Wikipedia kaawiki https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet MediaWiki 1.45.0-wmf.5 first-letter Media Arnawlı Talqılaw Paydalanıwshı Paydalanıwshı talqılawı Wikipedia Wikipedia talqılawı Fayl Fayl talqılawı MediaWiki MediaWiki talqılawı Úlgi Úlgi talqılawı Járdem Járdem talqılawı Kategoriya Kategoriya talqılawı Portal Portal talqılawı TimedText TimedText talk Module Module talk 0 2091 121424 109368 2025-06-15T13:54:16Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121424 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aģza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] atvd3zhvoa8c502ije8lsz6sjv1u4pt 121425 121424 2025-06-15T14:02:24Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121425 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aģza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya reyxstagında kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler Franc fon Papen hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident Paul fon Gindenburgtı Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, Veymar respublikasınan nacional-socializmniń totalitar hám avtoritar ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa ótiwdi baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin Britaniya hám Franciya húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «jana tártip» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı Ullı Depressiyadan keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] qseslr9ly6tk56fs88n0y9d98c0avtx 121426 121425 2025-06-15T14:08:59Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121426 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aģza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] awqp9mrtfofkspbv65706qp7v6rb4rw 121427 121426 2025-06-15T14:11:02Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121427 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aģza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı turmıslıq mákandı ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jer júzilik urıstıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 2akk137gwpysu8m20migag5zmxptgs9 121428 121427 2025-06-15T14:16:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121428 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aģza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı turmıslıq mákandı ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede Ulli Britaniya hám Franciya Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler Sovet Awqamına bastırıp kiriw haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa AQSHqa uris járiyaladı. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya vermaxtı hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın óz janına qas etti. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] myn4li18g6r41hqckajhc1smr8vdb1s 121429 121428 2025-06-15T14:22:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121429 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] irwoor5n1vt99bmgmi4227hmml1imsl 121430 121429 2025-06-15T14:27:48Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121430 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıģı bolģan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolgan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolgan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolga kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilģan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 2vm4p24s2c7sikpzgef60lxyqxo7rc9 121431 121430 2025-06-15T14:29:11Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121431 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] arjslad22a7757ba5awfbci3b9163oj 121432 121431 2025-06-15T14:32:00Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121432 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. Rasalıq ideologiyasına tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında qaytıs bolǵan tınısh xalıq sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 1uopq3sl71zzikezv87q9l116rmnkxy 121433 121432 2025-06-15T14:32:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121433 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. Rasalıq ideologiyasına tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında qaytıs bolǵan tınısh xalıq sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] pt4hf2fcmcqd7s1ixterg3vj2p1efhl 121434 121433 2025-06-15T14:36:56Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121434 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 4ma93erq9walnygvwfuh5qsfbzannoe 