Ájiniyaz Qosıbay ulı

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="kaa">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>kaawiki</dbname>
    <base>https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.6</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Arnawlı</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Talqılaw</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Paydalanıwshı</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Paydalanıwshı talqılawı</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia talqılawı</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fayl</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Fayl talqılawı</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki talqılawı</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Úlgi</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Úlgi talqılawı</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Járdem</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Járdem talqılawı</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategoriya</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Kategoriya talqılawı</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Portal talqılawı</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Ájiniyaz Qosıbay ulı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152</id>
    <revision>
      <id>122262</id>
      <parentid>116889</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T08:38:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122262</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27168" sha1="bwluptunh20xueg1qhtdggf1jl0ycp4" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı = Ájiniyaz Qosıbay ulı
|laqap = [[Ziywar]]
|súwret =Uzbekistan stamp №254.jpg
|birthname = Ájiniyaz Qosıbay ulı
|birthdate = 1824
|deathplace = 1878
|milleti = [[qaraqalpaq]]
|awards = 
|ákesi=Qosıbay|Anası=Náziyra|tuwılǵan jeri=Qamıs bóget, [[Moynaq rayonı]]|dóretiwshilik túri=[[Poeziya]], [[lirizm]]|ómirlik joldası=Hámra|perzentleri=Naǵmetulla&lt;br/&gt;Habibulla&lt;br/&gt;Niyetulla&lt;br/&gt;Húrzada|atı=Ájiniyaz Qosıbay ulı}}
'''Ájiniyaz Qosıbay ulı''' (ádebiy laqabı ''Ziywar'') — XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń eń kórnekli wákilleriniń biri. Ol dóretiwshiliginde ózine tán ózgeshelikke iye, oǵada talantlı, oqımıslı, medreseni ayrıqsha tamamlaǵan aqun, ulama, kórkem sóz sheberi sıpatında basqalardan ayrılıp turatuǵın uqıplılıq penen óz dáwiriniń progressiv idealların júzege shıǵardı, anıq turmıs haqıyqatlıǵına sheber qurılǵan poetikalıq obrazlı ibaralardi ótkir oy-pikirleri menen tásirli sáwlelendirdi.

Ájiniyaz shayır 1824-jılı [[Moynaq rayonı]] aymaǵına qaraslı «Qamıs bóget» degen jerde orta hallı diyqan xojalıǵında dúnyaǵa keledi. Ol qaraqalpaqtıń Qońırat arısı Ashamaylı urıwınıń Saqıw tiresinen bolģan. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, onıń ákesi Baltabek, arǵı atası Aqjigit óz dáwiriniń batır adamları bolǵanlıǵı belgili, anası Náziyra sózge sheshen, dilwar, ótkir pikirli hayal bolıp xalıq danalıqların, [[Naqíl maqallar|naqıl-maqallar]]&lt;nowiki/&gt;dı, [[ushırma sózler]]&lt;nowiki/&gt;di, [[Dástan|dástanlardı]], [[terme-tolǵawlar]]&lt;nowiki/&gt;dı, xalıq qosıqların júdá jaqsı bilgen.

== Jaslıǵı hám mediresede oqıwı ==
Ájiniyaz jaslayınan-aq, oqıwǵa berilgen, ziyrek bala bolıp ósedi. Biraq onıń jaslayınan anasınan ayrılıp qalıwı, kóp ǵana qıyın jaǵdaylardı bastan keshiriwine sebepshi boladı. Ol dáslep, Xojamurat iyshan mediresesinde tálim aladı, biraq anasınıń tosattan qaytıs bolıwı onıń oqıwın úziliske túsiredi. Úyge qaraw, úkelerin tárbiyalaw jas Ájiniyazdıń moynına túsedi. Ol qalay bolmasın óz bilimin jetilistiriw ústinde oylana baslaydı. Usınday jaǵdaylarda onıń tuwısqan dayısı Elmurat axun oǵan óziniń járdem qolın sozadı. «Jiyenimdi ózim tárbiyalayman» dep Ájiniyazdı óz mediresesine alıp ketedi. Elmurat [[Buxara]]&lt;nowiki/&gt;nıń Mirarab mediresesin pitkergen, óz dáwiriniń bilimli adamlarınıń biri edi. Ol diniy kitaplar menen bir qatarda Shıǵıstıń belgili klassikleri [[Ferdawsiy]], [[Saadiy Sheraziy|Saadiy]], [[Xafız Sheraziy|Hafız]], [[Alisher Nawayı|Nawayı]], Bedil shıǵarmaların jaqsı ózlestirgen. Ájiniyazdıń bul jerge keliwi óz bilimin jetilistiriwge úlken jol ashılıp berdi. Keshte medireseniń ójirelerinde qalıp, [[Alisher Nawayı|Nawayı]] hám [[Xafız Sheraziy|Hafız]] ǵázzellerin oqıwı nátiyjesinde onıń poeziyaǵa bolǵan ıqlası kem-kemnen kúsheye basladı. Ájiniyaz jaslıǵında mediresede oqıw menen bir qatarda kóp ǵana kitaplardı kóshirip belgili kátip bolıw menen de tanıla baslaǵan. Ol on altı jasında [[Alisher Nawayı|Nawayı]]&lt;nowiki/&gt;nıń diywanın kóshirgenligi haqqında da maǵlıwmatlar bar. Biraq Ájiniyaz on jeti jasına kelgende Elmurat axun tosattan qaytıs boladı. Endi Ájiniyaz bilimin bunnan da joqarı kóteriw ushın ózine sáykes ustaz taba almay qaladı. Awıl mediresesi dógereginde sawat ashıw Ájiniyaz shayırdı qanaatlandıra almadı. Ol bunnan da tereńirek bilim jolın ańsar edi. Sol waqıttaǵı Xiywa hám [[Buxara]]&lt;nowiki/&gt;nıń medireselerinde tiykarınan qaraqalpaqlardıń jergilikli bayları hám din iyeleriniń balaların ǵana oqıtatuǵın edi.

Biraq Ájiniyazdıń talantlılıǵı, shayırlıǵı kem-kemnen awıl adamları arqalı da tarala baslaydı. Xiywa medireselerinde oqıwǵa tilek bildirgen Ájiniyaz eń aqırında sol waqıttaǵı ashamaylılardıń belgili ulamalar menen qazılarınan bolǵan Toǵuz qazı menen Molla Qorazlardan járdem soraydı. Usınday kórsetilgen járdemler menen ol Xiywanıń Sherǵazı mediresesine oqıwǵa kiredi. Sońınan [[Qutlımurat inaq mediresesi]]&lt;nowiki/&gt;nde tálim aladı. Shayır bul haqqında óziniń «Megzer» degen qosıǵında jazadı. Xiywanıń Qutlımurat inaq mediresesiniń aldında, «1840 — 1844-jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń klassigi Ájiniyaz Qosıbay ulı oqıǵan», degen jazıwlar jazılǵan. Ájiniyaz Xiywada oǵada qıyınshılıq jaǵdaylarda oqıydı. Ol waqıtta Xiywada oqıytuǵınlardıń hámmesi derlik bay hám din iyeleriniń balaları bolǵanı ushın olar hádden zıyat qárejetler menen támiyinlenetuǵın edi. Ájiniyazdıń ákesi bolsa, tapqan-tutqanı ózine zordan jetetuǵın orta hallı adam bolǵan. Sonıń ushın da ol óz ákesinen járdem alıw múmkinshiligine iye bola almadı. Turmıstıń qattı qıyınshılıqların shekti. Ómirdegi bolıp atırǵan keskin qarama-qarsılıqlardı óz kózi menen kórip, júregi menen sezip bardı. Onıń tek ilimge bolǵan ıqlası ǵana medireseni aqırına shekem oqıp pitkeriwine múmkinshilik tuwǵızdı. Mediresede din sabaqları menen bir qatarda [[Alisher Nawayı|Nawayı]], [[Xafız Sheraziy|Hafız]], [[Saadiy Sheraziy|Saadiy]], [[Fizuliy]] shıǵarmaları da oqıtılatuǵın edi. Ájiniyaz bulardıń shıǵarmaların qunt penen oqıydı. Olardıń danıshpanlıq penen aytqan sózlerin óz xalqına jetkeriwdi maqset etti. Shıǵıs klassikleriniń ájayıp dástúrlerin úyrendi.

== Dóretiwshiligi ==
Bozataw poeması Ájiniyaz shayırdıń tvorchestvasınıń eń joqarǵı shıńı bolıp esaplanadı. Shayırdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń tariyxında óshpes iz qaldırǵan tariyxıy waqıya — 1858-1859 jıllardaǵı Qońırat kóterilisi waqıyaları negizinde jazılǵan. Ájiniyaz bul dáwirde naǵız shaǵına jetken jas jigit bolıp er jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtları Qońıratta Bozataw waqıyası baslanadı. Paraxat otırǵan xalıqtın ásirler mákan etken jerinen ayra túsip, dushpanlar aldında aydalıp baratırǵan xalıq penen shayır birge bolǵan. Kózge súrme etip Watan topıraǵın artında qıyıp taslap kete almay, qattı qıynaladı. Shayır tuwılıp ósken Watanın mángi yadında saqlawǵa, onnan hasla gúder úzbewge ant etedi. Ájiniyazdıń bul poeması óz waqtında dóregen shıǵarma bolıp tabıladı. Bul saltanatlı gimn retinde qaraqalpaq xalqınıń azatlıq gúresleriniń negizinde turdı.

Ájiniyazdan bizge hár qıylı temada jazılǵan bir júz eliwge jaqın lirikalıq qosıqları miyras bolıp qaldı. Ol qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında asa bilimli lirik shayır bolıp qalıw menen birlikte, óz qoljazbaların miyras etip qaldıra alǵan belgili kórkem sóz iyeleriniń biri.

Sonday-aq, [[Qaraqalpaq ádebiyatı|qaraqalpaq ádebiyatı]]na muxalles janrın alıp kelgen shayır&lt;ref name=&quot;NMT227&quot;&gt;Nizami Məmmədov-Tağısoy. [http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-288797.pdf &quot;Qaraqalpaq ədəbiyyatı.&quot;] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211101142152/http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-288797.pdf |date=2021-11-01 }} [[Baku]], &quot;Elm və təhsil&quot;, 2015, səh. 227.&lt;/ref&gt;.

=== Qız Meńesh penen aytısı ===
XIX ásirde payda bolǵan aytıslar qatarına Ájiniyazdıń qazaq qızı Meńesh penen aytısı kiredi. Álbette, aytıs awızeki ádebiyattıń dástúri bolǵanı ushın onda shayırlardıń birin-biri kemsitiwge baǵıshlanǵan qatarları da kóp boladı. Biraq, Ájiniyaz belgili shayır bolǵanı ushın óz aytısın jazba aytısqa jaqınlastırıp dúzgen. Sonıń ushın da, bunda adamnıń zeynine tiyetuǵın qatarlar joq. Bunnan tısqarı aytıstıń hámmesinde eki xalıqqa tán bolǵan hádiyseler aytıladı.

Aytıstıń tiykarı eki shayırdıń birin-biri jeńiwi bolǵanı ushın ádewir ashılısıp ketken jerleri de bar, biraq bunday bolmaǵanda haqıyqıy aytıs shıqpaydı. Aytısta Ájiniyaz da, Qız Meńesh te ilme-ǵayıp sózlerdi tereńirekten baslap sońınan mámilege keledi. Bunıń eń baslı sebebi Ájiniyaz bir eldiń oqımıslı adamı hám shayırı bolsa, Qız Meńesh — [[Orenburg]]&lt;nowiki/&gt;taǵı qazaq awılınıń talantlı shayır qızı.

Qazaq kátqudaları Ájiniyazdıń shayır ekenin sezip qalıp, bir toyda ekewin aytıstırıwdı maqul kórgen. Ájiniyaz shayır bolıw menen birgelikte miyman. Bunnan tısqarı ol qazaq xalqınıń arasında bir jılday bolıp, ol eldiń miymandoslıǵın hám mártligin sezgen. Sonıń ushın da, ol ájayıp úlke haqqında neǵaybıl sózlerdi aytıwdı qálemeydi. Biraq shayır bolǵan adam óz sózi hám pikirinen qaytpawı kerek. Sebebi, pútkil toyǵa jıynalǵan xalıq onıń awzına qarap otır.

Sonıń ushın Ájiniyaz bul aytıs arqalı óziniń talantlı shayır hám sabırlı, bilimli adam ekenligin tanıstırıw zárúr ekenligin jaqsı túsingen.

Al, Meńesh te óz xalqınıń belgili shayırı. Onıń ústine qız bala. Jáne bul aytıs óz jerlesleri arasında bolıp otır. Ol da óz xalqı arasında aytıstan jeńiliwdi qálemeydi. Sonıń ushın bunıń júgi Ájiniyazǵa qaraǵanda awırıraq. Bul eki shayır da sol tiykarda aytısqa túsken.

Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısı 1864-jılı bolıp ótken, aytısta Ájiniyaz óziniń qırq jasqa shıqqanlıǵın aytadı.

Solay etip, Ájiniyaz 1864-jılı qırǵa úshinshi mártebe barǵanında Qız Meńesh penen aytısadı. «Sózdiń bası — sálem» dep aytılǵanınday-aq aytıstı Qız Meńesh baslap beredi.

Aytıs basında qızdıń Ájiniyazdı «Xojeke» dep aytıwı 
onı «ulama», «molla» sıpatında tanıwınan bolsa kerek, sebebi qazaq xalqı usı kúnge shekem ulama adamlardı «Xoja» dep ataydı.

Ájiniyaz eki eldi de aralap eki xalıq mádeniyatı menen etnografiyasına pútkilley aralasıp ósken adam bolsa da, Meńesh ele qaraqalpaq etnografiyası menen tanıs emes ekenligin aytadı, sonıń ushın aytıstıń úshinshi bólimi Qız Meńeshtiń qaraqalpaq xalqınıń jasaw turmısına baǵıshlanǵan sorawlarınan baslanǵan. 

Ulıwma aytısta bul eki shayırdıń qaysı biriniń jeńgenligi anıq málim emes. Solay bolsa da bul aytısta Ájiniyazdıń sál basımlaw bolǵanlıǵı seziledi. Onıń ústine qaraqalpaq shayırınıń «Qaraqalpaq qazaq penen teńbe-teń jurt, kórmeybilmey sırtınan qılma nasaq», dep aytıwı da aytıstıń negizgi túyinin sheship turǵan sıyaqlı.

=== Shıǵarmalar jıynaǵı ===
* «Tańlamalı shıǵarmaları» (1960, 1988)
* «Bir páriy» (1993)
* «Ellerim bardı» (1994)
* «Bozatawlı názálim» (1995)

== Qazaq dalalarına barıwı ==
Ájiniyaz Xiywa mediresesin tamamlaǵannan soń kóp jıllar dawamında [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;da sayaxatta bolǵan. Shayırdıń kóp jıllar dawamında [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;da bolıwın alımlar eki túrli boljaydı:

Birinshi topardaǵı alımlar bul jaǵdaydı xan siyasatı menen baylanıstırıp, «&lt;nowiki/&gt;[[Qazaqstan]] dalalarında islam dinin keńnen tarqatıw ushın Xiywadan jiberilgen ulamalar arasında Ájiniyaz da bolǵan», — dep táriyipleydi. Ekinshi topardaǵı alımlar bul waqıyanı Ájiniyazdıń atastırılǵan qızınıń birden joǵalıp ketiwi, eki túrli pikirdi payda etkenligi, geyparaları:

«Basqa bir jigit qızdı [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;ǵa alıp qashıp ketken, bunnan keyin qızdıń aǵayinleri Ájiniyazǵa, «Bul iste seniń qolıń bar, qızdı tawıp bereseń, ya bolmasa qunın tóleyseń» dep shataq salǵan. Ájiniyaz usınday sebepler menen [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;da birneshe jıllar dawamında bolǵan, — degen pikirdi aytadı. Shınında da, eń dáslep Ájiniyazdıń [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;ǵa óz qalıńlıǵın izlep barǵanı da durıs. Bul jumbaqtıń tórkini shayırdıń «Shıqtı jan», «Molla Erime» qosıqlarında anıq aytılǵan.

Sonıń ushın da, Ájiniyazdıń Qazaqstanda uzaq waqıtlar 
bolıwında eki fakt te bir-biri menen qosılıp ketken. Ol eń dáslep, qırǵa qız izlep barǵan bolsa sońınan bul másele basılıp ketkennen keyin de, [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;da talay mártebe bolǵan. Demek, ol Qazaqstanda mádeniy aǵartıwshılıq isleri menen de shuǵıllanǵan. Bul pikirdi «Qazaqstan» dúrkinindegi jazılǵan qosıqları anıq tastıyıqlaydı. Ájiniyazdıń Qazaqstandaǵı ómiri onıń «Shıqtı jan» qosıǵında jaqsı bayanlanǵan.

Ájiniyaz Qosıbay ulı Qazaqstan dalalarında birinshi mártebe jigirma jaslarında 1845-1846-jıllar shamasında bir jılǵa shamalas bolıp qaytqan.

Ájiniyaz shayırdıń qırǵa úshinshi barıwı 1864-jıldıń átirapı dep shamalawǵa boladı. Sebebi, ol  usı jılı qazaqtıń shayır qızı Meńesh penen aytısqan. Aytıstıń tekstine qaraǵanda da bul waqıtları Ájiniyaz qırq jasında bolǵan.  Usı dáwirdegi Ájiniyazdıń shayırlıq sheńberiniń eń jetilisken gezleri dep qarawǵa boladı. Bul saparda da Ájiniyaz úsh jılday ómirin [[Qazaqstan]]&lt;nowiki/&gt;da ótkizgen. «Ellerim bardı», «Megzer», «Barmeken», «Bardur», «Ayrılsa», «Qash-qash» hám «Xoshlasıw» dúrkinindegi qosıqların jazǵan. Ájiniyaz qırǵa úshinshi mártebe barǵanında Qojban degen bayǵa úsh jıl dawamında molla bolıp jallanǵan. Bunnan keyin ol óziniń tuwılǵan awılınan hesh jaqqa shıqpaǵan. Bozataw, Qamıs bóget, Jetim ózek degen jerlerde mektep ashıp, jergilikli xalıq balaların oqıtqan, dóretiwshilikke berilip qosıqlar jazǵan.

== Qazaqstan saparınan keyingi ómiri ==
Qırǵa birinshi ret barıp kelgennen soń, óz awılına kelip ashamaylı ruwı ayıllı tiyresinen Hámra degen qızǵa úylengen. Onnan Naǵmetulla, Habibulla, Nietulla degen úsh bala hám Húrzada atlı bir qız tuwıladı. Shayırdıń aqlıq-shawlıqları házirgi [[Qońırat rayonı|Qońırat]], [[Qanlıkól rayonı|Qanlıkól]], [[Shomanay rayonı|Shomanay rayonları]]&lt;nowiki/&gt;nda hám de [[Nókis|Nókis qalası]]&lt;nowiki/&gt;nda turadı.

Ájiniyaz Qosıbay ulı 1858-1859-jıllardaǵı [[Qońırat kóterilisi]]&lt;nowiki/&gt;niń tek qatnasıwshısı ǵana emes, onıń baslawshılarınıń biri boldı. Sonıń ushın da, ol kóterilis bastırılǵannan keyin Xiywa hámeldarları tárepinen tutqınǵa alınıp, [[Túrkmenstan]]&lt;nowiki/&gt;nıń Tashawız wálayatınıń átirapına jer awdarıwǵa jiberiledi. Aradan úsh jıl ótkennen keyin ol tutqınnan qashıp qutıladı. Ájiniyaz [[Túrkmenstan]]&lt;nowiki/&gt;da júrgen kúnlerinde belgili túrkmen klassigi [[Maqtumqulı|Maqtımqulı]]&lt;nowiki/&gt;nıń qosıqların qunt penen úyrengen. Usıǵan baylanıslı ol [[Maqtumqulı|Maqtımqulı]]&lt;nowiki/&gt;nıń kóp ǵana qosıqların óz dóretpesinen qosıp keńeytip jazǵan.

Kórnekli shayır 1878-jılı eliw tórt jasında qaytıs bolǵan.

Shayırdıń denesi Quwandáryanıń boyındaǵı Quwsırıq qoyımshılıǵına jerlengen.
[[File:Ajiniaz mausoleum.jpg|200px|thumb|right| [[Moynaq rayonı]]&lt;nowiki/&gt;ndaǵı Ájiniyaz baba maqbarası hám onıń qoyımshılıǵı]]

== Atın mángilestiriw ==
[[File:Ájiniyaz eskertkishi.jpg|200px|thumb|right|Ájiniyazdıń [[Nókis|Nókis qalası]]&lt;nowiki/&gt;ndaǵı eskertkishi]]
[[File:Uzbekistan stamp №254.jpg|200px|thumb|right]]
[[File:Ajiniyoz Qosiboy oʻgʻli byusti.jpg|200px|thumb|right|Ájiniyaz Qosıbay ulınıń [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|Nókis mámleketlik pedinstitutı]]&lt;nowiki/&gt;nıń jańa imaratı aldındaǵı byusti]]
* 1990-jıldan Xiywadaǵı Sherǵazıxan mediresesinde Ájiniyazdıń ómiri hám dóretiwshiligine arnalǵan ekspoziciya isleydi&lt;ref&gt;[http://visithorezm.uz/ru/Medrese_Shirgazihana  Sherǵazıxan mediresesi]{{Deadlink|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.
* 1992-jıl — [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı]]na shayırdıń atı berildi;
* [[I. V. Savickiy atındaǵı Qaraqalpaqstan mámleketlik kórkem-óner muzeyi]] janında skluptor Baxtıyar Sayıpov eskizi boyınsha shayırǵa arnalǵan eskertkish qoyıldı. Eskertkish Ózbekstan Respublikası ministrler Kabinetiniń qararı menen 2019-jıl 4-oktyabrde Materiallıq mádeniy miyraslardıń kóshpes múlk obyektleri milliy dizimine kirgizilgen hám mámleket qáwipsizligine alınǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/ru/docs/4543266|title=Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-sonli qarori|website=Lex.uz|qaralǵan sánesi=2022-07-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://backend.madaniymeros.uz/media/uploads/open-data/846_04.10.2019_milliy_royhat.pdf|title=Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-sonli qarori|website=Backend.madaniymeros.uz|qaralǵan sánesi=2022-07-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* [[Qońırat rayonı]]nda ornalasqan temirjol stanciyası Ájiniyaz atı menen ataladı&lt;ref&gt;https://maps.vlasenko.net/smtm500/k-40-2.jpg&lt;/ref&gt;.

== 200 jıllıǵınıń belgileniwi ==
2024-jılı shayırdıń 200 jıllıq yubileyi UNESCO tárepinen qabıl etilip, elimizde hám birqatar sırt ellerde qatar is-ilájlar alıp barıldı:

'''5-aprel''' — [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı]]nda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi hám Ministrler Keńesi, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı menen birgelikte «Bul dúnyanıń kórki adam balası» atamasındaǵı ilimiy-teoriyalıq konferenciya bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/21690.html | bet = joqargikenes.uz - Әжинияз Қосыбай улының 200 жыллығына арналған конференция шөлкемлестирилди = 5-aprel 2024 | arxivurl = https://joqargikenes.uz/21690.html | arxivsáne = 15-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://ndpi.uz/qq/2024/04/05/28589/ | bet = ndpi.uz - Ájiniyaz Qosıbay ulınıń 200 jıllıǵına arnalǵan konferenciya shólkemlestirildi = 5-aprel 2024 | arxivurl = https://ndpi.uz/qq/2024/04/05/28589/ | arxivsáne = 15-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;;

'''5-sentyabr''' — [[Nókis|Nókis qalası]]&lt;nowiki/&gt;nda [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı]]&lt;nowiki/&gt;nıń jańa imaratı paydalanıwǵa tapsırıldı;

'''24-sentyabr''' — Tashkent qalasında Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri hám dóretiwshiligine arnalǵan kórgizbe ashıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/23155.html | bet = joqargikenes.uz - Ташкентте Әжинияз Қосыбай улының өмири ҳәм дөретиўшилигине арналған көргизбе ашылды = 24-sentyabr 2024 | arxivurl = https://joqargikenes.uz/23155.html | arxivsáne = 15-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;;

'''27-sentyabr''' — [[Túrkiya]]&lt;nowiki/&gt;nıń paytaxtı [[Ankara|Ankara qalası]]&lt;nowiki/&gt;nda Túrkiy Akademiyası tárepinen [[túrk tili]]&lt;nowiki/&gt;nde basıp shıǵarılǵan «Karakalpak Şairi Äjiniyaz Kosıbay Ulı» kitabınıń prezentaciyası Ankara Hajı Bayram Veli universitetinde bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://www.hacibayram.edu.tr/web/karakalpak-sairi-aciniyaz-kosibay-uli-kitabinin-tanitim-toplantisi-gerceklestirildi | bet = www.hacibayram.edu.tr - “Karakalpak Şairi Acıniyaz Kosıbay Ulı” Kitabının Tanıtım Toplantısı Gerçekleştirildi = 27-sentyabr 2024 | arxivurl = https://www.hacibayram.edu.tr/web/karakalpak-sairi-aciniyaz-kosibay-uli-kitabinin-tanitim-toplantisi-gerceklestirildi | arxivsáne = 14-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://turkicacademy.org/tu/novost-akademii/karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibay-ulinin-eserleri-derlenen-kitabin-tanitimi-gerceklesti | bet = turkicacademy.org - Karakalpak Şairi Äjiniyaz Kosıbay Ulı’nın Eserleri Derlenen Kitabın Tanıtımı Gerçekleşti = 27-sentyabr 2024 | arxivurl = https://turkicacademy.org/tu/novost-akademii/karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibay-ulinin-eserleri-derlenen-kitabin-tanitimi-gerceklesti | arxivsáne = 14-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;;

'''13-noyabr''' — [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti]]&lt;nowiki/&gt;nde Túrkiy Akademiyası tárepinen [[Túrk tili|túrk]] hám [[Ázerbayjan túrkshesi|ázerbayjan tilleri]]&lt;nowiki/&gt;nde basıp shıǵarılǵan «Karakalpak Şairi Äjiniyaz Kosıbay Ulı» hám «Hacıniyaz Kosıbayoğlu: Bəylər, Tərif Edim Qalpaq Yurdunu» kitaplarınıń prezentaciyası bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://turkicacademy.org/tu/novost-akademii/buyuk-karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibay-ulinin-kitaplari-nukusta-tanitildi | bet = turkicacademy.org - Karakalpak Şairi Äjiniyaz Kosıbay Ulı’nın Eserleri Derlenen Kitabın Tanıtımı Gerçekleşti = 13-noyabr 2024 | arxivurl = https://turkicacademy.org/tu/novost-akademii/buyuk-karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibay-ulinin-kitaplari-nukusta-tanitildi | arxivsáne = 14-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;;

'''14-noyabr''' — [[Nókis|Nókis qalası]]&lt;nowiki/&gt;ndaǵı Aqquw kompleksinde jaylasqan qara úyde «Sóyle, há, búlbil zibanım» atamasındaǵı xalıqaralıq ilimiy-teoriyalıq konferenciya bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/23874.html | bet = joqargikenes.uz - Әжинияз Қосыбай улының 200 жыллығы мүнәсибети менен шөлкемлестирилген халықаралық илимий-теориялық конференцияның ашылыў салтанаты өткерилди = 14-noyabr 2024 | arxivurl = https://joqargikenes.uz/23874.html | arxivsáne = 15-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;;

'''15-noyabr''' – [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı]]nda Ájiniyaz muzeyi ashıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/23902.html | bet = joqargikenes.uz - Нөкис мәмлекетлик педагогикалық институтында Әжинияз музейи шөлкемлестирилди = 16-noyabr 2024 | arxivurl = https://joqargikenes.uz/23902.html | arxivsáne = 16-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://ndpi.uz/qq/2024/11/15/33740/ | bet = ndpi.uz - Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında Ájiniyaz muzeyi shólkemlestirildi = 15-noyabr 2024 | arxivurl = https://ndpi.uz/qq/2024/11/15/33740/ | arxivsáne = 16-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://gov.uz/oz/edu/news/view/27675 | bet = gov.uz - Nukus davlat pedagogika institutida Ajiniyoz muzeyi tashkil etildi = 16-noyabr 2024 | arxivurl = https://gov.uz/oz/edu/news/view/27675 | arxivsáne = 16-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;;

'''15-noyabr''' — [[Túrkiya]]&lt;nowiki/&gt;nıń [[Denizli wálayatı|Denizli qalası]]&lt;nowiki/&gt;nda jaylasqan [[Pamukkale universiteti]]&lt;nowiki/&gt;nde «200 jıllıǵında tanımalı qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı (Ómiri, shıǵarmaları» («Doğumunun 200. Yıl Dönümünde Ünlü Karakalpak Şairi Ajiniyaz Kosıbayulı (Hayatı-Şiirleri)») atlı ilaj shólkemlestirildi&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://www.pau.edu.tr/itbf/tr/haber/fakultemizde-dogumunun-200-yil-donumunde-unlu-karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibayuli-hayati-siirleri-baslikli-etkinlik-gerceklestirildi | bet = www.pau.edu.tr - Fakültemizde &quot;Doğumunun 200. Yıl Dönümünde Ünlü Karakalpak Şairi Ajiniyaz Kosıbayulı (Hayatı-Şiirleri)&quot; Başlıklı Etkinlik Gerçekleştirildi = 19-noyabr 2024 | arxivurl = https://www.pau.edu.tr/itbf/tr/haber/fakultemizde-dogumunun-200-yil-donumunde-unlu-karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibayuli-hayati-siirleri-baslikli-etkinlik-gerceklestirildi | arxivsáne = 20-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://haber.pau.edu.tr/Haber/pau-itbfde-unlu-karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibayuli-anildi | bet = haber.pau.edu.tr - PAÜ İTBF’de Ünlü Karakalpak Şairi Ajiniyaz Kosıbayulı Anıldı = 19-noyabr 2024 | arxivurl = https://haber.pau.edu.tr/Haber/pau-itbfde-unlu-karakalpak-sairi-ajiniyaz-kosibayuli-anildi | arxivsáne = 20-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;.

