Wikipedia kaawiki https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet MediaWiki 1.45.0-wmf.8 first-letter Media Arnawlı Talqılaw Paydalanıwshı Paydalanıwshı talqılawı Wikipedia Wikipedia talqılawı Fayl Fayl talqılawı MediaWiki MediaWiki talqılawı Úlgi Úlgi talqılawı Járdem Járdem talqılawı Kategoriya Kategoriya talqılawı Portal Portal talqılawı TimedText TimedText talk Module Module talk Event Event talk 10 136 124298 80163 2025-07-04T15:39:26Z Inosham 10264 124298 wikitext text/x-wiki <div style="width: 100px; margin: 0 auto; padding: 0;"> <div style="position: relative; left: 0px; top: 0px; width: 100px; height: {{#ifeq:{{{socks|}}}|none|95|135}}px; margin: 0 auto; padding: 0;"> <!-- Left arm --> <div style="position: absolute; left: 0px; top: 0px; width: 31px; height: 59px; background-color: #{{{leftarm}}};color:inherit;">{{#if: {{{pattern_la|}}}|{{#ifexist:Media:Kit left arm{{{pattern_la}}}.{{{filetype|png}}} | [[File:Kit left arm{{{pattern_la}}}.{{{filetype|png}}}|top|link=|alt={{{alt|}}}|Team colours]] | [[Category:Pages using football kit with incorrect pattern parameters]] }} }}</div> <div style="position: absolute; left: 0px; top: 0px; width: 31px; height: 59px;">[[File:Kit left arm.svg|top|link=|{{#if: {{{pattern_la|}}}|alt=|alt={{{alt|}}}{{!}}Team colours}}]]</div> <!-- Body ---> <div style="position: absolute; left: 31px; top: 0px; width: 38px; height: 59px; background-color: #{{{body}}};color:inherit;">{{#if: {{{pattern_b|}}}|{{#ifexist:Media:Kit body{{{pattern_b}}}.{{{filetype|png}}} | [[File:Kit body{{{pattern_b}}}.{{{filetype|png}}}|top|link=|alt=]] | [[Category:Pages using football kit with incorrect pattern parameters]] }}| }}</div> <div style="position: absolute; left: 31px; top: 0px; width: 38px; height: 59px;">[[File:Kit body.svg|top|link=|alt=]]</div> <!-- Right arm --> <div style="position: absolute; left: 69px; top: 0px; width: 31px; height: 59px; background-color: #{{{rightarm}}};color:inherit;">{{#if: {{{pattern_ra|}}}|{{#ifexist:Media:Kit right arm{{{pattern_ra}}}.{{{filetype|png}}} | [[File:Kit right arm{{{pattern_ra}}}.{{{filetype|png}}}|top|link=|alt=]] | [[Category:Pages using football kit with incorrect pattern parameters]] }}| }}</div> <div style="position: absolute; left: 69px; top: 0px; width: 31px; height: 59px;">[[File:Kit right arm.svg|top|link=|alt=]]</div> <!-- Shorts --> <div style="position: absolute; left: 0px; top: 59px; width: 100px; height: 36px; background-color: #{{{shorts}}};color:inherit;">{{#if: {{{pattern_sh|}}}|{{#ifexist:Media:Kit shorts{{{pattern_sh}}}.{{{filetype|png}}} | [[File:Kit shorts{{{pattern_sh}}}.{{{filetype|png}}}|top|link=|alt=]] | [[Category:Pages using football kit with incorrect pattern parameters]] }}| }}</div> <div style="position: absolute; left: 0px; top: 59px; width: 100px; height: 36px;">[[File:Kit shorts.svg|top|link=|alt=]]</div> <!-- Socks -->{{#ifeq:{{{socks|}}}|none|| <div style="position: absolute; left: 0px; top: 95px; width: 100px; height: 40px; background-color: #{{{socks}}};color:inherit;">{{#if: {{{pattern_so|}}}|{{#ifexist:Media:Kit socks{{{pattern_so}}}.{{{filetype|png}}} | [[File:Kit socks{{{pattern_so}}}.{{{filetype|png}}}|top|link=|alt=]] | [[Category:Pages using football kit with incorrect pattern parameters]] }}| }}</div> <div style="position: absolute; left: 0px; top: 95px; width: 100px; height: 40px;">[[File:Kit socks long.svg|top|link=|alt=]]</div>}} </div> <!-- Title --> {{#if: {{{title|}}}|<div style="padding-top: 0.6em; text-align: center;">'''{{{title}}}'''</div>|}} </div><!-- Preview warning -->{{#if: {{{pattern_la|}}}|{{#ifexist:Media:Kit left arm{{{pattern_la}}}.{{{filetype|png}}} || {{Preview warning|1=pattern_la="{{{pattern_la}}}", filetype="{{{filetype|png}}}" → {{Search link|File:Kit left arm{{{pattern_la}}}.{{{filetype|png}}} }} does not exist.}} }} }}{{#if: {{{pattern_b|}}}|{{#ifexist:Media:Kit body{{{pattern_b}}}.{{{filetype|png}}} || {{Preview warning|1=pattern_b="{{{pattern_b}}}", filetype="{{{filetype|png}}}" → {{Search link|File:Kit body{{{pattern_b}}}.{{{filetype|png}}} }} does not exist.}} }} }}{{#if: {{{pattern_ra|}}}|{{#ifexist:Media:Kit right arm{{{pattern_ra}}}.{{{filetype|png}}} || {{Preview warning|1=pattern_ra="{{{pattern_ra}}}", filetype="{{{filetype|png}}}" → {{Search link|File:Kit right arm{{{pattern_ra}}}.{{{filetype|png}}} }} does not exist.}} }} }}{{#if: {{{pattern_sh|}}}|{{#ifexist:Media:Kit shorts{{{pattern_sh}}}.{{{filetype|png}}} || {{Preview warning|1=pattern_sh="{{{pattern_sh}}}", filetype="{{{filetype|png}}}" → {{Search link|File:Kit shorts{{{pattern_sh}}}.