121435 121434 2025-06-15T14:39:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121435 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemis mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] ewr6tisjwpqjrihqgd9nhjquy4zsfky 121436 121435 2025-06-15T14:39:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121436 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] p0nj3qrnh7kdacmm0c4igockhosc8e5 121437 121436 2025-06-15T14:45:04Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Ómirbayanı */ 121437 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (Hittlaer, Hiedler) belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, Hütte («ılashıq») sózinen kelip shıqqan Hütler familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}.. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 7xv5yau49i14hjxaprqc6nk6wc2thb5 121438 121437 2025-06-15T14:46:07Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121438 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 6oveohctzf7bb4zjsvle3hbpfj5knkc 121439 121438 2025-06-15T14:49:29Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121439 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 7md6z2fl7xkujwxc6pm3fgigrelae1r 121440 121439 2025-06-15T14:49:43Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Ómirbayanı */ 121440 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] sjg88o32fr3rf8lxwly7lg5kz0mcf6o 121441 121440 2025-06-15T14:51:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121441 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 7du6ztzqdljyacdkikt4dcil7l70h42 121442 121441 2025-06-15T14:53:20Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121442 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 8ygrqqjlkqbh2o14ah4uc8quhh5wy7m 121443 121442 2025-06-15T14:54:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121443 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] dqxtra3m97mjt9y6yob8gx6jh16cl71 121444 121443 2025-06-15T14:56:39Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121444 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>.. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] forug4oduo7drgnwq00nm50b05wypsh 121445 121444 2025-06-15T14:56:55Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121445 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] a0zy9t1ckecb1gj5g4kqf24o69kah8f 121446 121445 2025-06-15T14:58:14Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121446 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] msrtqija57vzcn2uxrf28999kgpord5 121447 121446 2025-06-15T14:58:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121447 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı<ref name="Вернер Мазер" /><ref>''Ширер, У.'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] guzn7m5b4fxg9r8o5q8bjqtk4wz9gxm 121448 121447 2025-06-15T15:00:52Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121448 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı<ref name="Вернер Мазер" /><ref>''Ширер, У.'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.</ref>. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadi<ref name="davidson6" /><ref name="Вернер Мазер">''[[Вернер Мазер]]''. Адольф Гитлер. {{Ростов н/Д}}: [[Феникс (издательство)|Феникс]], 1998. — 608 с. — (След в истории). — {{некорректный ISBN|5-222-004595-X|Так в источнике}}</ref><ref>{{kitap dregi |title=Hitler: a Study in Tyranny |год=1971 |ссылка=https://archive.org/details/hitlerstudyintyr00bull_0 |издательство={{нп3|Harper & Raw}} |место=[[Нью-Йорк|New York]] |язык=en |автор=Alan Bullock}}{{ref-en}}</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 8le39xg38dfsxx6zlk1k34s3179qutz 121449 121448 2025-06-15T15:01:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121449 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı<ref name="Вернер Мазер" /><ref>''Ширер, У.'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.</ref>. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadi<ref name="davidson6" /><ref name="Вернер Мазер">''[[Вернер Мазер]]''. Адольф Гитлер. {{Ростов н/Д}}: [[Феникс (издательство)|Феникс]], 1998. — 608 с. — (След в истории). — {{некорректный ISBN|5-222-004595-X|Так в источнике}}</ref><ref>{{kitap deregi |title=Hitler: a Study in Tyranny |год=1971 |ссылка=https://archive.org/details/hitlerstudyintyr00bull_0 |издательство={{нп3|Harper & Raw}} |место=[[Нью-Йорк|New York]] |язык=en |автор=Alan Bullock}}{{ref-en}}</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 3jw9jd4x1eajcbw981ewspizvc7t5j4 121450 121449 2025-06-15T15:03:29Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121450 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaitra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı<ref name="Вернер Мазер" /><ref>''Ширер, У.'