'''16-noyabr''' — [[Qaraqalpaqfilm|«Qaraqalpaqfilm» kinostudiyası]] tárepinen súwretke alınǵan [[Ájiniyaz (film, 2024)|«Ájiniyaz» filmi]]&lt;nowiki/&gt;niń premyerası Qaraqalpaqstan kórkem-óner sarayında bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/23906.html | bet = joqargikenes.uz - «Әжинияз» кѳркем-публицистикалық фильминиң премьерасы өткерилди = 16-noyabr 2024 | arxivurl = https://joqargikenes.uz/23906.html | arxivsáne = 16-noyabr 2024}}&lt;/ref&gt;.

'''3-dekabr''' ― [[Túrkiya]]nıń [[Istanbul|Istanbul qalası]]nda jaylasqan [[Istanbul universiteti]]nde «Türksoy» xalıqaralıq túrkiy xalıqlar mádeniyat shólkemi menen birgelikte «Äjiniyaz, Manevî Dünyanın Ozanı» atlı ámeliy konferenciya bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/24360.html | bet = joqargikenes.uz - Стамбул университетинде Әжинияз Қосыбай улыныӊ 200 жыллығына бағышланған әмелий конференция болып өтти = 3-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://www.turksoy.org/haberler/ajiniyaz-manevi-dunyanin-ozani-konulu-panel-istanbul-universitesinde-gerceklestirildi | bet = turksoy.org - Ajıniyaz: Manevi Dünyanın Ozanı konulu panel İstanbul Üniversitesinde gerçekleştirildi = 3-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://krmadeniyat.uz/archives/1346.html | bet = krmadeniyat.uz - ӘЖИНИЯЗ ШАЙЫР- РУЎХЫЙ ӘЛЕМ ЖЫРШЫСЫ = 3-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://kknews.uz/221134.html | bet = kknews.uz - Стамбул университетинде  Әжинияз  дөретиўшилигине арналған әнжуман өткерилди = 3-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://gov.uz/oz/madaniyat/news/news | bet = gov.uz - Istanbul universitetida Ajiniyoz Qo‘siboy o‘g‘li tavalludining 200 yilligiga bag‘ishlangan amaliy konferensiya bo‘lib o‘tdi = 3-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;.

'''4-dekabr''' ― [[Túrkiya]]nıń [[Istanbul|Istanbul qalası]]na qaraslı [[Baǵjılar hákimligi]] koncert zalında qaraqalpaq kórkem-óner iyeleriniń atqarıwında «Söyle, Sen Äjiniyaz'ın Şiirlerinden» atlı koncert bolıp ótti&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://krmadeniyat.uz/archives/1387.html | bet = krmadeniyat - СТАМБУЛДА ӘЖИНИЯЗ ШАЙЫРДЫӉ ЮБИЛЕЙИ КЕӉ ТҮРДЕ  БЕЛГИЛЕНДИ = 4-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://gov.uz/oz/madaniyat/news/view/29593 | bet = gov.uz - Istanbul shahrida shoir Ajiniyoz yubileyiga bag‘ishlangan konsert dasturi bo‘lib o‘tdi = 4-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = https://kknews.uz/221620.html | bet = kknews.uz - Стамбулда Әжинияз шайырдың юбилейи кең түрде белгиленди = 4-dekabr 2024}}&lt;/ref&gt;.

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>bwluptunh20xueg1qhtdggf1jl0ycp4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kúnxoja</title>
    <ns>0</ns>
    <id>261</id>
    <revision>
      <id>122258</id>
      <parentid>105183</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T08:35:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4274" sha1="esu6lg887j9rdi9mxwnm1ngvsc2jtvg" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı}}
'''Kúnxoja Ibrayım ulı''' — qaraqalpaqlardıń [[Xorezm]]ge kelip qonıslanǵannan keyingi birinshi shayırı, baqsısı, xalıq mápin jırlawshı klassik shayırı bolıp tabıladı.  Kúnxojanıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń &quot;Jarımadım&quot;, &quot;Jaylawım&quot; qosıqlarında beriledi. Shayırdıń jasaǵan Qaraqalpaqstannıń arqa tárepi, [[Taxtakópir rayonı]] aymaǵı [[Aral teńizi]]niń boyları, Teris tóbe, Uzın qayır, Erjan ataw, Toqtas Mantıq boylarında bolǵan.

== Sawat ashıwı ==
Kúnxoja dáslep [[Moynaq]]ta, Jańadarya boyındaǵı mektep-meshitte oqıp sawat ashıp soń Qaraqum iyshan mediresesinde óz bilimin jetistiredi. Medresede ol diniy bilimler menen qatar tábiyattı, dúnyalıq ilimler menende shuǵıllanadı. Jáne de [[Xoja Axmet Yassawiy]], Sulayman Baqırǵaniy, Suwpi Allayar, [[Alisher Nawayı|Nawayı]], Fizuliy, Bedil, [[Maqtumqulı]] miynetleri menende tanısadı. Kúnxoja jetimlik hám joqshılıqqa qaramastan medresede oqıwın dawam etip onı pitkeredi. Keyin óziniń awılında ustazlıq etip balalardı oqıtadı, mektep shólkemlestiredi. Ózi baqsıshılıqtı hám qıssaxanlıqtı uyrenedi, xalıq aldında kórkem shıǵarmalardı oqıp hám duwtar menen berip júredi. [[Duwtar]]dı da jaqsı shertetuǵın sazende boladı.

== Xiywa xanlıǵı dáwiri ==
Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha Madreyim Muxammed Raxim xan 1810-1825 jıllarda, Allaqulı xan 1835-1842 jıllarda, Mademin Muxammed Amin xan 1845-1855 jıllarda Xiywaǵa xanlıq etken. Shayır usı xanlardıń bárinde kórgen. Kúnxoja ómir súrgen jıllarda qaraqalpaq xalqı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaylarda jasadı. Kúnxoja [[Aydos biy]], [[Ernazar alakóz|Ernazar biy]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterislerdiń báriniń de qatnasıwshı hám birden-bir ideologı bolǵan. Kóterilis jeńiliske ushraǵanda shayır &quot;Kel, kel, Xoja ózine kel!&quot;, &quot;Aydos biy keshti álemnene... Xojam, saǵan ne boldı?!&quot; sıyaqlı shıǵarmaların jazdı hám xalıqtıń ruwxın kóterdi.  Kúnxojanıń 1855-1856 jıllardaǵı [[Ernazar alakóz]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterilislerin belsendilerinen biri bolǵanlıǵın [[Berdaq]] shayırda bılay tastıyıqlaydı &quot;Ernazardıń zamanında  Kúnxoja ótti&quot;.

== Diniy kóz-qarasları ==
Kúnxoja ózinen burınǵı ótken alım, ulama, shayır adamlardı júdá qádirlegen, olardı zıyarat etip turǵan. Máselen Xoja Axmet Yassawiy hám Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy áwliyelerine barıp zıyarat etken, olardıń shıǵarmaların qásterlep úyrengen. Kúnxoja mudamı allaǵa sıyınıp jasaǵan. [[Islam dini]] boyınsha kóp nárselerdi bilgen ulama adam bolǵan.

== Qazaqstandaǵı miynetleri ==
Kúnxoja qazaq xalqınıń arasına barıp [[Aqtóbe]] átrapındaǵı awıllarda mektep ashıp qazaq balaların oqıtqan, qazaq xalqı arasında aǵartıwshılıq jumısların alıp barǵan. Qazaq xalqı Kúnxojanı tereń húrmetlegen. Kúnxoja Xorezmde, turkmen xalqı arasında qızıl orda xalqı arasında bolıp kóp jerlerdi, ellerdi kóredi, ilim uyretiwge ayrıqsha kewil bóledi. Qazaq xalqınıń klassik shayırı Sherniyaz Jarılǵas ulı menen túsedi. Quderi aqın menen de aytısadı.

== Dóretiwshiligi ==
[[Xiywa]]nıń xanı Mademin xan shayır, sazende, baqsı qıssaxan adamlardı jıynap talantlılardı sınaqtan ótkeredi. Xan saltanatın maqtatıw ushın jumıs shólkemlestiredi. Usıǵan Kúnxojada shaqırtıladı. Sonda ol óziniń belgili &quot;Umıtpaspan&quot;, &quot;Túye ekenseń&quot; qosıqların dóretedi. &quot;Túye ekenseń&quot; qosıǵın jazıwda Sherniyaz aqınnıń shıǵarmalarınan úlgi aladı.

1873-jıl orıslardıń eldi ǵárezli etip baǵındırıwı 75 jasar shayırǵa da qattı tásir etedi. Kúnxoja zaman qıyınshılıqlarınan qısılıw, awır azap shegiwler haqqında bir qansha qosıqların jazıp bunda bári xanlıq, patshalıq basqarıw sistemasınan ekenligin uǵındıradı. Ulıwma Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, mádeniyatı ushın áhmiyetke bahalı miyraslardı dóretti.

Kúnxoja shıǵarmaları:
* Kún qayda?

== Basqa Qaraqalpaq shayırları ==
[[Berdaq|Berdaq Ǵarǵabay ulı]]&lt;br /&gt;
[[Ájiniyaz|Ájiniyaz Qosibay ulı]]

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]</text>
      <sha1>esu6lg887j9rdi9mxwnm1ngvsc2jtvg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122259</id>
      <parentid>122258</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T08:35:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4278" sha1="lqobseofs6lbqbm0gzz9okfdev7nrg2" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı}}
'''Kúnxoja Ibrayım ulı''' — qaraqalpaqlardıń [[Xorezm]]ge kelip qonıslanǵannan keyingi birinshi shayırı, baqsısı, xalıq mápin jırlawshı klassik shayırı bolıp tabıladı.  Kúnxojanıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń «Jarımadım», «Jaylawım» qosıqlarında beriledi. Shayırdıń jasaǵan Qaraqalpaqstannıń arqa tárepi, [[Taxtakópir rayonı]] aymaǵı [[Aral teńizi]]niń boyları, Teris tóbe, Uzın qayır, Erjan ataw, Toqtas Mantıq boylarında bolǵan.

== Sawat ashıwı ==
Kúnxoja dáslep [[Moynaq]]ta, Jańadarya boyındaǵı mektep-meshitte oqıp sawat ashıp soń Qaraqum iyshan mediresesinde óz bilimin jetistiredi. Medresede ol diniy bilimler menen qatar tábiyattı, dúnyalıq ilimler menende shuǵıllanadı. Jáne de [[Xoja Axmet Yassawiy]], Sulayman Baqırǵaniy, Suwpi Allayar, [[Alisher Nawayı|Nawayı]], Fizuliy, Bedil, [[Maqtumqulı]] miynetleri menende tanısadı. Kúnxoja jetimlik hám joqshılıqqa qaramastan medresede oqıwın dawam etip onı pitkeredi. Keyin óziniń awılında ustazlıq etip balalardı oqıtadı, mektep shólkemlestiredi. Ózi baqsıshılıqtı hám qıssaxanlıqtı uyrenedi, xalıq aldında kórkem shıǵarmalardı oqıp hám duwtar menen berip júredi. [[Duwtar]]dı da jaqsı shertetuǵın sazende boladı.

== Xiywa xanlıǵı dáwiri ==
Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha Madreyim Muxammed Raxim xan 1810-1825 jıllarda, Allaqulı xan 1835-1842 jıllarda, Mademin Muxammed Amin xan 1845-1855 jıllarda Xiywaǵa xanlıq etken. Shayır usı xanlardıń bárinde kórgen. Kúnxoja ómir súrgen jıllarda qaraqalpaq xalqı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaylarda jasadı. Kúnxoja [[Aydos biy]], [[Ernazar alakóz|Ernazar biy]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterislerdiń báriniń de qatnasıwshı hám birden-bir ideologı bolǵan. Kóterilis jeńiliske ushraǵanda shayır &quot;Kel, kel, Xoja ózine kel!&quot;, &quot;Aydos biy keshti álemnene... Xojam, saǵan ne boldı?!&quot; sıyaqlı shıǵarmaların jazdı hám xalıqtıń ruwxın kóterdi.  Kúnxojanıń 1855-1856 jıllardaǵı [[Ernazar alakóz]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterilislerin belsendilerinen biri bolǵanlıǵın [[Berdaq]] shayırda bılay tastıyıqlaydı &quot;Ernazardıń zamanında  Kúnxoja ótti&quot;.

== Diniy kóz-qarasları ==
Kúnxoja ózinen burınǵı ótken alım, ulama, shayır adamlardı júdá qádirlegen, olardı zıyarat etip turǵan. Máselen Xoja Axmet Yassawiy hám Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy áwliyelerine barıp zıyarat etken, olardıń shıǵarmaların qásterlep úyrengen. Kúnxoja mudamı allaǵa sıyınıp jasaǵan. [[Islam dini]] boyınsha kóp nárselerdi bilgen ulama adam bolǵan.

== Qazaqstandaǵı miynetleri ==
Kúnxoja qazaq xalqınıń arasına barıp [[Aqtóbe]] átrapındaǵı awıllarda mektep ashıp qazaq balaların oqıtqan, qazaq xalqı arasında aǵartıwshılıq jumısların alıp barǵan. Qazaq xalqı Kúnxojanı tereń húrmetlegen. Kúnxoja Xorezmde, turkmen xalqı arasında qızıl orda xalqı arasında bolıp kóp jerlerdi, ellerdi kóredi, ilim uyretiwge ayrıqsha kewil bóledi. Qazaq xalqınıń klassik shayırı Sherniyaz Jarılǵas ulı menen túsedi. Quderi aqın menen de aytısadı.

== Dóretiwshiligi ==
[[Xiywa]]nıń xanı Mademin xan shayır, sazende, baqsı qıssaxan adamlardı jıynap talantlılardı sınaqtan ótkeredi. Xan saltanatın maqtatıw ushın jumıs shólkemlestiredi. Usıǵan Kúnxojada shaqırtıladı. Sonda ol óziniń belgili &quot;Umıtpaspan&quot;, &quot;Túye ekenseń&quot; qosıqların dóretedi. &quot;Túye ekenseń&quot; qosıǵın jazıwda Sherniyaz aqınnıń shıǵarmalarınan úlgi aladı.

1873-jıl orıslardıń eldi ǵárezli etip baǵındırıwı 75 jasar shayırǵa da qattı tásir etedi. Kúnxoja zaman qıyınshılıqlarınan qısılıw, awır azap shegiwler haqqında bir qansha qosıqların jazıp bunda bári xanlıq, patshalıq basqarıw sistemasınan ekenligin uǵındıradı. Ulıwma Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, mádeniyatı ushın áhmiyetke bahalı miyraslardı dóretti.

Kúnxoja shıǵarmaları:
* Kún qayda?

== Basqa Qaraqalpaq shayırları ==
[[Berdaq|Berdaq Ǵarǵabay ulı]]&lt;br /&gt;
[[Ájiniyaz|Ájiniyaz Qosibay ulı]]

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]</text>
      <sha1>lqobseofs6lbqbm0gzz9okfdev7nrg2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122260</id>
      <parentid>122259</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T08:36:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4282" sha1="4npyuthrahvl050w8ue9rl2ahsb623r" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı}}
'''Kúnxoja Ibrayım ulı''' — qaraqalpaqlardıń [[Xorezm]]ge kelip qonıslanǵannan keyingi birinshi shayırı, baqsısı, xalıq mápin jırlawshı klassik shayırı bolıp tabıladı.  Kúnxojanıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń «Jarımadım», «Jaylawım» qosıqlarında beriledi. Shayırdıń jasaǵan Qaraqalpaqstannıń arqa tárepi, [[Taxtakópir rayonı]] aymaǵı [[Aral teńizi]]niń boyları, Teris tóbe, Uzın qayır, Erjan ataw, Toqtas Mantıq boylarında bolǵan.

== Sawat ashıwı ==
Kúnxoja dáslep [[Moynaq]]ta, Jańadarya boyındaǵı mektep-meshitte oqıp sawat ashıp soń Qaraqum iyshan mediresesinde óz bilimin jetistiredi. Medresede ol diniy bilimler menen qatar tábiyattı, dúnyalıq ilimler menende shuǵıllanadı. Jáne de [[Xoja Axmet Yassawiy]], Sulayman Baqırǵaniy, Suwpi Allayar, [[Alisher Nawayı|Nawayı]], Fizuliy, Bedil, [[Maqtumqulı]] miynetleri menende tanısadı. Kúnxoja jetimlik hám joqshılıqqa qaramastan medresede oqıwın dawam etip onı pitkeredi. Keyin óziniń awılında ustazlıq etip balalardı oqıtadı, mektep shólkemlestiredi. Ózi baqsıshılıqtı hám qıssaxanlıqtı uyrenedi, xalıq aldında kórkem shıǵarmalardı oqıp hám duwtar menen berip júredi. [[Duwtar]]dı da jaqsı shertetuǵın sazende boladı.

== Xiywa xanlıǵı dáwiri ==
Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha Madreyim Muxammed Raxim xan 1810-1825 jıllarda, Allaqulı xan 1835-1842 jıllarda, Mademin Muxammed Amin xan 1845-1855 jıllarda Xiywaǵa xanlıq etken. Shayır usı xanlardıń bárinde kórgen. Kúnxoja ómir súrgen jıllarda qaraqalpaq xalqı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaylarda jasadı. Kúnxoja [[Aydos biy]], [[Ernazar alakóz|Ernazar biy]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterislerdiń báriniń de qatnasıwshı hám birden-bir ideologı bolǵan. Kóterilis jeńiliske ushraǵanda shayır «Kel, kel, Xoja ózine kel!», «Aydos biy keshti álemnene... Xojam, saǵan ne boldı?!» sıyaqlı shıǵarmaların jazdı hám xalıqtıń ruwxın kóterdi.  Kúnxojanıń 1855-1856 jıllardaǵı [[Ernazar alakóz]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterilislerin belsendilerinen biri bolǵanlıǵın [[Berdaq]] shayırda bılay tastıyıqlaydı &quot;Ernazardıń zamanında  Kúnxoja ótti&quot;.

== Diniy kóz-qarasları ==
Kúnxoja ózinen burınǵı ótken alım, ulama, shayır adamlardı júdá qádirlegen, olardı zıyarat etip turǵan. Máselen Xoja Axmet Yassawiy hám Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy áwliyelerine barıp zıyarat etken, olardıń shıǵarmaların qásterlep úyrengen. Kúnxoja mudamı allaǵa sıyınıp jasaǵan. [[Islam dini]] boyınsha kóp nárselerdi bilgen ulama adam bolǵan.

== Qazaqstandaǵı miynetleri ==
Kúnxoja qazaq xalqınıń arasına barıp [[Aqtóbe]] átrapındaǵı awıllarda mektep ashıp qazaq balaların oqıtqan, qazaq xalqı arasında aǵartıwshılıq jumısların alıp barǵan. Qazaq xalqı Kúnxojanı tereń húrmetlegen. Kúnxoja Xorezmde, turkmen xalqı arasında qızıl orda xalqı arasında bolıp kóp jerlerdi, ellerdi kóredi, ilim uyretiwge ayrıqsha kewil bóledi. Qazaq xalqınıń klassik shayırı Sherniyaz Jarılǵas ulı menen túsedi. Quderi aqın menen de aytısadı.

== Dóretiwshiligi ==
[[Xiywa]]nıń xanı Mademin xan shayır, sazende, baqsı qıssaxan adamlardı jıynap talantlılardı sınaqtan ótkeredi. Xan saltanatın maqtatıw ushın jumıs shólkemlestiredi. Usıǵan Kúnxojada shaqırtıladı. Sonda ol óziniń belgili &quot;Umıtpaspan&quot;, &quot;Túye ekenseń&quot; qosıqların dóretedi. &quot;Túye ekenseń&quot; qosıǵın jazıwda Sherniyaz aqınnıń shıǵarmalarınan úlgi aladı.

1873-jıl orıslardıń eldi ǵárezli etip baǵındırıwı 75 jasar shayırǵa da qattı tásir etedi. Kúnxoja zaman qıyınshılıqlarınan qısılıw, awır azap shegiwler haqqında bir qansha qosıqların jazıp bunda bári xanlıq, patshalıq basqarıw sistemasınan ekenligin uǵındıradı. Ulıwma Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, mádeniyatı ushın áhmiyetke bahalı miyraslardı dóretti.

Kúnxoja shıǵarmaları:
* Kún qayda?

== Basqa Qaraqalpaq shayırları ==
[[Berdaq|Berdaq Ǵarǵabay ulı]]&lt;br /&gt;
[[Ájiniyaz|Ájiniyaz Qosibay ulı]]

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]</text>
      <sha1>4npyuthrahvl050w8ue9rl2ahsb623r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122261</id>
      <parentid>122260</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T08:37:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4298" sha1="go813vr3tm5ktgtwz1uzroomwufl24j" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı}}
'''Kúnxoja Ibrayım ulı''' — qaraqalpaqlardıń [[Xorezm]]ge kelip qonıslanǵannan keyingi birinshi shayırı, baqsısı, xalıq mápin jırlawshı klassik shayırı bolıp tabıladı.  Kúnxojanıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń «Jarımadım», «Jaylawım» qosıqlarında beriledi. Shayırdıń jasaǵan Qaraqalpaqstannıń arqa tárepi, [[Taxtakópir rayonı]] aymaǵı [[Aral teńizi]]niń boyları, Teris tóbe, Uzın qayır, Erjan ataw, Toqtas Mantıq boylarında bolǵan.

== Sawat ashıwı ==
Kúnxoja dáslep [[Moynaq]]ta, Jańadarya boyındaǵı mektep-meshitte oqıp sawat ashıp soń Qaraqum iyshan mediresesinde óz bilimin jetistiredi. Medresede ol diniy bilimler menen qatar tábiyattı, dúnyalıq ilimler menende shuǵıllanadı. Jáne de [[Xoja Axmet Yassawiy]], Sulayman Baqırǵaniy, Suwpi Allayar, [[Alisher Nawayı|Nawayı]], Fizuliy, Bedil, [[Maqtumqulı]] miynetleri menende tanısadı. Kúnxoja jetimlik hám joqshılıqqa qaramastan medresede oqıwın dawam etip onı pitkeredi. Keyin óziniń awılında ustazlıq etip balalardı oqıtadı, mektep shólkemlestiredi. Ózi baqsıshılıqtı hám qıssaxanlıqtı uyrenedi, xalıq aldında kórkem shıǵarmalardı oqıp hám duwtar menen berip júredi. [[Duwtar]]dı da jaqsı shertetuǵın sazende boladı.

== Xiywa xanlıǵı dáwiri ==
Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha Madreyim Muxammed Raxim xan 1810-1825 jıllarda, Allaqulı xan 1835-1842 jıllarda, Mademin Muxammed Amin xan 1845-1855 jıllarda Xiywaǵa xanlıq etken. Shayır usı xanlardıń bárinde kórgen. Kúnxoja ómir súrgen jıllarda qaraqalpaq xalqı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaylarda jasadı. Kúnxoja [[Aydos biy]], [[Ernazar alakóz|Ernazar biy]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterislerdiń báriniń de qatnasıwshı hám birden-bir ideologı bolǵan. Kóterilis jeńiliske ushraǵanda shayır «Kel, kel, Xoja ózine kel!», «Aydos biy keshti álemnene... Xojam, saǵan ne boldı?!» sıyaqlı shıǵarmaların jazdı hám xalıqtıń ruwxın kóterdi.  Kúnxojanıń 1855-1856 jıllardaǵı [[Ernazar alakóz|Ernazar Alakóz]] baslaǵan xalıq azatlıq kóterilislerin belsendilerinen biri bolǵanlıǵın [[Berdaq]] shayırda bılay tastıyıqlaydı &quot;Ernazardıń zamanında  Kúnxoja ótti&quot;.

== Diniy kóz-qarasları ==
Kúnxoja ózinen burınǵı ótken alım, ulama, shayır adamlardı júdá qádirlegen, olardı zıyarat etip turǵan. Máselen Xoja Axmet Yassawiy hám Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy áwliyelerine barıp zıyarat etken, olardıń shıǵarmaların qásterlep úyrengen. Kúnxoja mudamı allaǵa sıyınıp jasaǵan. [[Islam dini]] boyınsha kóp nárselerdi bilgen ulama adam bolǵan.

