmentaciyası sıyaqlı qosımsha funkciyalardı da usınadı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Build new segments |url=https://support.google.com/analytics/answer/3124493?hl=en |access-date=August 8, 2017}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics elektron kommerciya esabatı satıw aktivligi hám nátiyjeliligin qadaǵalay aladı. Elektron kommerciya esabatları sayttıń tranzakciyaların, tabısın hám kommerciyaǵa baylanıslı basqa da kóp metrikalardı kórsetedi&lt;ref&gt;{{Citation |title=Enhanced Ecommerce Reports |url=https://support.google.com/analytics/answer/6014872?hl=en |access-date=February 17, 2016}}&lt;/ref&gt;.

2011-jıldıń 29-sentyabrinde Google Analytics Real-Time analytics-ti iske qostı, bul paydalanıwshıǵa házirgi waqıtta saytta bolǵan keliwshiler haqqında túsinik alıw múmkinshiligin beredi&lt;ref name=&quot;GoogleBlogHappening2011&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://analytics.googleblog.com/2011/09/whats-happening-on-your-site-right-now.html|bet=What's happening on your site right now?}}&lt;/ref&gt;. Paydalanıwshı 100 sayt profiline iye bola aladı. Hár bir profil ulıwma bir [[Veb-sayt|veb-saytqa]] tuwrı keledi. Eger sayt Google Ads kampaniyasına baylanıspaǵan bolsa, ayına 5 millionnan kem bet kóriniwine (shama menen sekundına 2 bet kóriniwi) iye saytlar menen sheklengen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/1070983?hl=en#zippy=%2Cin-this-article|bet=Google Analytics Help: Does Google Analytics have a pageview limit?}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics Google Website Optimizer-di óz ishine aladı, ol Google Analytics Content Experiments dep qayta atalǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/websiteoptimizer/|bet=Website Optimizer|qaralǵan sáne=July 20, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2012/06/helping-to-create-better-websites.html|bet=Helping to Create Better Websites: Introducing Content Experiments|avtor=Tzemah|at=Nir|jumıs=Google Analytics Blog|qaralǵan sáne=June 4, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics-tiń Kogort analizi paydalanıwshılar populyaciyasınan tısqarı paydalanıwshılardıń komponent toplarınıń minez-qulqın túsiniwge járdem beredi. Bul marketing strategiyasın tabıslı ámelge asırıw ushın marketologlar hám analitikler ushın paydalı.

Google Analyticstiń eń sońǵı versiyası, ádette GA4 dep ataladı, boljawlarǵa, qálegen túrde ózgertiwge hám qupıyalıqqa itibar qaratıp, qosımsha funkciyalardı óz ishine aladı. Bul funkciyalardıń ayırımları tómendegishe:

* Bir qásiyetti hám veb-sayt, hám mobil qosımsha ushın qollanıwǵa múmkinshilik beretuǵın jańa koncepciya,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9213390|bet=[GA4] Measure activity across platforms - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9304153|bet=[GA4] Set up Analytics for a website and/or app - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Mashinalıq oqıtıw tárepinen qollap-quwatlanatuǵın jasalma intellektke tiykarlanǵan boljaw metrikaları,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9846734|bet=[GA4] Predictive metrics - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.datadrivenu.com/machine-learning-google-analytics-4/|bet=Everything You Need to Know About Machine Learning in Google Analytics 4|sáne=July 29, 2021|til=en-US|jumıs=Data Driven U|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Qálegen túrde ózgertiwge bolatuǵın, ańsat navigaciyalanatuǵın bas bet,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analyzify.app/hub/latest-ga4-updates/|bet=Latest GA4 Updates &amp; Tips &amp; Tricks That You Will Love|sáne=March 6, 2022|til=en|jumıs=Analyzify Hub|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Arnawlı biznes talaplarına tolıq juwap beretuǵın arnawlı esabatlardı beriw ushın Explore bólimi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/7579450|bet=[GA4] Get started with Explorations - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Kelip túsip atırǵan maǵlıwmatlardı dárhal analizlew hám qátelerdi tabıw ushın ornatılǵan DebugView,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ken-williams.com/guide/installation/validating-google-analytics-4-with-debug-mode/|bet=Validating Google Analytics 4 With Debug Mode|sáne=May 10, 2020|jumıs=Ken Williams Blog|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Anomaliyalardı anıqlaw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.searchenginejournal.com/useful-google-analytics-4-features/413920/|bet=7 GA4 Features That Will (Hopefully) Make You Hate It Less|sáne=July 22, 2021|til=en|jumıs=Search Engine Journal|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Jaqsılanǵan elektron kommerciya esabatları&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analyzify.app/hub/ga4-ecommerce-reports-shopify/|bet=Important GA4 eCommerce reports for Shopify Stores|sáne=November 22, 2021|til=en|jumıs=Analyzify Hub|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;.
* Minez-qulqtı analizlew bóliminen paydalanıwshı jolın analizlew funkciyasına iye.

== Tariyxı ==
Google 2005-jıldıń aprel ayında Urchin Software Corp. kompaniyasın satıp aldı. Googledıń xızmeti Urchin on Demand tiykarında rawajlandırıldı. Sistema sonday-aq Adaptive Path kompaniyasınıń ideyaların da óz ishine aladı, onıń Measure Map ónimi 2006-jılı satıp alınıp, Google Analyticsti qayta dizaynlawda qollanıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://googleblog.blogspot.com/2006/02/here-comes-measure-map.html|bet=Here comes Measure Map}}&lt;/ref&gt;. Google óz aldına ornatılatuǵın Urchin WebAnalytics programmalıq támiynatın 2012-jıldıń 28-martında toqtatılǵanǵa shekem qosımsha uqıplı qosıwshı qayta satıwshılar tarmaǵı arqalı satıwdı dawam etti&lt;ref name=&quot;auto1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2012/01/end-of-era-for-urchin-software.html|bet=The End of an Era for Urchin Software|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120413093651/https://www.google.com/urchin/|arxivsáne=April 13, 2012|avtor=Muret|at=Paul|sáne=January 20, 2012|baspaxana=Google Analytics|qaralǵan sáne=April 7, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/urchin/|bet=The End of an Era for Urchin Software|avtor=Muret|at=Paul|baspaxana=Google Analytics|qaralǵan sáne=April 7, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google brendi astındaǵı versiya 2005-jıldıń noyabr ayında dizimnen ótiwdi qálegen hár bir adamǵa usınıldı. Degen menen, xızmetke bolǵan júdá joqarı talap sebepli, bir hápteden soń jańa dizimge alıwlar toqtatıldı. Sistemaǵa quwatlılıq qosılǵan sayın, Google lotereya túrindegi mirát-kod modelin qollanıwdı basladı. 2006-jıldıń avgust ayına shekem Google server múmkinshiligi jol qoyǵanınsha mirát kodların toparlar menen jiberip turdı; 2006-jıldıń avgust ayınıń ortasınan baslap xızmet - olar Googledı reklama ushın qollansa da, qollanbasa da - barlıq paydalanıwshılar ushın tolıq qoljetimli boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sites.google.com/site/zenbatetanola/02-google-analytics|bet=Google Analytics - zenbatetanola|jumıs=sites.google.com|qaralǵan sáne=March 17, 2016}}&lt;/ref&gt;.

Jańa versiyadaǵı Google Analytics qadaǵalaw kodı asinxron qadaǵalaw kodı dep ataladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/support/analytics/bin/answer.py?answer=161379|bet=Asynchronous Tracking Code}}&lt;/ref&gt; Google onıń sezgirligi hám dálligi joqarıraq ekenin hám veb-sayttaǵı júdá qısqa aktivliklerdi qadaǵalay alatuǵının aytadı. Aldıńǵı versiya bettiń júkleniwin keshiktiretuǵın edi, sonlıqtan ónimlilik sebeplerine baylanıslı, ol ádette &lt;/body&gt; deneni jabıwshı HTML teginen aldın jaylastırılatuǵın edi. Jańa kodtı &lt;head&gt; ... &lt;/head&gt; HTML bas tegleri arasına jaylastırıwǵa boladı, sebebi ol iske túskennen keyin bet júkleniwi menen parallel túrde isleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://online-behavior.com/analytics/google-tag-manager|bet=Google Tag Manager: A Step-By-Step Guide {{!}} Analytics &amp; Optimization|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160317051844/http://online-behavior.com/analytics/google-tag-manager|arxivsáne=March 17, 2016|jumıs=online-behavior.com|qaralǵan sáne=March 17, 2016}}&lt;/ref&gt;. 2011-jıldıń aprel ayında Google bir neshe basqarıw panelleri, kóbirek arnawlı esabat opciyaları hám jańa interfeys dizaynına iye Google Analyticstiń jańa versiyasınıń qoljetimliligi haqqında járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2011/04/new-google-analytics-available-to.html|bet=The New Google Analytics Available to Everyone}}&lt;/ref&gt;. Bul versiya keyinirek real-time analytics hám maqset aǵımı diagrammaları sıyaqlı basqa funkciyalar menen jańalandı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2011/10/introducing-flow-visualization.html|bet=Introducing Flow Visualization: visualizing visitor flow}}&lt;/ref&gt;. Universal Analytics sıyaqlı «xit tiykarında» emes, GA4 «waqıya tiykarında» isleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bradgerick.com/google-tag-manager/google-analytics-4-events-tracking-creation|bet=Google Analytics 4 Events Tracking, Creation|sáne=April 8, 2022}}&lt;/ref&gt;.

2012-jıldıń oktyabr ayında Universal Analytics dep atalǵan Google Analyticstiń jáne bir jańa versiyası járiyalandı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2012/10/universal-analytics.html|bet=Re-imagining Google Analytics to support the versatile usage patterns of today's users}}&lt;/ref&gt;. Aldıńǵı versiyalardan tiykarǵı ayırmashılıqlar: platformalar aralıq qadaǵalaw, hár qanday qurılmadan maǵlıwmat jıynaw ushın iyilgish qadaǵalaw kodı hám arnawlı ólshemler hám arnawlı metrikalardı engiziw&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/2790010?hl=en|bet=About Universal Analytics - Analytics Help|jumıs=support.google.com}}&lt;/ref&gt;.

2016-jıldıń mart ayında Google investiciyalardıń qaytımı hám basqa marketing kórsetkishleri boyınsha analiz beriwshi programmalıq támiynat toplamı bolǵan Google Analytics 360-tı shıǵardı. Google Analytics 360 jeti tiykarǵı ónimdi óz ishine aladı: Analytics, Tag Manager, Optimize, Data Studio, Surveys, Attribution hám Audience Center&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.blog.google/products/marketingplatform/360/introducing-google-analytics-360-suite/|bet=Introducing the Google Analytics 360 suite|avtor=Muret|at=Paul|sáne=March 15, 2016|jumıs=Google|qaralǵan sáne=October 7, 2018}}&lt;/ref&gt;.

2017-jıldıń oktyabr ayında Google Analytics ushın maǵlıwmat jıynawdıń Global Site Tag yamasa gTag.js dep atalǵan jańa metodologiyası járiyalandı. Onıń málimlengen maqseti ámelge asırıwdı ańsatlastırıw ushın teglew sistemasın birlestiriw edi. Bul jańa teg túri bar bolǵan Analytics.js teg túri yamasa Google Tag Manager-ge alternativa boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/gtagjs/|bet=Add gtag.js to your site}}&lt;/ref&gt;.