{{{filetype|png}}} }} does not exist.}} }} }}{{#if: {{{pattern_so|}}}|{{#ifexist:Media:Kit socks{{{pattern_so}}}.{{{filetype|png}}} || {{Preview warning|1=pattern_so="{{{pattern_so}}}", filetype="{{{filetype|png}}}" → {{Search link|File:Kit socks{{{pattern_so}}}.{{{filetype|png}}} }} does not exist.}} }} }}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 6ezef1rqeqh6nmqinmxoepv25xjl030 4 874 124464 58758 2025-07-05T08:46:47Z Janabaevazizbek 10433 124464 wikitext text/x-wiki {{shortcut|[[WP:B]]|[[WP:BOT]]}} <div style="float: right;">__TOC__</div> [[Fayl:Enon_robot.jpg|200px|thumb|right|alt=A man is shaking hands with a robot|Botlar Wikipediaǵa járdem beredi.]][[Fayl:Wikipedia Bots.png|200px]] '''Botlar''' — qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı [[Arnawlı:Statistika|{{NUMBEROFARTICLES}}]] maqalanıń kútimi maqsetinde tákirarlanatuǵın ápiwayı ózgerislerdi ámelge asırıwshı avtomatikalıq yamasa yarım avtomatikalıq isleytuǵın qurallar esaplanadı. Botlar júdá tez ózgeris kirgiziwi múmkin hám olar durıs islep shıǵılmaǵan yamasa islenbegen jaǵdayda Wikipediaǵa zıyan jetkeriwi múmkin. Sonıń ushın botlardan paydalanıw júdá itibarlı bolıwı kerek bolǵan másele. Botlar ápiwayı paydalanıwshılar sıyaqlı Wikipedianıń web-interfeysinen jalǵanıp, paydalanıwshı tárepinen belgilengen wazıypasına qarap tiyisli betlerge ózgerisler kirgizedi. Bul esaplar júdá qısqa waqıt ishinde kóp ózgerislerdi ámelge asıra alǵanı ushın ápiwayı paydalanıwshılardan ózgeshe statusta qaraladı. Bot statusın alıw ushın ótinish bergen operatorlar (paydalanıwshılar) metadaǵı global administratorlardıń razılıǵın alıp, óz botların iske qosadı. Bot statusı sebepli botlardıń islegen ózgerisleri aqırǵı ózgerisler bóliminde kórinbeydi hám botlar normal paydalanıwǵa tosqınlıq etpeydi. Házirgi waqıtta qaraqalpaqsha Wikipediada bot statusın alǵan [[Special:ListUsers/bot|{{NUMBERINGROUP:bot}}]] bot bar. == Bot siyasatı == Wikipediada qollanılatuǵın botlar zıyansız hám paydalı bolıwı, tastıyıqlanıwı, operatorınan basqa paydalanıwshı atı menen háreket etiwi hám juwapkershilikli basqarılıwı zárúr. [[Wikipedia:Bot siyasatı]] betinde bul máselege baylanıslı tiykarlar berilgen. == Bot dárejesin soranıw == Bot operatorları qollap-quwatlaytuǵın ámel ushın [[Wikipedia:Bot dárejesin soranıw]] betine jazıwıńız múmkin. == Aktiv botlar / Active bots == [http://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Arnawl%C4%B1%3AQat%C4%B1sw%C5%9F%C4%B1lar&username=&group=bot Botlardın' tolıq dizimi] # [[Paydalanıwshı:Alexbot|Alexbot]] == Sorawlar / Requests == {{closed| === Request bot flag for [[Paydalanıwshı:Alexbot|Alexbot]] === I request the bot flag for Alexbot: :'''Operator''':[[:zh:User:Alexsh]] :'''Programming Language''':Pywikipedia SVN :'''Functions''':Interwiki(+autonomous), double redirect fix. :'''Other languages''':[[:zh:User:Alexbot|All statistics in here]] Thank you--[[Paydalanıwshı:Alexsh|Alexsh]] 08:17, 2008 j. maydın' 27 (UTC) :Bot flag set. --[[Paydalanıwshı:Dungodung|Dungodung]] 08:55, 2008 j. iyunnin' 4 (UTC) }} === [[Paydalanıwshı:Purbo T|Purbo T]] === Hi, I'd like to ask for a bot flag for [[:User:Purbo_T|Purbo_T]] <small>([[:Special:Contributions/Purbo T|contributions]])</small> * '''Operator:''' [[:User:Purodha]] = [[:ksh:User:Purodha]] (b'crat @ [[:ksh:|ksh]]) * '''Function:''' interwiki link maintenance * '''Operation:''' manually-assisted, occasionally in automatic or autonomous mode, starting mostly from the [[:ksh:|Wikipedia of Ripuarian languages]] * '''Software:''' [[:meta:pywikipedia|pywikipediabot]] framework updated daily from [http://svn.wikimedia.org/svnroot/pywikipedia/trunk/pywikipedia/ svn] to latest version * '''Already has bot flag on:''' <span class="plainlinks"> [{{fullurl:aa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} aa], [{{fullurl:ab:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ab], [{{fullurl:ak:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ak], [{{fullurl:als:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} als], [{{fullurl:am:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} am], [{{fullurl:an:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} an], [{{fullurl:ang:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ang], [{{fullurl:ar:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ar], [{{fullurl:ar:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} arc], [{{fullurl:as:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} as], [{{fullurl:ast:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ast], [{{fullurl:av:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