== Qazaqstandaǵı miynetleri ==
Kúnxoja qazaq xalqınıń arasına barıp [[Aqtóbe]] átrapındaǵı awıllarda mektep ashıp qazaq balaların oqıtqan, qazaq xalqı arasında aǵartıwshılıq jumısların alıp barǵan. Qazaq xalqı Kúnxojanı tereń húrmetlegen. Kúnxoja Xorezmde, turkmen xalqı arasında qızıl orda xalqı arasında bolıp kóp jerlerdi, ellerdi kóredi, ilim uyretiwge ayrıqsha kewil bóledi. Qazaq xalqınıń klassik shayırı Sherniyaz Jarılǵas ulı menen túsedi. Quderi aqın menen de aytısadı.

== Dóretiwshiligi ==
[[Xiywa]]nıń xanı Mademin xan shayır, sazende, baqsı qıssaxan adamlardı jıynap talantlılardı sınaqtan ótkeredi. Xan saltanatın maqtatıw ushın jumıs shólkemlestiredi. Usıǵan Kúnxojada shaqırtıladı. Sonda ol óziniń belgili &quot;Umıtpaspan&quot;, &quot;Túye ekenseń&quot; qosıqların dóretedi. &quot;Túye ekenseń&quot; qosıǵın jazıwda Sherniyaz aqınnıń shıǵarmalarınan úlgi aladı.

1873-jıl orıslardıń eldi ǵárezli etip baǵındırıwı 75 jasar shayırǵa da qattı tásir etedi. Kúnxoja zaman qıyınshılıqlarınan qısılıw, awır azap shegiwler haqqında bir qansha qosıqların jazıp bunda bári xanlıq, patshalıq basqarıw sistemasınan ekenligin uǵındıradı. Ulıwma Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, mádeniyatı ushın áhmiyetke bahalı miyraslardı dóretti.

Kúnxoja shıǵarmaları:
* Kún qayda?

== Basqa Qaraqalpaq shayırları ==
[[Berdaq|Berdaq Ǵarǵabay ulı]]&lt;br /&gt;
[[Ájiniyaz|Ájiniyaz Qosibay ulı]]

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]</text>
      <sha1>go813vr3tm5ktgtwz1uzroomwufl24j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Qol</title>
    <ns>4</ns>
    <id>10704</id>
    <revision>
      <id>122236</id>
      <parentid>119970</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T14:34:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Qosımsha qarańız */ clean up, replaced: [[Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar → [[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>122236</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2897" sha1="blgipopt9y5aucloxf8hq7ivyu1rq8v" xml:space="preserve">{{Qollanbalar|[[:WP:QOL]]}}
[[Járdem:Talqılaw betleri|Talqılaw betlerinde]] ózińizdiń '''qolıńızdı''' qoyıwdı umıtpań. Bul basqa paydalanıwshılarǵa olar kim menen sáwbetlesip atırǵanlıǵı, xabar qashan qaldırılǵanlıǵı haqqında maǵlıwmat beredi.

== Qol qalay qoyıladı? ==
[[Fayl:Signature button.png|thumb|Talqılaw betlerinde usınday qol qoyıw múmkin.]]

Xabardı jazıp bolǵanıńızdan keyin, onı saqlawdan aldın tómendegi ózgesheliklerden kelip shıǵıp xabar aqırına kerekli tilda belgilerin (&lt;nowiki&gt;~&lt;/nowiki&gt;) qoyıp shıǵıń:
* Qatara tórt dana tilda belgisi (&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;) qoyılsa, ózgerisler járiyalanǵannan keyin xabardıń tildalar qoyılǵan jerinde paydalanıwshı atı, onıń paydalanıwshı betine silteme hám xabar jazılǵan sáne maǵlıwmatları payda boladı. 
* Qatara úsh dana tilda belgisi (&lt;nowiki&gt;~~~&lt;/nowiki&gt;) jazılsa da dál joqarıdaǵı qoldıń ózi boladı, biraq sáne kórsetilmeydi. 
* Qatara úsh dana tilda belgisi (&lt;nowiki&gt;~~~~~&lt;/nowiki&gt;) menen siz tek ǵana sáneni kórsetiwshi (yaǵnıy, paydalanıwshı atısız) qol qoyıwıńız múmkin. Yamasa redaktorlaw aynasınıń tóbesindegi „Qol hám waqıt“ ([[Fayl:OOjs UI icon signature-ltr.svg|22px]]) túymesin basıwıńız múmkin.

{|class=wikitable cellpadding=3 border=1
!Usılay jazasız
!Usılay saqlanadı
!Usılay kórinedi
|-
|&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;~~~&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
|&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;[[Paydalanıwshı: Pálensheev Tólenshe]]&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
|[[Paydalanıwshı: Pálensheev Tólenshe]]
|-
|&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
|&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;[[Paydalanıwshı: Pálensheev Tólenshe]] &lt;/nowiki&gt; {{CURRENTTIME}}, {{CURRENTDAY}}-{{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}} (UTC)&lt;/code&gt;
|[[Paydalanıwshı: Pálensheev Tólenshe]] {{CURRENTTIME}}, {{CURRENTDAY}}-{{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}} (UTC)
|-
|&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;~~~~~&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
|&lt;code&gt;{{CURRENTTIME}}, {{CURRENTDAY}}-{{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}} (UTC)&lt;/code&gt;
|{{CURRENTTIME}}, {{CURRENTDAY}}-{{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}} (UTC)
|}

== Qol qoyıw umıtılǵan jaǵdaylar ==
Eger belgili bir bettegi xabardı jazǵan paydalanıwshı qol qoymaǵan bolsa, sol bettiń tariyxın ashıp, onı kim jazǵanlıǵın anıqlawǵa boladı. Basqalar da tariyxtı ashıp otırmasın deseńiz, {{tl|qolsız}} úlgisi arqalı qol qoyıwdı ózińiz iske asırıwıńız múmkin.

== Qol qayerge qoyıladı? ==
Tiykarǵı maqalalarda qol qoyıw múmkin emes. Ol tek ǵana paydalanıwshılar arasındaǵı óz-ara jazba sáwbetler barısında qollanıladı. Demek qol qoyıw ámeli tiykarınan talqılaw (atap aytqanda, maqala talqılawı, paydalanıwshı talqılawı, Wikipedia talqılawı h. t. b.) betlerinde paydalanılıwı kerek.

== Qosımsha qarańız ==
* [[toolforge:signatures]] 

[[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler]]
[[Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri]]</text>
      <sha1>blgipopt9y5aucloxf8hq7ivyu1rq8v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Qollanbalar</title>
    <ns>10</ns>
    <id>10705</id>
    <revision>
      <id>122237</id>
      <parentid>120019</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T14:35:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>122237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="954" sha1="pg2ub2k57v2ftzst53z09453fzurd86" xml:space="preserve">{{mbox
| image      = [[Fayl:B-check.svg|30px]]
| imageright = {{#if:{{{1|}}}|{{qısqartpa|{{{1|}}}|{{{2|}}}|{{{3|}}}|{{{4|}}}|{{{5|}}}}}}}
| text       = &lt;div style=&quot;padding-top: 6px; padding-bottom: 5px;&quot;&gt;'''Bul bet Qaraqalpaqsha Wikipedia [[WP:Stillik qollanba|maqalalarınıń mazmunın tártipke salıwshı]] [[:Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar|qollanbalar]]dıń bir bólegi bolıp tabıladı'''. &lt;br /&gt;&lt;div style=&quot;font-size: 90%;&quot;&gt;Paydalanıwshılardan usı qollanbalar tiykarında háreket etiw soraladı, biraq&amp;nbsp;bul&amp;nbsp;—&amp;nbsp; májbúriy emes, [[Wikipedia:Qaǵıydalarǵa itibar bermeń|eń baslısı aqıl menen is tutıw]]. Bul betti ózgertiwden aldın basqa paydalanıwshılar menen [[{{TALKPAGENAME}}|oylasıw]] usınıs etiledi.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;}}&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{nocat|}}}||[[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler|{{PAGENAME}}]]|}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar ushın úlgiler|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pg2ub2k57v2ftzst53z09453fzurd86</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler</title>
    <ns>14</ns>
    <id>10712</id>
    <revision>
      <id>122238</id>
      <parentid>58650</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T14:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar]] betin [[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi</comment>
      <origin>58650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="184" sha1="foqvkgup73cxfllu2bk6m902j7bhxbv" xml:space="preserve">&lt;big&gt;Bul jerde [[Qaraqalpaqsha Wikipedia]]sında is alıp barıwǵa baylanıslı ayırım qollanbalar dizimi kórsetiledi.&lt;/big&gt;

[[Kategoriya:Wikipedia:Qaǵıydalar hám qollanbalar]]</text>
      <sha1>foqvkgup73cxfllu2bk6m902j7bhxbv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aliya Nazarbaeva</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12678</id>
    <revision>
      <id>122263</id>
      <parentid>118838</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T10:54:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.253.213.50</ip>
      </contributor>
      <origin>122263</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7628" sha1="bypbtfpbk4hzo2r79vp2j7uc2uqzysw" xml:space="preserve">'''Aliya Nursultanovna Nazarbaeva''' ( {{Lang-kk|Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева}} ) — Qazaqstan mámleketlik ǵayratkeri hám kino prodyuseri. Qazaqstannıń birinshi prezidenti Nursultan Nazarbaevtıń genje qızı. Ádebiyat hám kórkem óner tarawındaǵı xızmetleri ushın Qazaqstan Respublikası Mámleketlik sıylıǵınıń laureatı (2018) bolǵan.

== Bilimlendiriw ==
Almatı qalasındaǵı K. Baiseitova atındaǵı Respublikalıq muzıka oqıw orayın pitkergen. Londondaǵı Richmond universitetiniń xalıqaralıq múnasibetler fakultetinde, sonıń menen birge, AQShtıń Jorj Washington universitetiniń xalıqaralıq múnasibetler fakultetinde oqıǵan.

2001-jılda Qazaqstan mámleketlik yuridikalıq akademiyasınıń yuridikalıq fakultetiniń huqıqtanıw qánigeligi boyınsha tamamlaǵan.

[[Qazaq tili|Qazaq]], [[Rus tili|orıs]] hám [[Inglis tili|inglis]] tillerin biledi&lt;ref name=&quot;biozakon&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30171711 |bet=Назарбаева Алия Нурсултановна (персональная справка) |qaralǵan sáne=2021-01-23 |arxivsáne=2021-12-23 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20211223122325/https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30171711}}&lt;/ref&gt; .

== Sociallıq iskerligi ==

* « Bobek » milliy, ilimiy-ámeliy hám salamatlastırıw orayı qáwenderlik keńesi baslıǵı.
* Jandanu Alemi fondınıń tiykarshısı.
* Sociallıq áhmiyetke iye usınıslardı rawajlandırıw fondınıń tiykarshısı.
* &quot;Bala Dauysy&quot; balalar qosıqları milliy tańlawınıń avtorı hám bas prodyuseri.
* Qazaqstan ekologiyalıq shólkemleri assosaciyası Prezidiumınıń baslıǵı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/aliya-nazarbaeva-vozglavila-prezidium-novoy-organizatsii-332114/ |bet=Алия Назарбаева возглавила президиум новой организации |jumıs=tengrinews.kz |sáne=2017-11-29 |qaralǵan sáne=2021-12-23 |arxivsáne=2022-01-11 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20220111220953/https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/aliya-nazarbaeva-vozglavila-prezidium-novoy-organizatsii-332114/}}&lt;/ref&gt;.
* Jasıl texnologiyalar hám investiciya joybarları xalıqaralıq orayı qáwenderlik keńesiniń basshısı.
* «Jasıl el» jaslar miynet jámáátleri keńesiniń baslıǵı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://365info.kz/2021/04/aliya-nazarbaeva-poluchila-novuyu-dolzhnost |bet=Алия Назарбаева получила новую должность |jumıs=365info.kz |sáne=2021-04-06 |qaralǵan sáne=2021-12-23 |arxivsáne=2022-01-10 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20220110170256/https://365info.kz/2021/04/aliya-nazarbaeva-poluchila-novuyu-dolzhnost}}&lt;/ref&gt;.

2021-jılda Aliya Nazarbaeva «Hokimiyat maskani» kitabın baspadan shıǵardı. Kitaptıń satılıwınan túsken pullar Evropa SUGI fondı menen Qazaqstan boyınsha qospa dástúrge baǵdarlandı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://forbes.kz/process/zachem_aliya_nazarbaeva_napisala_otkrovennuyu_knigu_o_svoey_jizni/ |bet=Зачем Алия Назарбаева написала откровенную книгу о своей жизни |jumıs=forbes.kz |sáne=2021-09-29 |qaralǵan sáne=2021-12-23 |arxivsáne=2021-12-23 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20211223122414/https://forbes.kz//process/zachem_aliya_nazarbaeva_napisala_otkrovennuyu_knigu_o_svoey_jizni}}&lt;/ref&gt;.

== Karyerası ==
Qazaqstan Respublikası Prezidenti administraciyası ulıwma bóliminiń máslahátshisi, «Caspian Industries Ltd» (mineral ishimlik suwı ) MChJ bas direktorı, «Elitstroy» MChJ direktorlar keńesi baslıǵı lawazımlarında islegen. Ol Qazaqstan Respublikasındaǵı birinshi kóp funkciyalı «Wellness Club LUXOR» sport-salamatlıq kompleksiniń tiykarshısı.

2011-jılda Italiya zergerlik úyi menen birgelikte, Damiani tap sol atamadaǵı Alsara &lt;ref&gt;{{Web deregi |muallif= |url=https://www.nur.kz/182460-aliya-nazarbaeva-zapustila-sobstvennuyu-liniyu-yuvelirnyh-ukrashenij.html |bet=Алия Назарбаева запустила собственную линию ювелирных украшений |til= |jumıs=Internet Portal Nur |nashriyot= |sáne=2011-04-22 |qaralǵan sáne=2019-03-19 |arxivsáne=2021-04-28 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20210428015357/https://www.nur.kz/182460-aliya-nazarbaeva-zapustila-sobstvennuyu-liniyu-yuvelirnyh-ukrashenij.html}}&lt;/ref&gt; zergerlik buyımları liniyasın iske túsirdi.

== Kino tarawı ==
&quot;Oyanıw&quot; ekologiyalıq hújjetli filminiń prodyuseri, 2012-jıl.

2014-jılda «Xabar» telekanalı buyırtpası menen ekologiyalıq mashqalalarǵa baǵıshlanǵan «Jer miyrasi» atlı hújjetli filmi súwretke alındı. Filmlerden úzindiler «Ekologiya hám turaqlı rawajlanıw» mektep sabaqlıǵına video qosımsha túrde kirgizildi. Házirde «Ne World Production LLP» islep shıǵarıw texnologiyası ekologiyalıq temalarda bes hújjetli film hám televidenie ushın tayarlanǵan tórt rolik bar.

Aliya Nazarbaeva &quot;Anaǵa jol&quot; filminiń bas prodyuseri (2016). Qazaqstandaǵı kinoteatrlarda premyera altı hápte dawam etken. Gruppalıq kórinisler dúnyanıń 12 mámleketinde bolıp ótedi. Film altı xalıqaralıq kinofestivallarda, festival bolsa Xorvatiyadaǵı xalıqaralıq baslı sıylıǵı, &quot;Evraziya kópiri&quot; xalıqaralıq kinofestivalında Gran-pri hám basqada sıylıqlarǵa erisken&lt;ref&gt;{{Web deregi |muallif= |url=https://forbes.kz/process/nursultan_nazarbaev_lichno_vruchil_gospremiyu_alie_nazarbaevoy/ |bet=Нурсултан Назарбаев лично вручил госпремию Алие Назарбаевой |til= |jumıs= |nashriyot=Forbes Kazakhstan |sáne=2018-12-14 |qaralǵan sáne=2019-03-19 |arxivsáne=2022-05-17 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517150446/https://forbes.kz/process/nursultan_nazarbaev_lichno_vruchil_gospremiyu_alie_nazarbaevoy/}}&lt;/ref&gt; .

2018-jılda Aliya Nazarbaeva «Tumaris» &lt;ref&gt;{{Web deregi |muallif= |url=https://www.nur.kz/1717893-alia-nazarbaeva-o-tomiris-eto-odin-iz-krupnejsih-istoriceskih-filmov-foto.html |bet=Алия Назарбаева о «Томирис»: Это один из крупнейших исторических фильмов (фото) |til= |jumıs=Internet Portal Nur |nashriyot= |sáne=2018-02-20 |qaralǵan sáne=2019-03-19 |arxivsáne=2021-04-28 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20210428003910/https://www.nur.kz/1717893-alia-nazarbaeva-o-tomiris-eto-odin-iz-krupnejsih-istoriceskih-filmov-foto.html}}&lt;/ref&gt; táriyxıy filminiń bas prodyuseri sıpatında jumıs alıp barıp, onıń shıǵıwı 2019-jıl may oyına &lt;ref&gt;{{Web deregi |muallif= |url=https://ru.sputniknews.kz/society/20181228/8668552/kino-novinki-2019-goda.html |bet=Пять главных фильмов 2019 года |til= |jumıs=Sputnik Қазақстан |nashriyot= |sáne= |qaralǵan sáne=2019-03-19 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20190220235929/https://ru.sputniknews.kz/society/20181228/8668552/kino-novinki-2019-goda.html |arxivsáne=2019-02-20}}&lt;/ref&gt; rejelestirilgen edi.

== Sıylıqları ==
2013-jılda zergerlik buyımlarında milliy ideyalardı janlantırǵanı ushın Fashion TV Awards sıylıǵına erisken.

2018-jılda «Anaǵa aparatuǵın jol» («Onaga yo‘l») tolıq metrajlı filmin jaratıwda qatnasqanı ushın ádebiyat hám kórkem-óner tarawındaǵı Qazaqstan Respublikası Mámleketlik sıylıǵına erisken. Film prodyuseri Aliya Nazarbaeva.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Almatıda tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Jorj Washington universitetinde oqıǵanlar]]</text>
      <sha1>bypbtfpbk4hzo2r79vp2j7uc2uqzysw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń</title>
    <ns>4</ns>
    <id>16337</id>
    <revision>
      <id>122235</id>
      <parentid>119972</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T14:34:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: [[Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar → [[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>122235</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1072" sha1="7nzmbgilwjnmiiwfpfo7t2kqn65ohxv" xml:space="preserve">'''Hár bir iste iygilikli maqsetti gózlew''' — jumıstıń ideal orınlanıwınıń girewi esaplanadı. [[Wikipedia]]da da áyne sonday. Paydalanıwshılardıń bárshesi redaktorlaw huqıqına iye. Barlıq redaktorlaw hám dúzetiwler basqalarǵa paydalı maǵlıwmatlardı jetkeriw ushın isleniwi lazım. [[Wikipedia:Vandalizm|Mánissiz, jartıwsız, mazmunsız hám kereksiz kóriniste]] redaktorlap atırǵan paydalanıwshılar dáslep [[Wikipedia:Administratorlar|adminstratorlar]] tárepinen bloklanıw haqqındaǵı xabar menen eskertiledi. Eger eskertilip atırǵan paydalanıwshı betlerdi búldiriwdi dawam etse, onıń esap beti (akkauntı) belgili bir yamasa sheksiz múddetke bloklanadı. Bolmasa Wikipedianıń [[Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet|ensiklopediyalıq áhmiyeti]] joǵalıp ketken bolar edi.

Tájriybeli paydalanıwshılar jańa dizimnen ótken paydalanıwshılar menen dos sıyaqlı qatnasıqta bolıwı hám óz bilimleri menen bólisiwi kerek.
[[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler]]
[[Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri]]</text>
      <sha1>7nzmbgilwjnmiiwfpfo7t2kqn65ohxv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:GrowthExperimentsSuggestedEdits.json</title>
    <ns>8</ns>
    <id>19905</id>
    <revision>
      <id>122240</id>
      <parentid>88964</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T16:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maintenance script</username>
        <id>4930</id>
      </contributor>
      <comment>Adding version data</comment>
      <origin>122240</origin>
      <model>json</model>
      <format>application/json</format>
      <text bytes="1413" sha1="p5hzvrykbgozi1kcx243xl6sd8d28ix" xml:space="preserve">{
	&quot;$version&quot;: &quot;1.0.0&quot;,
	&quot;GEInfoboxTemplates&quot;: [],
	&quot;copyedit&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;expand&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [
			&quot;Stub&quot;
		],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;image_recommendation&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;maxTasksPerDay&quot;: 25,
		&quot;templates&quot;: []
	},
	&quot;link_recommendation&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;maximumLinksToShowPerTask&quot;: 3,
		&quot;excludedSections&quot;: [
			&quot;external links&quot;,
			&quot;note&quot;,
			&quot;reference&quot;,
			&quot;references&quot;
		],
		&quot;maxTasksPerDay&quot;: 25,
		&quot;underlinkedWeight&quot;: 0.5,
		&quot;minimumLinkScore&quot;: 0.6,
		&quot;maximumEditsTaskIsAvailable&quot;: &quot;no&quot;
	},
	&quot;links&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;references&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;section_image_recommendation&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;maxTasksPerDay&quot;: 25
	},
	&quot;update&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	}
}</text>
      <sha1>p5hzvrykbgozi1kcx243xl6sd8d28ix</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122245</id>
      <parentid>122240</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T17:07:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maintenance script</username>
        <id>4930</id>
      </contributor>
      <comment>Migrating data to new format</comment>
      <origin>122245</origin>
      <model>json</model>
      <format>application/json</format>
      <text bytes="1413" sha1="bukom18sdpxp64smdayx2u3cico5o0e" xml:space="preserve">{
	&quot;$version&quot;: &quot;2.0.0&quot;,
	&quot;GEInfoboxTemplates&quot;: [],
	&quot;copyedit&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;expand&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [
			&quot;Stub&quot;
		],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;image_recommendation&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;maxTasksPerDay&quot;: 25,
		&quot;templates&quot;: []
	},
	&quot;link_recommendation&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;maximumLinksToShowPerTask&quot;: 3,
		&quot;excludedSections&quot;: [
			&quot;external links&quot;,
			&quot;note&quot;,
			&quot;reference&quot;,
			&quot;references&quot;
		],
		&quot;maxTasksPerDay&quot;: 25,
		&quot;underlinkedWeight&quot;: 0.5,
		&quot;minimumLinkScore&quot;: 0.6,
		&quot;maximumEditsTaskIsAvailable&quot;: &quot;no&quot;
	},
	&quot;links&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;references&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;section_image_recommendation&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;maxTasksPerDay&quot;: 25
	},
	&quot;update&quot;: {
		&quot;disabled&quot;: false,
		&quot;templates&quot;: [],
		&quot;excludedTemplates&quot;: [],
		&quot;excludedCategories&quot;: [],
		&quot;learnmore&quot;: &quot;&quot;
	}
}</text>
      <sha1>bukom18sdpxp64smdayx2u3cico5o0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gabsburglar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21931</id>
    <revision>
      <id>122241</id>
      <parentid>120828</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T16:54:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122241</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2397" sha1="4rt0mb9ew3oor839y5dsadfpo7fj38o" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx dinastiyalarınıń biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap (1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám Avstro-Vengriya imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı Xofburg sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı Knyazlıqları hám Gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı Mariya Tereziyaǵa miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>4rt0mb9ew3oor839y5dsadfpo7fj38o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122242</id>
      <parentid>122241</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T16:54:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122242</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2411" sha1="qdal8potpheidenqwskw5erdnvogee4" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap (1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám Avstro-Vengriya imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı Xofburg sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı Knyazlıqları hám Gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı Mariya Tereziyaǵa miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>qdal8potpheidenqwskw5erdnvogee4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122243</id>
      <parentid>122242</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T16:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122243</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2454" sha1="sokupwkhxlxu07m05n4wmz9q5rprkug" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám Avstro-Vengriya imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı Xofburg sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı Knyazlıqları hám Gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı Mariya Tereziyaǵa miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>sokupwkhxlxu07m05n4wmz9q5rprkug</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122244</id>
      <parentid>122243</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T16:58:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122244</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2458" sha1="11tc40hcp5ffhjs77g2gqg7yfjskste" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám Avstro-Vengriya imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı Knyazlıqları hám Gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı Mariya Tereziyaǵa miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>11tc40hcp5ffhjs77g2gqg7yfjskste</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122251</id>
      <parentid>122244</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:20:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122251</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2462" sha1="dwht71gbbqzwitrzzup6evejwwd8gyg" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám [[Avstro-Vengriya]] imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı Knyazlıqları hám Gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı Mariya Tereziyaǵa miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>dwht71gbbqzwitrzzup6evejwwd8gyg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122252</id>
      <parentid>122251</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2462" sha1="ev3yw6zflu3ibs9xi7hxxbxwyuywwdz" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám [[Avstro-Vengriya]] imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı knyazlıqları hám gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı Mariya Tereziyaǵa miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>ev3yw6zflu3ibs9xi7hxxbxwyuywwdz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122253</id>
      <parentid>122252</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:20:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2482" sha1="6wxqlv1d6ohjaw1sifseyk4dzjzpa3x" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám [[Avstro-Vengriya]] imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı knyazlıqları hám gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı [[Mariya Tereziya|Mariya Tereziyaǵa]] miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan Franc Stefanǵa turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>6wxqlv1d6ohjaw1sifseyk4dzjzpa3x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122254</id>
      <parentid>122253</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:21:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122254</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2501" sha1="syb8t5bff9roc2mnrvo09xyi0wv2n4o" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám [[Avstro-Vengriya]] imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı knyazlıqları hám gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı [[Mariya Tereziya|Mariya Tereziyaǵa]] miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan [[Franc I Stefan|Franc Stefanǵa]] turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ulı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>syb8t5bff9roc2mnrvo09xyi0wv2n4o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122255</id>
      <parentid>122254</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:22:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2502" sha1="95apijj5r28wc7joidpyo8twbbcno0b" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám [[Avstro-Vengriya]] imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı knyazlıqları hám gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı [[Mariya Tereziya|Mariya Tereziyaǵa]] miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan [[Franc I Stefan|Franc Stefanǵa]] turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ullı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveytcariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>95apijj5r28wc7joidpyo8twbbcno0b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122256</id>
      <parentid>122255</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:22:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>122256</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2501" sha1="5i7zmmz6qxh2ue4kgoq95jbvewkious" xml:space="preserve">'''Gabsburglar''' ({{lang-de|Habsburger}}) — Orta ásirler hám Jańa dáwirde [[Evropa|Evropanıń]] eń qúdiretli monarx [[Dinastiya|dinastiyalarınıń]] biri. 1342-jıldan baslap Avstriyada úzliksiz basqardı, 1438-jıldan baslap ([[Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs|1742-1745-jıllardaǵı qısqa úzilisten keyin]]) [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasınıń]] taxtın iyeledi. Ol tarqatılǵannan soń (1806) kóp milletli Avstriya (1804-1867) hám [[Avstro-Vengriya]] imperiyalarına (1867-1918) basshılıq etti. Aytılǵan barlıq mámleket basqarıwshıları [[Vena]] qalasındaǵı [[Xofburg]] sarayında jasaǵan. 