2018-jıldıń iyun ayında Google onlayn reklama hám analiz brendi bolǵan Google Marketing Platformdı tanıstırdı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.blog.google/technology/ads/new-advertising-brands/|title=Introducing simpler brands and solutions for advertisers and publishers|date=June 27, 2018|work=Google|access-date=July 27, 2018|language=en}}&lt;/ref&gt;. Ol Googledıń eki burınǵı brendi - DoubleClick Digital Marketing hám Google Analytics 360-tan turadı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://variety.com/2018/digital/news/google-doubleclick-adwords-rebranding-1202859088/|title=Google Killing Off DoubleClick, AdWords Names in Rebranding of Ad Products|date=June 27, 2018|work=Variety|access-date=July 27, 2018|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

2020-jıldıń oktyabr ayında Google GA4 qısqartpası menen Google Analytics 4-ti shıǵardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/marketingplatform/analytics/new_google_analytics|bet=Introducing the new Google Analytics|avtor=Srinivasan|at=Vidhya|sáne=October 14, 2020|jumıs=Google|qaralǵan sáne=October 16, 2020}}&lt;/ref&gt;.

2023-jıldıń 1-iyulınan baslap Universal Analytics jańa maǵlıwmatlardı jıynawdı toqtattı, Google Analytics 4 tiykarǵı analiz platforması retinde onıń ornın bastı. Google bul ótiw haqqında 2022-jıldıń mart ayında járiyalaǵan edi. Paydalanıwshılar 2023-jıldıń iyul ayına shekemgi múddetke shekem Universal Analyticsti paydalanıw múmkinshiligine iye bolǵan bolsa da, onıń toqtatılıwınan keyin UA-ǵa jańa maǵlıwmatlar qosılmadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/11583528?hl=en|bet=Universal Analytics discontinuation notice|jumıs=Google|qaralǵan sáne=August 30, 2023}}&lt;/ref&gt;.

2024-jıldıń 1-iyuli: Standart Universal Analytics qásiyetleri maǵlıwmatlardı tolıq qayta islewdi toqtattı hám paydalanıwshılar interfeys hám APIǵa kiriw múmkinshiliginen ayırıldı. Google Analytics 360 klientleri ushın bir mártelik ayrıqshalıq bar, olardıń kiriw múmkinshiligi de sol sánede tamamlanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/11583528?hl=en|bet=Google Analytics 4 has replaced Universal Analytics - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=2024-05-27}}&lt;/ref&gt;.

== Texnologiya ==
Google Analytics «bet tegleri» menen ámelge asırıladı, bul jaǵdayda Google Analytics Tracking Code dep ataladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.matthewwoodward.co.uk/seo/reporting/google-analytics-event-tracking/?unapproved=2220589&amp;moderation-hash=3f6ed00ccc19a7132d4fd61312754533#comment-2220589|bet=How To Use Google Analytics Event Tracking|sáne=January 9, 2020|jumıs=Matthew Woodward}}&lt;/ref&gt; ol veb-sayt iyesi veb-sayttıń hár bir betine qosatuǵın [[JavaScript]] kod bólegi. Qadaǵalaw kodı klient betti kórip atırǵanda klient brauzerinde isleydi (eger brauzerde JavaScript qosılǵan bolsa) hám keliwshi maǵlıwmatların jıynaydı hám olardı veb-mayak sorawınıń bir bólegi retinde Google maǵlıwmat jıynaw serverine jiberedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/resources/concepts/gaConceptsTrackingOverview|bet=Tracking Code Overview &amp;#124; Google Analytics|jumıs=Google Developers}}&lt;/ref&gt;.

Qadaǵalaw kodı Google veb-serverinen úlkenirek [[JavaScript]] faylın júkleydi, sońınan paydalanıwshınıń akkaunt nomeri menen ózgeriwshilerdi ornatadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/1102152?hl=en#zippy=%2Cin-this-article|bet=Example account structures - Analytics Help|jumıs=support.google.com}}&lt;/ref&gt;. Úlkenirek fayl (házirgi waqıtta ga.js dep belgili) 2018-jıldıń may ayına kelip ádette 40 kB bolǵan.

Degen menen, brauzer keshlewi sebepli fayldı ádette júklewdiń keregi joq. Brauzerde keshlew qosılǵan dep esaplaǵanda, ol ga.js faylın tek sapardıń basında bir márte júkleydi. Bunnan tısqarı, ga.js kodı menen Google Analyticsti ámelge asıratuǵın barlıq veb-saytlar Googledan birdey tiykarǵı fayldı paydalanǵanlıqtan, burın Google Analytics islep turǵan basqa qálegen veb-saytqa kirgen brauzerde fayl álleqashan olardıń kompyuterinde keshlengen boladı.

Maǵlıwmatlardı Google serverine jiberiwden tısqarı, qadaǵalaw kodı hár bir keliwshiniń kompyuterinde birinshi tárep cookie faylın ornatadı (Eger brauzerde cookie faylları qosılǵan bolsa). Bul cookie faylı ClientId dep atalatuǵın anonim maǵlıwmatlardı saqlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/analyticsjs/domains|bet=Cookies and User Identification|jumıs=developers.google.com}}&lt;/ref&gt;. Universal Analytics iske qosılmastan aldın, keliwshiniń burın saytqa kirgen-kirmegeni (jańa yamasa qaytıp kelgen keliwshi), házirgi sapardıń waqıt belgisi hám keliwshini betke jibergen referer sayt yamasa kampaniya (mısalı, izlew sisteması, gilt sózler, banner yamasa email) sıyaqlı maǵlıwmatlardı saqlaytuǵın bir neshe cookie faylları bar edi.


=== Sheklewler ===
Bunnan tısqarı, Google Analytics for Mobile Package mobil veb-saytlarǵa Google Analytics ti qollanıwǵa múmkinshilik beredi. Mobile Package serverlik baqlaw kodların óz ishine aladı, olar serverlik til retinde [[PHP]], JavaServer Pages, ASP.NET yamasa Perl di paydalanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://code.google.com/intl/en/mobile/analytics/docs/web/|bet=Google Analytics for Mobile package|arxivurl=https://archive.today/20130124153755/http://code.google.com/intl/en/mobile/analytics/docs/web/|arxivsáne=January 24, 2013}}&lt;/ref&gt;. Degen menen, Firefox tiń Jetilistirilgen Baqlawdan Qorǵaw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.mozilla.org/en-US/kb/enhanced-tracking-protection-firefox-desktop#w_what-enhanced-tracking-protection-blocks|bet=Enhanced Tracking Protection in Firefox for desktop {{!}} Firefox Help|jumıs=support.mozilla.org|qaralǵan sáne=March 26, 2020}}&lt;/ref&gt; NoScript brauzer keńeytpesi hám Disconnect Mobile mobil qosımshası sıyaqlı kóplegen reklama filtrlew programmaları hám keńeytpeleri Google Analytics Baqlaw Kodın bloklay aladı. Bul ayırım trafik hám paydalanıwshılardıń baqlanıwın aldın aladı hám jıynalǵan maǵlıwmatlarda boslıqlarǵa alıp keledi. Sonıń menen birge, Tor sıyaqlı qupıyalıq tarmaqları paydalanıwshınıń haqıyqıy jaylasqan ornın jasıradı hám nadurıs geografiyalıq maǵlıwmatlardı kórsetedi. Paydalanıwshılardıń az bólegi JavaScript qosılmaǵan/qollay almaytuǵın brauzerlerge iye yamasa bul funkciyanı óshirip qoyadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blockmetry.com/blog/javascript-disabled|bet=What percentage of browsers with javascript disabled? - Blockmetry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190426002333/https://blockmetry.com/blog/javascript-disabled|arxivsáne=April 26, 2019|jumıs=blockmetry.com|qaralǵan sáne=June 7, 2019}}&lt;/ref&gt;. Bul sheklewler, tiykarınan reklama filtrlew programmaları, ádewir sanda - geyde kópshilik - keliwshilerdiń trekerden qashıwına múmkinshilik bere aladı&lt;ref&gt;{{Cite book|date=2018|title=Characterizing the Use of Browser-Based Blocking Extensions To Prevent Online Tracking|url=https://www.usenix.org/conference/soups2018/presentation/mathur}}&lt;/ref&gt;.

Google Analytics cookie faylların paydalanıwshılardıń óshiriwi yamasa bloklawı maǵlıwmatlardıń anıqlıǵına tásir etiwi múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.advanced-web-metrics.com/blog/2008/02/16/accuracy-whitepaper/|bet=Accuracy Whitepaper for web analytics|avtor=Brian Clifton}}&lt;/ref&gt;. Cookie faylları ornatılmasa, Google Analytics maǵlıwmat jıynay almaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/analyticsjs/cookies-user-id|bet=Cookies and User Identification {{!}} Analytics for Web (analytics.js)|til=en|jumıs=Google Developers|qaralǵan sáne=January 28, 2021}}&lt;/ref&gt;. Hár bir veb paydalanıwshı cookie faylların bloklay aladı yamasa óshirip taslay aladı, bul Google Analytics paydalanıwshıları ushın sol kiriwler boyınsha maǵlıwmatlardıń joǵalıwına alıp keledi. Veb-sayt iyeleri, mısalı, qupıyalıq siyasatın járiyalaw arqalı sayttı paydalanıwda keliwshilerge qolaylılıq jaratıp, paydalanıwshılardı cookie faylların óshirmewge shaqıra aladı. Paydalanıwshı veb betler arasında ótkende, Google Analytics veb-sayt iyelerine paydalanıwshı kórgen bet haqqında maǵlıwmattı, mısalı, bettiń URL in jazıp alıw ushın JavaScript teg (kitapxanalar)ların beredi. Google Analytics tiń JavaScript kitapxanaları HTTP cookie faylların paydalanadı, olar arqalı paydalanıwshınıń aldıńǵı betlerde ne islegenin hám onıń tásirlesiwlerin este saqlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/analyticsjs/cookie-usage|bet=Google Analytics Cookie Usage on Websites|jumıs=Google Analytics|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=May 31, 2021}}&lt;/ref&gt;.

Google Analytics tiń úlken veb-saytlar ushın jáne bir sheklewi - kóplegen esabatların payda etiwde úlgi alıwdı paydalanıwı. Óz serverlerindegi júklemeni azaytıw hám paydalanıwshılarǵa olardıń sorawına salıstırmalı tez juwap beriw ushın, Google Analytics profil dárejesinde esaplawları ushın esabatlardı kempitkende 500,000 qálegen tańlanǵan sessiya menen shekleydi. Kiriwler kórsetkishi ushın qátelik shegaraları kórsetilgen bolsa da, Google Analytics esabatlarındaǵı basqa kórsetkishler ushın qátelik shegaraları berilmeydi. Maǵlıwmatlardıń kishi segmentleri ushın qátelik shegarası júdá úlken bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.epikone.com/blog/2009/04/21/segmentation-options-in-google-analytics/|bet=Segmentation Options in Google Analytics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090622173444/http://www.epikone.com/blog/2009/04/21/segmentation-options-in-google-analytics/|arxivsáne=June 22, 2009}}&lt;/ref&gt;.

Google Analytics tiń eń úlken sheklewleriniń biri - oflayn konversiyalardı baqlaw hám baylanıstırıw múmkinshiliginiń joqlıǵı. Oflayn konversiyalardı baqlaw onlayn marketing kampaniyalarınıń «oflayn» ortalıqlarda, mısalı, Satıw Noqatları, Shaqırıw Orayları, Filial Tarmaqları yamasa tólem shlyuzlerindegi tásirin ólshew ushın talap etiledi. Google Analytics veb-saytta ornatılǵan JavaScript teg bolǵanlıqtan, keliwshi veb-sayt ortalıǵınan telefon arqalı sóylesiwge ótkende, baqlaw joǵaladı hám «shaqırıw orayı» iskerligi dáslepki kiriw yamasa keliwshi menen tuwrıdan-tuwrı baylanıstırıla almaydı. Google Analytics penen integraciyalanǵan úshinshi tárep quralları házir tutınıwshınıń onlaynnan oflayn ortalıqlarǵa shekemgi jolın baqlawǵa qábiletli&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.searchenginewatch.com/2021/01/05/what-affiliate-marketers-have-missed-about-google-analytics/|bet=What affiliate marketers have missed about Google Analytics|sáne=January 5, 2021|til=en-US|jumıs=Search Engine Watch|qaralǵan sáne=September 9, 2021}}&lt;/ref&gt;.