} av], [{{fullurl:ay:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ay], [{{fullurl:az:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} az], [{{fullurl:ba:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ba], [{{fullurl:bar:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bar], [{{fullurl:bat-smg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bat-smg], [{{fullurl:bcl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bcl], [{{fullurl:be:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} be], [{{fullurl:be-x-old:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} be-x-old], [{{fullurl:bg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bg], [{{fullurl:bh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bh], [{{fullurl:bi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bi], [{{fullurl:bm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bm], [{{fullurl:bn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bn], [{{fullurl:bo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bo], [{{fullurl:bpy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bpy], [{{fullurl:br:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} br], [{{fullurl:bs:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bs], [{{fullurl:bug:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bug], [{{fullurl:bxr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bxr], [{{fullurl:ca:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ca], [{{fullurl:cbk-zam:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cbk-zam], [{{fullurl:cdo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cdo], [{{fullurl:ce:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ce], [{{fullurl:ceb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ceb], [{{fullurl:ch:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ch], [{{fullurl:chr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} chr], [{{fullurl:chy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} chy], [{{fullurl:co:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} co], [{{fullurl:cr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cr], [{{fullurl:crh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} crh], [{{fullurl:cs:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cs], [{{fullurl:csb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} csb], [{{fullurl:cu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cu], [{{fullurl:cv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cv], [{{fullurl:cy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cy], [{{fullurl:da:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} da], [{{fullurl:de:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} de], [{{fullurl:diq:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} diq], [{{fullurl:dsb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} dsb], [{{fullurl:dv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} dv], [{{fullurl:dz:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} dz], [{{fullurl:ee:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ee], [{{fullurl:el:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} el], [{{fullurl:eml:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} eml], [{{fullurl:eo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} eo], [{{fullurl:es:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} es], [{{fullurl:et:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} et], [{{fullurl:eu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} eu], [{{fullurl:fa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fa], [{{fullurl:ff:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ff], [{{fullurl:fi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fi], [{{fullurl:fiu-vro:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fiu-vro], [{{fullurl:fj:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fj], [{{fullurl:fo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fo], [{{fullurl:fr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fr], [{{fullurl:fur:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fur], [{{fullurl:fy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fy], [{{fullurl:ga:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ga], [{{fullurl:gd:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gd], [{{fullurl:gl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gl], [{{fullurl:glk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} glk], [{{fullurl:gn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gn], [{{fullurl:got:