Gabsburg dinastiyasınıń ulıwma tajı astında Joqarı Sileziya hám onıń kóp sanlı knyazlıqları hám gerсoglıqları, Tómengi Sileziya, Slavoniya hám Dunay knyazlıqları da bolǵan.

Imperator [[Karl VI (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl VI]] dıń óliminen soń, ol óziniń barlıq múlkin qızı [[Mariya Tereziya|Mariya Tereziyaǵa]] miyras etip qaldırıwdı buyırdı. Mariya Tereziya Lotaringiya áwladınan bolǵan [[Franc I Stefan|Franc Stefanǵa]] turmısqa shıqtı. Olardıń áwladı Gabsburg-Lotaringiya áwladı dep tanıldı.

XV ásirdıń aqırınan baslap olardıń sırtqı kórinisiniń ayırıqsha belgisi tómenge shıǵıp turatun iyegi bolǵan.

[[Fayl:COA Habsburg early crest.svg|nobaý|Gabsburglar gerbı]]

== Kelip shıǵıwı ==
Házirgi izertlewshilerdıń pikiri boyınsha, Gabsburglar Elzas gercogı Adalrik (Etixo) (683-jıldan soń qaytıs bolǵan) dáwirinen baslanǵan Etixonidler&lt;ref&gt;{{Genealogie Mittelalter|url=http://www.manfred-hiebl.de/genealogie-mittelalter/habsburger/habsburger.html|title=HABSBURGER|accessdate=2021-09-14}}&lt;/ref&gt; dinastiyasınan kelip shıǵıwı múmkin. Gabsburglardıń anıq belgili eń erte babası — Bay Guntram dep esaplanadı. Onı 950-jılı Germaniya patshası Ullı Otto I ge qarsı kóteriliske shıqqan graf Guntram menen birdey dep esaplaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|title=house of Habsburg|author=John Graham Royde-Smith|description=Encyclopaedia Britannica|lang=en|accessdate=2021-09-14|archive-date=2018-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801095024/https://www.britannica.com/topic/House-of-Habsburg|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Onıń jerlerı Shveycariya hám Elzasta (Zundgau hám Nordgau, Joqarı hám Tómengi Elzas) jaylasqan.

== Derekler ==
[[Kategoriya:Korollıq dinastiyalar]]</text>
      <sha1>5i7zmmz6qxh2ue4kgoq95jbvewkious</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Redaktorlawlar sanı boyınsha Wikipediashılar dizimi</title>
    <ns>4</ns>
    <id>23879</id>
    <revision>
      <id>122232</id>
      <parentid>121893</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T12:18:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>4424</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı</comment>
      <origin>122232</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8121" sha1="0anh6t0vtfb0mqelcf7pr0zvddnodai" xml:space="preserve">{{/begin|50}}
|-
| 1 || [[User:Qaraqalpaqpan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qaraqalpaqpan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}}
|-
| 2 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:16274}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}}
|-
| 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3925}}]] || {{Permissions|Inosham}}
|-
| 4 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3453}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}}
|-
| 5 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Abdullaeva Shaxnoza-Banu&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}}
|-
| 6 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:2903}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}}
|-
| 7 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:2154}}]] || {{Permissions|Bekan88}}
|-
| 8 || [[User:Рахман3|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Рахман3&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}}
|-
| 9 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1929}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}}
|-
| 10 || [[User:PirjanovNurlan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;PirjanovNurlan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}}
|-
| 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1378}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}}
|-
| 12 || [[User:Anas1712|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Anas1712&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}}
|-
| 13 || [[User:Qarahat|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qarahat&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1104}}]] || {{Permissions|Qarahat}}
|-
| 14 || [[User:Gozzalina|Gozzalina]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1043}}]] || {{Permissions|Gozzalina}}
|-
| 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:786}}]] || {{Permissions|Makenzis}}
|-
| 16 || [[User:Kuwanishbek|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kuwanishbek&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:778}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}}
|-
| 17 || [[User:AlefZet|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;AlefZet&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}}
|-
| 18 || [[User:Aysabirlijol|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aysabirlijol&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}}
|-
| 19 || [[User:Umarxon III|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Umarxon III&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}}
|-
| 20 || [[User:Baurzhanuly|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Baurzhanuly&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}}
|-
| 21 || [[User:Biypona|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Biypona&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}}
|-
| 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bazarbaeva Eleonora&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}}
|-
| 23 || [[User:QRNKS|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;QRNKS&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}}
|-
| 24 || [[User:Mrshaxas|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Mrshaxas&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}}
|-
| 25 || [[User:Pathoschild|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pathoschild&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}}
|-
| 26 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:353}}]] || {{Permissions|Minorax}}
|-
| 27 || [[User:Muxammedqudaynazarov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Muxammedqudaynazarov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}}
|-
| 28 || [[User:Begdullaman|Begdullaman]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:312}}]] || {{Permissions|Begdullaman}}
|-
| 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Nurlibek Urgenichbaev&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}}
|-
| 30 || [[User:Qareken Balasi|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qareken Balasi&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}}
|-
| 31 || [[User:BEGJIGIT|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;BEGJIGIT&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}}
|-
| 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Saxibjamal Esemuratova&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}}
|-
| 33 || [[User:Pirnazarova|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pirnazarova&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}}
|-
| 34 || [[User:Holder|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Holder&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}}
|-
| 35 || [[User:Miracle0302|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Miracle0302&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}}
|-
| 36 || [[User:Begjigit|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Begjigit&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}}
|-
| 37 || [[User:Kmoksy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kmoksy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}}
|-
| 38 || [[User:ДолбоЯщер|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;ДолбоЯщер&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}}
|-
| 39 || [[User:NurkaArzay|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;NurkaArzay&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}}
|-
| 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Gúlxan Medetbekovna&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}}
|-
| 41 || [[User:Bakhit|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bakhit&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}}
|-
| 42 || [[User:Melek jurnalist|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Melek jurnalist&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}}
|-
| 43 || [[User:DARIO SEVERI|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;DARIO SEVERI&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}}
|-
| 44 || [[User:Jannazarova Sh|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jannazarova Sh&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}}
|-
| 45 || [[User:Jámiy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jámiy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}}
|-
| 46 || [[User:Romaine|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Romaine&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}}
|-
| 47 || [[User:Kagansky|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kagansky&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}}
|-
| 48 || [[User:Munavvaroy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Munavvaroy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}}
|-
| 49 || [[User:Purodha|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Purodha&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}}
|-
| 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Maqmud Abdujaparov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}}
{{/end}}</text>
      <sha1>0anh6t0vtfb0mqelcf7pr0zvddnodai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Katenachcho</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24506</id>
    <revision>
      <id>122257</id>
      <parentid>116990</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T06:32:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:1|2|0 */</comment>
      <origin>122257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64831" sha1="jhqvmw2b1uwpldq4k5cbkyd2kxck2fm" xml:space="preserve">[[Fayl:Catenaccio1.png|nobaý|Karl Rappannıń verru sisteması, katenachchonıń dáslepki úlgisi]]
'''Katenachcho''' ([[Italyan tili|italyansha]] aytılıwı: [kateˈnattʃo]) yamasa '''Shınjır''' − bul [[Futbol|futbolda]] qorǵanıwǵa úlken itibar qaratatuǵın taktikalıq sistema. [[Italyan tili|Italyan tilinde]] katenachcho «esik qulpı» mánisin ańlatadı, bul qarsılaslardıń hújimlerin joq qılıwǵa hám [[Gol (sport)|gol urıw]] múmkinshilikleriniń aldın alıwǵa baǵdarlanǵan joqarı shólkemlestirilgen hám nátiyjeli artqı sızıq qorǵanıwın bildiredi.

== Tariyxı ==

=== Dáslepki úlgileri hám tásirleri ===
Italyan katenachchosı [[Avstriya|avstriyalı]] trener Karl Rappan oylap tapqan verru (francuz tilinde de «esik qulpı» yamasa «shınjır») sistemasınıń tásirinde qáliplesken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mogiel.net/EC/intertoto-history/background.php|bet=Background on the Intertoto Cup|avtor=Elbech|at=Søren Florin|baspaxana=Mogiel.net (Pawel Mogielnicki)|qaralǵan sáne=14 May 2012}}&lt;/ref&gt; 1930-shı hám 1940-shı jıllarda Shveycariya quramasınıń treneri sıpatında, Rappan dárwazamannıń aldında turǵan [[Qorǵawshı (futbol)|qorǵawshı]] verrulyor (sózbe-sóz «esikti qulıplaytuǵın adam») dep atalatuǵın qorǵanıw oyınshısın oynattı. Rappannıń 1932-jılı, ol Servetteniń treneri bolǵan waqıtta usınǵan verru sisteması, tiykarınan 2-3-5 sistemasınıń modifikaciyası bolıp, bazı tárepleri menen házirgi 4-4-2 yamasa [[Formaciya (futbol)|4-3-3 formaciyalarına]] uqsaydı; onıń sisteması tórt qorǵawshı menen ámelge asırıldı, olardıń úshewi qatań adamǵa-adam qorǵanıw sistemasında turaqlı rol oynadı, bunnan tısqarı, maydannıń ortasında hújimshi oraylıq [[yarım qorǵawshı]] boldı, ol eki orta maydan qanatları menen birge toptı oynadı hám [[pleymeyker]] sıpatında da háreket etti. Bul sistema tiykarınan 1-3-3-3 formaciyası edi, onda verrulyor [[Dárwazaman (futbol)|dárwazamannıń]] aldındaǵı eń sońǵı oyınshı boldı, al eki sırtqı hújimshi yamasa qanat oyınshıları maydannıń joqarǵı bóleginde hújimshi sıpatında háreket etti, toptı ózlerinde saqlap, bárhama oraylıq soqqı beriwshige shtraf maydanshasına juwırıp kiyatırǵan waqıtta toptı kese uzatıwǵa yamasa eń aldıńǵı yarım qorǵawshıǵa qarsılas qorǵanıwınıń artına juwırıp shıǵıp atırǵan waqıtta pas beriwge háreket etti (oń qanat oyınshısı azǵana artta otırdı), biraq olar kóbinese toptan ayırılǵan waqıtta tereń orta maydan poziciyalarına túsip ketetuǵın edi. Komanda kóbinese oyın dawamında artqa sheginip, qorǵanıwǵa ótetuǵın edi, bul olarǵa kúshlirek komandalardı yamasa fizikalıq jaqtan jaqsıraq tayarlanǵan qarsılaslardı tabıslı jeńiwge múmkinshilik beretuǵın edi. Djonatan Uilsonnıń 2009-jılǵı «Piramidanı tóńkeriw» kitabında aytılıwınsha, «verru ... eski 2-3-5 formaciyasınıń rawajlanıwı sıpatında jaqsıraq túsiniledi ... . W-M formaciyasındaǵıday oraylıq yarım qorǵawshınıń eki [[Qorǵawshı (futbol)|tolıq qorǵawshınıń]] arasına túsiwiniń ornına, eki qanat yarım qorǵawshıları artqa, olardıń qaptalına tústi. Olar hújimlik roldi saqlap qaldı, biraq olardıń tiykarǵı funkciyası qarsılas qanat oyınshıları menen gúresiw edi. Eki tolıq qorǵawshı sonıń menen birge oraylıq qorǵawshılarǵa aylandı, dáslep bir-biriniń qasında derlik oynap, ámeliyattaǵı, eger qarsılas oń tárepten hújim islese, ekewiniń shep jaǵındaǵısı topqa qaray jıljıytuǵın, al oń jaǵındaǵısı artta qorǵanıw poziciyasın alatuǵın edi, hám kerisinshe. Teoriyada, bul bárhama artta qosımsha adam - shveycariyalı baspasóz onı sol waqıtta verrulyor dep ataǵan yamasa keyinirek libro dep atalǵan oyınshını qaldıratuǵın edi». Uilson verru sistemasınıń kemshiligi sıpatında oraylıq yarım qorǵawshıǵa shennen tıs talaplar qoyılatuǵının atap ótedi, sebebi bul poziciyada oynaytuǵın oyınshı top ózinde bolǵanda hújim etiwi hám pleymeyker sıpatında háreket etiwi, al top ózinde bolmaǵanda bolsa qorǵanıwǵa qaytıp, derlik oraylıq qorǵawshı sıpatında háreket etiwi talap etiletuǵın edi. Bul sistema menen Rappan Servette menen eki liga chempionlıǵın, al 1935-jılı Grassxopperge ótkennen keyin jáne bes chempionlıqtı jeńip aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bleacherreport.com/articles/787166-world-football-the-five-greatest-tactical-innovations-in-football-history|bet=World Football: The 5 Greatest Tactical Innovations in Football History|avtor=Sahu|at=Amogha|sáne=2 August 2011|baspaxana=Bleacher Report|qaralǵan sáne=25 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thefalse9.com/2015/01/football-tactics-beginnerscatenaccio.html|bet=Football Tactics For Beginners: Catenaccio|avtor=Chatterjee|at=Jayeek|sáne=9 January 2015|baspaxana=thefalse9.com|qaralǵan sáne=25 May 2020}}&lt;/ref&gt;

1940-jıllarda sovet klubı «Krılya Sovetov Kuybıshev»ta islegen waqtında, Aleksandr Kuzmich Abramov ta «Volga qısqıshı» dep atalǵan uqsas qorǵanıw taktikasın qollanǵan. Verruǵa qaraǵanda, onıń sisteması sonshelli iykemli emes edi hám 2-3-5 emes, al 3-2-5 yamasa [[Formaciya (futbol)|WM]] formaciyasınıń rawajlanıwı edi, biraq onda da yarım qorǵawshılardıń biri artqa sheginetuǵın edi; bul qorǵanıwshı oraylıq yarım qorǵawshıǵa tolıq qorǵawshılardıń artında jaylasıwǵa múmkinshilik berdi, ol tiykarınan libero sıpatında háreket etti. Ispaniyada, 1940-jıllardan baslap hám 1950-jıllarda úlken tabısqa erisip, Elenio Errera óziniń 1960-jıllardaǵı katenachchosınıń erte versiyasın islep shıqtı. [[Atlético Madrid|Atletiko Madrid]] (1949–1953) menen ol «Temir perde» laqabın alǵan qorǵanıw menen eki izbe-iz liga chempionlıǵın jeńip aldı. Ol óz sistemasın keyinirek basqa ispan klublarında rawajlandırıwdı dawam etti, aqırında jıllar ótip [[Italiya|Italiyanıń]] [[Inter Milan (futbol klubı)|Interine]] barǵanda óziniń belgili 5-3-2 formaciyasına jetti (tómende qarań).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.martiperarnau.com/alfonso-aparicio-santo-y-sena-del-atletico-de-madrid/|bet=Alfonso Aparicio: santo y seña del Atlético de Madrid|til=es|jumıs=martiperarnau.com|qaralǵan sáne=1 July 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://soycalcio.com/2020/04/14/vida-y-obra-del-catenaccio-iii-helenio-herrera/|bet=Vida y obra del catenaccio (III) La historia de Helenio Herrera|avtor=Fernando Nogueras|sáne=14 April 2020|til=es|jumıs=Soy Calcio|qaralǵan sáne=1 July 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://footballcitizens.com/helenio-herrera/|bet=Helenio Herrera. El 'mago' que inventó el catenaccio|avtor=Ginés|at=Guillermo|sáne=3 June 2015|til=es-ES|jumıs=Football Citizens|qaralǵan sáne=1 July 2020}}&lt;/ref&gt;

Italiyalı Katenachchonıń tamırları 1941-máwsiminde Triestinanıń Mario Villini, 1944-jılǵı Joqarǵı Italiya chempionatında Speciyanıń Ottavio Barbieri hám 1948-máwsiminde Salernitananıń Djipo Viani menen baylanıslı.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;''Grandi storie. L'allenatore. Pp. 2''. [https://web.archive.org/web/20140111014713/http://www.storiedicalcio.altervista.org/storia_allenatore_calcio_2.html Storie di Calcio] {{Webarchive}}&lt;/ref&gt; Mecco sistema Rappannıń verruınan tásir alǵan hám klub oyınshılarınıń biri inglis WM sistemasın – Italiyada «sistema» dep atalǵan – ózgertken ideyadan kelip shıqqan. Bul ózgeris oraylıq yarım qorǵawshını – Italiyada centromediano metodista yamasa ápiwayı [[Formaciya (futbol)|metodista]] dep atalǵan – qorǵanıw sızıǵına shegindirip, qosımsha qorǵawshı sıpatında háreket etiwge hám qarsılas [[Hújimshi (futbol)|oraylıq hújimshini]] qadaǵalawǵa májbúrledi. Bunıń ornına, ol óziniń tolıq qorǵawshısın (sol waqıtta házirgi [[Qorǵawshı (futbol)|oraylıq qorǵawshı]] roline uqsas edi) azat etip, ol tiykarınan [[Qorǵawshı (futbol)|libero]] (italiyansha «erkin») sıpatında xızmet etti. Bul júdá qorǵanıwshı strategiya dáslep italiyalı baspasóz wákilleri, sonıń ishinde jurnalist Djanni Brera tárepinen sınǵa ushırasa da, La Gazzetta dello Sport gázetasınıń jurnalisti Andrea Skianki bul ózgeristiń Italiyadaǵı kishi komandalarǵa járdem beriw ushın islengenin atap ótedi. Sebebi adam-adamǵa qarsı sistema kóbinese oyınshılardı bir-birine qarsı qoyıp, kúshlirek jeke oyınshıları bar úlken hám bay komandalarǵa payda keltiretuǵın edi.&lt;ref name=&quot;Nereo Rocco, l'inventore del catenaccio che diventò Paròn d'Europa&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.gazzetta.it/Calcio/02-11-2014/nereo-rocco-inventore-catenaccio-che-divento-paron-d-europa-milan-90920157724.shtml|bet=Nereo Rocco, l'inventore del catenaccio che diventò Paròn d'Europa|avtor=Andrea Schianchi|sáne=2 November 2014|til=it|baspaxana=La Gazzetta dello Sport|qaralǵan sáne=5 November 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Storie di schemi: l'evoluzione della tattica&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://storiedicalcio.altervista.org/blog/storie-di-schemi.html|bet=Storie di schemi: l'evoluzione della tattica|sáne=24 December 2015|til=it|baspaxana=Storie di Calcio|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;storiedicalcio.altervista.org&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.storiedicalcio.altervista.org/rocco.html|bet=Nereo Rocco|til=it|baspaxana=Storie di Calcio|qaralǵan sáne=5 November 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mondopallone.it/2013/04/08/piccola-storia-della-tattica-la-nascita-del-catenaccio-il-vianema-e-nereo-rocco-linter-di-foni-e-di-herrera-iv-parte/|bet=Piccola Storia della Tattica: la nascita del catenaccio, il Vianema e Nereo Rocco, l'Inter di Foni e di Herrera (IV parte)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140820024914/http://www.mondopallone.it/2013/04/08/piccola-storia-della-tattica-la-nascita-del-catenaccio-il-vianema-e-nereo-rocco-linter-di-foni-e-di-herrera-iv-parte/|arxivsáne=20 August 2014|avtor=Chichierchia|at=Paolo|sáne=8 April 2013|til=it|baspaxana=mondopallone.it|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://invasoredicampo.blogspot.com/2011/01/lavagna-tattica-che-vinca-il-migliore.html|bet=LAVAGNA TATTICA, il catenaccio all'italiana|avtor=Brigante|at=Giuseppe|til=it|baspaxana=Invasore di Campo|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;

1946-máwsiminde Ottavio Barbieri Genuya klubınıń menedjeri bolǵan waqtında Italiya futbolına libero poziciyasın engizdi. Ol Rappannıń «verru» sistemasınan tásirlenip, inglis WM sistemasına yaki «sistema»ǵa bir qatar ózgerisler kirgizdi, bul onıń sistemasınıń «mezosistema» dep atalıwına alıp keldi. Onnan keyin Jipo Viani bunı «Vianema» dep atadı. Onıń sisteması adam qadaǵalaw qorǵanıw sızıǵın qollandı, onda úsh adam qadaǵalawshı qorǵawshı hám «ushıwshı qorǵawshı» (yaki sol waqıttaǵı burınǵı futbolshı hám Gazzetta dello Sport jurnalisti Renco De Vekkidiń atap ótkenindey, «vagante qorǵawshı») dep atalǵan tolıq qorǵawshı bar edi; sońǵı poziciya tiykarınan libero edi. Komandańıń yarım qorǵaw sızıǵı úshmúyeshli formada oynadı, oraylıq yarım qorǵawshı yaki metodista qorǵanıw sızıǵınıń aldında jaylastı. Onıń formaciyası sonday-aq hújimde úsh hújimshiden paydalandı, biraq oń qanattaǵı qanat [[Hújimshi (futbol)|hújimshisi]] yarım qorǵaw sızıǵına qorǵanıwda járdem beriwi kerek edi, sonlıqtan ol Italiya futbolında «tornante» dep atalǵan oń qanattaǵı keń [[yarım qorǵawshı]] sıpatında háreket etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://storiedicalcio.altervista.org/blog/genoa-top-11-all-time.html|bet=Genoa: Top 11 All Time|sáne=9 August 2017|til=it|baspaxana=Storie di Calcio|qaralǵan sáne=21 May 2020}}&lt;/ref&gt;

=== Italiyalı katenachcho ===
1950-jıllardıń aqırında Nereo Rokkonıń Padova komandası Italiyada modifikaciyalanǵan katenachcho taktikasın baslap berdi, bul taktika 1960-jıllar dawamında basqa Italiya komandaları tárepinen de qollanıldı; onıń strategiyası dáslep «mezosistema» dep te ataldı, sebebi ol vianema sıyaqlı sistemanıń elementlerin ózgertti. Rokkonıń taktikası, kóbinese haqıyqıy Katenachcho dep atalatuǵın, birinshi ret 1947-jılı Triestina komandasında kórsetildi: eń keń tarqalǵan háreket usılı qatań qorǵanıw komandalıq kózqarası menen 1-3-3-3 formaciyası edi, sonda onıń komandası toptı qaytarıp alǵannan keyin tez qarsı hújimlerdi uzın paslardı paydalanıp baslaw arqalı [[Gol (sport)|gol]] urıwǵa háreket etetuǵın edi. Katenachcho menen Triestina Seriya A turnirin tańqalarlıq ekinshi orında juwmaqladı. Ayırım variantları 1-4-4-1 hám 1-4-3-2 [[Formaciya (futbol)|formaciyaların]] óz ishine aladı. Keyinirek ol 60-jıllar hám 1970-jıllarda [[Milan (futbol klubı)|Milan]] komandasında katenachcho sistemasın qollanıp úlken tabıslarǵa eristi, bir qansha ataqlardı, sonıń ishinde eki [[Italiya A seriyası|Seriya A]] chempionlıǵın, úsh Italiya kubogın, eki Evropa Chempionlar Kubogın, eki Evropa Kubok Iyeleri Kubogın hám bir Kontinentaralıq Kuboktı jeńip aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.calciomercato.com/en/news/what-nereo-rocco-would-say-about-ac-milan-and-the-azzurri-88731|bet=What Nereo Rocco would say about AC Milan and the Azzurri|sáne=21 November 2017|baspaxana=Calciomercato|qaralǵan sáne=24 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pianeta Milan&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.pianetamilan.it/focus/news-milan-el-paron-nereo-rocco-lallenatore-della-prima-coppa-campioni/|bet=El Paròn Nereo Rocco, l'allenatore della prima Coppa Campioni|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200224175816/https://www.pianetamilan.it/focus/news-milan-el-paron-nereo-rocco-lallenatore-della-prima-coppa-campioni/|arxivsáne=24 February 2020|sáne=20 May 2019|til=it|baspaxana=Pianeta Milan|qaralǵan sáne=24 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;La storia della tattica: dal Catenaccio al calcio totale&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.eurosport.it/calcio/la-storia-della-tattica-dal-catenaccio-al-calcio-totale_sto4735856/story.shtml|bet=La storia della tattica: dal Catenaccio al calcio totale|avtor=Fontana|at=Mattia|sáne=12 August 2014|til=it|baspaxana=Eurosport|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://storiedicalcio.altervista.org/blog/padova_rocco.html|bet=Il Padova di Nereo Rocco: La Leggenda del Santo Catenaccio|sáne=26 November 2015|til=it|baspaxana=Storie di Calcio|qaralǵan sáne=25 May 2020}}&lt;/ref&gt;

Alfredo Foni 1950-jıllardıń basında Inter komandasında katenachcho taktikasın tabıslı qollandı; Rokkodan ayırmashılıǵı, komandanıń topsız oynaǵandaǵı kúshli qorǵanıw oyını, top iyelegende hújimshil oynaw usılın sheklemedi. Onıń sistemasında, komandanıń oń qanat hújimshisi Djino Armano qarsılas komandanıń shep qanat hújimshisin qadaǵalaw ushın artqa sheginetuǵın edi (ámelde tornante sıpatında háreket etip), bul Ivano Blasonǵa, oń jaq qorǵawshıǵa, qaptalǵa jıljıp libero sıpatında háreket etiwge hám toplardı qaytarıwǵa múmkinshilik beretuǵın edi. Blason Rokkonıń qol astında da libero bolıp oynadı; sonlıqtan, ol kóbinese Italiya futbolındaǵı birinshi haqıyqıy libero dep esaplanadı. Katenachchonıń tiykarǵı jańalıǵı úsh qorǵawshı sızıǵınıń artında jaylasqan libero qorǵawshı (super) rolin engiziw boldı. Liberonıń wazıypası bos toplardı qaytarıp alıw, qarsılastıń soqqı beriwshisin neytrallastırıw hám kerek bolǵanda eki ese qadaǵalaw edi. Taǵı bir áhmiyetli jańalıq qorǵanıwdan uzın paslar tiykarında ámelge asırılatuǵın qarsı hújim boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ultimouomo.com/catenaccio-storia-origini/|bet=Breve storia del catenaccio|avtor=Aquè|at=Federico|sáne=25 March 2020|til=it|baspaxana=Ultimo Uomo|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;