== Ónimlilik ==
Google Analytics tiń sayt ónimliligine tásiri haqqında bir neshe onlayn talqılawlar bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://groups.google.com/group/analytics-help-basics/browse_thread/thread/62997a00d5a50406?pli=1|bet=Google Groups}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.analyticsmarket.com/blog/tracking-code-slows-my-site|bet=Google Analytics Code is Slowing Down My Site - Analytics Market|sáne=January 27, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.woopra.com/blog/2009/02/04/is-google-analytics-slow-or-not/|bet=Is Google Analytics Slow or Not? — Woopra|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100215174004/http://www.woopra.com/blog/2009/02/04/is-google-analytics-slow-or-not/|arxivsáne=February 15, 2010|sáne=February 4, 2009|qaralǵan sáne=August 8, 2010}}&lt;/ref&gt;. Degen menen, Google 2009-jıldıń dekabr ayında ga.js skripti menen belgilengen betlerdiń júkleniwin ásteletiw qáwpin azaytıw ushın asinxron JavaScript kodın engizdi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://googlecode.blogspot.com/2009/12/google-analytics-launches-asynchronous.html|bet=Google Analytics Launches Asynchronous Tracking - The official Google Code blog|sáne=December 1, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analytics.googleblog.com/2010/04/making-web-faster.html|bet=Making the Web Faster}}&lt;/ref&gt;.

== Qupıyalıq ==
Keń tarqalǵanlıǵına baylanıslı, Google Analytics ayırım qupıyalıq máselelerin keltirip shıǵaradı. Kim de kim Google Analytics ti paydalanatuǵın veb-saytqa kirgen waqıtta, Google paydalanıwshınıń shama menen geografiyalıq jaylasqan ornın anıqlaw ushın paydalanıwshınıń IP adresi arqalı sol kiriwdi baqlaydı. Germaniya nızam talapların orınlaw ushın, Google Analytics IP adresin anonimlestire aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/gajs/methods/gaJSApi_gat#_gat._anonymizeIp|bet=Tracking Code: The _gat Global Object|sáne=January 24, 2012|qaralǵan sáne=June 27, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google jáne paydalanıwshınıń bet kiriwi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı Googleǵa jiberiwdi óshiretuǵın brauzer plaginin shıǵardı, biraq bul brauzer keńeytpesi mobil brauzerler ushın joq&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2364174,00.asp|title=Opt Out of Google Analytics Data Gathering With New Beta Tool|date=May 25, 2010|work=PC Magazine}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.jp/2010/05/greater-choice-and-transparency-for.html|bet=Greater choice and transparency for Google Analytics|sáne=May 25, 2010}}&lt;/ref&gt;. Bul plagin Googledıń ózi tárepinen islep shıǵarılıp tarqatılǵanlıqtan, ol kóp talqılawlar hám sınǵa ushıradı. Bunnan tısqarı, Google skriptleriniń paydalanıwshı háreketlerin baqlawı baqlaw cookie faylların biykarlaw ushın kóp sanlı, kóbinese [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] brauzer plaginleriniń payda bolıwına alıp keldi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://noscript.net/|bet=The NoScript Firefox extension provides extra protection for Firefox, Flock, Seamonkey, and other Mozilla-based browsers}}&lt;/ref&gt;. Bul plaginler paydalanıwshılarǵa Google Analytics hám usıǵan uqsas saytlardıń olardıń háreketlerin baqlawın bloklawǵa múmkinshilik beredi. Kóplegen brauzerler paydalanıwshılarǵa úshinshi tárep cookie faylları hám baqlaw skriptlerin biykarlawǵa múmkinshilik beredi, ayırım jaǵdaylarda bul baslawısh opciya bolıp esaplanadı.

Proksi-serverler hám bir neshe brandmauerler artında qátelikler júz beriwi, waqıt belgileri ózgeriwi hám nadurıs izlewler dizimge alınıwı haqqında ayırım mısallar keltirilgen&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/2008/12/11/virus-filter-avira-tech-security-cx_ag_1211virus.html|title=The Virus Filters}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics tiń belgili qupıyalıq máselelerin jumsartıwǵa umtılǵan veb-masterler óz mashinalarında jaylastırılǵan bekendlerge iye bir qansha alternativalardı qollana aladı. Toqtatılǵanǵa shekem, usınday ónimniń mısalı Googledıń óziniń Urchin WebAnalytics Software si bolǵan. 2015-jıl 20-yanvarda Associated Press HealthCare.gov [[reklama]] beriwge qánigelesken jeke kompaniyalarǵa, sonıń ishinde ayrıqsha Google Analytics ti atap ótip, dizimge alınǵanlardıń jeke maǵlıwmatlarına kiriw múmkinshiligin berip atırǵanın xabarladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bigstory.ap.org/article/31490a20926d4ed3b98ff2d0ed8fc81d/new-privacy-concerns-over-governments-health-care-website|bet=Government health care website quietly sharing personal data. Associated Press|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150714061716/http://bigstory.ap.org/article/31490a20926d4ed3b98ff2d0ed8fc81d/new-privacy-concerns-over-governments-health-care-website|arxivsáne=July 14, 2015|qaralǵan sáne=January 31, 2015}}&lt;/ref&gt;. Buǵan qosımsha, 2022-jılı Avstriya, Franciya hám Italiya sıyaqlı mámleketler veb-master qurallarına óz sayt trafigin baqlaw hám analizlew múmkinshiligin beretuǵın xızmetti qadaǵan etti. Húkimet óz qararlarında cookie faylları arqalı jıynalǵan hám AQSHqa jiberilgen maǵlıwmatlardı úshinshi tárepler hám húkimet kóriwi múmkin ekenligin, bul paydalanıwshılarǵa qayta qaraw ushın tiyisli process támiyinlenbegenlikten GDPRdi buzıwı múmkin ekenligin bildirdi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.androidpolice.com/google-analytics-gdpr-eu-violation/|bet=Google Analytics is losing track of millions of users as regulators ban the service|avtor=Jules Wang|sáne=June 27, 2022|jumıs=Android Police|qaralǵan sáne=June 27, 2022}}&lt;/ref&gt;.

GA4 dep te atalatuǵın Google Analyticstiń jańa versiyası paydalanıwshı maǵlıwmatların tereń anonimlestiriw menen támiyinlengen, onıń járdeminde GA4 barlıq paydalanıwshılardıń IP adreslerin baslanǵısh túrde anonimlestiredi, yaǵnıy bul sazlama ushın qanday da bir ózgerisler engiziw múmkin emes&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bounteous.com/insights/2021/09/29/privacy-features-google-analytics-4-properties/|bet=Privacy Features in Google Analytics 4 Properties {{!}} Bounteous|til=en|jumıs=www.bounteous.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;.

== Qollap-quwatlaw hám oqıtıw ==
Google 2024-jıldıń avgust ayındaǵı jaǵday boyınsha tórt kurs hám sertifikattı óz ishine alatuǵın Skillshop platforması arqalı Google Analytics 4 (GA4) boyınsha oqıtıwdı usınadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/15068052|bet=[GA4] Enroll in Analytics Academy courses on Skillshop}}&lt;/ref&gt;. Baǵdarlamashılar hám tereń texnikalıq waqıyalardı izlewshiler ushın Google tolıq GA4 hújjetin beredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/ga4|bet=Google Analytics 4 Documentation}}&lt;/ref&gt;. GA4 tiń jańalanıwları hám jańa funkciyaları menen baylanıslı xabarlandırıwlar Google Marketing Platform Blog ta járiyalanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/marketingplatform/analytics/|bet=Google Marketing Platform Blog}}&lt;/ref&gt;. Kárxana dárejesindegi paydalanıwshılar ushın qollap-quwatlaw Google Enterprise Marketing Portal arqalı alıwǵa boladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://enterprisemarketingportal.google/|bet=Google Enterprise Marketing Portal}}&lt;/ref&gt;. Rásmiy Google Analytics YouTube kanalı jáne bir qatar video sabaqlar hám túsiniklerdi usınadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/user/googleanalytics|bet=Google Analytics YouTube Channel|jumıs=[[YouTube]]}}&lt;/ref&gt;.

== Úshinshi tárep qollap-quwatlawı ==
Google Analytics API&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/|bet=Google Analytics - Google Developers}}&lt;/ref&gt; iúshinshi tárepler tárepinen esabat beriw quralları sıyaqlı arnawlı qosımshalardı qurıw ushın paydalanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/analytics/apps/results?q=google%20analytics%20api%20applications|bet=Apps - Google Analytics Partner Services and Technologies}}&lt;/ref&gt;. Usınday kóplegen qosımshalar bar. Olardıń biri iOS (Apple) qurılmalarında islew ushın qurılǵan hám Appledıń [[App Store|qosımshalar dúkanında]] kórsetilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://itunes.apple.com/us/app/analytics-by-net-conversion/id421164239?mt=8|bet=Analytics by Net Conversion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120626020445/http://itunes.apple.com/us/app/analytics-by-net-conversion/id421164239?mt=8|arxivsáne=June 26, 2012|jumıs=[[iTunes]]}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics tiykarındaǵı baqlawdı támiyinleytuǵın ayırım úshinshi tárep ónimleri de bar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.lakmali.com/2012/12/google-analytics-tracking-for-wso2-api.html|bet=Google Analytics Tracking for WSO2 API Manager|sáne=December 20, 2012}}&lt;/ref&gt;. Basqarıw API sı, Tiykarǵı Esabat Beriw API sı, MCF Esabat Beriw API sı hám Haqıyqıy Waqıt Esabat Beriw API sı sheklewler hám kvotalarǵa boysınadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/config/mgmt/v3/limits-quotas|bet=API Limits and Quotas - Analytics Management API - Google Developers}}&lt;/ref&gt;.

== Keń tarqalǵanlıǵı ==
Google Analytics eń keń qollanılatuǵın veb-sayt statistikası xızmeti bolıp tabıladı. 2008-jıldıń may ayında Pingdom olardıń Alexa reytingi boyınsha dúnya júzindegi eń iri 500 sayttıń 161 i (32%) Google Analytics ti paydalanatuǵının kórsetetuǵın soraw nátiyjelerin járiyaladı&lt;ref name=&quot;Pingdom&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://royal.pingdom.com/2008/05/28/google-analytics-dominate-the-top-500-websites/|bet=Google Analytics dominates the top 500 websites|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120716031212/http://royal.pingdom.com/2008/05/28/google-analytics-dominate-the-top-500-websites/|arxivsáne=July 16, 2012|sáne=May 28, 2008|baspaxana=[[Pingdom]]|qaralǵan sáne=July 17, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.frikipandi.com/internet/20140403/la-terminologia-de-google-analytics-marketing-seo/|bet=La terminología de Google Analytics #marketing #seo|sáne=April 3, 2014|jumıs=Frikipandi - Web de Tecnología - Lo más Friki de la red.}}&lt;/ref&gt;.

Keyinirek islengen bazar úlesi analizi Google Analytics ti (2010-jılı Alexa Internet tárepinen reytingke kirgizilgen) eń joqarı 1,000,000 veb-sayttıń shama menen 49.95% paydalanatuǵının kórsetti&lt;ref name=&quot;metricmail&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://metricmail.tumblr.com/post/904126172/google-analytics-market-share|bet=Google Analytics Market Share|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100827225233/http://metricmail.tumblr.com/post/904126172/google-analytics-market-share|arxivsáne=August 27, 2010|baspaxana=MetricMail|qaralǵan sáne=August 21, 2010}}&lt;/ref&gt;.