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} got], [{{fullurl:gu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gu], [{{fullurl:gv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gv], [{{fullurl:ha:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ha], [{{fullurl:hak:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hak], [{{fullurl:haw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} haw], [{{fullurl:he:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} he], [{{fullurl:hi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hi], [{{fullurl:hr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hr], [{{fullurl:hsb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hsb], [{{fullurl:ht:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ht], [{{fullurl:hu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hu], [{{fullurl:hy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hy], [{{fullurl:ia:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ia], [{{fullurl:id:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} id], [{{fullurl:ie:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ie], [{{fullurl:ig:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ig], [{{fullurl:ik:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ik], [{{fullurl:ilo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ilo], [{{fullurl:io:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} io], [{{fullurl:is:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} is], [{{fullurl:iu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} iu], [{{fullurl:ja:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ja], [{{fullurl:jbo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} jbo], [{{fullurl:jv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} jv], [{{fullurl:ka:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ka], [{{fullurl:kab:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kab], [{{fullurl:kg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kg], [{{fullurl:ki:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ki], [{{fullurl:kk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kk], [{{fullurl:kl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kl], [{{fullurl:km:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} km], [{{fullurl:kn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kn], [{{fullurl:ko:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ko], [{{fullurl:ks:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ks], [{{fullurl:ksh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ksh], [{{fullurl:ku:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ku], [{{fullurl:kv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kv], [{{fullurl:kw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kw], [{{fullurl:ky:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ky], [{{fullurl:la:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} la], [{{fullurl:lad:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lad], [{{fullurl:lb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lb], [{{fullurl:lbe:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lbe], [{{fullurl:lg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lg], [{{fullurl:li:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} li], [{{fullurl:lij:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lij], [{{fullurl:lmo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lmo], [{{fullurl:ln:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ln], [{{fullurl:lo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lo], [{{fullurl:lt:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lt], [{{fullurl:lv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lv], [{{fullurl:map-bms:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} map-bms], [{{fullurl:mg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mg], [{{fullurl:mh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mh], [{{fullurl:mi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mi], [{{fullurl:mk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mk], [{{fullurl:ml:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ml], [{{fullurl:mn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mn], [{{fullurl:mr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mr], [{{fullurl:ms:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ms], [{{fullurl:mt:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mt], [{{fullurl:my:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} my], [{{fullurl:mzn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