Xelenio Erreranıń 1960-jıllardaǵı katenachcho versiyasında, ol 5–3–2 formaciyasın qollandı, bunda tórt adam qadaǵalawshı qorǵawshı qarsılas hújimshilerge qatań bekitilgen, al qosımsha oyınshı, libero, qorǵawshılardıń qamtıwınan qashıp ketken hár qanday bos toptı alıp qoyatuǵın edi. Bul sistemanıń Italiya futbolında ústemlik etiwi kóplegen joqarı dárejeli Italiyalı qorǵawshılardıń payda bolıwına alıp keldi, olar qattı takling hám ayawsız qorǵanıw menen tanıldı. Qorǵanıw mánisine qaramastan, Errera óliminen biraz aldın bul sistema adamlar eslegeninen kóre kóbirek hújimshil bolǵanın ayttı: «Másele sonda, meni kóshirgen adamlardıń kópshiligi meni nadurıs kóshirdi. Olar meniń Katenachchomda bolǵan hújim principlerin kirgiziwdi umıttı. Meniń liberom Pikki bar edi, awa, biraq sonday-aq Fakketti de bar edi, hújimshi sıyaqlı kóp gol urǵan birinshi tolıq qorǵawshı.» Onıń [[Inter Milan (futbol klubı)|Úlken Interi]] tiykarınan qorǵanıw kúshi menen belgili bolsa da, olar tez, kútilmegen qarsı hújimler arqalı az tiyisiw menen gol urıw uqıbı menen de birdey dárejede dańqlı edi, bul Errerannıń hújim etiwshi, bir-birin jawıp ótetuǵın tolıq qorǵawshılardı innovaciyalıq paydalanıwınıń nátiyjesi edi. Erreranıń basshılıǵında Inter júdá tabıslı dáwirdi basınan ótkerdi, olar úsh Seriya A chempionlıǵın, eki Evropa Kubogın hám eki Kontinentaralıq Kuboktı jeńip aldı.&lt;ref name=&quot;Helenio Herrera: More than just catenaccio&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=61622/profile.html|bet=Helenio Herrera: More than just catenaccio|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170116143638/http://www.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=61622/profile.html|arxivsáne=16 January 2017|baspaxana=FIFA|qaralǵan sáne=10 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/707/431/index.html|bet=Mazzola: Inter is my second family|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140222165048/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/707/431/index.html|arxivsáne=22 February 2014|baspaxana=FIFA|qaralǵan sáne=11 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;leggenda&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.inter.it/it/societa/storia2005-2.html|bet=La leggenda della Grande Inter|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121019213304/http://www.inter.it/it/societa/storia2005-2.html|arxivsáne=19 October 2012|til=it|baspaxana=Inter.it|qaralǵan sáne=10 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sempreinter&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.sempreinter.com/2012/10/15/la-grande-inter-helenio-herrera-1910-1997-il-mago/|bet=La Grande Inter: Helenio Herrera (1910-1997) – &quot;Il Mago&quot;|sáne=15 October 2012|til=it|baspaxana=Sempre Inter|qaralǵan sáne=10 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bleacherreport.com/articles/1606149-great-team-tactics-breaking-down-helenio-herreras-la-grande-inter|bet=Great Team Tactics: Breaking Down Helenio Herrera's 'La Grande Inter'|baspaxana=Bleacher Report|qaralǵan sáne=10 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Jurnal deregi |date=7 August 2019 |title=Helenio Herrera: The Innovator Who Single-Handedly Changed the Beautiful Game |url=https://www.si.com/soccer/2019/08/07/helenio-herrera-innovator-who-single-handedly-changed-beautiful-game |magazine=Sports Illustrated |access-date=22 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Profilo: Helenio Herrera&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://it.uefa.com/uefachampionsleague/news/0231-0e94dc2f87d8-92b9107d1dd6-1000--profilo-helenio-herrera/|bet=Profilo: Helenio Herrera|sáne=4 September 2016|til=it|baspaxana=UEFA|qaralǵan sáne=22 May 2020}}&lt;/ref&gt;

Menedjer Ferruchcho Valkaredji Italiya milliy komandası menen islegende, 1960-jılları Inter menedjeri Errera tárepinen keń tarqalǵan Italiyalı katenachcho sistemasınan ilhamlanǵan taktikalardı qollandı. Ol eki adamdı qadaǵalawshı oraylıq qorǵawshı hám bir tolıq qorǵawshınıń artında liberonı jaylastırdı, sonday-aq kúshli qorǵanıwǵa tiykarlanǵan strategiyanı qollandı. Bul strategiya tiykarınan turaqlılıqqa, az gol jiberip nátiyje shıǵarıwǵa hám tar jeńislerdi qorǵawǵa baǵdarlanǵan edi. Onıń taktikaları qarama-qarsılıqlı bolsa da – ásirese 1970-jılǵı Meksikadaǵı Jáhán chempionatında, ol óziniń dańqlı «staffetta» (estafeta) siyasatın oylap taptı, bunda eki juldız pleymeykeri Sandro Maccola hám Djanni Riveranı komandadaǵı qorǵanıw balansın buzbaw ushın hár yarım oyında gezekpe-gezek oynattı – hám onsha qızıqlı bolmasa da, olar nátiyjeli bolıp shıqtı. Bunnan tısqarı, geyde ol Italiya ǵalaba xabar qurallarında Italiyanıń zeriktiretuǵın, áste oyını hám gollardıń jetispewshiligi ushın sınǵa ushırasa da, Italiya turnir dawamında óziniń hújim múmkinshiliklerin, sonday-aq texnikalıq uqıplılıqların kórsetti, bul olarǵa energiyanı únemlewge hám Meksikadaǵı biyiklikke shıdawǵa múmkinshilik berdi. Ol Italiyanıń menedjeri sıpatında tabıslı dáwirdi basınan ótkerdi, 1968-jılı UEFA Evro turnirin óz elinde utıp, Italiyanı 1970-jılǵı Jáhán chempionatınıń finalına shekem jetkerdi. Biraq, sońǵı matchta Italiya [[Ájayıp oyın|ádewir hújimshil hám stilli]] Braziliya komandasınan 4-1 esabında awır jeńiliske ushıradı. Onıń komandası 1974-jılǵı Jáhán chempionatına tayarlanıw barısında kóbirek jaǵımlı oyın stilin qabıl etti, bul olardı jeńiske talabanlar qatarına kirgizdi, biraq aqırǵı turnirde kútilmegen birinshi raundta shıǵıp qalıwǵa ushıradı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/football/blog/2016/oct/25/world-cup-final-1970-brazil-v-italy-as-it-happened|title=World Cup final 1970: Brazil v Italy – as it happened|work=The Guardian|author1=Smyth|date=25 October 2016|access-date=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;theguardian.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/world/2005/nov/05/italy.football|bet=Obituary: Ferruccio Valcareggi|avtor=Brian Glanville|sáne=5 November 2005|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=2 April 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cbc.ca/sports/soccer/1970-world-cup-pele-takes-his-final-bow-1.804446|bet=1970 World Cup: Pele takes his final bow|avtor=Molinaro|at=John F.|sáne=21 November 2009|baspaxana=CBC Sports|qaralǵan sáne=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;storiedicalcio.2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://storiedicalcio.altervista.org/blog/valcareggi_ferruccio.html|bet=VALCAREGGI Ferruccio: una vita nel pallone|sáne=9 February 2016|til=it|baspaxana=storiedicalcio.altervista.org|qaralǵan sáne=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/great-sporting-moments-brazil-4-italy-1-1970-world-cup-final-1741232.html|title=Great Sporting Moments: Brazil 4 Italy 1, 1970 World Cup final|work=The Independent|author1=Viner|date=13 July 2009|access-date=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;magliarossonera&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.magliarossonera.it/protagonisti/Gioc-Valcareggi.html|bet=Ferruccio VALCAREGGI (I)|til=it|baspaxana=magliarossonera.it|qaralǵan sáne=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/2005/11/03/esce-mazzola-entra-rivera-cosi-la-staffetta.html|title=Esce Mazzola, entra Rivera così la staffetta ha fatto storia|work=La Repubblica|author1=CROSETTI|date=3 November 2005|access-date=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1986/05/30/vigilia-mundial-pensando-al-70.html|title=VIGILIA MUNDIAL PENSANDO AL ' 70|work=La Repubblica|author1=BRERA|date=30 May 1986|access-date=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LA STORIA DEL CALCIO&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/calcio-la-storia-del-calcio_%28Enciclopedia-dello-Sport%29/|bet=CALCIO - LA STORIA DEL CALCIO|til=it|baspaxana=Treccani: Enciclopedia dello Sport|qaralǵan sáne=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;

=== Total futboldıń payda bolıwı menen katenachchonıń qulawı hám aymaq mistanıń tuwılıwı ===
Djok Steynniń «Seltik» komandası 1967-jılǵı Evropa Kubogı finalında joqarı hújimshil strategiya menen katenachcho sistemasın jeńdi. Olar 1967-jıl 25-mayda Erreranıń «Inter Milan» komandasın 2-1 esabında utıp, Rinus Mixelstiń total futbolı ushın kók sxemanı dúzdi, bul Steynniń erkin aǵıp turǵan hújim futbolınıń dawamı edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/football/1967/may/25/championsleague.sport|title=Relentless attack captures European Cup|work=The Guardian|access-date=28 November 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/scottish-premier/3005452/Murdoch-the-true-Lionheart.html|title=Murdoch the true Lionheart|work=The Daily Telegraph|access-date=7 April 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chris Hunt&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.chrishunt.biz/features40.html|title=LOCAL HEROES: THE LISBON LIONS|access-date=13 November 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0045/print.shtml|bet=Celtic win European Cup 1967|jumıs=BBC Sport|qaralǵan sáne=21 May 2020}}&lt;/ref&gt; 1970-jılları Gollandiyalı menedjer Rinus Mixels tárepinen oylap tabılǵan Total futbol Katenachcho sistemasınıń kemshiliklerin ashıp tasladı. Aldıńǵı sistemalardan ayırmashılıǵı, Total futbolda maydandaǵı hesh bir oyınshı óziniń nominal roline bekitilmegen; oyınǵa baylanıslı hár kim maydanda hújimshi, [[yarım qorǵawshı]] yamasa [[Qorǵawshı (futbol)|qorǵawshınıń]] wazıypaların atqara aladı. Oyınshılar bir-biri menen jiyi poziciyaların almastırǵanlıǵı sebepli, katenachcho sıyaqlı adamdı-adam qorǵaw strategiyaları bul aǵımlı sistemaǵa qarsı turıwda artıq nátiyjeli bolmadı.&lt;ref name=&quot;tactical fads&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/sport/football/12019180/From-2-3-5-to-gegenpress-how-footballs-tactical-fads-have-come-and-gone.html|title=From 2-3-5 to gegenpress: how football's tactical fads have come and gone|work=The Daily Telegraph|access-date=21 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;What is Total Football?&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.goal.com/en/news/what-is-total-football-famous-tactics-explained-the-clubs/w5yd5dzofn4p17ewmav4atk2b|bet=What is Total Football? Famous tactics explained: the clubs, countries &amp; players to use it|avtor=Siregar|at=Cady|sáne=13 December 2018|baspaxana=Goal.com|qaralǵan sáne=21 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/sport/blog/2009/dec/23/the-question-football-tactics-develop-decade|title=The Question: How will football tactics develop over the next decade?|work=The Guardian|access-date=21 May 2020}}&lt;/ref&gt; 1969-jılǵı Evropa Kubogı finalında qorǵanıwshı katenachcho strategiyası menen belgili menedjer Rokko basqarǵan Milannan 4-1 esabında jeńilgenine qaramastan,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/62526--milan-vs-ajax/?referrer=%2Fuefachampionsleague%2Fseason%3D1968%2Fmatches%2Fround%3D960%2Fmatch%3D62526%2Findex|bet=Milan 4–1 Ajax|baspaxana=UEFA|qaralǵan sáne=21 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.gazzetta.it/Dream_Cup/Primo_Piano/2007/07_Luglio/Milan_69.shtml|title=Il mondo ai piedi del Milan di Rocco|work=La Gazzetta dello Sport|access-date=21 May 2020}}&lt;/ref&gt; 1972-jılı Mixelstiń «Ayaks» komandası Evropa Kubogı finalında «Inter»di 2-0 esabında jeńdi, hám Gollandiya gazetaları Total futbol qolında «Katenachchonıń qulawın» járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/history/video/finals/021d-0e6653d80aec-04796f31296d-1000--1972-final-highlights-ajax-2-0-inter/|bet=1972 final highlights: Ajax 2-0 Inter|sáne=25 January 2015|baspaxana=UEFA|qaralǵan sáne=21 May 2020}}&lt;/ref&gt; Keyingi jılı «Ayaks» Evropa Super Kubogınıń ekinshi matchında Chezare Maldinidiń «Milan» komandasın 6-0 esabında jeńdi. Bul matchta «Milan» qollanǵan qorǵanıwshı katenachcho sisteması «Ayaks»tı toqtata almadı, nátiyjede Gollandiya komandası tituldı eki match boyınsha 6-1 esabında utıp aldı. Bul UEFA jarısları finalında Italiya komandasınıń eń awır jeńilisi boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.uefa.com/competitions/supercup/history/season=1973/intro.html|bet=Ajax enjoy early success|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080303183517/http://www.uefa.com/competitions/supercup/history/season%3D1973/intro.html|arxivsáne=3 March 2008|baspaxana=[[UEFA]]|qaralǵan sáne=14 March 2008}}&lt;/ref&gt;

Adamdı-adam qorǵaw strategiyasınıń ózi total futboldıń aǵımlılıǵına qarsı turıw ushın jetkiliksiz bolǵanlıqtan, trenerler bul strategiyaǵa qarsı turıw ushın adamdı-adam qorǵawdı aymaqlıq qorǵanıw menen aralastırǵan jańa taktikalıq sistema dúze basladı. Bul sistema Italiya futbolında «aymaq mista» («aralas aymaq» italyan tilinde) yamasa «gioco all'italiana» («italyan usılındaǵı oyın» italyan tilinde) dep ataldı, sebebi ol italyan katenachchosınıń elementlerin (adamdı-adam qorǵaw) total futboldıń elementleri (aymaqlıq qorǵanıw) menen aralastırdı. Milanda Rokkonıń qol astında oynaǵan hám dáslep Rokkonıń katenachcho sistemasınıń tásirine túsken italiyalı menedjer Djovanni Trapattoni 1970-jıllardan baslap bul sistemanıń tiykarǵı jaqlawshılarınıń biri boldı hám onı úlken tabıs penen qollandı.

== Katenachchonıń házirgi qollanılıwı ==

=== Qorǵanıw taktikalarınıń tuwındıları ===
Hújim etiw niyeti az bolǵan júdá qorǵanıwshı strukturalar – olar kóbinese [[Anti-futbol|«anti-futbol»]] yamasa «avtobustı toqtatıw» dep ataladı hám geyde Xose Mourino hám Diego Simeone sıyaqlı menedjerler tárepinen qollanılǵan – kóbinese ekspertler, menedjerler hám oyınshılar tárepinen qálegen túrde hám nadurıs Katenachcho dep ataladı. Biraq bul sistemanıń dáslepki dizaynınan shetke shıǵadı; katenachcho usaǵan shólkemlesken sistema bolıp, taktikalıq tártipti hám tereń, awır hám sabırlı qorǵanıwdı toptıń aldında – hátte artında – qollansa da, ol házir eski bolǵan adamdı-adam qorǵawdı, artqı qatardı qorǵaw hám toptı qaytarıp alǵannan keyin oyındı baslaw wazıypası júklengen liberonı, sonday-aq gol urıw ushın tosattan qarsı hújimlerdi de qollanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/football/blog/2009/sep/22/football-tactics-trends|title=The Question: Could the sweeper be on his way back?|date=22 September 2009|access-date=19 June 2012|first1=Jonathan|last1=Wilson}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sportskeeda.com/football/the-beauty-of-catenaccio-style-of-football|bet=The beauty of 'Catenaccio' style of Football|avtor=Chakraborty|at=Abhishek|sáne=2 June 2012|baspaxana=Sportskeeda.com|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sportskeeda.com/football/catenaccio-rules|bet=Catenaccio rules!|avtor=Zico|sáne=7 June 2010|baspaxana=sportskeeda.com|qaralǵan sáne=19 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Manchester City and Chelsea continue to learn the lessons of Sacchi's revolution|url=https://www.theguardian.com/football/2021/may/28/manchester-city-and-chelsea-continue-to-learn-the-lessons-of-sacchis-revolution|date=28 May 2021|last1=Lahm|first1=Philipp|access-date=29 May 2021}}&lt;/ref&gt;

=== Italiya futbolı ===
Katenachcho óziniń tariyxıy baylanısı sebepli Italiya milliy komandası hám Italiya klub komandaları menen baylanıstırılsa da, zamanagóy futbolda [[Italiya A seriyası|Seriya A]] hám Italiya milliy komandaları tárepinen onı ádewir siyrek qollanadı. Olar bunıń ornına teńsalmaqlı taktika hám formaciyalardı qollanıwdı maqul kóredi, kóbinese 5-3-2 yamasa 3-5-2 sistemasın paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://bleacherreport.com/articles/1391041-4-2-3-1-is-the-new-normal-but-is-serie-as-3-5-2-the-antidote|bet=4-2-3-1 Is the New Normal, but Is Serie A's 3-5-2 the Antidote?|avtor=Will Tidey|sáne=8 August 2012|baspaxana=BleacherReport.com|qaralǵan sáne=4 January 2013}}&lt;/ref&gt; Mısalı, menedjer Chezare Prandellidiń basshılıǵında, Italiya milliy komandası da dáslep 3-5-2 formaciyasın qollandı. Bul formaciyanı [[Yuventus (futbol klubı)|Yuventus]] menedjeri Antonio Konte aldıńǵı Seriya A máwsiminde ligadaǵı tabısınan keyin keń qollanǵan edi. Prandelli top oynaytuǵın liberonı qollansa da, ol hújimshi qanat qorǵawshıların hám Italiya menen kóbirek hújimge baǵdarlanǵan usıldı qollandı. UEFA Evro-2012 S toparınıń dáslepki eki oyınında bul sistema Ispaniya hám Xorvatiya menen bolǵan eki oyında da 1-1 esabındaǵı teńlik penen juwmaqlandı. Keyin ol pley-off basqıshları ushın stilli hújimshi, iyelewge tiykarlanǵan sistemaǵa ótti, olardıń 'standart' 4-4-2 romb formaciyasın qollanıp; bul ózgeris nátiyjeli boldı, komanda finalǵa shekem jetti, biraq sol jerde usınday kóbirek hújimge baǵdarlanǵan Ispaniya komandasınan jeńiliske ushıradı. Ispaniya tiki-taka dep atalatuǵın pasqa tiykarlanǵan strategiyanı qollandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.football-italia.net/20424/prandellis-revolution?page=1|bet=Prandelli's revolution|avtor=Fleming|at=Scott|sáne=26 June 2012|baspaxana=Football Italia|qaralǵan sáne=26 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Hayward|first1=Paul|title=Euro 2012: Cesare Prandelli gets Italy playing with as much heart as head to reach final against Spain|url=https://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/euro-2012/9365975/Euro-2012-Cesare-Prandelli-gets-Italy-playing-with-as-much-heart-as-head-to-reach-final-against-Spain.html|date=29 June 2012|access-date=2 July 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cambia&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://sport.sky.it/calcio-estero/fotogallery/2014/09/04/evoluzione_tattica_italia_zoff_trapattoni_donadoni_lippi_prandelli_conte.html#3|bet=L'Italia che cambia: per ogni ct c'è un modulo diverso|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210120192152/https://sport.sky.it/calcio-estero/fotogallery/2014/09/04/evoluzione_tattica_italia_zoff_trapattoni_donadoni_lippi_prandelli_conte.html#3|arxivsáne=20 January 2021|sáne=20 December 2016|til=it|baspaxana=sport.sky.it|qaralǵan sáne=26 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Napolitano a Prandelli &amp;quot;Se andava via mi sarei arrabbiato&amp;quot; –|url=http://www.repubblica.it/speciali/calcio/europei/polonia-ucraina2012/squadre/italia/2012/07/02/news/tornata_la_nazionale-38404614/|publisher=[[La Repubblica]] online, www.repubblica.it|date=2 July 2012|access-date=2 July 2012}}&lt;/ref&gt; The Guardian gazetasınıń jurnalisti Rob Smit UEFA Evro-2012-de Ispaniyanıń soqqı beriwshisiz formaciyasın hám tiki-takanıń ayrıqsha túrin sınǵa aldı. Ol oyınnıń hújim tárepine itibardıń jetispewi gollardıń azayıwına alıp kelgenin hám komandanıń tınımsız pas beriwi hám toptı iyelewge bolǵan qızıǵıwshılıǵı shınında zeriktiretuǵının ayttı. Ol bunı «Tiki-takanachcho» dep atadı, bul qorǵanıwǵa baǵdarlanǵan katenachcho taktikalıq sistemasına silteme edi. Biraq, tiki-taka negizinde kóbirek hújimge baǵdarlanǵan gollandlı total futbol strategiyasınan kelip shıqqan edi.&lt;ref name=&quot;boring&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/football/blog/2012/jun/30/euro-2012-spain-boring|title=Euro 2012: Spain wear tag of boring for lack of excitement and goals|last1=Smyth|first1=Rob|date=30 June 2012|access-date=17 May 2020}}&lt;/ref&gt; Prandelli 2013-jılǵı FIFA Konfederaciyalar Kubogınıń yarım finalında Ispaniyaǵa qarsı kóbirek shólkemlesken hám qorǵanıwshı [[Formaciya (futbol)|3-4-3 formaciyasın]] qollandı. Ol Ispaniyanıń iyelew oyının keńisliklerdi qısqartıw arqalı toqtatıwǵa hám keyin qarsı hújimge ótiwge háreket etti. Bul sistema kóbirek nátiyjeli boldı, Italiya bir neshe múmkinshilikler jarattı hám tek golsız teńlikten keyingi penaltiler seriyasında ǵana jeńiliske ushıradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bleacherreport.com/articles/2648369-italy-and-spain-renew-rivalry-to-begin-euro-2016-knockout-round|bet=Italy and Spain Renew Rivalry in 1st Euro 2016 Knockout Round|avtor=Lopresti|at=Sam|sáne=25 June 2016|til=en|baspaxana=Bleacher Report|qaralǵan sáne=28 May 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bleacherreport.com/articles/1686857-confederations-cup-2013-results-score-and-highlights-from-spain-vs-italy|bet=Confederations Cup 2013 Results: Score and Highlights from Spain vs. Italy|avtor=Zucker|at=Joseph|sáne=27 June 2013|til=en|baspaxana=Bleacher Report|qaralǵan sáne=29 May 2024}}&lt;/ref&gt;

Italiyanıń aldıńǵı bir neshe trenerleri, mısalı Chezare Maldini hám Djovanni Trapattoni, xalıqaralıq dárejede katenachcho elementlerin kóbirek qollandı,&lt;ref name=&quot;trapADNkronos&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.adnkronos.com/Archivio/AdnAgenzia/2002/06/04/Sport/Calcio/MONDIALI-TRAPATTONI-CATENACCIO-NOI-GIOCHIAMO-COSI_151100.php|bet=Mondiali: Trapattoni, &quot;Catenaccio&quot;? Noi giochiamo così...|sáne=4 June 2002|til=it|baspaxana=ADNKronos|qaralǵan sáne=19 April 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;gBookMaldini&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=NBufCsXpkVkC&amp;pg=PA481|title=Winning at All Costs: A Scandalous History of Italian Soccer|last1=Foot|first1=John|date=24 August 2007|publisher=Nation Books}}&lt;/ref&gt; biraq ekewi de qatnasqan turnirlerde uzaqqa bara almadı. Maldinidiń basshılıǵında Italiya 1998-jılǵı FIFA Jáhán Kubogınıń sherek finalında 0-0 esabındaǵı teńlikten keyin penaltiler seriyasında úy iyeleri Franciyaǵa jeńildi.&lt;ref name=&quot;treccani-nazionali&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/calcio-competizioni-per-nazionali_%28Enciclopedia-dello-Sport%29/|bet=CALCIO - COMPETIZIONI PER NAZIONALI|avtor=Bortolotti|at=Adalberto|til=it|baspaxana=Treccani: Enciclopedia dello Sport (2002)|qaralǵan sáne=26 February 2020}}&lt;/ref&gt; Al Trapattoni 2002-jılǵı FIFA Jáhán Kubogınıń ekinshi basqıshında úy iyeleriniń biri bolǵan Qubla Koreyaǵa altın gol esabında erte jeńiliske ushıradı,&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.repubblica.it/online/mondiali2002/pagelloneita/pagelloneita/pagelloneita.html|title=Vieri la star Maldini il peggiore|last1=Vincenzi|first1=Massimo|date=19 June 2002|access-date=24 February 2020}}&lt;/ref&gt; hám keyin UEFA Evro-2004-te birinshi basqıshqa shıǵıp qaldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/football/2004/jun/23/euro2004.sport12|bet=Cassano's last-gasp winner all for nought as Trapattoni pays price for early exit|sáne=23 June 2004|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=6 February 2015}}&lt;/ref&gt; Basqa italiyalı menedjerler kóbinese katenachcho sistemasınan shetlesken, biraq sonda da bul strategiyanıń ayırım táreplerin óz oyın stiline kirgizgen hám kúshli qorǵanıw bólimin saqlap qalǵan. Dino Zofftıń 5–2–1–2 sisteması dáslep Italiya milliy quramasın basqarǵan aldıńǵı trenerlerdiń qorǵanıwǵa tiykarlanǵan usılınan anaǵurlım parıq qıldı, jas oyınshılardı kirgizip hám kóbirek tartımlı hám hújimge baǵdarlanǵan usıldı qabıl etti.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.corrieredellosport.it/news/calcio/2015/09/12-3939595/zoff_berlusconi_bearzot_e_totti_vi_svelo_tutto/|title=Zoff: &quot;Berlusconi, Bearzot e Totti. Vi svelo tutto&quot;|last1=Veltroni|first1=Walter|date=12 September 2015|access-date=26 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Juventus rallies around stricken legend Dino Zoff&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.thescore.com/seri/news/895283|bet=Juventus rallies around stricken legend Dino Zoff|sáne=28 November 2015|baspaxana=The Score|qaralǵan sáne=26 November 2016}}&lt;/ref&gt; Sonda da, ol libero, tıǵız qorǵanıw sızıǵın paydalandı hám UEFA Evro-2000 yarım finalında úy iyeleriniń biri Niderlandiyaǵa qarsı oyında, quramanıń on adamǵa qısqarǵanda, katenachchonı jaqsı qollandı. Match dawamında onıń qorǵanıwshıl oyın stili ushın ǵalaba xabar qurallarında sınǵa ushırasa da, 0–0 esabındaǵı teńlikten keyin penaltiler seriyasında jeńiske erisip, finalǵa jollamanı qolǵa kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.repubblica.it/online/camp_europeo/itasemi/itasemi/itasemi.html|bet=Italia, finale da leggenda Olanda spreca e va fuori|avtor=Giancarlo Mola|sáne=29 June 2000|til=it|baspaxana=La Repubblica|qaralǵan sáne=18 May 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.cbc.ca/sports/soccer/pele-picks-france-in-euro-final-1.209184|title=Pele picks France in Euro final|publisher=Canadian Broadcasting Corporation|last1=Casert|first1=Raf|date=30 June 2000|access-date=26 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;libero&quot;&gt;{{Cite news|url=http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/05/18/subito-libero-da-questa-juve.html|title=SUBITO LIBERO DA QUESTA JUVE|last1=MARCO E. ANSALDO|date=18 May 1990|access-date=9 March 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;genio&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.sportmediaset.mediaset.it/calcio/calcio/articoli/85711/bearzot-un-genio-della-tattica.shtml|bet=Bearzot, un genio della tattica|avtor=ANDREA COCCHI|sáne=8 July 2012|til=it|baspaxana=Mediaset|qaralǵan sáne=9 March 2017}}&lt;/ref&gt; Finalda Italiya tek altın gol qaǵıydası boyınsha Franciyaǵa jeńildi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.ilsole24ore.com/art/SoleOnLine4/Sport/europei-nella-storia/europei-nella-storia-2000.shtml?uuid=9c1964f2-313d-11dd-9186-00000e251029&amp;DocRulesView=Libero|title=2000, Italia battuta in finale. L'Europeo alla Francia|access-date=29 January 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.espnfc.com/euro2000/news/20000704itazoff.html|bet=Zoff resigned after attack from Berlusconi|avtor=Ivan Speck|sáne=4 July 2000|baspaxana=espnfc.com|qaralǵan sáne=28 April 2016}}&lt;/ref&gt;