2012-jılı onıń qollanılıwı eń ataqlı 10,000 veb-sayttıń shama menen 55% quradı&lt;ref name=&quot;backendbattles&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/04/12/google-analytics-officially-at-10m|bet=Google Biz Chief: Over 10M Websites Now Using Google Analytics|sáne=April 12, 2012|baspaxana=TechCrunch|qaralǵan sáne=April 25, 2012}}&lt;/ref&gt;. Al 2022-jıldıń aprel ayındaǵı jaǵday boyınsha, BuiltWith xabarlaǵanınday, Google Analytics ataqlılıǵı boyınsha dizimge alınǵan eń abıraylı 10,000 veb-sayttıń 73.7% tárepinen paydalanılǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://trends.builtwith.com/analytics/Google-Analytics|bet=Google Analytics Usage Statistics}}&lt;/ref&gt;.

2023-jıldıń avgust ayındaǵı jaǵday boyınsha, jańa versiya, Google Analytics 4 (GA4) shama menen 13.5 million veb-sayt tárepinen paydalanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ga4.com/ga4-stats|bet=Google Analytics 4 (GA4) Usage Statistics|sáne=August 2023}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google xızmetleri]]</text>
      <sha1>twfbrs2peawy7sl9e6rjlqpnnnzdbu8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121019</id>
      <parentid>121018</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:33:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121019</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39046" sha1="ayuoz2wbzriit49m0rk8fsygj2yuimu" xml:space="preserve">
'''Google Analytics''' - bul [[Google]] tárepinen usınılatuǵın, házirgi waqıtta Google Marketing Platform brendindegi platforma retinde veb-sayt trafigin, sonday-aq mobil qosımsha trafigi hám waqıyaların qadaǵalaytuǵın hám esabat beretuǵın veb-analiz xızmeti&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/analytics/premium/features.html|bet=Get the Power of Google Analytics: Now available in Standard or Premium, whatever your needs are Google Analytics can help.|qaralǵan sáne=April 8, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google bul xızmetti Urchin kompaniyasın satıp alǵannan keyin 2005-jıldıń noyabr ayında iske qostı&lt;ref name=&quot;Google&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/about/company/history/|bet=Our history in depth|qaralǵan sáne=July 16, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2005/03/29/technology/google-acquires-urchin-software.html|title=Google Acquires Urchin Software|access-date=April 4, 2019}}&lt;/ref&gt;.

2019-jılǵa kelip, Google Analytics internette eń keń qollanılatuǵın veb-analiz xızmeti bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;W3Techs_trafficanalysis&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://w3techs.com/technologies/overview/traffic_analysis/all|bet=Usage of traffic analysis tools for websites|sáne=February 27, 2019|baspaxana=W3Techs|qaralǵan sáne=February 27, 2019}}&lt;/ref&gt; Google Analytics [[iOS]] hám [[Android]] qosımshalarınan paydalanıw maǵlıwmatların jıynawǵa múmkinshilik beretuǵın SDK usınadı, ol Google Analytics for Mobile Apps dep ataladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/solutions/mobile|bet=Google Analytics for Mobile Apps {{!}} Analytics Implementation Guides and Solutions {{!}} Google Developers|til=en|jumıs=Google Developers|qaralǵan sáne=August 25, 2017}}&lt;/ref&gt;

Google Analytics óziniń payda bolıwınan baslap kóp jańalanıwlardı basınan ótkerdi hám házirgi waqıtta óziniń 4-versiyası - GA4-te jumıs islep atır&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/ga4|bet=Add the Google Analytics tag for Google Analytics 4 properties to your site with gtag.js}}&lt;/ref&gt;. GA4 - bul standart Google Analytics ornatıwı hám Google 2019-jılı Beta formatında shıǵarǵan (App + Web) Propertydiń qayta atalǵan versiyası. GA4 sonday-aq Universal Analytics (UA) ornın bastı. GA4-tiń ayrıqsha ózgeshelikleriniń biri - burın tek kárxanalıq GA 360 menen jumıs isleytuǵın Googledıń [[BigQuery]] menen tábiyiy integraciyası. Bul basqısh Googledıń GA hám onıń biypul paydalanıwshıların óziniń keńeytilgen bult xızmetlerine biriktiriw baǵdarındaǵı háreketlerin kórsetedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9823238|bet=GA4 BigQuery Export|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=May 13, 2023}}&lt;/ref&gt;.

2023-jıldıń 1-iyulınan baslap Universal Analytics jańa maǵlıwmatlardı jıynawdı toqtattı, Google Analytics 4 tiykarǵı analiz platforması retinde onıń ornın bastı. [[Google]] bul ózgeris haqqında 2022-jıldıń mart ayında járiyalaǵan edi. Paydalanıwshılar 2023-jıldıń iyul ayına shekemgi múddetke deyin Universal Analyticsti paydalana alǵan bolsa da, onıń jabılıwınan keyin UA-ǵa jańa maǵlıwmatlar qosılmadı&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/11583528?hl=en|bet=Google Analytics 4 has replaced Universal Analytics|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=August 14, 2023}}&lt;/ref&gt;. 2024-jıldıń 1-iyulında barlıq paydalanıwshılar, sonıń ishinde GA 360 paydalanıwshıları da, barlıq Universal Analytics qásiyetlerine kiriw múmkinshiliginen ayırıladı.

== Funkciyaları ==
Google Analytics sayttaǵı sessiya dawamlılıǵı, bir sessiyadaǵı betler sanı hám sayttı paydalanıp atırǵan adamlardıń tartılıw dárejesi sıyaqlı veb-sayt aktivligin, sonday-aq trafik deregi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı qadaǵalaw ushın qollanıladı. Ol Google Ads penen integraciyalanıwı múmkin,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/google-ads/answer/1704341?co=ADWORDS.IsAWNCustomer=false&amp;hl=en|bet=Link Google Analytics and Google Ads accounts - Previous - Google Ads Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 4, 2019}}&lt;/ref&gt; bunda paydalanıwshılar kiriw betiniń sapasın hám konversiyalardı (tiykarǵı waqıyalardı) qadaǵalaw arqalı onlayn kampaniyalardı dúzip hám kórip shıǵıwı múmkin. Maqsetler satıwlardı, potencial klientlerdi jıynawdı, belgili bir betti kóriwdi yamasa belgili bir fayldı júklep alıwdı óz ishine alıwı múmkin. Google Analytics-tiń usılı - ápiwayı paydalanıwshı ushın joqarı dárejeli, basqarıw paneli túrindegi maǵlıwmatlardı hám esabatlar toplamında jáne de tereń maǵlıwmatlardı kórsetiw. Google Analytics analizi voronka vizualizaciyası sıyaqlı usıllar menen jaman islep atırǵan betlerdi, keliwshilerdiń qayaqtan kelgenin (refererler), olardıń veb-saytta qansha waqıt bolǵanın hám geografiyalıq jaylasıwın anıqlay aladı. Ol sonday-aq arnawlı keliwshi segmentaciyası sıyaqlı qosımsha funkciyalardı da usınadı&lt;ref&gt;{{Citation |title=Build new segments |url=https://support.google.com/analytics/answer/3124493?hl=en |access-date=August 8, 2017}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics elektron kommerciya esabatı satıw aktivligi hám nátiyjeliligin qadaǵalay aladı. Elektron kommerciya esabatları sayttıń tranzakciyaların, tabısın hám kommerciyaǵa baylanıslı basqa da kóp metrikalardı kórsetedi&lt;ref&gt;{{Citation |title=Enhanced Ecommerce Reports |url=https://support.google.com/analytics/answer/6014872?hl=en |access-date=February 17, 2016}}&lt;/ref&gt;.

2011-jıldıń 29-sentyabrinde Google Analytics Real-Time analytics-ti iske qostı, bul paydalanıwshıǵa házirgi waqıtta saytta bolǵan keliwshiler haqqında túsinik alıw múmkinshiligin beredi&lt;ref name=&quot;GoogleBlogHappening2011&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://analytics.googleblog.com/2011/09/whats-happening-on-your-site-right-now.html|bet=What's happening on your site right now?}}&lt;/ref&gt;. Paydalanıwshı 100 sayt profiline iye bola aladı. Hár bir profil ulıwma bir [[Veb-sayt|veb-saytqa]] tuwrı keledi. Eger sayt Google Ads kampaniyasına baylanıspaǵan bolsa, ayına 5 millionnan kem bet kóriniwine (shama menen sekundına 2 bet kóriniwi) iye saytlar menen sheklengen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/1070983?hl=en#zippy=%2Cin-this-article|bet=Google Analytics Help: Does Google Analytics have a pageview limit?}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics Google Website Optimizer-di óz ishine aladı, ol Google Analytics Content Experiments dep qayta atalǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/websiteoptimizer/|bet=Website Optimizer|qaralǵan sáne=July 20, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2012/06/helping-to-create-better-websites.html|bet=Helping to Create Better Websites: Introducing Content Experiments|avtor=Tzemah|at=Nir|jumıs=Google Analytics Blog|qaralǵan sáne=June 4, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics-tiń Kogort analizi paydalanıwshılar populyaciyasınan tısqarı paydalanıwshılardıń komponent toplarınıń minez-qulqın túsiniwge járdem beredi. Bul marketing strategiyasın tabıslı ámelge asırıw ushın marketologlar hám analitikler ushın paydalı.

Google Analyticstiń eń sońǵı versiyası, ádette GA4 dep ataladı, boljawlarǵa, qálegen túrde ózgertiwge hám qupıyalıqqa itibar qaratıp, qosımsha funkciyalardı óz ishine aladı. Bul funkciyalardıń ayırımları tómendegishe:

* Bir qásiyetti hám veb-sayt, hám mobil qosımsha ushın qollanıwǵa múmkinshilik beretuǵın jańa koncepciya,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9213390|bet=[GA4] Measure activity across platforms - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9304153|bet=[GA4] Set up Analytics for a website and/or app - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Mashinalıq oqıtıw tárepinen qollap-quwatlanatuǵın jasalma intellektke tiykarlanǵan boljaw metrikaları,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/9846734|bet=[GA4] Predictive metrics - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.datadrivenu.com/machine-learning-google-analytics-4/|bet=Everything You Need to Know About Machine Learning in Google Analytics 4|sáne=July 29, 2021|til=en-US|jumıs=Data Driven U|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Qálegen túrde ózgertiwge bolatuǵın, ańsat navigaciyalanatuǵın bas bet,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analyzify.app/hub/latest-ga4-updates/|bet=Latest GA4 Updates &amp; Tips &amp; Tricks That You Will Love|sáne=March 6, 2022|til=en|jumıs=Analyzify Hub|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Arnawlı biznes talaplarına tolıq juwap beretuǵın arnawlı esabatlardı beriw ushın Explore bólimi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/7579450|bet=[GA4] Get started with Explorations - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Kelip túsip atırǵan maǵlıwmatlardı dárhal analizlew hám qátelerdi tabıw ushın ornatılǵan DebugView,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ken-williams.com/guide/installation/validating-google-analytics-4-with-debug-mode/|bet=Validating Google Analytics 4 With Debug Mode|sáne=May 10, 2020|jumıs=Ken Williams Blog|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Anomaliyalardı anıqlaw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.searchenginejournal.com/useful-google-analytics-4-features/413920/|bet=7 GA4 Features That Will (Hopefully) Make You Hate It Less|sáne=July 22, 2021|til=en|jumıs=Search Engine Journal|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;
* Jaqsılanǵan elektron kommerciya esabatları&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analyzify.app/hub/ga4-ecommerce-reports-shopify/|bet=Important GA4 eCommerce reports for Shopify Stores|sáne=November 22, 2021|til=en|jumıs=Analyzify Hub|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;.
* Minez-qulqtı analizlew bóliminen paydalanıwshı jolın analizlew funkciyasına iye.