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.</ref>. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadi<ref name="davidson6" /><ref name="Вернер Мазер">''[[Вернер Мазер]]''. Адольф Гитлер. {{Ростов н/Д}}: [[Феникс (издательство)|Феникс]], 1998. — 608 с. — (След в истории). — {{некорректный ISBN|5-222-004595-X|Так в источнике}}</ref><ref>{{kitap deregi |title=Hitler: a Study in Tyranny |год=1971 |ссылка=https://archive.org/details/hitlerstudyintyr00bull_0 |издательство={{нп3|Harper & Raw}} |место=[[Нью-Йорк|New York]] |язык=en |автор=Alan Bullock}}{{ref-en}}</ref>. Gitlerdiń qarsılasları onıń shıǵısına qızıǵıwshılıq bildirgeni sebepli (sol waqıttaǵı gazetalar siyasatshınıń evrey tuwısqanları haqqında bir qatar dawrıqlı maǵlıwmatlardı basıp shıǵardı, onıń ideologiyasınıń oraylıq noqatı antisemitizm edi), ol hákimiyatqa kelgennen keyin Valdfirtelde shańaraqtıń esteligin máńgilestiriwdi qadaǵan etti hám Lincti óziniń húrmetiniń orayına aylandırdı. 1938-jılı Dellersheym janında Batıs Evropadaǵı eń úlken oqıw poligoni qurıldı hám átirapındaǵı awıllar jaylastırıldı. 1942-jılı bul táǵdir Dellersheymniń ózine de nesip etti{{sfn|Хаманн|2016|c=63-66}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] qqh83v2bzwp647qf1n10402p8stz5xn 121451 121450 2025-06-15T15:05:47Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Shejire */ 121451 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{IPA-de|ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi [[Chexiya]] menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – [[Bogemiya]] menen) [[Tómengi Avstriya|Tómengi Avstriyanıń]] kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) [[Pyolla|Dyollersxaym]] janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi [[Vaytra]] qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı<ref name="Вернер Мазер" /><ref>''Ширер, У.'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.</ref>. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadi<ref name="davidson6" /><ref name="Вернер Мазер">''[[Вернер Мазер]]''. Адольф Гитлер. {{Ростов н/Д}}: [[Феникс (издательство)|Феникс]], 1998. — 608 с. — (След в истории). — {{некорректный ISBN|5-222-004595-X|Так в источнике}}</ref><ref>{{kitap deregi |title=Hitler: a Study in Tyranny |год=1971 |ссылка=https://archive.org/details/hitlerstudyintyr00bull_0 |издательство={{нп3|Harper & Raw}} |место=[[Нью-Йорк|New York]] |язык=en |автор=Alan Bullock}}{{ref-en}}</ref>. Gitlerdiń qarsılasları onıń shıǵısına qızıǵıwshılıq bildirgeni sebepli (sol waqıttaǵı gazetalar siyasatshınıń evrey tuwısqanları haqqında bir qatar dawrıqlı maǵlıwmatlardı basıp shıǵardı, onıń ideologiyasınıń oraylıq noqatı antisemitizm edi), ol hákimiyatqa kelgennen keyin Valdfirtelde shańaraqtıń esteligin máńgilestiriwdi qadaǵan etti hám Lincti óziniń húrmetiniń orayına aylandırdı. 1938-jılı Dellersheym janında Batıs Evropadaǵı eń úlken oqıw poligoni qurıldı hám átirapındaǵı awıllar jaylastırıldı. 1942-jılı bul táǵdir Dellersheymniń ózine de nesip etti{{sfn|Хаманн|2016|c=63-66}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] 8b9sklao7r45mjj4wcdxi3ebddwln2d 121453 121451 2025-06-15T18:47:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121453 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Adolf Gitler | negizgi atı = {{lang-de|Adolf Hitler}} | súwret = Hitler portrait crop.jpg | súwret uzınlıǵı = | súwret túsindirmesi = Rásmiy portret. 1938-jıl | qatarlıq sanı = | lawazım = Germaniya Fyurerı | bayraq = Standarte Adolf Hitlers.svg | bayraq2 = Reichsadler Deutsches Reich (1935–1945).svg | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1934|1934-jıl]] [[2-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım tiklendi'';<br>Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) | keyingi isker = ''lawazım biykar etildi'';<br>Karl Dyonic (reyxprezident retinde) | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = | bayraq_2 = | bayraq2_2 = | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = | lawazımnan ketiw sánesi_2 = | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = | keyingi isker_2 = | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]] | tuwılǵan ornı = Braunau-am-Inn, [[Avstro-Vengriya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1945|1945-jıl]] [[30-aprel]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Berlin]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = Eva