mzn], [{{fullurl:na:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} na], [{{fullurl:nah:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nah], [{{fullurl:nap:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nap], [{{fullurl:nds:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nds], [{{fullurl:nds-nl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nds-nl], [{{fullurl:ne:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ne], [{{fullurl:new:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} new], [{{fullurl:ng:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ng], [{{fullurl:nl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nl], [{{fullurl:nn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nn], [{{fullurl:no:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} no], [{{fullurl:nov:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nov], [{{fullurl:nrm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nrm], [{{fullurl:nv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nv], [{{fullurl:ny:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ny], [{{fullurl:oc:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} oc], [{{fullurl:om:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} om], [{{fullurl:or:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} or], [{{fullurl:os:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} os], [{{fullurl:pa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pa], [{{fullurl:pag:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pag], [{{fullurl:pam:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pam], [{{fullurl:pap:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pap], [{{fullurl:pdc:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pdc], [{{fullurl:pi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pi], [{{fullurl:pih:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pih], [{{fullurl:pl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pl], [{{fullurl:pms:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pms], [{{fullurl:ps:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ps], [{{fullurl:qu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} qu], [{{fullurl:rm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rm], [{{fullurl:rmy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rmy], [{{fullurl:rn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rn], [{{fullurl:ro:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ro], [{{fullurl:roa-rup:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} roa-rup], [{{fullurl:roa-tara:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} roa-tara], [{{fullurl:ru:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ru], [{{fullurl:rw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rw], [{{fullurl:sa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sa], [{{fullurl:sah:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sah], [{{fullurl:sc:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sc], [{{fullurl:scn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} scn], [{{fullurl:sco:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sco], [{{fullurl:sd:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sd], [{{fullurl:se:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} se], [{{fullurl:sg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sg], [{{fullurl:sh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sh], [{{fullurl:si:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} si], [{{fullurl:simple:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} simple], [{{fullurl:sk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sk], [{{fullurl:sl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sl], [{{fullurl:sm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sm], [{{fullurl:sn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sn], [{{fullurl:so:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} so], [{{fullurl:sq:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sq], [{{fullurl:sr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sr], [{{fullurl:ss:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ss], [{{fullurl:st:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} st], [{{fullurl:stq:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} stq], [{{fullurl:su:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} su], [{{fullurl:sv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sv], [{{fullurl:sw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sw], [{{fullurl:ta:