== Tariyxı ==
Google 2005-jıldıń aprel ayında Urchin Software Corp. kompaniyasın satıp aldı. Googledıń xızmeti Urchin on Demand tiykarında rawajlandırıldı. Sistema sonday-aq Adaptive Path kompaniyasınıń ideyaların da óz ishine aladı, onıń Measure Map ónimi 2006-jılı satıp alınıp, Google Analyticsti qayta dizaynlawda qollanıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://googleblog.blogspot.com/2006/02/here-comes-measure-map.html|bet=Here comes Measure Map}}&lt;/ref&gt;. Google óz aldına ornatılatuǵın Urchin WebAnalytics programmalıq támiynatın 2012-jıldıń 28-martında toqtatılǵanǵa shekem qosımsha uqıplı qosıwshı qayta satıwshılar tarmaǵı arqalı satıwdı dawam etti&lt;ref name=&quot;auto1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2012/01/end-of-era-for-urchin-software.html|bet=The End of an Era for Urchin Software|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120413093651/https://www.google.com/urchin/|arxivsáne=April 13, 2012|avtor=Muret|at=Paul|sáne=January 20, 2012|baspaxana=Google Analytics|qaralǵan sáne=April 7, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/urchin/|bet=The End of an Era for Urchin Software|avtor=Muret|at=Paul|baspaxana=Google Analytics|qaralǵan sáne=April 7, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google brendi astındaǵı versiya 2005-jıldıń noyabr ayında dizimnen ótiwdi qálegen hár bir adamǵa usınıldı. Degen menen, xızmetke bolǵan júdá joqarı talap sebepli, bir hápteden soń jańa dizimge alıwlar toqtatıldı. Sistemaǵa quwatlılıq qosılǵan sayın, Google lotereya túrindegi mirát-kod modelin qollanıwdı basladı. 2006-jıldıń avgust ayına shekem Google server múmkinshiligi jol qoyǵanınsha mirát kodların toparlar menen jiberip turdı; 2006-jıldıń avgust ayınıń ortasınan baslap xızmet - olar Googledı reklama ushın qollansa da, qollanbasa da - barlıq paydalanıwshılar ushın tolıq qoljetimli boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sites.google.com/site/zenbatetanola/02-google-analytics|bet=Google Analytics - zenbatetanola|jumıs=sites.google.com|qaralǵan sáne=March 17, 2016}}&lt;/ref&gt;.

Jańa versiyadaǵı Google Analytics qadaǵalaw kodı asinxron qadaǵalaw kodı dep ataladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/support/analytics/bin/answer.py?answer=161379|bet=Asynchronous Tracking Code}}&lt;/ref&gt; Google onıń sezgirligi hám dálligi joqarıraq ekenin hám veb-sayttaǵı júdá qısqa aktivliklerdi qadaǵalay alatuǵının aytadı. Aldıńǵı versiya bettiń júkleniwin keshiktiretuǵın edi, sonlıqtan ónimlilik sebeplerine baylanıslı, ol ádette &lt;/body&gt; deneni jabıwshı HTML teginen aldın jaylastırılatuǵın edi. Jańa kodtı &lt;head&gt; ... &lt;/head&gt; HTML bas tegleri arasına jaylastırıwǵa boladı, sebebi ol iske túskennen keyin bet júkleniwi menen parallel túrde isleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://online-behavior.com/analytics/google-tag-manager|bet=Google Tag Manager: A Step-By-Step Guide {{!}} Analytics &amp; Optimization|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160317051844/http://online-behavior.com/analytics/google-tag-manager|arxivsáne=March 17, 2016|jumıs=online-behavior.com|qaralǵan sáne=March 17, 2016}}&lt;/ref&gt;. 2011-jıldıń aprel ayında Google bir neshe basqarıw panelleri, kóbirek arnawlı esabat opciyaları hám jańa interfeys dizaynına iye Google Analyticstiń jańa versiyasınıń qoljetimliligi haqqında járiyaladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2011/04/new-google-analytics-available-to.html|bet=The New Google Analytics Available to Everyone}}&lt;/ref&gt;. Bul versiya keyinirek real-time analytics hám maqset aǵımı diagrammaları sıyaqlı basqa funkciyalar menen jańalandı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2011/10/introducing-flow-visualization.html|bet=Introducing Flow Visualization: visualizing visitor flow}}&lt;/ref&gt;. Universal Analytics sıyaqlı «xit tiykarında» emes, GA4 «waqıya tiykarında» isleydi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bradgerick.com/google-tag-manager/google-analytics-4-events-tracking-creation|bet=Google Analytics 4 Events Tracking, Creation|sáne=April 8, 2022}}&lt;/ref&gt;.

2012-jıldıń oktyabr ayında Universal Analytics dep atalǵan Google Analyticstiń jáne bir jańa versiyası járiyalandı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.com/2012/10/universal-analytics.html|bet=Re-imagining Google Analytics to support the versatile usage patterns of today's users}}&lt;/ref&gt;. Aldıńǵı versiyalardan tiykarǵı ayırmashılıqlar: platformalar aralıq qadaǵalaw, hár qanday qurılmadan maǵlıwmat jıynaw ushın iyilgish qadaǵalaw kodı hám arnawlı ólshemler hám arnawlı metrikalardı engiziw&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/2790010?hl=en|bet=About Universal Analytics - Analytics Help|jumıs=support.google.com}}&lt;/ref&gt;.

2016-jıldıń mart ayında Google investiciyalardıń qaytımı hám basqa marketing kórsetkishleri boyınsha analiz beriwshi programmalıq támiynat toplamı bolǵan Google Analytics 360-tı shıǵardı. Google Analytics 360 jeti tiykarǵı ónimdi óz ishine aladı: Analytics, Tag Manager, Optimize, Data Studio, Surveys, Attribution hám Audience Center&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.blog.google/products/marketingplatform/360/introducing-google-analytics-360-suite/|bet=Introducing the Google Analytics 360 suite|avtor=Muret|at=Paul|sáne=March 15, 2016|jumıs=Google|qaralǵan sáne=October 7, 2018}}&lt;/ref&gt;.

2017-jıldıń oktyabr ayında Google Analytics ushın maǵlıwmat jıynawdıń Global Site Tag yamasa gTag.js dep atalǵan jańa metodologiyası járiyalandı. Onıń málimlengen maqseti ámelge asırıwdı ańsatlastırıw ushın teglew sistemasın birlestiriw edi. Bul jańa teg túri bar bolǵan Analytics.js teg túri yamasa Google Tag Manager-ge alternativa boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/gtagjs/|bet=Add gtag.js to your site}}&lt;/ref&gt;.

2018-jıldıń iyun ayında Google onlayn reklama hám analiz brendi bolǵan Google Marketing Platformdı tanıstırdı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.blog.google/technology/ads/new-advertising-brands/|title=Introducing simpler brands and solutions for advertisers and publishers|date=June 27, 2018|work=Google|access-date=July 27, 2018|language=en}}&lt;/ref&gt;. Ol Googledıń eki burınǵı brendi - DoubleClick Digital Marketing hám Google Analytics 360-tan turadı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://variety.com/2018/digital/news/google-doubleclick-adwords-rebranding-1202859088/|title=Google Killing Off DoubleClick, AdWords Names in Rebranding of Ad Products|date=June 27, 2018|work=Variety|access-date=July 27, 2018|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

2020-jıldıń oktyabr ayında Google GA4 qısqartpası menen Google Analytics 4-ti shıǵardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/marketingplatform/analytics/new_google_analytics|bet=Introducing the new Google Analytics|avtor=Srinivasan|at=Vidhya|sáne=October 14, 2020|jumıs=Google|qaralǵan sáne=October 16, 2020}}&lt;/ref&gt;.

2023-jıldıń 1-iyulınan baslap Universal Analytics jańa maǵlıwmatlardı jıynawdı toqtattı, Google Analytics 4 tiykarǵı analiz platforması retinde onıń ornın bastı. Google bul ótiw haqqında 2022-jıldıń mart ayında járiyalaǵan edi. Paydalanıwshılar 2023-jıldıń iyul ayına shekemgi múddetke shekem Universal Analyticsti paydalanıw múmkinshiligine iye bolǵan bolsa da, onıń toqtatılıwınan keyin UA-ǵa jańa maǵlıwmatlar qosılmadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/11583528?hl=en|bet=Universal Analytics discontinuation notice|jumıs=Google|qaralǵan sáne=August 30, 2023}}&lt;/ref&gt;.

2024-jıldıń 1-iyuli: Standart Universal Analytics qásiyetleri maǵlıwmatlardı tolıq qayta islewdi toqtattı hám paydalanıwshılar interfeys hám APIǵa kiriw múmkinshiliginen ayırıldı. Google Analytics 360 klientleri ushın bir mártelik ayrıqshalıq bar, olardıń kiriw múmkinshiligi de sol sánede tamamlanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/11583528?hl=en|bet=Google Analytics 4 has replaced Universal Analytics - Analytics Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=2024-05-27}}&lt;/ref&gt;.

== Texnologiya ==
Google Analytics «bet tegleri» menen ámelge asırıladı, bul jaǵdayda Google Analytics Tracking Code dep ataladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.matthewwoodward.co.uk/seo/reporting/google-analytics-event-tracking/?unapproved=2220589&amp;moderation-hash=3f6ed00ccc19a7132d4fd61312754533#comment-2220589|bet=How To Use Google Analytics Event Tracking|sáne=January 9, 2020|jumıs=Matthew Woodward}}&lt;/ref&gt; ol veb-sayt iyesi veb-sayttıń hár bir betine qosatuǵın [[JavaScript]] kod bólegi. Qadaǵalaw kodı klient betti kórip atırǵanda klient brauzerinde isleydi (eger brauzerde JavaScript qosılǵan bolsa) hám keliwshi maǵlıwmatların jıynaydı hám olardı veb-mayak sorawınıń bir bólegi retinde Google maǵlıwmat jıynaw serverine jiberedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/resources/concepts/gaConceptsTrackingOverview|bet=Tracking Code Overview &amp;#124; Google Analytics|jumıs=Google Developers}}&lt;/ref&gt;.

Qadaǵalaw kodı Google veb-serverinen úlkenirek [[JavaScript]] faylın júkleydi, sońınan paydalanıwshınıń akkaunt nomeri menen ózgeriwshilerdi ornatadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/1102152?hl=en#zippy=%2Cin-this-article|bet=Example account structures - Analytics Help|jumıs=support.google.com}}&lt;/ref&gt;. Úlkenirek fayl (házirgi waqıtta ga.js dep belgili) 2018-jıldıń may ayına kelip ádette 40 kB bolǵan.

Degen menen, brauzer keshlewi sebepli fayldı ádette júklewdiń keregi joq. Brauzerde keshlew qosılǵan dep esaplaǵanda, ol ga.js faylın tek sapardıń basında bir márte júkleydi. Bunnan tısqarı, ga.js kodı menen Google Analyticsti ámelge asıratuǵın barlıq veb-saytlar Googledan birdey tiykarǵı fayldı paydalanǵanlıqtan, burın Google Analytics islep turǵan basqa qálegen veb-saytqa kirgen brauzerde fayl álleqashan olardıń kompyuterinde keshlengen boladı.