Braun | balaları = | ákesi = Alois Gitler | anası = Klara Gitler | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Adolf Gitler''' ({{Lang-de|Adolf Hitler}}, {{Audio-nohelp|GT AH AMS.ogg|/ ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ}}; [[1889|1889-jıl]] [[20-aprel]], Braunau-am-Inn, Avsro-Vengriya — [[1945|1945-jı]]<nowiki/>l [[30-aprel]], [[Berlin]]) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám [[Siyasat|siyasiy ǵayratker]], [[Nacizm|nacional-socializm]] tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacist Germaniya [[Fyurer|diktatorı]]. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám [[Reyxskansler|reyxskancler]] ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, [[ekinshi jáhán urısı]] baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám [[Xolokost|Xolokostda]] oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı. [[Avstriya-Vengriya|Avstriya-Vengriyanıń]] Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan [[Vena]] qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. [[Birinshi jáhán urısı]] dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» ({{lang-de| Mein Kampf}}) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde [[pangermanizm]], [[antisemitizm]] hám [[Antikommunizm|antikommunizmdi]] propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám [[Kommunizm|kommunizmdi]] evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan. 1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya [[Reyxstag (Veymar respubliası)|reyxstagında]] kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler [[Franc fon Papen]] hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident [[Paul fon Gindenburg|Paul fon Gindenburgtı]] Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, [[Veymar respublikası|Veymar respublikasınan]] nacional-socializmniń [[Totalitarizm|totalitar]] hám [[Avtokratiya|avtoritar]] ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa [[Germaniyada nacistlerdiń hákimiyatqa keliwi|ótiwdi]] baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin [[Britaniya imperiyası|Britaniya]] hám [[Úshinshi Franciya Respublikası|Franciya]] húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «<nowiki/>[[Jana tártip (nacizm)|jana tártip]]<nowiki/>» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı [[Ullı depressiya|Ullı depressiyadan]] keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi. Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı [[Shıǵıstaǵı turmıslıq mákan|turmıslıq mákandı]] ({{lang-de|Lebensraum}}) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede [[Ullı Britaniya]] hám [[Franciya]] Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler [[«Barbarossa» operaciyası|Sovet Awqamına bastırıp kiriw]] haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa [[Germaniyanıń AQSHqa uris járiyalaw haqqındaǵı deklaraciyası (1941)|AQSHqa uris járiyaladı]]. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya [[Vermaxt|vermaxtı]] hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın [[Adolf Gitlerdiń ólimi|óz janına qas etti]]. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı. Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi{{sfn|Kershaw|2000b|p=XVII}}. [[Nacizmniń rasalıq teoriyası|Rasalıq ideologiyasına]] tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında [[Ekinshi jáhán urısındaǵı joǵaltıwlar|qaytıs bolǵan tınısh xalıq]] sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi. == Ómirbayanı == === Shejire === Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi [[Chexiya]] menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – [[Bogemiya]] menen) [[Tómengi Avstriya|Tómengi Avstriyanıń]] kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (''Hittlaer'', ''Hiedler'') belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, ''Hütte'' («ılashıq») sózinen kelip shıqqan ''Hütler'' familiyası menen birdey<ref>{{lang|de|Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=59}}. Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) [[Pyolla|Dyollersxaym]] janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi [[Vaytra]] qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı{{sfn|Хаманн|2016|c=59-60}}. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti{{sfn|Хаманн|2016|c=60-61}}. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi<ref name="davidson6">{{kitap deregi|автор=Davidson, Eugene.