Burın, ekinshi tárepten, Azelo Vichini Italiyanı UEFA Evro-1988 hám 1990-jılǵı FIFA Jáhán Kubogınıń yarım finalına shekem jetkizgen edi, sońǵısı óz jerinde ótkerilgen bolıp, bul jetiskenlik kóbirek tartımlı, hújimge baǵdarlanǵan iyelew tiykarındaǵı sistema arqalı ámelge asırılǵan edi. Bul sistema bekkem qorǵanıw sızıǵı hám italiyalı zona mista («aralas zona» italiyansha) usılınıń elementleri, yaǵnıy gioco all'italiana menen biriktirilgen edi, bul aymaqlıq belgilew hám adamǵa qarsı belgilew sistemalarınıń, mısalı katenachchonıń aralas túri edi. Sońǵı turnirde Vichini dáwirinde olardıń kóbirek agressiv hújim usılına qaramastan, Italiya dáslep birinshi raundta qıynaldı, biraq keyin nokaut basqıshlarında formasın qayta taptı hám qorǵanıwshı quramalarǵa qarsı bes qıyın oyında kishkene jeńislerge eristi. Bul oyınlarda olar az gol urdı, biraq onnan da az qáwip tuwdırdı, yarım finalǵa shekem barlıǵı jeti gol urıp, birde-bir gol jibermedi. Keyin Italiya Argentina menen tıǵız yarım finalda 1–1 esabınan soń penaltiler seriyasında jeńildi, bunıń sebebi kóbinese Karlos Bilardonıń qorǵanıwǵa tiykarlanǵan strategiyası edi. Sońınan Argentina finalda Franc Bekkenbauer basshılıǵındaǵı ádewir hújimshil [[Germaniya milliy futbol komandası|Germaniya komandasına]] 1–0 esabında jeńildi. Keyin Italiya úshinshi orın ushın oyında Angliyanı 2–1 esabında jeńip, qola medaldı qolǵa kirgizdi.&lt;ref name=&quot;La storia della Nazionale ai Mondiali&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.figc.it/it/tifosi/made-in-italy/la-storia-della-nazionale-ai-mondiali/|bet=La storia della Nazionale ai Mondiali|sáne=22 May 2014|til=it|baspaxana=FIGC|qaralǵan sáne=19 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.infobae.com/deportes-2/mundial-2018/2018/06/07/final-italia-90-argentina-alemania-penal-codesal-sensini-brehme/|bet=Por qué el penal más polémico de los Mundiales fue un error en Italia 1990 y hoy no sería cuestionado|avtor=Scime|at=Miguel|sáne=7 June 2018|til=es|jumıs=Infobae|qaralǵan sáne=29 June 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1994-04-28-sp-51467-story.html|bet=Losers Cried Foul : Bad Game in '90 Cup Final Might End Up Good for Game|avtor=Jones|at=Grahame L.|sáne=28 April 1994|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=29 June 2019}}&lt;/ref&gt;

Vichininiń Italiya milliy quramasınıń treneri sıpatındaǵı dawamshısı Arrigo Sakki de óziniń kóbirek hújimge baǵdarlanǵan taktikalıq filosofiyasın, ol Milan menen júdá tabıslı bolǵan edi, Italiya milliy quramasına engiziwge háreket etti. Onıń taktikası gollandlı total futboldan ilham alǵan bolıp, agressiv joqarı pressing sistemasın qollandı. Bul sistema [[Formaciya (futbol)|4-4-2 formaciyasın]], tartımlı, tez, hújimshil hám iyelewge tiykarlanǵan oyın stilin paydalandı, sonday-aq aymaqlıq belgilew hám ofsayd duzaǵın oynaytuǵın joqarı qorǵanıw sızıǵı sıyaqlı innovaciyalıq elementlerdi de qollandı. Bul sistema qorǵanıw bekkemligin saqlap qalıwǵa qaramastan, italiyalı futboldaǵı aldıńǵı sistemalardan ádewir ózgeshe edi. Dáslep Italiya bul sistemanı tabıslı túrde qaytalawda qıynaldı hám aralas nátiyjelerge eristi. Sakkidiń basshılıǵında Italiya áste baslanıwdan soń 1994-jılǵı FIFA Jáhán Kubogınıń finalına shekem jetti, biraq qorǵanıwǵa baǵdarlanǵan [[Braziliya milliy futbol komandası|Braziliya komandası]] menen 0-0 esabındaǵı oyınnan keyin penaltiler seriyasında jeńildi. Keyinirek Evro-1996 da birinshi raundta shıǵıp qaldı.&lt;ref name=&quot;SacchitakeoverParma&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.espnfc.com/europe/news/2001/0109/20010109paramacoa.html|bet=Sacchi to take over at Parma|sáne=9 January 2001|baspaxana=ESPN.com Soccernet|qaralǵan sáne=31 March 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rivistacontrasti.it/usa-94-litalia-arrigo-sacchi/|bet=USA 94 E L'ITALIA DI ARRIGO SACCHI|avtor=CATALANO|at=ANDREA|sáne=23 March 2018|til=it|baspaxana=rivistacontrasti.it|qaralǵan sáne=26 February 2020}}&lt;/ref&gt;

Burın, 1978-jılǵı FIFA Jáhán Kubogında, Enco Bearcottıń Italiya quraması da kóbinese tartımlı, hújimge baǵdarlanǵan, pas beriwge, kreativlikke, qozǵalısqa, hújim sheberligine hám texnikaǵa tiykarlanǵan iyelew oyının qabıl etti. Bul oyınshılarınıń jeke sheberligine baylanıslı edi; aldıńǵı úshlik te qarsılas qorǵawshıların aljastırıw ushın bir-biri menen poziciyaların jiyi ózgertip turdı. Italiya turnirdi tórtinshi orında juwmaqladı, eki jıldan keyin UEFA Evro-1980 de óz jerinde usı nátiyjeni qaytaladı. 1982-jılǵı FIFA Jáhán Kubogında Bearcot onıń ornına kóbirek iykemli hám teńsalmaqlı taktikalıq tásildi qabıl etti. Bul zona mista sistemasına tiykarlanǵan bolıp, qorǵanıw hám kreativ wazıypalardı atqarǵan Gaetano Shirea libero bolǵan iykemli 4-3-3 formaciyasın paydalandı. Qurama shólkemlesken hám qorǵanıwda júdá nátiyjeli bolıp, olar tez qarsı hújimlerden alǵa shıǵıp gol urıwǵa da, kerek bolǵanda toptı iyelep turıwǵa da qábiletli edi. Sistema júdá nátiyjeli bolıp shıqtı hám Italiya chempionlıq ataǵın jeńip aldı.&lt;ref name=&quot;game&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=61538/profile.html|bet=Bearzot: 'Football is first and foremost a game'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312065534/http://www.fifa.com/fifa-tournaments/players-coaches/people=61538/profile.html|arxivsáne=12 March 2017|baspaxana=FIFA|qaralǵan sáne=9 March 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bearzot Guardian Obituary&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/football/2010/dec/21/enzo-bearzot-obituary|bet=Enzo Bearzot obituary|avtor=Brian Glanville|sáne=21 December 2010|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=6 November 2017}}&lt;/ref&gt; Bearcottıń Italiya quraması jáne de bekkemligi, agressivligi hám qorǵanıw kúshi menen tanılǵan edi. Olardıń quramasında yarım qorǵawshı Marko Tardelli hám qorǵawshılar Klaudio Jentile hám Djuzeppe Bergomi sıyaqlı qattı takling isleytuǵın bir qatar oyınshılar bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.empireonline.com/forum/printable.asp?m=1554851|bet=Top 50 Hardest Footballers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151019002225/http://www.empireonline.com/forum/printable.asp?m=1554851|arxivsáne=19 October 2015|sáne=13 August 2007|jumıs=The Times|qaralǵan sáne=22 April 2015}}&lt;/ref&gt; Quramanıń stopperi yamasa adamdı jabıwshı oraylıq qorǵawshısı bolǵan Jentile Italiyanıń Argentinaǵa qarsı ekinshi basqısh matchında [[Diego Armando Maradona|Diego Maradonanı]] qattı fizikalıq jabıwı sebepli mediada belgili dárejede jaman atqa iye boldı. Bul strategiya dawlı bolǵanına qaramastan, nátiyjeli bolıp shıqtı. Jentile argentinalı pleymeykerdiń oyınǵa tásirin tolıq joq etti hám Italiya matchta 2-1 esabı menen jeńiske eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.espn.com/world-cup/columns/story/_/id/5146962/ce/us/thugs-hard-men|bet=Soccer isn't for ballerinas|avtor=Hirshey|at=David|sáne=29 April 2010|baspaxana=ESPN FC|qaralǵan sáne=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;

Usıǵan uqsas, Italiya 2006-jılǵı FIFA Jáhán Kubogı waqtında trener Marchello Lippi basshılıǵında tabıslı túrde kóbirek hújimge baǵdarlanǵan usıldı qollandı. Bunda quramanıń 23 oyınshısınan rekordlıq 10-ı dárwazaǵa gol urdı hám komanda jámi 12 gol urıp, chempionlıq ataǵın jeńip aldı. Sonda da, komandanıń shólkemlesken qorǵanıw sızıǵı tek eki gol jiberdi, olardıń hesh biri oyın dawamında urılmadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fifa.com/worldcup/news/italy-of-06-in-numbers-2804406|bet=Italy of '06 in numbers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180520025030/http://www.fifa.com/worldcup/news/italy-of-06-in-numbers-2804406|arxivsáne=20 May 2018|sáne=1 July 2016|baspaxana=FIFA|qaralǵan sáne=24 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fifa.com/worldcup/news/italy-conquer-the-world-germany-wins-friends-527968|bet=Italy conquer the world as Germany wins friends|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180514185040/http://www.fifa.com/worldcup/news/italy-conquer-the-world-germany-wins-friends-527968|arxivsáne=14 May 2018|sáne=28 May 2007|baspaxana=FIFA|qaralǵan sáne=24 February 2020}}&lt;/ref&gt; Pútkil turnir dawamında olardıń kóbirek hújimge baǵdarlanǵan oyın stiline qaramastan, Avstraliyaǵa qarsı ekinshi basqısh matchınıń 50-minutında Marko Materaccidiń qızıl kartochka alıwı sebepli Italiya quraması on adamǵa qısqarǵanda, trener Lippi italiyalılardıń formaciyasın qorǵanıwǵa baǵdarladı. Bul haqqında «The Guardian» britaniya gazetası: «Italiyanıń qorqaq usılı, tap Katenachchonıń ullı ustazı Xelenio Errera Marchello Lippidiń janın iyelep alǵanday kórinis boldı» dep jazdı. On adamlıq komanda 4-3-2 sxeması menen oynap atır edi, bul komandanıń ádettegi 4-4-2 sistemasınan tek bir yarım qorǵawshı kem edi. Qattı ayqas penen ótken bul matchta Italiya taza esap saqlap qaldı hám dawlı qosımsha waqıt penaltiyi arqalı 1-0 esabında jeńiske eristi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://football.guardian.co.uk/worldcup2006/matchreport/0,,1806835,00.html|title=Totti steps up to redeem erratic Italy|date=27 June 2006|access-date=28 April 2010}}&lt;/ref&gt;

Italiya milliy komandasındaǵı xızmeti dawamında, Konte Italiyanıń dástúrli taktikalıq tiykarlarına qayttı. Sol waqıttaǵı komandadaǵı talantlardıń jetispewshiligi hám tiykarǵı oyınshılardıń jaraqatları sebepli, ol kóbirek shólkemlesken, qorǵanıwǵa baǵdarlanǵan hám qarsı hújim islewge tiykarlanǵan usıldı qabıl etti. Ol UEFA Evro-2016da iyilgish 3-5-2 formaciyasın qollandı. Bunda keń yarım qorǵawshılar yamasa qanat qorǵawshıları hújim waqtında 3-3-4 formaciyasında qanat hújimshileri sıpatında, al toptı qorǵaw waqtında 5-3-2 formaciyasında tolıq qorǵawshılar sıpatında xızmet atqardı.&lt;ref name=&quot;new special one&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/football/2016/06/15/italy-hail-the-new-special-one-antonio-conte/|title=Italy hail the new 'special one' Antonio Conte|author1=Ducker|date=15 June 2016|access-date=2 February 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;never underestimate&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.espnfc.us/european-championship/74/blog/post/2898768/italys-start-to-euro-2016-shows-you-should-never-underestimate-them|bet=Italy's start to Euro 2016 shows you should never underestimate them|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160710224405/http://www.espnfc.us/european-championship/74/blog/post/2898768/italys-start-to-euro-2016-shows-you-should-never-underestimate-them|arxivsáne=10 July 2016|avtor=Horncastle|at=James|sáne=21 June 2016|baspaxana=ESPN FC|qaralǵan sáne=3 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|author1=Bull|title=Euro 2016 tactics: Italy go back to basics with focus on defence|url=https://www.telegraph.co.uk/football/2016/06/11/euro-2016-tactics-italy-go-back-to-basics-with-focus-on-defence/|access-date=28 May 2024|date=11 June 2016}}&lt;/ref&gt; Konteniń taktikası nátiyjeli boldı, Italiya sherek finalǵa shekem jetti hám tek penaltiler seriyasında Germaniyaǵa jeńildi.&lt;ref name=&quot;Conte's scheme works&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.espnfc.us/blog/the-match/60/post/2892423/antonio-conte-tactics-too-good-as-italy-beat-belgium-at-euro-2016|bet=Antonio Conte's scheme works as Italy beat Belgium, but it wasn't perfect|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160615130317/http://www.espnfc.us/blog/the-match/60/post/2892423/antonio-conte-tactics-too-good-as-italy-beat-belgium-at-euro-2016|arxivsáne=15 June 2016|avtor=Marcotti|at=Gabriele|sáne=13 June 2016|baspaxana=ESPN FC|qaralǵan sáne=15 June 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Conte guides Italy to tactical masterclass&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.espnfc.us/blog/the-match/60/post/2892399/antonio-conte-guides-italy-to-tactical-masterclass-over-belgium|bet=Antonio Conte guides Italy to tactical masterclass over Belgium|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160614120252/http://www.espnfc.us/blog/the-match/60/post/2892399/antonio-conte-guides-italy-to-tactical-masterclass-over-belgium|arxivsáne=14 June 2016|avtor=Macintosh|at=Iain|sáne=13 June 2016|baspaxana=ESPN FC|qaralǵan sáne=15 June 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/sport/football/international/italy-vs-spain-euro-2016-reaction-antonio-conte-hails-his-azzurri-side-despite-not-the-rosiest-a7106536.html|title=Italy vs Spain Euro 2016 reaction: Antonio Conte hails his Azzurri side despite 'not the rosiest period in talent'|author1=Moore|date=27 June 2016|access-date=2 February 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Conte made Italy genuine Euro 2016 contenders&quot;&gt;{{Cite news|author1=Bull|title=How Antonio Conte made Italy genuine Euro 2016 contenders|url=https://www.telegraph.co.uk/football/2016/07/02/how-antonio-conte-made-italy-genuine-euro-2016-contenders/|date=2 July 2016|access-date=2 February 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fourfourtwo.com/features/4-ways-antonio-conte-can-implement-his-italian-style-chelsea|bet=4 ways Antonio Conte can implement his Italian style at Chelsea|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170820203509/https://www.fourfourtwo.com/features/4-ways-antonio-conte-can-implement-his-italian-style-chelsea|arxivsáne=20 August 2017|avtor=John Robertson|sáne=24 June 2016|baspaxana=FourFourTwo|qaralǵan sáne=21 May 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/football/2016/07/01/germany-vs-italy-euro-2016-quarter-final-live/|title=Germany vs Italy, Euro 2016: Germans win the shootout after Bonucci penalty cancels out Ozil opener|author1=Bull|date=2 July 2016|access-date=2 July 2016}}&lt;/ref&gt; Komandanıń qorǵanıw bekkemligine qaramastan, ol ǵalaba xabar qurallarındaǵı komandanıń oyın stili katenachchoǵa tiykarlanǵan degen pikirlerdi biykarladı, ásirese Italiyanıń 1/8 finalda hújimshil oyın kórsetip, qorǵanıw chempionı Ispaniyanı 2-0 esabında jeńgeninen keyin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://football-italia.net/conte-italy-not-catenaccio/|bet=Conte: 'Italy not Catenaccio!' - Football Italia|sáne=27 June 2016|baspaxana=football-italia.net|qaralǵan sáne=28 May 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|author1=Lowe|title=Italy v Spain: a blood-stained rivalry that may be about to spill over again|url=https://www.theguardian.com/football/blog/2016/jun/26/spain-italy-euro-2016-last-16|access-date=28 May 2024|date=26 June 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.espn.com/soccer/story/_/id/37449234/getting-italy-perform-euro-2016-conte-greatest-managerial-test-yet|bet=Horncastle: Italy Conte's greatest test|sáne=2 June 2016|til=en|jumıs=ESPN.com|qaralǵan sáne=28 May 2024}}&lt;/ref&gt; Italiyanıń UEFA Evro-2020 jeńisli kampaniyası dawamında, Roberto Manchini - burın qorǵanıwǵa baǵdarlanǵan hám pragmatik basqarıwshı sıpatında tanılǵan - jaslar dárejesinde Mauricio Viskididiń, sonday-aq Seriya A-da Mauricio Sarri, Roberto De Dzerbi hám Jan Pero Gasperinidiń jumıslarına tiykarlanıp, 4-3-3 formaciyasın hám tartımlı, hújimshi stildi qollandı. Bul stil toptı iyelew waqtında iyilgish pas almasıwǵa - Marko Verratti, Jorjino hám Nikolo Barelladan ibarat orta maydan úshliginiń oyın tárizine tiykarlanǵan - hám toptı joǵaltqanda energiyalı basım hám qarsı basım etiwge tiykarlanǵan edi. Chempionlıq jolında Manchinidiń komandası iri xalıqaralıq turnirde Italiya komandası tárepinen urılǵan gollar rekordın jańaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.holdingmidfield.com/how-did-roberto-mancini-new-look-italy-win-euro-2020-2021-tactics-tactical-analysis/|bet=How did Roberto Mancini's new-look Italy win Euro 2020?|avtor=Askew|at=Joshua|sáne=18 July 2021|til=en|jumıs=holdingmidfield.com|baspaxana=Holding Midfield|qaralǵan sáne=18 July 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;renaissance&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.theguardian.com/football/2021/jun/10/renaissance-man-how-mancini-turned-italy-from-mess-to-winning-machine|title=Renaissance man: how Mancini turned Italy from mess to winning machine|language=en|author1=Bandini|date=10 June 2021|access-date=13 June 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://football-italia.net/mancini-no-more-defensive-italy/|bet=Mancini: 'No more defensive Italy''|sáne=5 February 2020|baspaxana=Football Italia|qaralǵan sáne=25 July 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.espn.com/soccer/uefa-european-championship/story/4430326/mancini-promised-italy-change-at-euro-2020and-by-beating-england-in-the-finalhe-delivered|bet=Mancini promised Italy change. And he delivered|avtor=Marcotti|at=Gabriele|sáne=12 July 2021|jumıs=ESPN.com|qaralǵan sáne=25 July 2021}}&lt;/ref&gt;

=== Basqa mısallar ===
Katenachcho óziniń taza formasında sońǵı jıllarda ádewir jetiskenliklerge eristi.&lt;ref name=&quot;glossary&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/football/2017/10/17/napoli-bring-sarri-ball-man-city-glossary-footballs-tactical/|bet=As Napoli bring 'Sarri-ball' to Man City, a glossary of football's tactical systems|avtor=Charlie Eccleshare|sáne=17 October 2017|jumıs=The Daily Telegraph|qaralǵan sáne=20 October 2018}}&lt;/ref&gt; Germaniyalı trener Otto Rexagel 2004-jılǵı UEFA Evrosında óziniń Greciya komandası ushın usınday qorǵanıw usılın qollandı. Komanda toptıń artında tereńnen qorǵanıp, qarsılaslarına basım kórsetti, al Trayanos Dellas qorǵanıw sızıǵınıń artında libero bolıp háreket etti. Rexagel basshılıǵında Greciya turnirge deyin autsayder dep esaplanǵanına qaramastan, kútilmegen jeńiske eristi.&lt;ref name=&quot;corriereRehhagel&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.corriere.it/speciali/2004/Sport/europei/tosatti/tosatti05072004.shtml|bet=La Grecia nel mito del calcio. Con il catenaccio|avtor=Tosatti|at=Giorgio|sáne=5 July 2004|til=it|jumıs=[[Corriere della Sera]]|qaralǵan sáne=19 April 2013}}&lt;/ref&gt; Qorǵanıwǵa kúshli itibar qaratılǵanına qaramastan, tek bir Greciyanıń oyını qosımsha waqıtqa sozıldı, onı grekler Trayanos Dellastıń «Altın golı» menen jeńdi. Trappatonidiń ózi de 2005-jılı Benfika menen Portugaliya chempionatın - klubtıń 11 jıl ishindegi birinshi titulın utıwda bul sistemanıń aspektlerin tabıslı qollandı. Ol sonday-aq óz karerası dawamında bir neshe Italiya klubları menen óziniń «gioco all'italiana» yamasa «zona mista» taktikalıq sistemasında bul strategiyanıń elementlerin tabıslı paydalandı. Bul sistema golland total futbolınan alınǵan aymaqlıq qorǵanıw menen italiyalı katenachchodaǵı adamdı jeke qadaǵalaw aspektlerin biriktirgen edi.&lt;ref name=&quot;allenatore-icona&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.pianetamilan.it/giovanni-trapattoni-lallenatore-icona-biografia-e-aneddoti/|bet=GIOVANNI TRAPATTONI: l'allenatore-icona. Biografia e aneddoti|til=it|baspaxana=Pianeta Milan|qaralǵan sáne=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;A Career of 2 Halves&quot;&gt;{{Jurnal deregi |date=12 August 2019 |title=Giovanni Trapattoni: A Career of 2 Halves That Defined the Golden Era of Calcio at Juventus |url=https://www.si.com/soccer/2019/08/12/giovanni-trapattoni-career-2-halves-defined-golden-era-calcio-juventus |magazine=Sports Illustrated |access-date=20 May 2020}}&lt;/ref&gt;

Turnirdiń aldıńǵı basılımlarınan parqlı, 2018-jılǵı FIFA Jáhán Chempionatında bir neshe komanda toptı kóbirek iyelep turǵan qarsılaslarına qarsı qorǵanıw stilin tańlap hám tereń, tártipli hám tar qorǵanıw sızıǵın saqlap, qarsı hújimler arqalı gol urıwǵa umtılıp tabısqa eristi. Xorvatiya jaqında qıyın paslar hám tez qarsı hújimler arqalı jetiskenlikke eriskeniniń ústine, ǵalaba xabar qurallarında «bunker» (xorvat tilinde «bunkerica») dep atalatuǵın taktikalıq usıl menen de tabısqa eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://net.hr/sport/nogomet/navijaci-podijeljeni-nakon-poraza-zlatku-dalicu-zamjeraju-jednu-stvar-145c831a-0839-11f0-93df-829ff0affdfc|bet=Navijači podijeljeni nakon ispadanja, Dalić na udaru zbog jedne stvari: 'Taj lik je mrtav...|sáne=2025-03-23|til=hr-HR|jumıs=Net.hr|qaralǵan sáne=2025-03-23}}&lt;/ref&gt; Bul usıl derlik barlıq oyınshılardıń toptıń artında turıwı, taktikalıq qáteler arqalı oyınnıń pátin páseytiw, waqıttı sozıw hám jeńis ornına komandaǵa kerek bolǵan nátiyje ushın oynaw menen sıpatlanadı. Bul usıl ádette tek júdá tabıslı komandalarǵa qarsı hám kóbinese sırtqı maydan oyınlarında qollanıladı.