Maǵlıwmatlardı Google serverine jiberiwden tısqarı, qadaǵalaw kodı hár bir keliwshiniń kompyuterinde birinshi tárep cookie faylın ornatadı (Eger brauzerde cookie faylları qosılǵan bolsa). Bul cookie faylı ClientId dep atalatuǵın anonim maǵlıwmatlardı saqlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/analyticsjs/domains|bet=Cookies and User Identification|jumıs=developers.google.com}}&lt;/ref&gt;. Universal Analytics iske qosılmastan aldın, keliwshiniń burın saytqa kirgen-kirmegeni (jańa yamasa qaytıp kelgen keliwshi), házirgi sapardıń waqıt belgisi hám keliwshini betke jibergen referer sayt yamasa kampaniya (mısalı, izlew sisteması, gilt sózler, banner yamasa email) sıyaqlı maǵlıwmatlardı saqlaytuǵın bir neshe cookie faylları bar edi.
=== Sheklewler ===
Bunnan tısqarı, Google Analytics for Mobile Package mobil veb-saytlarǵa Google Analytics ti qollanıwǵa múmkinshilik beredi. Mobile Package serverlik baqlaw kodların óz ishine aladı, olar serverlik til retinde [[PHP]], JavaServer Pages, ASP.NET yamasa Perl di paydalanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://code.google.com/intl/en/mobile/analytics/docs/web/|bet=Google Analytics for Mobile package|arxivurl=https://archive.today/20130124153755/http://code.google.com/intl/en/mobile/analytics/docs/web/|arxivsáne=January 24, 2013}}&lt;/ref&gt;. Degen menen, Firefox tiń Jetilistirilgen Baqlawdan Qorǵaw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.mozilla.org/en-US/kb/enhanced-tracking-protection-firefox-desktop#w_what-enhanced-tracking-protection-blocks|bet=Enhanced Tracking Protection in Firefox for desktop {{!}} Firefox Help|jumıs=support.mozilla.org|qaralǵan sáne=March 26, 2020}}&lt;/ref&gt; NoScript brauzer keńeytpesi hám Disconnect Mobile mobil qosımshası sıyaqlı kóplegen reklama filtrlew programmaları hám keńeytpeleri Google Analytics Baqlaw Kodın bloklay aladı. Bul ayırım trafik hám paydalanıwshılardıń baqlanıwın aldın aladı hám jıynalǵan maǵlıwmatlarda boslıqlarǵa alıp keledi. Sonıń menen birge, Tor sıyaqlı qupıyalıq tarmaqları paydalanıwshınıń haqıyqıy jaylasqan ornın jasıradı hám nadurıs geografiyalıq maǵlıwmatlardı kórsetedi. Paydalanıwshılardıń az bólegi JavaScript qosılmaǵan/qollay almaytuǵın brauzerlerge iye yamasa bul funkciyanı óshirip qoyadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blockmetry.com/blog/javascript-disabled|bet=What percentage of browsers with javascript disabled? - Blockmetry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190426002333/https://blockmetry.com/blog/javascript-disabled|arxivsáne=April 26, 2019|jumıs=blockmetry.com|qaralǵan sáne=June 7, 2019}}&lt;/ref&gt;. Bul sheklewler, tiykarınan reklama filtrlew programmaları, ádewir sanda - geyde kópshilik - keliwshilerdiń trekerden qashıwına múmkinshilik bere aladı&lt;ref&gt;{{Cite book|date=2018|title=Characterizing the Use of Browser-Based Blocking Extensions To Prevent Online Tracking|url=https://www.usenix.org/conference/soups2018/presentation/mathur}}&lt;/ref&gt;.

Google Analytics cookie faylların paydalanıwshılardıń óshiriwi yamasa bloklawı maǵlıwmatlardıń anıqlıǵına tásir etiwi múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.advanced-web-metrics.com/blog/2008/02/16/accuracy-whitepaper/|bet=Accuracy Whitepaper for web analytics|avtor=Brian Clifton}}&lt;/ref&gt;. Cookie faylları ornatılmasa, Google Analytics maǵlıwmat jıynay almaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/analyticsjs/cookies-user-id|bet=Cookies and User Identification {{!}} Analytics for Web (analytics.js)|til=en|jumıs=Google Developers|qaralǵan sáne=January 28, 2021}}&lt;/ref&gt;. Hár bir veb paydalanıwshı cookie faylların bloklay aladı yamasa óshirip taslay aladı, bul Google Analytics paydalanıwshıları ushın sol kiriwler boyınsha maǵlıwmatlardıń joǵalıwına alıp keledi. Veb-sayt iyeleri, mısalı, qupıyalıq siyasatın járiyalaw arqalı sayttı paydalanıwda keliwshilerge qolaylılıq jaratıp, paydalanıwshılardı cookie faylların óshirmewge shaqıra aladı. Paydalanıwshı veb betler arasında ótkende, Google Analytics veb-sayt iyelerine paydalanıwshı kórgen bet haqqında maǵlıwmattı, mısalı, bettiń URL in jazıp alıw ushın JavaScript teg (kitapxanalar)ların beredi. Google Analytics tiń JavaScript kitapxanaları HTTP cookie faylların paydalanadı, olar arqalı paydalanıwshınıń aldıńǵı betlerde ne islegenin hám onıń tásirlesiwlerin este saqlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/analyticsjs/cookie-usage|bet=Google Analytics Cookie Usage on Websites|jumıs=Google Analytics|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=May 31, 2021}}&lt;/ref&gt;.

Google Analytics tiń úlken veb-saytlar ushın jáne bir sheklewi - kóplegen esabatların payda etiwde úlgi alıwdı paydalanıwı. Óz serverlerindegi júklemeni azaytıw hám paydalanıwshılarǵa olardıń sorawına salıstırmalı tez juwap beriw ushın, Google Analytics profil dárejesinde esaplawları ushın esabatlardı kempitkende 500,000 qálegen tańlanǵan sessiya menen shekleydi. Kiriwler kórsetkishi ushın qátelik shegaraları kórsetilgen bolsa da, Google Analytics esabatlarındaǵı basqa kórsetkishler ushın qátelik shegaraları berilmeydi. Maǵlıwmatlardıń kishi segmentleri ushın qátelik shegarası júdá úlken bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.epikone.com/blog/2009/04/21/segmentation-options-in-google-analytics/|bet=Segmentation Options in Google Analytics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090622173444/http://www.epikone.com/blog/2009/04/21/segmentation-options-in-google-analytics/|arxivsáne=June 22, 2009}}&lt;/ref&gt;.

Google Analytics tiń eń úlken sheklewleriniń biri - oflayn konversiyalardı baqlaw hám baylanıstırıw múmkinshiliginiń joqlıǵı. Oflayn konversiyalardı baqlaw onlayn marketing kampaniyalarınıń «oflayn» ortalıqlarda, mısalı, Satıw Noqatları, Shaqırıw Orayları, Filial Tarmaqları yamasa tólem shlyuzlerindegi tásirin ólshew ushın talap etiledi. Google Analytics veb-saytta ornatılǵan JavaScript teg bolǵanlıqtan, keliwshi veb-sayt ortalıǵınan telefon arqalı sóylesiwge ótkende, baqlaw joǵaladı hám «shaqırıw orayı» iskerligi dáslepki kiriw yamasa keliwshi menen tuwrıdan-tuwrı baylanıstırıla almaydı. Google Analytics penen integraciyalanǵan úshinshi tárep quralları házir tutınıwshınıń onlaynnan oflayn ortalıqlarǵa shekemgi jolın baqlawǵa qábiletli&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.searchenginewatch.com/2021/01/05/what-affiliate-marketers-have-missed-about-google-analytics/|bet=What affiliate marketers have missed about Google Analytics|sáne=January 5, 2021|til=en-US|jumıs=Search Engine Watch|qaralǵan sáne=September 9, 2021}}&lt;/ref&gt;.

== Ónimlilik ==
Google Analytics tiń sayt ónimliligine tásiri haqqında bir neshe onlayn talqılawlar bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://groups.google.com/group/analytics-help-basics/browse_thread/thread/62997a00d5a50406?pli=1|bet=Google Groups}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.analyticsmarket.com/blog/tracking-code-slows-my-site|bet=Google Analytics Code is Slowing Down My Site - Analytics Market|sáne=January 27, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.woopra.com/blog/2009/02/04/is-google-analytics-slow-or-not/|bet=Is Google Analytics Slow or Not? — Woopra|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100215174004/http://www.woopra.com/blog/2009/02/04/is-google-analytics-slow-or-not/|arxivsáne=February 15, 2010|sáne=February 4, 2009|qaralǵan sáne=August 8, 2010}}&lt;/ref&gt;. Degen menen, Google 2009-jıldıń dekabr ayında ga.js skripti menen belgilengen betlerdiń júkleniwin ásteletiw qáwpin azaytıw ushın asinxron JavaScript kodın engizdi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://googlecode.blogspot.com/2009/12/google-analytics-launches-asynchronous.html|bet=Google Analytics Launches Asynchronous Tracking - The official Google Code blog|sáne=December 1, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analytics.googleblog.com/2010/04/making-web-faster.html|bet=Making the Web Faster}}&lt;/ref&gt;.

== Qupıyalıq ==
Keń tarqalǵanlıǵına baylanıslı, Google Analytics ayırım qupıyalıq máselelerin keltirip shıǵaradı. Kim de kim Google Analytics ti paydalanatuǵın veb-saytqa kirgen waqıtta, Google paydalanıwshınıń shama menen geografiyalıq jaylasqan ornın anıqlaw ushın paydalanıwshınıń IP adresi arqalı sol kiriwdi baqlaydı. Germaniya nızam talapların orınlaw ushın, Google Analytics IP adresin anonimlestire aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/gajs/methods/gaJSApi_gat#_gat._anonymizeIp|bet=Tracking Code: The _gat Global Object|sáne=January 24, 2012|qaralǵan sáne=June 27, 2012}}&lt;/ref&gt;. Google jáne paydalanıwshınıń bet kiriwi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı Googleǵa jiberiwdi óshiretuǵın brauzer plaginin shıǵardı, biraq bul brauzer keńeytpesi mobil brauzerler ushın joq&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2364174,00.asp|title=Opt Out of Google Analytics Data Gathering With New Beta Tool|date=May 25, 2010|work=PC Magazine}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://analytics.blogspot.jp/2010/05/greater-choice-and-transparency-for.html|bet=Greater choice and transparency for Google Analytics|sáne=May 25, 2010}}&lt;/ref&gt;. Bul plagin Googledıń ózi tárepinen islep shıǵarılıp tarqatılǵanlıqtan, ol kóp talqılawlar hám sınǵa ushıradı. Bunnan tısqarı, Google skriptleriniń paydalanıwshı háreketlerin baqlawı baqlaw cookie faylların biykarlaw ushın kóp sanlı, kóbinese [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] brauzer plaginleriniń payda bolıwına alıp keldi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://noscript.net/|bet=The NoScript Firefox extension provides extra protection for Firefox, Flock, Seamonkey, and other Mozilla-based browsers}}&lt;/ref&gt;. Bul plaginler paydalanıwshılarǵa Google Analytics hám usıǵan uqsas saytlardıń olardıń háreketlerin baqlawın bloklawǵa múmkinshilik beredi. Kóplegen brauzerler paydalanıwshılarǵa úshinshi tárep cookie faylları hám baqlaw skriptlerin biykarlawǵa múmkinshilik beredi, ayırım jaǵdaylarda bul baslawısh opciya bolıp esaplanadı.

Proksi-serverler hám bir neshe brandmauerler artında qátelikler júz beriwi, waqıt belgileri ózgeriwi hám nadurıs izlewler dizimge alınıwı haqqında ayırım mısallar keltirilgen&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/2008/12/11/virus-filter-avira-tech-security-cx_ag_1211virus.html|title=The Virus Filters}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics tiń belgili qupıyalıq máselelerin jumsartıwǵa umtılǵan veb-masterler óz mashinalarında jaylastırılǵan bekendlerge iye bir qansha alternativalardı qollana aladı. Toqtatılǵanǵa shekem, usınday ónimniń mısalı Googledıń óziniń Urchin WebAnalytics Software si bolǵan. 2015-jıl 20-yanvarda Associated Press HealthCare.gov [[reklama]] beriwge qánigelesken jeke kompaniyalarǵa, sonıń ishinde ayrıqsha Google Analytics ti atap ótip, dizimge alınǵanlardıń jeke maǵlıwmatlarına kiriw múmkinshiligin berip atırǵanın xabarladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bigstory.ap.org/article/31490a20926d4ed3b98ff2d0ed8fc81d/new-privacy-concerns-over-governments-health-care-website|bet=Government health care website quietly sharing personal data. Associated Press|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150714061716/http://bigstory.ap.org/article/31490a20926d4ed3b98ff2d0ed8fc81d/new-privacy-concerns-over-governments-health-care-website|arxivsáne=July 14, 2015|qaralǵan sáne=January 31, 2015}}&lt;/ref&gt;. Buǵan qosımsha, 2022-jılı Avstriya, Franciya hám Italiya sıyaqlı mámleketler veb-master qurallarına óz sayt trafigin baqlaw hám analizlew múmkinshiligin beretuǵın xızmetti qadaǵan etti. Húkimet óz qararlarında cookie faylları arqalı jıynalǵan hám AQSHqa jiberilgen maǵlıwmatlardı úshinshi tárepler hám húkimet kóriwi múmkin ekenligin, bul paydalanıwshılarǵa qayta qaraw ushın tiyisli process támiyinlenbegenlikten GDPRdi buzıwı múmkin ekenligin bildirdi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.androidpolice.com/google-analytics-gdpr-eu-violation/|bet=Google Analytics is losing track of millions of users as regulators ban the service|avtor=Jules Wang|sáne=June 27, 2022|jumıs=Android Police|qaralǵan sáne=June 27, 2022}}&lt;/ref&gt;.