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ta], [{{fullurl:te:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} te], [{{fullurl:tet:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tet], [{{fullurl:tg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tg], [{{fullurl:th:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} th], [{{fullurl:ti:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ti], [{{fullurl:tk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tk], [{{fullurl:tl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tl], [{{fullurl:tn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tn], [{{fullurl:to:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} to], [{{fullurl:tpi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tpi], [{{fullurl:tr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tr], [{{fullurl:ts:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ts], [{{fullurl:tt:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tt], [{{fullurl:tum:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tum], [{{fullurl:tw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tw], [{{fullurl:ty:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ty], [{{fullurl:udm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} udm], [{{fullurl:ug:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ug], [{{fullurl:uk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} uk], [{{fullurl:ur:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ur], [{{fullurl:uz:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} uz], [{{fullurl:ve:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ve], [{{fullurl:vec:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vec], [{{fullurl:vi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vi], [{{fullurl:vls:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vls], [{{fullurl:vo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vo], [{{fullurl:wa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} wa], [{{fullurl:war:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} war], [{{fullurl:wo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} wo], [{{fullurl:wuu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} wuu], [{{fullurl:xal:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} xal], [{{fullurl:xh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} xh], [{{fullurl:yi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} yi], [{{fullurl:yo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} yo], [{{fullurl:za:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} za], [{{fullurl:zea:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zea], [{{fullurl:zh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh], [{{fullurl:zh-classical:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh-classical], [{{fullurl:zh-min-nan:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh-min-nan], [{{fullurl:zh-yue:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh-yue], [{{fullurl:zu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zu], </span> more pending * There is [http://tools.wikimedia.de/~purodha/sample/dbswithuser.php?usr=Purbo_T cumulated&nbsp;data] on the bot Thank you! -- [[Paydalanıwshı:Purodha|Purodha Blissenbach]] 14:23, 2008 j. iyunnin' 6 (UTC) === [[Paydalanıwshı:CarsracBot|CarsracBot]] === I would like to get a bot-flag on this wiki. * '''Operator:''' [[:nl:User:Carsrac]] * '''Purpose:''' Interwiki links: It adds/modifies/deletes interwiki links. * '''Software:''' pywikipediabot framework via SVN * '''Already has bot flag on:''' nl, en, nap, sq, tr and many more look at this [http://tools.wikimedia.de/~vvv/sulutil.php?user=CarsracBot&rights=1 alternative page]) Thanks [[Paydalanıwshı:Carsrac|Carsrac]] 20:23, 2008 j. iyunnin' 17 (UTC) === [[Paydalanıwshı:AZatBot|AZatBot]] === I would like to get a bot-flag on this wiki. :'''Operator''': [[:kk:User:AlefZet]] :'''Programming Language''': Pywikipedia SVN :'''Functions''': Interwiki (+autonomous). :'''Other languages''': [[:kk:User:AZatBot|All statistics in here]] Thanks--[[Paydalanıwshı:AlefZet|AlefZet]] 00:36, 2008 j. iyunnin' 20 (UTC) === [[User:HiW-Bot|HiW-Bot]] === * Bot : [[User:HiW-Bot|HiW-Bot]] * Operator : [[:de:Benutzer:Hedwig in Washington|Hedwig in Washington]] * Automatic or Manually Assisted : automatic * Programming Language(s) : Python (pywikipedia), daily update * Function Summary : Interwiki * Already has a bot flag (Y/N) : Yes, [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=HiW-Bot please see here] * Function Details : just using the standard