|title=The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JagUZcri3s8C&pg=PA4|издательство=[[University of Missouri Press]]|год=1997|pages=4—6|allpages=419|isbn=978-0-8262-1117-0}}{{ref-en}}</ref>{{sfn|Хаманн|2016|c=61}}. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi{{sfn|Хаманн|2016|c=63}}<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|title=Hitler Never Really Was Schicklgruber|last=Davin|first=Eric Leif|date=1990-05-06|publisher=[[The New York Times]]|accessdate=2010-04-25|archive-date=2011-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110514081317/http://www.nytimes.com/1990/05/06/opinion/l-hitler-never-really-was-schicklgruber-016390.html|deadlink=no}}</ref><ref name="shearer16">''[[Ширер, Уильям|Ширер, У.]]'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.</ref>. 1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı<ref name="Вернер Мазер" /><ref>''Ширер, У.'' Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.</ref>. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadi<ref name="davidson6" /><ref name="Вернер Мазер">''[[Вернер Мазер]]''. Адольф Гитлер. {{Ростов н/Д}}: [[Феникс (издательство)|Феникс]], 1998. — 608 с. — (След в истории). — {{некорректный ISBN|5-222-004595-X|Так в источнике}}</ref><ref>{{kitap deregi |title=Hitler: a Study in Tyranny |год=1971 |ссылка=https://archive.org/details/hitlerstudyintyr00bull_0 |издательство={{нп3|Harper & Raw}} |место=[[Нью-Йорк|New York]] |язык=en |автор=Alan Bullock}}{{ref-en}}</ref>. Gitlerdiń qarsılasları onıń shıǵısına qızıǵıwshılıq bildirgeni sebepli (sol waqıttaǵı gazetalar siyasatshınıń evrey tuwısqanları haqqında bir qatar dawrıqlı maǵlıwmatlardı basıp shıǵardı, onıń ideologiyasınıń oraylıq noqatı antisemitizm edi), ol hákimiyatqa kelgennen keyin Valdfirtelde shańaraqtıń esteligin máńgilestiriwdi qadaǵan etti hám Lincti óziniń húrmetiniń orayına aylandırdı. 1938-jılı Dellersheym janında Batıs Evropadaǵı eń úlken oqıw poligoni qurıldı hám átirapındaǵı awıllar jaylastırıldı. 1942-jılı bul táǵdir Dellersheymniń ózine de nesip etti{{sfn|Хаманн|2016|c=63-66}}. == Derekler == [[Kategoriya:Siyasatshılar]] [[Kategoriya:Nacizm]] sq88a1x6lf2kmcoaiuhpvgan76phjaw 0 3069 121452 114358 2025-06-15T17:01:53Z Spokiyny 14049 121452 wikitext text/x-wiki [[Oral]] qala. [[Qazaqstan]] da jaylasqan qala. Xalqi sani : 253,700 miń. Klimati : [[Kontinental]]. [[Kategoriya:Qazaqstan qalalari]] fbr6xy4dbh1cnwq4edbh5gpx0s24op1 10 10587 121423 121043 2025-06-15T13:49:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 121423 wikitext text/x-wiki [[Nemec tili|nemecshe]] ''{{lang|de|{{{1}}}}}''<noinclude> [[Kategoriya:Tiller úlgileri|de]] </noinclude> 0oei2h5t0vqgla9p548e95vpjqdj0ac 0 15743 121456 111325 2025-06-16T05:19:35Z Janabaevazizbek 10433 121456 wikitext text/x-wiki {{Alım infoqutısı|atı=Qarlıbaeva Gúljáhán Ermekbaevna|tuwılǵan sánesi=21.4.1978|tuwılǵan jeri=[[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]]|ilimiy dárejesi=pedagogika pánleri doktorı ([[2019]])|ilimiy ataǵı=[[professor]]|sıylıqları=«Ózbekstan Respublikası Xalıq tálim bilimdanı» ([[2014]])|belgili tezisi=«Fizika oqıtıwshılarınıń metodik tayyarlıgın jetilistiriw»}} '''Gúljáhán Ermekbaevna Qarlıbaeva''' ([[1978|1978-jıl]] [[21-aprel]], [[Nókis]], Qaraqalpaqstan ASSR, Ózbekstan SSR) — qaraqalpaqstanlı hám ózbekstanlı alıma, pedagogika pánleri doktorı, professor. == Ómirbayanı == Gúljáhán Qarlıbaeva 1978-jıl 21-aprelde Nókis qalasında tuwılǵan. 1995-jıl [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti]]<nowiki/>niń fizika-matematika fakultetine oqıwǵa kirip, 1999-jıl usı fakultettiń fizika bakalavr jónelisin tamamlaydı. 2003-jılda bolsa universitettiń «Yarım ótkizgishler hám dielektrikler» qánigeligi boyınsha magistratura basqıshın tamamlaǵan<ref name=":0">{{Cite book|title=Ózbekstannıń tanıqlı alımları ensiklopediyası|date=2023|url=|coauthors=|author=|language=[[ózbek tili|ózbekshe]]|isbn=|pages=383|location=[[Tashkent]]|edition=2-tom|publisher=Science and Innovation|editor=}}</ref>. 2001, 2005-jıllarda Nókis transport kásip-óner kolledji fizika páni oqıtıwshısı, 2005, 2013-jıllarda [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|Nókis mámleketlik pedagogika institutı]]<nowiki/>nıń «Ulıwma fizika» kafedrasına assistent oqıtıwshısı, 2013, 2022-jıllarda «Fizika oqıtıw metodikası» kafedrası docenti lawazımında isledi. 2022-jılda «Fizika oqıtıw metodikası» kafedrası professorı. == Ilimiy iskerligi == 2012-jıl 15-martta «Innovciyalıq tálim texnologiyaları shárayatında fizika oqıtıwshısınıń metodikalıq tayarlıǵın qáliplestiriw» temasında kandidatlıq jumısın qorǵap, pedagogika pánleri kandidatı ilimiy dárejesin aladı. 