GA4 dep te atalatuǵın Google Analyticstiń jańa versiyası paydalanıwshı maǵlıwmatların tereń anonimlestiriw menen támiyinlengen, onıń járdeminde GA4 barlıq paydalanıwshılardıń IP adreslerin baslanǵısh túrde anonimlestiredi, yaǵnıy bul sazlama ushın qanday da bir ózgerisler engiziw múmkin emes&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bounteous.com/insights/2021/09/29/privacy-features-google-analytics-4-properties/|bet=Privacy Features in Google Analytics 4 Properties {{!}} Bounteous|til=en|jumıs=www.bounteous.com|qaralǵan sáne=April 17, 2022}}&lt;/ref&gt;.

== Qollap-quwatlaw hám oqıtıw ==
Google 2024-jıldıń avgust ayındaǵı jaǵday boyınsha tórt kurs hám sertifikattı óz ishine alatuǵın Skillshop platforması arqalı Google Analytics 4 (GA4) boyınsha oqıtıwdı usınadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.google.com/analytics/answer/15068052|bet=[GA4] Enroll in Analytics Academy courses on Skillshop}}&lt;/ref&gt;. Baǵdarlamashılar hám tereń texnikalıq waqıyalardı izlewshiler ushın Google tolıq GA4 hújjetin beredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/collection/ga4|bet=Google Analytics 4 Documentation}}&lt;/ref&gt;. GA4 tiń jańalanıwları hám jańa funkciyaları menen baylanıslı xabarlandırıwlar Google Marketing Platform Blog ta járiyalanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.google/products/marketingplatform/analytics/|bet=Google Marketing Platform Blog}}&lt;/ref&gt;. Kárxana dárejesindegi paydalanıwshılar ushın qollap-quwatlaw Google Enterprise Marketing Portal arqalı alıwǵa boladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://enterprisemarketingportal.google/|bet=Google Enterprise Marketing Portal}}&lt;/ref&gt;. Rásmiy Google Analytics YouTube kanalı jáne bir qatar video sabaqlar hám túsiniklerdi usınadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/user/googleanalytics|bet=Google Analytics YouTube Channel|jumıs=[[YouTube]]}}&lt;/ref&gt;.

== Úshinshi tárep qollap-quwatlawı ==
Google Analytics API&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/|bet=Google Analytics - Google Developers}}&lt;/ref&gt; iúshinshi tárepler tárepinen esabat beriw quralları sıyaqlı arnawlı qosımshalardı qurıw ushın paydalanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/analytics/apps/results?q=google%20analytics%20api%20applications|bet=Apps - Google Analytics Partner Services and Technologies}}&lt;/ref&gt;. Usınday kóplegen qosımshalar bar. Olardıń biri iOS (Apple) qurılmalarında islew ushın qurılǵan hám Appledıń [[App Store|qosımshalar dúkanında]] kórsetilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://itunes.apple.com/us/app/analytics-by-net-conversion/id421164239?mt=8|bet=Analytics by Net Conversion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120626020445/http://itunes.apple.com/us/app/analytics-by-net-conversion/id421164239?mt=8|arxivsáne=June 26, 2012|jumıs=[[iTunes]]}}&lt;/ref&gt;. Google Analytics tiykarındaǵı baqlawdı támiyinleytuǵın ayırım úshinshi tárep ónimleri de bar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.lakmali.com/2012/12/google-analytics-tracking-for-wso2-api.html|bet=Google Analytics Tracking for WSO2 API Manager|sáne=December 20, 2012}}&lt;/ref&gt;. Basqarıw API sı, Tiykarǵı Esabat Beriw API sı, MCF Esabat Beriw API sı hám Haqıyqıy Waqıt Esabat Beriw API sı sheklewler hám kvotalarǵa boysınadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/analytics/devguides/config/mgmt/v3/limits-quotas|bet=API Limits and Quotas - Analytics Management API - Google Developers}}&lt;/ref&gt;.

== Keń tarqalǵanlıǵı ==
Google Analytics eń keń qollanılatuǵın veb-sayt statistikası xızmeti bolıp tabıladı. 2008-jıldıń may ayında Pingdom olardıń Alexa reytingi boyınsha dúnya júzindegi eń iri 500 sayttıń 161 i (32%) Google Analytics ti paydalanatuǵının kórsetetuǵın soraw nátiyjelerin járiyaladı&lt;ref name=&quot;Pingdom&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://royal.pingdom.com/2008/05/28/google-analytics-dominate-the-top-500-websites/|bet=Google Analytics dominates the top 500 websites|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120716031212/http://royal.pingdom.com/2008/05/28/google-analytics-dominate-the-top-500-websites/|arxivsáne=July 16, 2012|sáne=May 28, 2008|baspaxana=[[Pingdom]]|qaralǵan sáne=July 17, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.frikipandi.com/internet/20140403/la-terminologia-de-google-analytics-marketing-seo/|bet=La terminología de Google Analytics #marketing #seo|sáne=April 3, 2014|jumıs=Frikipandi - Web de Tecnología - Lo más Friki de la red.}}&lt;/ref&gt;.

Keyinirek islengen bazar úlesi analizi Google Analytics ti (2010-jılı Alexa Internet tárepinen reytingke kirgizilgen) eń joqarı 1,000,000 veb-sayttıń shama menen 49.95% paydalanatuǵının kórsetti&lt;ref name=&quot;metricmail&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://metricmail.tumblr.com/post/904126172/google-analytics-market-share|bet=Google Analytics Market Share|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100827225233/http://metricmail.tumblr.com/post/904126172/google-analytics-market-share|arxivsáne=August 27, 2010|baspaxana=MetricMail|qaralǵan sáne=August 21, 2010}}&lt;/ref&gt;.

2012-jılı onıń qollanılıwı eń ataqlı 10,000 veb-sayttıń shama menen 55% quradı&lt;ref name=&quot;backendbattles&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/04/12/google-analytics-officially-at-10m|bet=Google Biz Chief: Over 10M Websites Now Using Google Analytics|sáne=April 12, 2012|baspaxana=TechCrunch|qaralǵan sáne=April 25, 2012}}&lt;/ref&gt;. Al 2022-jıldıń aprel ayındaǵı jaǵday boyınsha, BuiltWith xabarlaǵanınday, Google Analytics ataqlılıǵı boyınsha dizimge alınǵan eń abıraylı 10,000 veb-sayttıń 73.7% tárepinen paydalanılǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://trends.builtwith.com/analytics/Google-Analytics|bet=Google Analytics Usage Statistics}}&lt;/ref&gt;.

2023-jıldıń avgust ayındaǵı jaǵday boyınsha, jańa versiya, Google Analytics 4 (GA4) shama menen 13.5 million veb-sayt tárepinen paydalanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ga4.com/ga4-stats|bet=Google Analytics 4 (GA4) Usage Statistics|sáne=August 2023}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google xızmetleri]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>ayuoz2wbzriit49m0rk8fsygj2yuimu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Android bulttan qurılmaǵa xabar jiberiw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25198</id>
    <revision>
      <id>121020</id>
      <timestamp>2025-06-08T20:55:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1267086657|Android Cloud to Device Messaging]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>121020</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4553" sha1="1wqe3y513lckrpj5isg5x52krwj5ioh" xml:space="preserve">'''Android bulttan qurılmaǵa xabar jiberiw''' (ádette '''C2DM''' dep ataladı) — bul [[Google]] tárepinen islep shıǵılǵan hám keyin ala Google Cloud Messaging xızmeti menen almastırılǵan, háreketten toqtatılǵan mobil xabarlandırıw xızmeti. Ol baǵdarlamashılarǵa serverlerden [[Android]] qosımshalarına hám Chrome keńeytpelerine maǵlıwmatlardı jiberiwge imkaniyat berdi. C2DM dáslepki ret 2010-jılı iske qosıldı hám Androidtiń 2.2 versiyasınan baslap qollanıw múmkin boldı&lt;ref name=&quot;Vogella&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.vogella.com/tutorials/GoogleCloudMessaging/article.html|bet=Android Cloud to Device Messaging (C2DM) - Tutorial|avtor=Vogel|at=Lars|sáne=September 12, 2011|qaralǵan sáne=September 4, 2016}}&lt;/ref&gt;. 2012-jıl 27-iyunda Google autentifikaciya hám jetkerip beriwdi jaqsılaw, jańa API sońǵı noqatları hám xabar jiberiw parametrleri, sonday-aq API aqırǵı noqatları hám maksimal xabar ólshemlerin alıp taslaw sıyaqlı jaqsılanıwlarǵa súyene otırıp, C2DM di almastırıwǵa arnalǵan Google Cloud Messaging xızmetin usındı&lt;ref name=&quot;InfoQ&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.infoq.com/news/2012/08/GoogleCMReplacesC2Dm|bet=Google Cloud Messaging for Android (GCM) Unveiled, to Replace C2DM Framework|avtor=Rubio|at=Daniel|sáne=August 12, 2012|qaralǵan sáne=October 15, 2015}}&lt;/ref&gt;. Google 2012-jıldıń avgustında C2DM xızmetiniń rásmiy túrde eskirgenligin járiyaladı hám baǵdarlamashılarǵa jańa xızmetke ótiwge járdem beriw ushın hújjetlerdi shıǵardı. C2DM xızmeti ámeldegi qosımshalar ushın toqtatıldı hám 2015-jıl 20-oktyabrde tolıǵı menen jabıldı&lt;ref name=&quot;GoogleDeprecated&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/android/c2dm/|bet=Cloud to Device Messaging (Deprecated)|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=October 15, 2015}}&lt;/ref&gt;.

== Texnikalıq maǵlıwmatlar ==
C2DM xızmeti qáwipsizlik hám isenimlilikti saqlaw ushın zárúr bolǵan kishi xızmetlerden hám interfeyslerden ibarat edi. Qosımsha C2DM xabarları hám maǵlıwmatları ushın dizimnen ótkende, ol xızmetten C2DM dizimnen ótiw identifikatorın (C2DM Registration ID) alatuǵın edi. Bul identifikator qurılmadaǵı qosımsha ushın unikal bolıp, maǵlıwmat yamasa xabar sorawı arnawlı qurılmanı anıqlaw ushın qollanıldı. Bul identifikator ádette baqlaw hám statistikalıq maqsetler ushın klient qosımshası tárepinen baǵdarlamashı yamasa shólkemlestiriwshige tiyisli serverge jiberiletuǵın edi. Maǵlıwmat yamasa push-sorawdı jibergende, server autentifikaciya sorawın hám qurılmanıń C2DM dizimnen ótiw identifikatorın C2DM autentifikaciya xızmetine jiberedi, ol sátli bolǵan jaǵdayda autentifikaciya tokenin qaytaradı. Sońınnan úshinshi tárep serveri eki identifikatordı da náwbetke qoyıw hám qurılmaǵa jiberiw ushın sońǵı maǵlıwmat sorawınıń ishinde usınadı. Qurılma C2DM-nen informaciya alǵanda, soraw C2DM náwbetinen óshiriledi&lt;ref name=&quot;ProfessionalDevBook&quot;&gt;{{Cite book|title=Professional Android 4 Application Development|last=Meier|first=Reto|isbn=978-1118102275|date=March 22, 2012|publisher=John Wiley and Sons, Inc.|url=https://archive.org/details/professionalandr0000meie|quote=c2dm registration id.}}&lt;/ref&gt;.