interwiki.py I humbly request bot status on this wiki in order to maintain Interwiki. Thank you --[[Paydalanıwshı:Hedwig in Washington|Hedwig in Washington]] 12:36, 2011 j. oktyabrdin' 24 (UTC) == [[Paydalanıwshı:TjBot|TjBot]] == Hello, I'd like to request for a bot flag. * '''Operator:''' [[:id:User:Tjmoel]] * '''Purpose:''' Adding/modifying interwiki links * '''Software:''' Pywikipediabot * '''Already has bot flag on:''' id (home), id, sw, be_x_old, cs, lb, sw, [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=TjBot Other flag] :I do hope that I will be granted for bot flag, if possible. Thanks. Regards, [[Paydalanıwshı:Tjmoel|Tjmoel]] 11:31, 2009 j. noyabrdin' 19 (UTC) == Global bots == Hello. The [[m:Bot policy|standard bot policy]] was updated to allow global bots, which are now technically possible. These are trusted bots that will be given bot access on all wikis that allow global bots (the local policy or request page must explicitly allow them, or they won't get access on this wiki). The [[m:Bot policy#Global_bots|current requirements]] for global bots are: * the bot must only maintain interlanguage links or fix double-redirects; * the bot must already be active on several wikis, with long-term contributions to back up its trustworthiness. Does anyone object to allowing global bots on this wiki? I'll update the local policy in a week if there are no objections. Thanks. —<small>[[m:User:Pathoschild|Pathoschild]] 01:16:20, 27 İyul 2008 (UTC)</small> : Done. —<small>[[m:User:Pathoschild|Pathoschild]] 21:13:45, 04 Avgust 2008 (UTC)</small> [[Kategoriya:Wikipedia administraciyası]] ngei88mdsc5ftsuntu8y9c1u2yo3mx3 124465 124464 2025-07-05T08:50:52Z Janabaevazizbek 10433 Bettiń ishi «{{shortcut|[[WP:B]]|[[WP:BOT]]}} <div style="float: right;">__TOC__</div> [[Fayl:Enon_robot.jpg|200px|thumb|right|alt=A man is shaking hands with a robot|Botlar Wikipediaǵa járdem beredi.]][[Fayl:Wikipedia Bots.png|200px]] '''Botlar''' — qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı [[Arnawlı:Statistika|{{NUMBEROFARTICLES}}]] maqalanıń kútimi maqsetinde tákirarlanatuǵın ápiwayı ózgerislerdi ámelge asırıwshı avtomatikalıq yamasa yarım avtomatikal...» tekstine almastırıldı 124465 wikitext text/x-wiki {{shortcut|[[WP:B]]|[[WP:BOT]]}} <div style="float: right;">__TOC__</div> [[Fayl:Enon_robot.jpg|200px|thumb|right|alt=A man is shaking hands with a robot|Botlar Wikipediaǵa járdem beredi.]][[Fayl:Wikipedia Bots.png|200px]] '''Botlar''' — qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı [[Arnawlı:Statistika|{{NUMBEROFARTICLES}}]] maqalanıń kútimi maqsetinde tákirarlanatuǵın ápiwayı ózgerislerdi ámelge asırıwshı avtomatikalıq yamasa yarım avtomatikalıq isleytuǵın qurallar esaplanadı. Botlar júdá tez ózgeris kirgiziwi múmkin hám olar durıs islep shıǵılmaǵan yamasa islenbegen jaǵdayda Wikipediaǵa zıyan jetkeriwi múmkin. Sonıń ushın botlardan paydalanıw júdá itibarlı bolıwı kerek bolǵan másele. Botlar ápiwayı paydalanıwshılar sıyaqlı Wikipedianıń web-interfeysinen jalǵanıp, paydalanıwshı tárepinen belgilengen wazıypasına qarap tiyisli betlerge ózgerisler kirgizedi. Bul esaplar júdá qısqa waqıt ishinde kóp ózgerislerdi ámelge asıra alǵanı ushın ápiwayı paydalanıwshılardan ózgeshe statusta qaraladı. Bot statusın alıw ushın ótinish bergen operatorlar (paydalanıwshılar) metadaǵı global administratorlardıń razılıǵın alıp, óz botların iske qosadı. Bot statusı sebepli botlardıń islegen ózgerisleri aqırǵı ózgerisler bóliminde kórinbeydi hám botlar normal paydalanıwǵa tosqınlıq etpeydi. Házirgi waqıtta qaraqalpaqsha Wikipediada bot statusın alǵan [[Special:ListUsers/bot|{{NUMBERINGROUP:bot}}]] bot bar. == Bot siyasatı == Wikipediada qollanılatuǵın botlar zıyansız hám paydalı bolıwı, tastıyıqlanıwı, operatorınan basqa paydalanıwshı atı menen háreket etiwi hám juwapkershilikli basqarılıwı zárúr. [[Wikipedia:Bot siyasatı]] betinde bul máselege baylanıslı tiykarlar berilgen. == Bot dárejesin soranıw == Bot operatorları qollap-quwatlaytuǵın ámel ushın [[Wikipedia:Bot dárejesin soranıw]] betine jazıwıńız múmkin. 