2014-jıl 18-avgustta «Ózbekstan Respublikası Xalıq tálim bilimdanı» kókirek nıshanı menen sıylıqlanadı. 2017-jıl 15-dekabrde Ózbekstan Hayal-qızları «Alıma» awqamı tárepinen shólkemlestirilgen «Ilim juldızları» IV Respublika intellektuallıq kórik-tańlawında qatnasıp, «Eń sheber ilim iyesi» nominatsiyası jeńimpazı boldı. 2019-jıl 30-dekabrden pedagogika pánleri doktorı. Doktorlıq dissertaciya jumısın «Fizika oqıtıwshılarınıń metodik tayyarlıgın jetilistiriw» temasında bolǵan. 2021-jılda «Ózbekstan Respublikası Ǵárezsizligi 30 jıllıǵı» estelik nıshan menen sıylıqlanǵan. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:21-aprelde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan alımları]] [[Kategoriya:Nókiste tuwılǵanlar]] ptu0v0rf39j33e7r1s0au4hyrnjkk7b 121457 121456 2025-06-16T05:20:16Z Janabaevazizbek 10433 súwreti qosıldı 121457 wikitext text/x-wiki {{Alım infoqutısı|atı=Qarlıbaeva Gúljáhán Ermekbaevna|tuwılǵan sánesi=21.4.1978|tuwılǵan jeri=[[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]]|ilimiy dárejesi=pedagogika pánleri doktorı ([[2019]])|ilimiy ataǵı=[[professor]]|sıylıqları=«Ózbekstan Respublikası Xalıq tálim bilimdanı» ([[2014]])|belgili tezisi=«Fizika oqıtıwshılarınıń metodik tayyarlıgın jetilistiriw»|súwret=Guljaxan Qarlibayeva.jpg}} '''Gúljáhán Ermekbaevna Qarlıbaeva''' ([[1978|1978-jıl]] [[21-aprel]], [[Nókis]], Qaraqalpaqstan ASSR, Ózbekstan SSR) — qaraqalpaqstanlı hám ózbekstanlı alıma, pedagogika pánleri doktorı, professor. == Ómirbayanı == Gúljáhán Qarlıbaeva 1978-jıl 21-aprelde Nókis qalasında tuwılǵan. 1995-jıl [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti]]<nowiki/>niń fizika-matematika fakultetine oqıwǵa kirip, 1999-jıl usı fakultettiń fizika bakalavr jónelisin tamamlaydı. 2003-jılda bolsa universitettiń «Yarım ótkizgishler hám dielektrikler» qánigeligi boyınsha magistratura basqıshın tamamlaǵan<ref name=":0">{{Cite book|title=Ózbekstannıń tanıqlı alımları ensiklopediyası|date=2023|url=|coauthors=|author=|language=[[ózbek tili|ózbekshe]]|isbn=|pages=383|location=[[Tashkent]]|edition=2-tom|publisher=Science and Innovation|editor=}}</ref>. 2001, 2005-jıllarda Nókis transport kásip-óner kolledji fizika páni oqıtıwshısı, 2005, 2013-jıllarda [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|Nókis mámleketlik pedagogika institutı]]<nowiki/>nıń «Ulıwma fizika» kafedrasına assistent oqıtıwshısı, 2013, 2022-jıllarda «Fizika oqıtıw metodikası» kafedrası docenti lawazımında isledi. 2022-jılda «Fizika oqıtıw metodikası» kafedrası professorı. == Ilimiy iskerligi == 2012-jıl 15-martta «Innovciyalıq tálim texnologiyaları shárayatında fizika oqıtıwshısınıń metodikalıq tayarlıǵın qáliplestiriw» temasında kandidatlıq jumısın qorǵap, pedagogika pánleri kandidatı ilimiy dárejesin aladı. 2014-jıl 18-avgustta «Ózbekstan Respublikası Xalıq tálim bilimdanı» kókirek nıshanı menen sıylıqlanadı. 2017-jıl 15-dekabrde Ózbekstan Hayal-qızları «Alıma» awqamı tárepinen shólkemlestirilgen «Ilim juldızları» IV Respublika intellektuallıq kórik-tańlawında qatnasıp, «Eń sheber ilim iyesi» nominatsiyası jeńimpazı boldı. 2019-jıl 30-dekabrden pedagogika pánleri doktorı. Doktorlıq dissertaciya jumısın «Fizika oqıtıwshılarınıń metodik tayyarlıgın jetilistiriw» temasında bolǵan. 2021-jılda «Ózbekstan Respublikası Ǵárezsizligi 30 jıllıǵı» estelik nıshan menen sıylıqlanǵan. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:21-aprelde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan alımları]] [[Kategoriya:Nókiste tuwılǵanlar]] 9lt127xqu9ein6mosvobder59r2jxo2 4 23879 121422 121408 2025-06-15T12:00:22Z Jembot 4424 Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı 121422 wikitext text/x-wiki {{/begin|50}} |- | 1 || [[User:Qaraqalpaqpan|<span style="color:gray">Qaraqalpaqpan</span>]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}} |- | 2 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:15774}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}} |- | 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3907}}]] || {{Permissions|Inosham}} |- | 4 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3437}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}} |- | 5 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|<span style="color:gray">Abdullaeva Shaxnoza-Banu</span>]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}} |- | 6 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:2800}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}} |- | 