== Miyras ==
Taza katenachcho endi Italiya futbolında burınǵıday keń tarqalmaǵan bolsa da, shet el ǵalaba xabar quralları [[Italiya A seriyası|Seriya A]] hám Italiya milliy komandasın miyrimsiz qorǵanıw taktikası menen baylanıstırıwdı dawam etpekte, ásirese 1990-jıllardaǵı [[Milan (futbol klubı)|AC Milan]] hám 2010-jıllardan baslap [[Yuventus|Yuventustıń]] tiykarınan italiyalılardan quralǵan qorǵanıw sızıqları dıqqat orayında boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Santi Cazorla's hat-trick at Reading gives Arsène Wenger breathing space|last=David Hytner|date=17 December 2012}}&lt;/ref&gt; Rob Bagchi Britaniyanıń The Guardian gazetasında bılay dep jazdı: «Italiya sonday-aq qábilet, sabırlılıq hám aqıl-parasatqa tolı qorǵawshılardı jetilistirgen. Hár bir Djentilege qarsı bir Alessandro Nesta bar edi»&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Dark arts and cool craft of Italy's defensive fraternity|date=4 June 2008|first=Bagchi|last=Rob}}&lt;/ref&gt; Sınshılar hám Seriya A-da oynaǵan sırt elli futbolshılar italiyalı qorǵawshılardı «qarańǵı óner sheberleri» dep sıpatladı,&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Mister: The men who taught the world how to beat England at their own game|publisher=[[Simon &amp; Schuster]]|first=Rory|last=Smith|date=2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Belgium 0-2 Italy: Azzurri stun Red Devils in Lyon thriller - 5 things we learned|date=14 June 2016|first=Ed|last=Malyon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Football: Sheringham reveals Italy's dark arts|date=9 October 1997|first=Ian|last=Ridley}}&lt;/ref&gt; olardı Makiavelli filosofiyasına tiykarlanıp, hiylekerlik hám esaplı usıllar menen ne bolsa da jeńiske erisiwge umtıladı dep esapladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Four World Cups and 28 European trophies - why are Italy the most successful football nation in history?|publisher=Goal.com|date=4 March 2014|first=Carlo|last=Garganese}}&lt;/ref&gt; Tariyxshı Djon Fut bul kózqarastı bılay juwmaqladı: «taktikalar náziklik hám miyrimsizliktiń birikpesi... 'Taktikalıq qáte' italiyalı qorǵawshılar ushın kúndelikli turmıs».&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Calcio: A History of Italian Football|first=John|last=Foot|publisher=[[Harper Perennial]]|date=2010}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Futbol terminologiyası]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>jhqvmw2b1uwpldq4k5cbkyd2kxck2fm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Kórsetpeler</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25070</id>
    <revision>
      <id>122234</id>
      <parentid>120809</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T14:26:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>122234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2880" sha1="7wxno1bnufg9j1im6sraftodlorik66" xml:space="preserve">{{Helpbox |clear:right;width:21.5em;
|templatename=Kórsetpeler
|name=[[:Kategoriya:Wikipedia yönergeleri|Wikipedia yönergeleri]]
|bodyclass= hlist

| list1 =
* [[Wikipedia:Politikalar listesi|Politikalar listesi]]
* [[Wikipedia:Yönergeler listesi|Yönergeler listesi]]

|group2=[[:Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri|Minez-qulıq]]
|list2=
* [[Wikipedia:Çıkar çatışması|Çıkar çatışması]]
* [[Wikipedia:Etiket|Etiket]]
* [[Wikipedia:İşleyişi aksatıcı değişiklik|İşleyişi aksatıcı değişiklik]]
* [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|Iygilikli maqsetti gózleń]]
* [[Wikipedia:Görüşlerinizi açıklamak için Vikipedi'yi aksatmayın|Konuyla ilgisiz görüş açıklamayın]]
* [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]]
* [[Wikipedia:Qaǵıydalar menen oynamań|Qaǵıydalar menen oynamań]]
* [[Wikipedia:Ótinish, jańa paydalanıwshılardı tislemeń|Jańa paydalanıwshılardı tislemeń]]

|group3=[[:Kategoriya:Wikipedia:Talqılaw|Talqılaw]]
|list3=
* [[Wikipedia:Qol|Qol qoyıw]]
* [[Wikipedia:Talqılaw beti|Talqılaw beti kórsetpeleri]]

|group4=[[:Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Kontent]]
|list4=
* [[Wikipedia:Adil kullanım|Adil kullanım]]
* [[Wikipedia:Mánissiz kontent|Mánissiz kontent]]
* [[Wikipedia:Mistifikaciya menen shuǵıllanbań|Mistifikaciya menen shuǵıllanbań]]
* [[Wikipedia:Dış bağlantılar|Dış bağlantılar]]
* [[Wikipedia:Güvenilir kaynaklar|Güvenilir kaynaklar]]
* [[Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet|Enciklopediyalıq áhmiyet]]
* [[Wikipedia:Kaynak gösterme|Kaynak gösterme]]
* [[Wikipedia:Mazalawshı material|Mazalawshı material]]
* [[Wikipedia:Reklama|Reklama]]
* [[Wikipedia:Spoyler|Spoyler]]
* [[Wikipedia:Uzun birincil kaynakların tam metnini dahil etmeyin|Uzun birincil kaynaklar]]

|group5=[[:Kategoriya:Wikipedia:Redaktorlaw kórsetpeleri|Redaktorlaw]]
|list5=
* [[Wikipedia:Batıl bol|Batıl bol]]
* [[Wikipedia:Maqala kólemi|Maqala kólemi]]

|group6=[[:Kategoriya:Vikipedi kategorilendirme|Organizasyon]]
|list6=
* [[Wikipedia:Anlam ayrımı|Anlam ayrımı]]
* [[Wikipedia:Kategorilendirme|Kategorilendirme]]

|group7=[[:Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar|Qollanba]]
|list7=
* [[Wikipedia:Stillik qollanba|Stillik qollanba]]
** [[Wikipedia:Stillik qollanba/İçindekiler|İçindekiler]]
** [[Wikipedia:Stillik qollanba/Listeler|Listeler]]


|group8=Joybar mazmunı
|list8=
* [[Wikipedia:Qısqartpa|Qısqartpa]]
* [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]]
** [[Wikipedia:Kullanıcı kutuları|Kullanıcı kutuları]]

&lt;inputbox&gt;
id = style-searchbox
type=fulltext
width=20
break=yes
searchfilter=deepcat:&quot;Wikipedia qaǵıydaları&quot;
namespaces=Wikipedia**
searchbuttonlabel = Jol-joba izlew
&lt;/inputbox&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
{{hújjet}}
&lt;!-- Add categories to the /doc subpage, interwikis to Wikidata, not here --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7wxno1bnufg9j1im6sraftodlorik66</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>122239</id>
      <parentid>122234</parentid>
      <timestamp>2025-06-23T14:39:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>122239</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2870" sha1="izlnpnt75nbisx51p1vovdl49s0j1zs" xml:space="preserve">{{Helpbox |clear:right;width:21.5em;
|templatename=Kórsetpeler
|name=[[:Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler|Kórsetpeler]]
|bodyclass= hlist

| list1 =
* [[Wikipedia:Politikalar listesi|Politikalar listesi]]
* [[Wikipedia:Yönergeler listesi|Yönergeler listesi]]

|group2=[[:Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri|Minez-qulıq]]
|list2=
* [[Wikipedia:Çıkar çatışması|Çıkar çatışması]]
* [[Wikipedia:Etiket|Etiket]]
* [[Wikipedia:İşleyişi aksatıcı değişiklik|İşleyişi aksatıcı değişiklik]]
* [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|Iygilikli maqsetti gózleń]]
* [[Wikipedia:Görüşlerinizi açıklamak için Vikipedi'yi aksatmayın|Konuyla ilgisiz görüş açıklamayın]]
* [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]]
* [[Wikipedia:Qaǵıydalar menen oynamań|Qaǵıydalar menen oynamań]]
* [[Wikipedia:Ótinish, jańa paydalanıwshılardı tislemeń|Jańa paydalanıwshılardı tislemeń]]

|group3=[[:Kategoriya:Wikipedia:Talqılaw|Talqılaw]]
|list3=
* [[Wikipedia:Qol|Qol qoyıw]]
* [[Wikipedia:Talqılaw beti|Talqılaw beti kórsetpeleri]]

|group4=[[:Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Kontent]]
|list4=
* [[Wikipedia:Adil kullanım|Adil kullanım]]
* [[Wikipedia:Mánissiz kontent|Mánissiz kontent]]
* [[Wikipedia:Mistifikaciya menen shuǵıllanbań|Mistifikaciya menen shuǵıllanbań]]
* [[Wikipedia:Dış bağlantılar|Dış bağlantılar]]
* [[Wikipedia:Güvenilir kaynaklar|Güvenilir kaynaklar]]
* [[Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet|Enciklopediyalıq áhmiyet]]
* [[Wikipedia:Kaynak gösterme|Kaynak gösterme]]
* [[Wikipedia:Mazalawshı material|Mazalawshı material]]
* [[Wikipedia:Reklama|Reklama]]
* [[Wikipedia:Spoyler|Spoyler]]
* [[Wikipedia:Uzun birincil kaynakların tam metnini dahil etmeyin|Uzun birincil kaynaklar]]

|group5=[[:Kategoriya:Wikipedia:Redaktorlaw kórsetpeleri|Redaktorlaw]]
|list5=
* [[Wikipedia:Batıl bol|Batıl bol]]
* [[Wikipedia:Maqala kólemi|Maqala kólemi]]

|group6=[[:Kategoriya:Vikipedi kategorilendirme|Organizasyon]]
|list6=
* [[Wikipedia:Anlam ayrımı|Anlam ayrımı]]
* [[Wikipedia:Kategorilendirme|Kategorilendirme]]

|group7=[[:Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar|Qollanba]]
|list7=
* [[Wikipedia:Stillik qollanba|Stillik qollanba]]
** [[Wikipedia:Stillik qollanba/İçindekiler|İçindekiler]]
** [[Wikipedia:Stillik qollanba/Listeler|Listeler]]


|group8=Joybar mazmunı
|list8=
* [[Wikipedia:Qısqartpa|Qısqartpa]]
* [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]]
** [[Wikipedia:Kullanıcı kutuları|Kullanıcı kutuları]]

&lt;inputbox&gt;
id = style-searchbox
type=fulltext
width=20
break=yes
searchfilter=deepcat:&quot;Wikipedia qaǵıydaları&quot;
namespaces=Wikipedia**
searchbuttonlabel = Jol-joba izlew
&lt;/inputbox&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
{{hújjet}}
&lt;!-- Add categories to the /doc subpage, interwikis to Wikidata, not here --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>izlnpnt75nbisx51p1vovdl49s0j1zs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yanczı (dárya)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25383</id>
    <revision>
      <id>122248</id>
      <parentid>122225</parentid>
      <timestamp>2025-06-24T04:00:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>9299</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>122248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30718" sha1="bvo6jthe41m0vi1t9b7pjuyozy5rymv" xml:space="preserve">'''Yanczı''' yamasa '''Yangzi''' ({{IPAc-en|lang|pron|ˈ|j|æ|ŋ|t|s|i}} yamasa {{IPAc-en|ˈ|j|ɑː|ŋ|t|s|i}} {{zh|s=长江|t=長江|p=Cháng Jiāng|l=uzın dárya}}) — [[Evraziya]]daǵı eń uzın hám dúnyadaǵı eń uzın úshinshi dárya. [[Tibet]] tegisligindegi [[Tanggula]] tawlarındaǵı Jari tóbesinde kóterilip, ulıwma shıǵıs baǵıtında Shıǵıs Qıtay teńizine shekem 6300 km aǵadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/place/Yangtze-River|bet=Yangtze River|jumıs=Britannica|qaralǵan sáne=2023-05-08}}&lt;/ref&gt;. Bul dárya suw muģdarı boyınsha dúnyada besinshi orında turadı. Onıń drenaj basseyni [[Qıtay]] jer maydanınıń besten birin quraydı, mámleket xalqınıń derlik úshten bir bólegi usı jerde jasaydı&lt;ref&gt;[https://www.worldwildlife.org/places/yangtze quote=&quot;Today, the Yangtze region is home to more than 400 million people, or nearly one-third of China's population. Some of China's largest cities&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171213085915/https://www.worldwildlife.org/places/yangtze|date=December 13, 2017}} {{dead link|date=July 2017|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}. Retrieved September 10, 2010. {{in lang|zh}}&lt;/ref&gt;.

Yanczı [[Qıtay]] táriyxı, mádeniyatı hám ekonomikasında úlken rol oynaǵan. Dáryadan mıń jillar dawamında suw, suwǵarıw, tazalıq, transport, sanaat, shegara ótkeriw hám urıs ushın paydalanılǵan. Yanczı deltası [[Qıtay]]daǵı jalpı ishki ónimniń 20% in payda etip, Yanczı dáryasındaǵı Úsh saylı bóget dúnyadaǵı eń iri gidroelektr stanciyası esaplanadı&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=38879|title=Three Gorges Dam, China: Image of the Day|archive-url=https://web.archive.org/web/20091016123655/http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=38879|archive-date=October 16, 2009|date=June 8, 2009|publisher=earthobservatory.nasa.gov|access-date=November 3, 2009|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090420125825/http://internationalrivers.org/node/356 International Rivers, Three Gorges Dam profile] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090420125825/http://internationalrivers.org/node/356|date=April 20, 2009}}.&lt;/ref&gt;. 2014-jıldıń ortalarında [[Qıtay]] húkimeti dárya boyında jańa ekonomikalıq poyas jaratıw maqsetinde temir jol, avtomobil jolları hám aeroportlardan ibarat kóp qabatlı transport tarmaǵın quraytuǵının járiyaladı.

Yanczı keń kólemdegi ekosistemalar arqalı aǵıp ótedi. Bir qansha endemikalıq hám qáwip astında turgan túrler, sonıń ishinde, qıtay alligatori, tar qabırǵalı qanatsız shoshqalar jasaǵan. Sonday-aq, házirgi waqıtta joq bolıp ketken Yanczı dáryası delfini (yamasa bayji) hám qıtay balıǵı, jabayı halda joq bolıp ketken Yanczı osyortınıń jasaw ornı bolǵan. Sońǵı jılları dárya sanaattıń pataslanıwı, plastikalıq pataslanıw, awıl xojalıǵı aǵısları, ılaylanıw, suwǵarılǵan jerler hám kóllerdiń joq bolıwı sebepli máwsimlik suw tasqınların kúsheytpekte&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.earth.com/news/ocean-plastic-waste-asia-africa/|title=90 percent of ocean plastic waste comes from Asia and Africa • Earth.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20190109110915/https://www.earth.com/news/ocean-plastic-waste-asia-africa/|archive-date=January 9, 2019|access-date=January 9, 2019|website=Earth.com|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;. Házirgi waqıtta dáryanıń ayırım bólimleri qorıqxana sıpatında qorǵaladı. Yunnannıń batısındaǵı tereń dáryalar arqalı aǵıp ótetuǵın Yanczi dáryasınıń joqarı bólimi [[YUNESKO]]nıń Pútkil jáhán miyrası obiektine kirgizilgen Yunnan qorıqlanatuģın aymaqlardıń úsh parallel dáryasınıń bir bólimi esaplanadı.

== Etimologiyası ==

=== Qıtayda ===
Cháng Jiāng (长江; 長江) yamasa «Uzın dárya» — Yanczıdıń mandarin tilindegi rásmiy atı. Biraq [[Qıtay milleti|qıtaylılar]] dáryanıń joqarı aǵıs bólimlerin [[Sichuan]]&lt;ref name=&quot;Jamieson 1911, p. 903&quot;&gt;{{cite EB1911|first=Jamieson|last=George|wstitle=Yangtsze-Kiang|volume=28|page=903}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Yule 1880, p. 35&quot;&gt;[[Henry Yule|Yule, Henry]].&lt;/ref&gt;, [[Yibin]]degi [[Min dáryası]] menen qosılıwına shekem hár qıylı atamalar menen ataydı. Jinsha («Altın qumlar») dáryası [[Yibin]]nen Yanczıdıń 2 308 km (1 434 mi) joqarı aǵısında [[Sinxay]]daǵı Yusyu janında Batang dáryası menen qosılıwına, Tongtian («Aspanģa alıp barıwshı») dáryası bolsa Yusyu den Tuotuo dáryası hám Dangqu dáryasınıń qosılıwına shekemgi 813 km (505 mi) bólimdi ańlatadı.

Áyyemgi qıtay tilinde Yanczı ápiwayı túrde Jiang/Kiang 江&lt;ref name=&quot;baxjiang&quot;&gt;Baxter, Wm.&lt;/ref&gt; dep atalǵan bolıp, suw radikalı ʊ menen 工 (házir gōng dep aytıladı, biraq áyyemgi qıtay tilinde *kvoŋ&lt;ref&gt;Baxter &amp; al. (2011), {{cite web|url=http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|title=p. 69|archive-url=https://web.archive.org/web/20120425064509/http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|archive-date=April 25, 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;) gomofonın birlestirgen fono-semantikalıq qospa kelip shıqqan belgi bolǵan. Kong sózi Avstriya-Aziya tilindegi Yue sıyaqlı jergilikli xalıqlardıń sózi bolıwı múmkin. [[Proto-Vetnam]] tilindegi *krong hám Mon tilindegi krung sıyaqlı, hámmesi «dárya» mánisin ańlatadı, házirgi [[Vetnam dáryası]] hám Khmer krungı (dárya boyındaǵı qala) menen baylanıslı. Bunda tay krungı (กรุง paytaxt qalası), sanskrit tilindegi gáṅgā túbirinen alınǵan kôngkea (suw) emes&lt;ref&gt;Philipsen, Philip.&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:Mouth_of_the_Yangtze_1754.jpg|oñğa|nobaý|250x250 nükte|&quot;Ullı dárya&quot; (Úlgi:Linktext) Shıǵıs Qıtay teńizine kiriwi menen 1754-jıldaǵı Sin imperiyasınıń provinciyalıq atlasında Jiangnan kartasında &quot;Yanczı awızı&quot; (Úlgi:Linktext) dep belgilengen.]]

=== Angliyada ===
Dárya Marko Polo&lt;ref&gt;Pelliot, Paul.&lt;/ref&gt; tárepinen Quian (江) hám Quianshui (江水) dep atalǵan hám eń dáslepki inglis kartalarında Kian yamasa Kiam&lt;ref name=&quot;moll2&quot;&gt;E.g., Moll, Herman.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Encyclopædia Britannica'', 3rd ed.&lt;/ref&gt; sıpatında payda bolǵan. Máselen, Daczyan «Ta-Kiang»&lt;ref name=&quot;baxjiang2&quot;&gt;Baxter, Wm.&lt;/ref&gt; dep berilgen. «Kiean-Koo»&lt;ref name=&quot;bell2&quot;&gt;Bell, James.&lt;/ref&gt;, «Kyan Kew»&lt;ref name=&quot;tan&quot;&gt;Tanner, B. &quot;[http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~239031~5512191:China-divided-into-it-s-Great-Provi China divided into its Great Provinces According to the best Authorities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113202234/http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~239031~5512191:China-divided-into-it-s-Great-Provi|date=November 13, 2013}}.&quot; Mathew Carey (Philadelphia), 1795.&lt;/ref&gt;, «Kyan-ku»&lt;ref name=&quot;repo3&quot;&gt;Bridgman, Elijah (ed.) ''[[The Chinese Repository]]'', Vol.&lt;/ref&gt; hám soǵan baylanıslı atamalar Qıtay atamasın Yanczıdıń quyar jeri (江口, p Jiāngkǒu) dep, dáryanıń atı dep aljastırıwdan kelip shıqqan.

Kók dárya atı XVIII ásirde&lt;ref name=&quot;moll&quot;&gt;E.g., Moll, Herman.&lt;/ref&gt; qollanıla baslaǵan. Dam Chu{{refn|[[Mongolian language|Mongolian]]:&amp;nbsp;{{lang|mn|Xөх Мөрөн}}, ''Höh'' or ''Kök Mörön''.&lt;ref&gt;Konstam, Angus. ''Yangtze River Gunboats 1900–49'', [https://books.google.com/books?id=uVZrlJzKPlQC&amp;pg=PT17 p. 17] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160512213909/https://books.google.com/books?id=uVZrlJzKPlQC&amp;pg=PT17 |date=May 12, 2016 }}. Osprey Publishing (Oxford), 2012. Retrieved August 13, 2013.&lt;/ref&gt;}} yamasa Minniń{{refn|Recorded as bearing the local Chinese name of {{lang|zh|清水}} (''Qīngshuǐ''), literally meaning &quot;Clear Water[way].&quot;&lt;ref&gt;Davenport, Arthur. ''Report upon the Trading Capabilities of the Country Traversed by the Yunnan Mission'', [https://books.google.com/books?id=K-BAAAAAYAAJ&amp;pg=PA10 pp. 10 ff] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160429200422/https://books.google.com/books?id=K-BAAAAAYAAJ&amp;pg=PA10 |date=April 29, 2016 }}. Harrison &amp; Sons (London), 1877.&lt;/ref&gt;}} burınǵı atı hám Sarı dárya&lt;ref&gt;Aloian, Molly.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Room, Adrian.&lt;/ref&gt; menen analogiyası sebepli bolıwı múmkin. Biraq, ol kóbinese anglichan tilindegi dáslepki maǵlıwmatlarda Jiang&lt;ref&gt;''The Modern Part of an Universal History, from the Earliest Accounts to the Present Time'', Vol.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wilkes, John.&lt;/ref&gt;, Jiangkou&lt;ref name=&quot;bell&quot;&gt;Bell, James.&lt;/ref&gt; yamasa Yancıziang&lt;ref&gt;Liber, Nadine.&lt;/ref&gt; atlarınıń «awdarması» sıpatında túsindiriledi. XVIII-XIX ásir dereklerinde júdá kóp tarqalǵan bul atama dáryanıń qıtay atamalarına&lt;ref name=&quot;jon3&quot;&gt;Davis, John.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;StJ2&quot;&gt;''The St. James's Magazine'', Vol.&lt;/ref&gt; hesh qanday baylanısı joq ekenligin biliwdiń artıwı hám onıń bunday ılay suw jolına qollanılıwınıń ironiyası sebepli itibardan shıǵıp ketti&lt;ref name=&quot;StJ&quot;&gt;''The St. James's Magazine'', Vol.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Moncrieff, A.R.H. ''The World of To-day: A Survey of the Lands and Peoples of The Globe as Seen in Travel and Commerce'', Vol.&lt;/ref&gt;.

[[Matteo Ricchi]]niń 1615-jılǵı latın tilindegi esabı «Iansu» hám «Iansuchian» sıpatlamaların óz ishine alǵan&lt;ref name=&quot;chrex&quot;&gt;[[Ricci, Matteo]] &amp; al. ''De Christiana Expeditione Apud Sinas Suscepta ab Societate Jesu'', Libri V, 1615. New Edition: ''De Christiana Expeditione apud Sinas suscepta ab Societate Iesu'', Libri V, [https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365 pp. 365 ff.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160505021622/https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365|date=May 5, 2016}}, Bernardus Gualterus (Cologne), 1617. Retrieved August 14, 2013. {{in lang|la}}&lt;/ref&gt;. Óliminen sońǵı maǵlıwmatlardıń atamalardı Fils de la Mer («Okeannıń balası»&lt;ref name=&quot;chrex2&quot;&gt;[[Ricci, Matteo]] &amp; al. ''De Christiana Expeditione Apud Sinas Suscepta ab Societate Jesu'', Libri V, 1615. New Edition: ''De Christiana Expeditione apud Sinas suscepta ab Societate Iesu'', Libri V, [https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365 pp. 365 ff.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160505021622/https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365|date=May 5, 2016}}, Bernardus Gualterus (Cologne), 1617. Retrieved August 14, 2013. {{in lang|la}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ricci, Matteo &amp; al. Samuel Purchas (trans.) in ''Hakluytus Posthumus, or Purchas His Pilgrimes'', Vol.&lt;/ref&gt;) dep awdarması ómiriniń aqırında ádebiy qıtay tilin jetik bilgen Ricci ádettegi 揚子江 emes, al 洋子江 sıpatında kirgizilgenin kórsetedi. Bunnan soń temir jollar hám Shanxay konsessiyaları onı arqa suwǵa aylandırǵan bolsa da, Yanchjou Cin dinastiyasının kópshilik bólimi ushın tómengi dáryanıń tiykarǵı portı bolǵan. Lyanczyanniń áhmiyetli duz monopoliyasın basqarıp, Yanczıdı Ullı kanal menen [[Pekin]]ge baylanıstırǵan. (Sonday-aq, bul baylanıs 1344-jıldan 1850-jıllarǵa shekemgi suw tasqınları aralıǵındaǵı Xuanxe dáryasınıń tiykarǵı portlarınan birine aylandı. Bul waqıtta [[Xuanxe dáryası]] Shandunnan qublaǵa qaray aǵıp, Yanczı quyar jerinen bir neshe júz kilometr aralıqta okeanǵa quyıldı.)&lt;ref name=&quot;jon2&quot;&gt;Davis, John.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;repo2&quot;&gt;Bridgman, Elijah (ed.) ''[[The Chinese Repository]]'', Vol.&lt;/ref&gt;

1800-jılǵa kelip, Aaron Arrowsmit sıyaqlı inglis kartografları atamanıń francuz tilindegi&lt;ref&gt;E.g., in Didier, Robert &amp; al. &quot;[http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~3983~490062:L-Empire-de-la-Chine,-Dresse-d-apre? L'Empire de la Chine] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029185437/http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~3983~490062:L-Empire-de-la-Chine,-Dresse-d-apre|date=October 29, 2013}}.&quot; Boudet (Paris), 1751.&lt;/ref&gt; Yan-Cze yamasa Yan-Cze Kiang usılın qabıl etken&lt;ref&gt;[[Arrowsmith, Aaron]].&lt;/ref&gt;. Inglis diplomati Tomas Ueyd bunı Yan-Czi Chanǵa óziniń burınǵı belgili bolgan qıtay tilin romanlastırıwınıń bir bólegi sıpatında bergen. Yanczı hám Yanczi Kiang jazıwları 1906-jılı Shanxaydaǵı Imperator pochta konferenciyasında qabil etilgen bolıp, pochta romanlastırıwın belgilegen eki usıl arasındaǵı kelisimlerden biri. Hanyu Pinyin 1958-jılı QXR Birinshi Kongresi tárepinen qabıl etilgen, biraq 1979-jılı Amerika Qurama Shtatları hám QXR arasındaǵı diplomatiyalıq qatnasıqlardıń normallastırılıwına shekem materik Qıtaydan tısqarıdaǵı inglis tilinde keńnen qollanılmaǵan.

=== Tibette ===
Yanczı dáryasınıń saǵası hám joqarı aǵısı [[Cinxay]]dıń etnikalıq tibet aymaqlarında jaylasqan. Tibet tilinde Tuotuo dáryasınıń saǵası Machu (Tibet. «Qızıl suw»). Tongtian — Drichu (འབྲི་ཆུ་, Bri Chú), sózbe-sóz: «Hayal yak suwi»; qıtay tiline awdarma: 直曲; pinyin: Zhíqū).

== Geografiyalıq jaylasıw ornı ==
[[Fayl:Portrait_map_of_China.jpg|oñğa|nobaý|250x250 nükte|Qıtaydıń topografiyalıq kartası Yanczı dáryasınıń turaqlı ótiwi hám Xuanxe dáryasınıń Shandun qublasınan Xuay quyar jerine shekemgi burınǵı jónelisi, 1494-jılǵı suw tasqınınan keyin ullı hámeldar Li Sinnin jámiyetlik jumısları nátiyjesinde turaqlasqannan keyin.]]
Dárya [[Tibet]] tegisliginiń shıģıs bólimindegi birneshe tarmaqlardan baslanıp, olardan ekewi ádette «derek» dep ataladı. Dástúrge muwapıq, Qıtay húkimeti derekti [[Tanggula]] tawlarındaǵı [[Geladandong]] tawınıń batısında jatqan muzlıq túbindegi Tuotuo tarmaģı dep tán algan. Bul derek 33°25′44′′N 91°10′57′′E / 33.42889°N 91.18250°E da jaylasqan. Gidrologiyalıq jaqtan teńizden eń uzın dárya aralıǵı bolǵan Yanczı dáryasınıń tiykarǵı deregi Geladandongtan&lt;ref name=&quot;Winchester3&quot;&gt;{{cite book|last1=Winchester|first1=Simon|title=The River at the Center of the World|date=1996|publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]]|isbn=978-0-8050-3888-0|title-link=The River at the Center of the World}}&lt;/ref&gt; shama menen 325 km qubla-shıǵıstaǵı Dam Qu tarmaǵınıń basındaǵı Jari tóbesinde jaylasqan&lt;ref name=&quot;Winchester&quot;&gt;{{Cite book|last1=Winchester|first1=Simon|title=The River at the Center of the World|date=1996|publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]]|isbn=978-0-8050-3888-0}}&lt;/ref&gt;. Bul derek tek XX ásirdiń aqırında tabılǵan bolıp, 32°36′14′′N 94°30′44′′E / 32.60389°N 94.51222°E hám 5,170 m (16,960 ft) teńiz qáddinen teńiz qáddinen azmaz qubla-shıǵısta, Yusyu prefekturasınıń Zadoy okrugindegi Chadan qalashasında jaylasqan&lt;ref name=&quot;Winchester2&quot;&gt;{{cite book|last1=Winchester|first1=Simon|title=The River at the Center of the World|date=1996|publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]]|isbn=978-0-8050-3888-0|title-link=The River at the Center of the World}}&lt;/ref&gt;.