== Google Cloud Messaging xızmetine kóshiw ==
Google Cloud Messaging xızmetin járiyalaǵannan keyin kóp ótpey, Google qosımsha baǵdarlamashılarına C2DM-nen jańa xızmetke ótiwge járdem beriw ushın hújjetlerdi járiyaladı. Xızmetke ótiw SDK hám kodqa ózgerisler kirgiziwdi, sonday-aq júklep alıw hám jańalaw ushın basıp shıǵarıw repozitoriyine (mısalı, [[Google Play]]) qosımsha jańalanıwın shıǵarıwdı talap etti. C2DM hám Google Cloud Messaging xızmetleri bir-biri menen úylesimli emes edi; bir xızmetti qollanıp jiberilgen maǵlıwmat sorawların, ekinshisi arqalı klient qosımshasında qabıllap alıw hám qayta islew múmkin emes edi. Kóshiw sonday-aq baǵdarlamashı tárepinen basqarılatuǵın úshinshi tárep serverinde de (jiberilgen maǵlıwmatlarǵa baylanıslı quramalılıq hám qollanıw jaǵdayına qaray) ózgerisler kirgiziwdi talap etti&lt;ref name=&quot;GoogleMigration&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/cloud-messaging/c2dm|bet=Migration from C2DM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150906095043/https://developers.google.com/cloud-messaging/c2dm|arxivsáne=September 6, 2015|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=October 15, 2015}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Google xızmetleri]]</text>
      <sha1>1wqe3y513lckrpj5isg5x52krwj5ioh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121021</id>
      <parentid>121020</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T20:56:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>121021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4588" sha1="4wsi6aunnzrabfsstcy0yajo5m0kvcv" xml:space="preserve">'''Android bulttan qurılmaǵa xabar jiberiw''' (ádette '''C2DM''' dep ataladı) — bul [[Google]] tárepinen islep shıǵılǵan hám keyin ala Google Cloud Messaging xızmeti menen almastırılǵan, háreketten toqtatılǵan mobil xabarlandırıw xızmeti. Ol baǵdarlamashılarǵa serverlerden [[Android]] qosımshalarına hám Chrome keńeytpelerine maǵlıwmatlardı jiberiwge imkaniyat berdi. C2DM dáslepki ret 2010-jılı iske qosıldı hám Androidtiń 2.2 versiyasınan baslap qollanıw múmkin boldı&lt;ref name=&quot;Vogella&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.vogella.com/tutorials/GoogleCloudMessaging/article.html|bet=Android Cloud to Device Messaging (C2DM) - Tutorial|avtor=Vogel|at=Lars|sáne=September 12, 2011|qaralǵan sáne=September 4, 2016}}&lt;/ref&gt;. 2012-jıl 27-iyunda Google autentifikaciya hám jetkerip beriwdi jaqsılaw, jańa API sońǵı noqatları hám xabar jiberiw parametrleri, sonday-aq API aqırǵı noqatları hám maksimal xabar ólshemlerin alıp taslaw sıyaqlı jaqsılanıwlarǵa súyene otırıp, C2DM di almastırıwǵa arnalǵan Google Cloud Messaging xızmetin usındı&lt;ref name=&quot;InfoQ&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.infoq.com/news/2012/08/GoogleCMReplacesC2Dm|bet=Google Cloud Messaging for Android (GCM) Unveiled, to Replace C2DM Framework|avtor=Rubio|at=Daniel|sáne=August 12, 2012|qaralǵan sáne=October 15, 2015}}&lt;/ref&gt;. Google 2012-jıldıń avgustında C2DM xızmetiniń rásmiy túrde eskirgenligin járiyaladı hám baǵdarlamashılarǵa jańa xızmetke ótiwge járdem beriw ushın hújjetlerdi shıǵardı. C2DM xızmeti ámeldegi qosımshalar ushın toqtatıldı hám 2015-jıl 20-oktyabrde tolıǵı menen jabıldı&lt;ref name=&quot;GoogleDeprecated&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/android/c2dm/|bet=Cloud to Device Messaging (Deprecated)|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=October 15, 2015}}&lt;/ref&gt;.

== Texnikalıq maǵlıwmatlar ==
C2DM xızmeti qáwipsizlik hám isenimlilikti saqlaw ushın zárúr bolǵan kishi xızmetlerden hám interfeyslerden ibarat edi. Qosımsha C2DM xabarları hám maǵlıwmatları ushın dizimnen ótkende, ol xızmetten C2DM dizimnen ótiw identifikatorın (C2DM Registration ID) alatuǵın edi. Bul identifikator qurılmadaǵı qosımsha ushın unikal bolıp, maǵlıwmat yamasa xabar sorawı arnawlı qurılmanı anıqlaw ushın qollanıldı. Bul identifikator ádette baqlaw hám statistikalıq maqsetler ushın klient qosımshası tárepinen baǵdarlamashı yamasa shólkemlestiriwshige tiyisli serverge jiberiletuǵın edi. Maǵlıwmat yamasa push-sorawdı jibergende, server autentifikaciya sorawın hám qurılmanıń C2DM dizimnen ótiw identifikatorın C2DM autentifikaciya xızmetine jiberedi, ol sátli bolǵan jaǵdayda autentifikaciya tokenin qaytaradı. Sońınnan úshinshi tárep serveri eki identifikatordı da náwbetke qoyıw hám qurılmaǵa jiberiw ushın sońǵı maǵlıwmat sorawınıń ishinde usınadı. Qurılma C2DM-nen informaciya alǵanda, soraw C2DM náwbetinen óshiriledi&lt;ref name=&quot;ProfessionalDevBook&quot;&gt;{{Cite book|title=Professional Android 4 Application Development|last=Meier|first=Reto|isbn=978-1118102275|date=March 22, 2012|publisher=John Wiley and Sons, Inc.|url=https://archive.org/details/professionalandr0000meie|quote=c2dm registration id.}}&lt;/ref&gt;.

== Google Cloud Messaging xızmetine kóshiw ==
Google Cloud Messaging xızmetin járiyalaǵannan keyin kóp ótpey, Google qosımsha baǵdarlamashılarına C2DM-nen jańa xızmetke ótiwge járdem beriw ushın hújjetlerdi járiyaladı. Xızmetke ótiw SDK hám kodqa ózgerisler kirgiziwdi, sonday-aq júklep alıw hám jańalaw ushın basıp shıǵarıw repozitoriyine (mısalı, [[Google Play]]) qosımsha jańalanıwın shıǵarıwdı talap etti. C2DM hám Google Cloud Messaging xızmetleri bir-biri menen úylesimli emes edi; bir xızmetti qollanıp jiberilgen maǵlıwmat sorawların, ekinshisi arqalı klient qosımshasında qabıllap alıw hám qayta islew múmkin emes edi. Kóshiw sonday-aq baǵdarlamashı tárepinen basqarılatuǵın úshinshi tárep serverinde de (jiberilgen maǵlıwmatlarǵa baylanıslı quramalılıq hám qollanıw jaǵdayına qaray) ózgerisler kirgiziwdi talap etti&lt;ref name=&quot;GoogleMigration&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://developers.google.com/cloud-messaging/c2dm|bet=Migration from C2DM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150906095043/https://developers.google.com/cloud-messaging/c2dm|arxivsáne=September 6, 2015|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=October 15, 2015}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Google xızmetleri]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>4wsi6aunnzrabfsstcy0yajo5m0kvcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Serie A futbolshıları</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25199</id>
    <revision>
      <id>121036</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:22:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[Serie A]]da oynaǵan yamasa oynap atırǵan futbolshılar  [[Kategoriya:Serie A|*Oyınshı]] [[Kategoriya:Italiyadaǵı turnirler boyınsha futbolshılar]]»</comment>
      <origin>121036</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="157" sha1="9kq7nxfss4j4pxsawrnki1sj9b6muhr" xml:space="preserve">[[Serie A]]da oynaǵan yamasa oynap atırǵan futbolshılar

[[Kategoriya:Serie A|*Oyınshı]]
[[Kategoriya:Italiyadaǵı turnirler boyınsha futbolshılar]]</text>
      <sha1>9kq7nxfss4j4pxsawrnki1sj9b6muhr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Bundesliga futbolshıları</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25200</id>
    <revision>
      <id>121037</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:24:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[Bundesliga]]da oynaǵan yamasa oynap atırǵan futbolshılar  [[Kategoriya:Bundesliga|*Oyınshılar]] [[Kategoriya:Germaniyadaǵı turnirler boyınsha futbolshılar]]»</comment>
      <origin>121037</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="168" sha1="kgp46przh2xdvrhh9ywzpeoowlijt8e" xml:space="preserve">[[Bundesliga]]da oynaǵan yamasa oynap atırǵan futbolshılar

[[Kategoriya:Bundesliga|*Oyınshılar]]
[[Kategoriya:Germaniyadaǵı turnirler boyınsha futbolshılar]]</text>
      <sha1>kgp46przh2xdvrhh9ywzpeoowlijt8e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Bundesliga</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25201</id>
    <revision>
      <id>121039</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:27:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{main|Bundesliga}} {{Commonscat|Fußball-Bundesliga (Germany)}}  [[Kategoriya:Germaniyadaǵı futbol ligaları|1]] [[Kategoriya:Evropadaǵı birinshi dárejeli milliy futbol ligaları]]»</comment>
      <origin>121039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="186" sha1="k9twmnq2z3avw5vadwjnvofr6q7htbf" xml:space="preserve">{{main|Bundesliga}}
{{Commonscat|Fußball-Bundesliga (Germany)}}

[[Kategoriya:Germaniyadaǵı futbol ligaları|1]]
[[Kategoriya:Evropadaǵı birinshi dárejeli milliy futbol ligaları]]</text>
      <sha1>k9twmnq2z3avw5vadwjnvofr6q7htbf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Lang-de</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25202</id>
    <redirect title="Úlgi:De" />
    <revision>
      <id>121042</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Úlgi:Lang-de]] betin [[Úlgi:De]] betine kóshirdi</comment>
      <origin>121042</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="p8vjua1kb7iud1uogg4adndg0pdrtfl" xml:space="preserve">#AÝDAW [[Úlgi:De]]</text>
      <sha1>p8vjua1kb7iud1uogg4adndg0pdrtfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:ADB identifikatorları boyınsha Wikipedia maqalaları</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25203</id>
    <revision>
      <id>121045</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:57:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «__HIDDENCAT__»</comment>
      <origin>121045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13" sha1="2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__</text>
      <sha1>2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Botanist identifikatorları boyınsha Wikipedia maqalaları</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25204</id>
    <revision>
      <id>121046</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:58:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «__HIDDENCAT__»</comment>
      <origin>121046</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13" sha1="2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__</text>
      <sha1>2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:34 elements boyınsha sırtqı siltemeler</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25205</id>
    <revision>
      <id>121047</id>
      <timestamp>2025-06-09T09:59:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «__HIDDENCAt__»</comment>
      <origin>121047</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13" sha1="9ag6xoymum5xkzl3uzwtg0sy8e2wt1s" xml:space="preserve">__HIDDENCAt__</text>
      <sha1>9ag6xoymum5xkzl3uzwtg0sy8e2wt1s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121048</id>
      <parentid>121047</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T09:59:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>121048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13" sha1="2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__</text>
      <sha1>2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>