7 || [[User:Рахман3|<span style="color:gray">Рахман3</span>]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}} |- | 8 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:2027}}]] || {{Permissions|Bekan88}} |- | 9 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1922}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}} |- | 10 || [[User:PirjanovNurlan|<span style="color:gray">PirjanovNurlan</span>]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}} |- | 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1376}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}} |- | 12 || [[User:Anas1712|<span style="color:gray">Anas1712</span>]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}} |- | 13 || [[User:Qarahat|<span style="color:gray">Qarahat</span>]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1104}}]] || {{Permissions|Qarahat}} |- | 14 || [[User:Gozzalina|Gozzalina]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1043}}]] || {{Permissions|Gozzalina}} |- | 15 || [[User:Makenzis|<span style="color:gray">Makenzis</span>]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:785}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 16 || [[User:Kuwanishbek|<span style="color:gray">Kuwanishbek</span>]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:778}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}} |- | 17 || [[User:AlefZet|<span style="color:gray">AlefZet</span>]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}} |- | 18 || [[User:Aysabirlijol|Aysabirlijol]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}} |- | 19 || [[User:Umarxon III|<span style="color:gray">Umarxon III</span>]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}} |- | 20 || [[User:Baurzhanuly|<span style="color:gray">Baurzhanuly</span>]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}} |- | 21 || [[User:Biypona|<span style="color:gray">Biypona</span>]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}} |- | 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|<span style="color:gray">Bazarbaeva Eleonora</span>]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}} |- | 23 || [[User:QRNKS|<span style="color:gray">QRNKS</span>]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}} |- | 24 || [[User:Mrshaxas|<span style="color:gray">Mrshaxas</span>]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}} |- | 25 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}} |- | 26 || [[User:Minorax|<span style="color:gray">Minorax</span>]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Minorax}} |- | 27 || [[User:Muxammedqudaynazarov|<span style="color:gray">Muxammedqudaynazarov</span>]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}} |- | 28 || [[User:Begdullaman|Begdullaman]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:312}}]] || {{Permissions|Begdullaman}} |- | 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|<span style="color:gray">Nurlibek Urgenichbaev</span>]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}} |- | 30 || [[User:Qareken Balasi|<span style="color:gray">Qareken Balasi</span>]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}} |- | 31 || [[User:BEGJIGIT|<span style="color:gray">BEGJIGIT</span>]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}} |- | 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|<span style="color:gray">Saxibjamal Esemuratova</span>]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}} |- | 33 || [[User:Pirnazarova|<span style="color:gray">Pirnazarova</span>]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}} |- | 34 || [[User:Holder|<span style="color:gray">Holder</span>]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}} |- | 35 || [[User:Miracle0302|<span style="color:gray">Miracle0302</span>]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}} |- | 36 || [[User:Begjigit|<span style="color:gray">Begjigit</span>]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}} |- | 37 || [[User:Kmoksy|<span style="color:gray">Kmoksy</span>]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}} |- | 38 || [[User:ДолбоЯщер|<span style="color:gray">ДолбоЯщер</span>]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 39 || [[User:NurkaArzay|<span style="color:gray">NurkaArzay</span>]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}} |- | 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|<span style="color:gray">Gúlxan Medetbekovna</span>]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}} |- | 41 || [[User:Bakhit|<span style="color:gray">Bakhit</span>]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}} |- | 42 || [[User:Melek jurnalist|<span style="color:gray">Melek jurnalist</span>]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}} |- | 43 || [[User:DARIO SEVERI|<span style="color:gray">DARIO SEVERI</span>]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}} |- | 44 || [[User:Jannazarova Sh|<span style="color:gray">Jannazarova Sh</span>]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}} |- | 45 || [[User:Jámiy|<span style="color:gray">Jámiy</span>]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}} |- | 46 || [[User:Romaine|<span style="color:gray">Romaine</span>]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}} |- | 47 || [[User:Kagansky|<span style="color:gray">Kagansky</span>]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}} |- | 48 || [[User:Munavvaroy|<span style="color:gray">Munavvaroy</span>]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}} |- | 49 || [[User:Purodha|<span style="color:gray">Purodha</span>]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}} |- | 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|<span style="color:gray">Maqmud Abdujaparov</span>]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}} {{/end}} q1vfnwunks9m01qoamu0xyavwxf6tob 0 25277 121458 121397 2025-06-16T07:28:36Z Ziv 13453 → File replacement: update to version without watermarks ([[c:GR]]) 121458 wikitext text/x-wiki {{Házirgi waqıttaǵı hádiyseler}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı|súwret=[[Fayl:Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg|200px]]|súwret ataması=[[Tegeran]]daǵı jarılıwlar|sáne=[[2025|2025-jıl]] [[13-iyun]]|orın=[[Iran]]|soqlıǵısıw ataması=Izraildiń Iranǵa hújimi (2025)}} '''2025-jıldıń iyun ayında Izraildıń Iranǵa hújimleri''' yaki Izrail tárepinen qollanılatuǵın kod atı menen atalatuǵın '''«Kóterilip baratırgan arıslan»''', '''«Arıslan xalıqtan» operaciyası'''<ref>{{Cite web|url=https://tsn.ua/ru/svit/netanyahu-ob-udarah-po-iranu-operatsiya-prodlitsya-stolko-skolko-potrebuetsya-2848487.html|title=Нетаньяху об ударах по Ирану: "Операция продлится столько, сколько потребуется"|lang=ru|website=ТСН.ua|date=2025-06-13|access-date=2025-06-13}}</ref><ref>[https://ria.ru/20250613/iran-2022609521.html Операция «Восходящий лев». Последствия израильских ударов по Ирану]</ref> ({{Lang-he|מבצע עם כלביא}}) — 2025-jıldıń 13-iyun kúni [[Izrail]]dıń [[Iran]]ǵa qarsı baslaǵan keń kólemli hújimleri esaplanadı<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13-6-2025 |website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref>. [[Izrail qorǵanıw kúshleri]] (IDF) hám «[[Mossad]]» tárepinen ámelge asırılǵan hújimlerde yadro obyektleri, áskeriy obyektler hám joqarı lawazımlı shaxslardıń jeke turaq jayları nıshanaǵa alınǵan, áhmiyetli yadro obyektlerine zıyan jetkerilgen, Irannıń joqarı mártebeli áskeriy basshıları óltirilgen. Bul hújim 1980-jıllardaǵı Iran-Irak urısınan beri Iranǵa qaratılgan eń úlken hújim boldı. Operaciya baslanǵannan keyin [[Tegeran]] boylap, sonday-aq, áskeriy bazalar jaqınları hám joqarı dárejeli sárkardalar jasaytuǵın máhállelerde jarılıwlar haqqında xabar berildi. Gúwalardıń atap ótiwinshe, olar úlken órtler hám tákirarlanıp atırǵan jarılıwlardı kórgen. Sonday-aq, Irannıń [[Isfahan|Isfaxan wálayatı]]nda jaylasqan hám mámlekettegi eń áhmiyetli yadro obyektlerinen biri jaylasqan [[Natanz yadro stanciyası]]nda da jarılıwlar júz bergeni málim etildi. == Derekler == {{Derekler}} 4z0k0ls1h5sfozdyflxeignr24vdvlw 10 25282 121454 2025-06-15T21:13:01Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Sepia común (Sepia officinalis), Parque natural de la Arrábida, Portugal, 2021-09-07, DD 04.jpg» 121454 wikitext text/x-wiki Sepia común (Sepia officinalis), Parque natural de la Arrábida, Portugal, 2021-09-07, DD 04.jpg 8ogf4a2dc60ghsyqxwqshb72v7fhahp 10 25283 121455 2025-06-15T21:18:29Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «En-Consciousness-article.ogg» 121455 wikitext text/x-wiki En-Consciousness-article.ogg bqix2rxd7lg19ptous0xa3fpn80tpiw 3 25284 121459 2025-06-16T10:01:06Z KiranBOT 14052 soft redirect to [[:en:user talk:sernamekiran]] 121459 wikitext text/x-wiki {{soft redirect|en:User talk:Usernamekiran}} qr0mf2vw16c27hfhur0f0o18ckxriwd 3 25285 121460 2025-06-16T10:01:10Z KiranBOT 14052 soft redirect to [[:en:user talk:sernamekiran]] 121460 wikitext text/x-wiki {{soft redirect|en:User talk:Usernamekiran}} qr0mf2vw16c27hfhur0f0o18ckxriwd