== Táriyxı ==

=== Geologiyalıq táriyxı ===
Táriyxıy dáwirde Sarı dáryanıń aǵısı Shandun yarım atawınıń arqa hám qubla tárepinde keń kólemde ózgergen bolsa da, Yanczı tiykarınan ózgerissiz qalǵan&lt;ref&gt;Métivier, F. &amp; al. &quot;[http://adsabs.harvard.edu/full/1999GeoJI.137..280M Mass Accumulation Rates in Asia During the Cenozoic] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190327165948/http://adsabs.harvard.edu/full/1999GeoJI.137..280M|date=March 27, 2019}}.&quot; ''[[Geophysical Journal International]]'', Vol.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Clift, Peter.&lt;/ref&gt;. 
[[Fayl:Yangzi_River_gorge.jpg|solğa|nobaý|Yancz' dáryasınıń qısnaǵınan kóterilgen jar taslı tawlarda tústen keyin]]

=== Erte dáwir táriyxı ===
Yanczı dáryası [[Qıtay]]dıń qublası hám [[Yaponiya]]nıń mádeniy kelip shıǵıwı ushın áhmiyetli&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.trussel.com/prehist/news111.htm|title=Yayoi linked to Yangtze area|archive-url=https://web.archive.org/web/20170222044801/http://www.trussel.com/prehist/news111.htm|archive-date=February 22, 2017|access-date=March 26, 2017|website=trussel.com|url-status=live}}&lt;/ref&gt;. Úsh say aymaǵında insan háreketi 27 000 jıl burın tastıyıqlanǵan&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Wanpo|first1=Huang|last2=Ciochon|first2=Russell|last3=Yumin|first3=Gu|last4=Larick|first4=Roy|last5=Qiren|first5=Fang|last6=Schwarcz|first6=Henry|last7=Yonge|first7=Charles|last8=de Vos|first8=John|last9=Rink|first9=William|title=Early Homo and associated artefacts from Asia|journal=Nature|publisher=Springer Science and Business Media LLC|volume=378|issue=6554|year=1995|issn=0028-0836|doi=10.1038/378275a0|pages=275–278|pmid=7477345|bibcode=1995Natur.378..275W}}&lt;/ref&gt;. Eramızdan aldınǵı 5 mıń jıllıqta tómengi Yanczı eń dáslepki gúrish jetistiriwdiń eń dáslepki qánigelerden biri bolǵan Xemudu hám Majiabang mádeniyatları menen bánt bolgan iri xalıq orayı bolǵan. Biziń eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqqa kelip, miyrasxor Lianchju mádeniyatı [[Arqa Qıtay]]&lt;ref name=&quot;Goodenough&amp;Chang2&quot;&gt;{{cite book|title=Prehistoric settlement of the Pacific|editor-first=Ward H.|editor-last=Goodenough|publisher=American Philosophical Society|year=1996|isbn=978-0-87169-865-0|chapter=Archaeology of southeastern coastal China and its bearing on the Austronesian homeland|first1=Kwang-chih|last1=Chang|first2=Ward H.|last2=Goodenough|pages=36–54}}&lt;/ref&gt; tegisligindegi Longshan xalıqlarınıń tásiriniń dáliyllerin kórsetti. Házirgi waqıtta Qıtay mádeniyatı sıpatında kóbirek ónimdarlı bolǵan Sarı dárya basseyni boylap rawajlanǵan; Tómengi Yanczi «Yue» xalqı júdá ózgeshe dástúrlerge iye bolǵan — tislerin qaralatıw, shashların qısqa kesiw, denelerine tatuirovka salıw hám bambuk toǵayları&lt;ref name=&quot;Hutcheon2&quot;&gt;Hutcheon, Robin.&lt;/ref&gt; arasındaǵı kishi mákan jaylarda jasaǵan.

Oraylıq Yanczı alabında joqarı dárejedegi neolit mádeniyatları jaylasqan&lt;ref&gt;Zhang Chi ({{lang|zh-hant|張弛}}), &quot;The Qujialing-Shijiahe Culture in the Middle Yangzi River Valley,&quot; in A Companion to Chinese Archaeology, ed.&lt;/ref&gt;. Keyin ala Yanczı alabınıń Arqa Qıtay mádeniyatı tarawına integraciyalanǵan eń dáslepki bólimine aylandı. (Arqa qıtaylılar bronza dáwirinen berli bul jerde belsendi bolgan.)&lt;ref&gt;Li Liu and Xingcan Chen, State Formation in Early China (London: Duckworth, 2003), 75–79, 116–26; Li Feng, Landscape and Power in Early China: The Crisis and Fall of the Western Zhou, 1045–771 BC (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 322–32.&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Streitende-Reiche2.jpg|nobaý|B.e.sh. 350-jıllarda urısıp atırgan mámleketler kartası, Yanczı deltasınıń burınǵı jaǵa sızıǵı.]]

=== Dáryanıń joqarǵı jaǵında júziw ===
[[Fayl:Yangtze_kiang_1915.jpg|nobaý|Yanczı, 1915-jıl]]
[[Fayl:Cruise_boats_on_yangtze.jpg|nobaý|Yanczı qalasındaǵı kruiz qayıqları.]]
[[Fayl:A_vehicle_carrier_on_yangtze.jpg|nobaý|Yanczı qalasındaǵı transport tasıwshı]]
[[Fayl:A_container_carrier_on_yangtze.jpg|nobaý|Yanczı qalasındaǵı konteyner tasıwshı]]

=== Flot kemeleri ===
[[Fayl:Japanese_cruiser_Izumo_in_Shanghai.jpg|oñğa|nobaý|Imperator Yaponiya áskeriy-teńiz kúshleri 1937-jılı Shanxayda &quot;Izumo&quot; bronlasqan kreyseri bar bolǵan. Ol 1941-jılı Yanczı dáryasında qayıqlardı batırıp jibergen.]]

=== Zamanagóy waqıyalar ===
[[Qıtay]] Kommunistlik partiyası baslıǵı [[Mao Czedun]] 1956- 1966-jılları Uxan qalasında óziniń salamatlıǵın kórsetiw maqsetinde reklamanı shıǵarıp, dáryada júziw menen shuǵıllanadı&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Poon|first=Shuk-Wah|title=Embodying Maoism: The swimming craze, the Mao cult, and body politics in Communist China, 1950s–1970s|language=en|pages=1450–1485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Ball|first=Philip|title=The Water Kingdom: A Secret History of China|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=2017|isbn=9780226369204|location=Chicago|pages=40–43|language=en}}&lt;/ref&gt;.

2002-jılı [[Daniya|Daniyalı]] avantyurist hám teńizshi Troels Kløvedal «Nordkaperen» jámáátine qaraslı jelqomlı kemede Yanczı boylap [[Shanxay]]dan Úsh jıraw bógetine shekem júzip baradı. Kløvedal 12 jıl dawamında zárúr ruxsatnamalardı tayarlaw hám jıynaw menen shuǵıllanǵan, daniyalılar ekipajı, onıń shańaraq aǵzaları, qıtaylı dilmash hám bir neshe jergilikli teńiz ushıwshıları menen 1949-jıldan beri Yanczı boylap júzgen birinshi shet el adamı bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://jyllands-posten.dk/rejser/ECE3653636/Kurs-mod-Kina/|bet=Kurs mod Kina|jıl=2002|baspaxana=Jyllands-Posten}}&lt;/ref&gt;. Onıń aylar dawamındaǵı sayaxatı 2004-jılı «Kineserne syr med lang tråd» kitabında hám DR tárepinen «Kløvedal i Kina» teleshousında hújjetlengen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dr.dk/presse/kloevedal-i-kina-17/|bet=Kløvedal i Kina|jıl=2004|baspaxana=DR}}&lt;/ref&gt;.

== Dárya boyındaǵı iri qalalar ==
[[Fayl:Yangzi_River_with_major_settlements.png|oñğa|nobaý|770x770 nükte|Yanczı dáryasınıń kartası (batısqa qarap) onıń jaģalarındaǵı tiykarģı elatlı punktler kórsetilgen.]]
{{Div col}}
* [[Sinxay]]
**[[Yusyu qalası, Sinxay|Yusyu]]
* [[Sixuan]]
*[[Panszixua]]
** [[Ibin]]
[[Luchjou]]
*** [[Xejiang okrugi|Xejiang]]
* [[Chongqing]]
** [[Fuling]]
[[Fengdu]]
[[Wanchjou rayonı|Wanchjou]]
* [[Xubey]]
** [[Yichan]]
*** [[Yidu, Xubey|Yidu]]
[[Chingzhou]]
** [[Shashi rayonı|Shashi]]
** [[Shishou]]
* [[Xunan]]
** [[Yueyang]]
*[[Xubey]].
*[[Xianning]]
** [[Uxan]]
** [[Ezhou]]
*[[Xuan-shi]]
*[[Xuanggang, Xubey|Xuanggang]]
* [[Anxuy]]
*[[Chichjou]]
* [[Jiangxi]]
*[[Czyuczyan]]
*[[Anxoy]]
** [[Anqing]]
** [[Tongling]]
*[[Wuhu qalası|Wuhu]]
** [[Máanshan]]
* [[Cjansu]]
** [[Nanjing]]
*[[Yanchjou]]
** [[Chjenczyan]]
** [[Taychjou, Jiangsu|Taychjou]]
[[Chanchjou]]
** [[Nantong]]
* [[Shanxay]]
* Enters ''[[East China Sea]]''

== Jabayı haywanat dúnyası ==
Yanczı dáryası júdá kóp túrlerge, sonıń ishinde, endemiklerge bay. Olardıń joqarı procenti insan iskerligi tárepinen úlken qáwiplerge ushıraǵan&lt;ref name=&quot;FishDiversity2&quot;&gt;Ye, S.; Li, Z.; Liu, J;, Zhang, T.; and Xie, S. (2011).&lt;/ref&gt;.

=== Balıqlar ===
[[Fayl:Acipenser_sinensis.JPG|nobaý|Yanczıdaǵı eki túrli osyort (bul jerde Qıtay osyortı) úlken qáwip astında.]]
2011-jılǵa kelip Yanczı basseyninen 416 balıq túri belgili bolıp, sonnan 362 túri qatań túrde duzshı suwda ushırasadı. Qalǵanları da shor yamasa duzlı suwlardan, máselen, dáryanıń saǵası yamasa [[Shıǵıs Qıtay]] teńizinen belgili. Bul onı [[Aziya]]daǵı eń túrlerge bay dáryalardan birine hám [[Qıtay]]daǵı eń túrlerge bay dáryalardan birine aylandırǵan ( Perl dáryasında derlik 300 balıq túri hám Sarı dáryada 160 balıq túri bar&lt;ref name=&quot;FishDiversity3&quot;&gt;Ye, S.; Li, Z.; Liu, J;, Zhang, T.; and Xie, S. (2011).&lt;/ref&gt;).Yanczı dáryası basseyninde 178 balıq túri endemik bolıp tabıladı. Olardıń kópshiligi dárya basseyniniń bazı bir bóliminde, ásirese joqarı aǵımında (Yichannıń joqarısında, biraq [[Sinxay]]-[[Tibet]] tegisligindegi suw basseyninen tómende) 279 túrge bay, sonnan 147 túri Yanczı endemi hám 97 túri qatań endemi (tek basseynniń usı bóliminde ushırasadı). Kerisinshe, ortasha biyikligi 4500 m den joqarı bolǵan bas suwlarında tek ǵana 14 joqarı qánigelesken túrler bar, biraq olardan 8 túri dárya endemi bolıp esaplanadı. Yanczı dáryasındaǵı eń úlken otryadlar Cypriniformes (280 túr, sonnan 150 endemik), Siluriformes (40 túr, sonnan 20 endemik), Perciformes (50 túr, sonnan 4 endemik), Tetraodontiformes (12 túr, sonnan 1 endemik) hám Osmeriformes (8 túr, sonnan 1 endemik). Basqa heshbir otryadta dáryada tórt túrden artıq hám bir endemik bar.
[[Fayl:Hypophthalmichthys_molitrix_Hungary.jpg|nobaý|Dárya gúmis sazanıń watanı, biraq (basqa Aziya sazanları sıyaqlı) dúnyanıń úlken bólimlerine akvakultura arqalı tarqalgan.]]

=== Basqa haywanlar ===
[[Fayl:ChineseAlligator15.JPG|nobaý|Qáwip astında qalgan qıtay alligatori eń kishi krokodillerden biri bolıp, maksimal uzınlıǵı 2 m ge jetedi.]]
Dáryadan kommerciyalıq paydalanıw, turizm hám pataslanıw sebepli Yanczı dáryasında iri haywanlardıń (balıqlardan tısqarı) bir qansha qáwipli túrleri ushırasadı: jińishke qabırǵalı pársiz shoshqa, bayji (Yanczı dáryası delfini), qıtay alligatori, Yanczı gigant qalqan tasbaqası hám qıtay gigant salamandrası. Bul [[Amerika Qurama Shtatları]]nan tısqarı [[alligator]] hám padlefish túrleriniń watanı bolǵan birden-bir jer. 2010-jılı Yanczı qalasındaǵı qanatsız shoshqalardıń sanı 1000dı quraydı. 2006-jıl dekabrde Yancziı dáryası delfini funkcional jaqtan joģalıp ketken dep járiyalandı. Dáryada alıp barılǵan keń kólemli izertlewler nátiyjesinde delfinniń jasaytuģın jeri haqqında heshqanday belgiler tabılmadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://sciencemode.com/2007/09/02/river-dolphin-thought-to-be-extinct-spotted-again-in-china/|bet=Sciencemode.com – Home page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071221054321/http://sciencemode.com/2007/09/02/river-dolphin-thought-to-be-extinct-spotted-again-in-china/|arxivsáne=December 21, 2007}}&lt;/ref&gt;. Biraq, 2004-jıldan beri tastıyıqlanǵan kórinisler bolmaǵanı ushın, bayji házirgi waqıtta funkcional túrde joq bolıp ketken dep esaplanadı&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6935343.stm Rare river dolphin 'now extinct'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120828210609/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6935343.stm|date=August 28, 2012}}.&lt;/ref&gt;. «Bayji jetpis million jıl burınǵı úlken áwladtıń saqlanıp qalǵan sońǵı túri hám duzshı suw delfinleriniń tek altı túrinen biri bolǵan». Yanczı dáryası delfininiń joq bolıwı tek ǵana dáryalar aymaǵında ushırasatuǵın haywan hám ósimliklerdiń kóplegen túrlerine tásir kórsetken Úsh saylı bóget qurılısınıń juwmaqlanıwı nátiyjesinde júz bergeni aytılǵan&lt;ref&gt;Ellen Wohl, [A World of Rivers: Environmental Changes on Ten of the World's Great Rivers], p.287.&lt;/ref&gt;.

Yanczı alabında qurǵaqlıq sút emiziwshileriniń kóplegen túrleri ushırasadı, biraq olardıń kópshiligi dárya menen tikkeley baylanıslı emes. Úsh ayrıqsha jaǵday — yarım suwlı Evraziya suwsarı, suw kiyigi hám Per-Dawid kiyigi&lt;ref&gt;Smith, A.T.; and Xie, Y. (2008).&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:2009_Andrias_davidianus.JPG|nobaý|Pútkilley suwda jasaytuģın Qıtay gigant salamandrası dúnyadaǵı eń úlken amfibiya bolıp, uzınlıǵı 1,8 m ge jetedi&lt;ref name=&quot;AmphWebAndrias2&quot;&gt;AmphibiaWeb (2013).&lt;/ref&gt;.]]
[[Fayl:EriocheirSinensis1.jpg|nobaý|Qıtay qısqıshbaqası Yanczı aymaǵındaǵı sawda ushın áhmiyetli túr bolıp tabıladı, biraq dúnyanıń basqa aymaqlarında basqınshılıq etedi.]]

== Turizm ==
Yanczı dáryası boylap kruiz, «Úsh jıra» kruizi dep te atalatuǵın turistlik itibarlı ornı esaplanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.yangtze-river-cruises.com/yangtze-river-guide/three-gorges-cruise.html|bet=Three Gorges Cruise: Sailing China Yangtze River Three Gorges|til=en|jumıs=www.yangtze-river-cruises.com|qaralǵan sáne=2024-05-19}}&lt;/ref&gt;.

== Galereya ==
&lt;gallery widths=&quot;240&quot; heights=&quot;170&quot; perrow=&quot;4&quot;&gt;
Fayl:长江源头.jpg|Yanczı dáryasınıń dástúriy deregi bolgan Tanggula tawlarınıń muzlıqları.
Fayl:Yangtze_at_First_Bridge.jpg|Tuotuo dáryası, Yanczı dáryasınıń bas aǵısı, tibet tilinde Maqu yamasa «Qızıl dárya» dep ataladı.
Fayl:1_changjiang_yangtze_aerial_pano_first_turn_shigu_2018.jpg|Yunnan qalasındaǵı Shigu (石鼓) dáryasınıń birinshi burılıwı, bunda dárya qubladan arqaǵa 180 gradusqa burıladı.
Fayl:Tiger_Leaping_Gorge.jpg|Yunnan qalasındaǵı jolbarıstıń sekiriwi.
Fayl:Hutiaoxia.jpg|Liszyan janındaǵı Jolbarıs sekiriwshi saydıń eń tar jeri Shigu dáryasınan tómende.
Fayl:Jinshajiang_River_Ravine_-_32229429768.jpg|Jinsha, «Altın qum dáryası», Yunnan.
Fayl:Qutang_Gorge_on_Changjiang.jpg|Qutan qısnaǵı Úsh qısnaqtan biri.
Fayl:Wu_Gorge_on_Yangtze.jpg|Úsh saydan biri — Wu sayı.
Fayl:Xiling_Gorge_along_Yangtze.jpg|Xiling jira, úsh jıralardan biri.
Fayl:ThreeGorgesDam-China2009.jpg|Xubeydegi úsh saylı bóget, dúnyadaǵı eń iri gidroenergetika joybarı.
Fayl:Golden_Island,_on_The_Yang-Tse_River,_China_(LMS,_1869,_p.64).jpg|XIX ásirdiń ortalarındaǵı sıyaqlı Czyansudaǵı Chjenczyan janındaǵı Yanczıdaǵı Altın ataw&lt;ref name=&quot;Fruits-LMS&quot;&gt;{{Cite book|last1=London Missionary Society|url=https://archive.org/details/fruitsoftoilinth17115gut|title=Fruits of Toil in the London Missionary Society}}&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Qosımsha oqıw ushın ==
* Carles, William Richard, [https://www.jstor.org/stable/1774310 &quot;The Yangtse Chiang&quot;], ''The Geographical Journal'', Vol. 12, No. 3 (Sep. 1898), pp.&amp;nbsp;225–240; Published by: Blackwell Publishing on behalf of The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers)
* Danielson, Eric N. 2004. ''Nanjing and the Lower Yangzi, From Past to Present, The New Yangzi River Trilogy, Vol. II''. Singapore: Times Editions/Marshall Cavendish. {{ISBN|981-232-598-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/981-232-598-0|981-232-598-0]].
* Danielson, Eric N. 2005. ''The Three Gorges and The Upper Yangzi, From Past to Present, The New Yangzi River Trilogy, Vol. III''. Singapore: Times Editions/Marshall Cavendish. {{ISBN|981-232-599-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/981-232-599-9|981-232-599-9]].
* Grover, David H. 1992 ''American Merchant Ships on the Yangtze, 1920–1941''. Wesport, Conn.: Praeger Publishers.
* Van Slyke, Lyman P. 1988. ''Yangtze: nature, history, and the river''. A Portable Stanford Book. {{ISBN|0-201-08894-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/0-201-08894-0|0-201-08894-0]]
* Winchester, Simon. 1996. ''The River at the Center of the World: A Journey Up the Yangtze and Back in Chinese Time'', Holt, Henry &amp; Company, 1996, hardcover, {{ISBN|0-8050-3888-4}}; trade paperback, Owl Publishing, 1997, {{ISBN|0-8050-5508-8}}; trade paperback, St. Martins, 2004, 432 pages, {{ISBN|0-312-42337-3}}
* Plant, Cornell. ''Glimpses of the Yangze Gorges''; illustrations by Ivon A. Donnelly. Kelly &amp; Walsh, Limited, Shanghai, Hong Kong, Singapore, 1926.

[[Kategoriya:Webarxiv úlgisi wayback siltemeleri]]
[[Kategoriya:Qıtaydaǵı dáryalar]]
[[Kategoriya:Oraylıq Qıtay geografiyası]]
[[Kategoriya:Tibettegi dáryalar]]
[[Kategoriya:Sichuandaǵı dáryalar]]
[[Kategoriya:Shanxaydaǵı dáryalar]]
[[Kategoriya:Yanczı dáryası]]</text>
      <sha1>bvo6jthe41m0vi1t9b7pjuyozy5rymv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Mazalawshı material</title>
    <ns>4</ns>
    <id>25384</id>
    <revision>
      <id>122233</id>
      <timestamp>2025-06-23T14:25:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Haqqında|maqalalardaǵı mazalawı múmkin bolǵan sózler hám súwretler| Bunday materiallardıń talqılaw hám joybar betlerinde paydalanılıwı| Wikipedia:Húrmetlilik principi}} {{Kórsetpe|[[WP:MM]]}} {{Qısqasha|Wikipedia maqalaları mazalawshı sózler hám súwretlerdi óz ishine alıwı múmkin, biraq kerekli bolsa! Eskertiw xabarlarınan paydalanbań.}} [[Wikipedia:Bes tirek|Wikipedianıń enciklopediyalıq missiyası]] mazalawshı maǵlıwmatlardı...»</comment>
      <origin>122233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2905" sha1="75x97r6dj8gtp1x1s4zduhrwn8hbn8w" xml:space="preserve">{{Haqqında|maqalalardaǵı mazalawı múmkin bolǵan sózler hám súwretler| Bunday materiallardıń talqılaw hám joybar betlerinde paydalanılıwı| Wikipedia:Húrmetlilik principi}}
{{Kórsetpe|[[WP:MM]]}}
{{Qısqasha|Wikipedia maqalaları mazalawshı sózler hám súwretlerdi óz ishine alıwı múmkin, biraq kerekli bolsa! Eskertiw xabarlarınan paydalanbań.}}
[[Wikipedia:Bes tirek|Wikipedianıń enciklopediyalıq missiyası]] mazalawshı maǵlıwmatlardı da beriwin talap etedi. [[Wikipedia:CENZURA|Wikipedia cenzuralanbaydı]]. Biraq, mazalawshı sózler hám súwretler bolıwı múmkin, olar enciklopediyalıq formada bolmasa, paydalanılmaw kerek. Wikipedia oqıwshıları&lt;ref name=&quot;tipik&quot;&gt; Bul jerde «Wikipedia oqıwshısı» degende maqala jazılǵan tildi oqıytuǵın sayt oqıwshılarınıń kópshiliginiń mádeniy isenimleri menen belgilenedi. Bul anıqlamanı túsindiriw keń kólemli pikir alısıw hám dodalawdı talap etiwi múmkin, sebebi mádeniy qádiriyatlar úlken ózgeshelikke iye bolıwı múmkin&lt;/ref&gt; tárepinen qopal yamasa áshkara etiwshi sóz dep esaplanıwı múmkin materiallardı qollanıw ushın, ol materiallardı qollanbaǵan jaǵdayda sol maqala az maǵlıwmat beriwshi, durıs yamasa mánili bolıwı hám dál sonday dárejede ılayıq basqa alternativtiń bolmawı kerek.

== Maqalalardaǵı mazalawshı materiallarǵa ne isleniwi kerek ==
{{seealso|Wikipedia:Qopal bolmań}}
Bir Wikipedia maqalasında qopal yamasa áshkara etiwshi mazmun ya tolıq halında kórsetiliwi yamasa hesh bolmawı kerek. Sózlerdiń ortasına juldızsha, sızıqsha, noqat sıyaqlı belgilerin qoyıp az túsinikli halǵa keltirilmewi kerek. Biraq, eger bir derektegi tekst alınsa, sol derektegi teksttiń durıslilıǵı, Wikipedianıń siyasatlarınan áhmiyetlirek. Eger áshkara etiwshi bir sózdegi ózgeris dáslepki derekten alınǵan bolsa, tekst sol túrde jetkeriledi, biraq bul ózgeristiń ''anıq'' alınǵanlıǵı kórsetiledi.

Qopal yamasa áshkara etiwshi bir súwret yamasa awızeki sózdiń kirgiziliw-kirgizilmewi qızǵın talqılawlardı payda etiwi múmkin. Wikipediadaǵı barlıq talqılawlarda bolǵanınday eki tárep názik bolıwı hám [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|iygilikli maqsetti gózlewi]] kerek. Enciklopediya mazmunınıń «pornografiya» yamasa bunday anıqlamalardı «cenzuralıq» dep sıpatlawı táreplerdi urıstırıwı múmkin bolǵanlıqtan bunday háreketlerden qashıw kerek. Obyektiv terminologiya subyektiv terminologiyadan paydalıraq.

Ishinde mazalawshı materialı bar maqalalarda eskertiwler qollanılmawı kerek. Hárbir maqala rásmiy eskertiw betlerimiz qamtıwında.

== Taǵı qarań ==
* [[Wikipedia:Juwapkershilikten bas tartıw]]
* [[Wikipedia:CENZURA|Wikipedia cenzuralanbaydı]]

== Eskertiwler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Mazalawshı material]]</text>
      <sha1>75x97r6dj8gtp1x1s4zduhrwn8hbn8w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Potd/2025-06-24</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25385</id>
    <revision>
      <id>122246</id>
      <timestamp>2025-06-23T18:58:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Göttingen asv2022-06 img37 Altes Rathaus.jpg»</comment>
      <origin>122246</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="rii7rmq76zooac1aqo1hru05fc26aja" xml:space="preserve">Göttingen asv2022-06 img37 Altes Rathaus.jpg</text>
      <sha1>rii7rmq76zooac1aqo1hru05fc26aja</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Motd/2025-06-24</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25386</id>
    <revision>
      <id>122247</id>
      <timestamp>2025-06-23T19:09:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Simple en Moon.ogg»</comment>
      <origin>122247</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18" sha1="bjfslkt4x5mvr7asyicm5s4aadw1x89" xml:space="preserve">Simple en Moon.ogg</text>
      <sha1>bjfslkt4x5mvr7asyicm5s4aadw1x89</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Potd/2025-06-25</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25387</id>
    <revision>
      <id>122249</id>
      <timestamp>2025-06-24T05:24:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Maritimes Museum Hamburg (2024)-L1005406.jpg»</comment>
      <origin>122249</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" sha1="3d2bngmep3x8hvwe1298erz4akf3hde" xml:space="preserve">Maritimes Museum Hamburg (2024)-L1005406.jpg</text>
      <sha1>3d2bngmep3x8hvwe1298erz4akf3hde</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Motd/2025-06-25</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25388</id>
    <revision>
      <id>122250</id>
      <timestamp>2025-06-24T05:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Shibuya Crossing.ogv»</comment>
      <origin>122250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="csirtggw8r7nbrcjl5li0dl7g9ue3k1" xml:space="preserve">Shibuya Crossing.ogv</text>
      <sha1>csirtggw8r7nbrcjl5li0dl7g9ue3k1</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>