68st81fg2xk7hmbob7m30psmgslrp7x 0 943 124400 124150 2025-07-04T18:48:02Z Bekan88 11311 124400 wikitext text/x-wiki [[Fayl: Internet_map_1024_-_transparent,_inverted.png|nobaý| Internettiń bir bólegi arqalı ótetuǵın marshrutlastırıw jollarınıń Opte Project vizualizaciyası]] '''Internet''' (yamasa '''internet''') — bul tarmaqlar hám qurılmalar arasında baylanıs ornatıw ushın Internet protokol toplamın (TCP/IP) qollanatuǵın óz-ara baylanısqan [[Kompyuter tarmaǵı|kompyuter tarmaqlarınıń]] global sisteması. Bul lokal dárejeden global dárejege shekem bolǵan jeke, jámiyetlik, akademiyalıq, biznes hám húkimet tarmaqlarınan ibarat tarmaqlar tarmaǵı bolıp, elektron, sımsız hám optikalıq tarmaq texnologiyalarınıń keń sheńberi menen baylanısqan. Internet Dúnya júzilik tor (WWW) dıń óz-ara baylanısqan gipertekst hújjetleri hám qosımshaları, elektron pochta, internet telefoniyası, aǵımlı media hám fayl bólisiw sıyaqlı keń kólemli informaciya resursları hám xızmetlerin óz ishine aladı. Internettiń kelip shıǵıwı kompyuter resursların waqıt bólisiw arqalı paydalanıwǵa múmkinshilik bergen izertlewlerge, 1960-jıllardaǵı paketli kommutaciyanıń rawajlanıwına hám maǵlıwmatlar baylanısı ushın kompyuter tarmaqlarınıń dizaynınan baslanadı<ref name="The Washington Post">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/sf/business/2015/05/30/net-of-insecurity-part-1/|title=A Flaw in the Design|date=30 May 2015|newspaper=The Washington Post|quote=The Internet was born of a big idea: Messages could be chopped into chunks, sent through a network in a series of transmissions, then reassembled by destination computers quickly and efficiently. Historians credit seminal insights to Welsh scientist Donald W. Davies and American engineer Paul Baran. ... The most important institutional force ... was the Pentagon's Advanced Research Projects Agency (ARPA) ... as ARPA began work on a groundbreaking computer network, the agency recruited scientists affiliated with the nation's top universities.|access-date=20 February 2020|archive-date=8 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201108111512/https://www.washingtonpost.com/sf/business/2015/05/30/net-of-insecurity-part-1/|url-status=live}}</ref><ref name=":6">{{Cite book |last=Yates |first=David M. |url=https://books.google.com/books?id=ToMfAQAAIAAJ&q=packet+switch |title=Turing's Legacy: A History of Computing at the National Physical Laboratory 1945-1995 |date=1997 |publisher=National Museum of Science and Industry |isbn=978-0-901805-94-2 |pages=132–4 |language=en |quote=Davies's invention of packet switching and design of computer communication networks ... were a cornerstone of the development which led to the Internet}}</ref>. Internette tarmaq aralıq baylanıstı ámelge asırıw ushın qaǵıydalar toplamı (baylanıs protokolları) 1970-jılları AQSH Qorǵanıw ministrliginiń Qorǵanıw boyınsha aldıńǵı qatarlı izertlew joybarları agentligi (DARPA) tárepinen AQSH, Ullı Britaniya hám Franciyanıń universitetleri hám izertlewshileri menen birge alıp barılǵan izertlew hám rawajlandırıw jumıslarınan kelip shıqtı<ref name="Abbatep3">{{harvnb|Abbate|1999|p=[https://books.google.com/books?id=9BfZxFZpElwC&pg=PA3 3] "The manager of the ARPANET project, Lawrence Roberts, assembled a large team of computer scientists ... and he drew on the ideas of network experimenters in the United States and the United Kingdom. Cerf and Kahn also enlisted the help of computer scientists from England, France and the United States"}}</ref><ref>{{cite web |date=27 October 2009 |title=The Computer History Museum, SRI International, and BBN Celebrate the 40th Anniversary of First ARPANET Transmission, Precursor to Today's Internet |url=https://www.sri.com/newsroom/press-releases/computer-history-museum-sri-international-and-bbn-celebrate-40th-anniversary |archive-url=https://web.archive.org/web/20190329134941/https://www.sri.com/newsroom/press-releases/computer-history-museum-sri-international-and-bbn-celebrate-40th-anniversary |archive-date=March 29, 2019 |access-date=25 September 2017 |publisher=SRI International |quote=But the ARPANET itself had now become an island, with no links to the other networks that had sprung up. By the early 1970s, researchers in France, the UK, and the U.S. began developing ways of connecting networks to each other, a process known as internetworking.}}</ref><ref>{{cite web |author1=by Vinton Cerf, as told to Bernard Aboba |date=1993 |title=How the Internet Came to Be |url=http://elk.informatik.hs-augsburg.de/tmp/cdrom-oss/CerfHowInternetCame2B.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20170926042220/http://elk.informatik.hs-augsburg.de/tmp/cdrom-oss/CerfHowInternetCame2B.html |archive-date=September 26, 2017 |access-date=25 September 2017 |quote=We began doing concurrent implementations at Stanford, BBN, and University College London. So effort at developing the Internet protocols was international from the beginning.}}</ref>. ARPANET dáslep AQSHtaǵı akademiyalıq hám áskeriy tarmaqlardı óz-ara baylanıstırıw ushın tiykarǵı tarmaq retinde xızmet etti, bul resurslardı bólisiwge múmkinshilik berdi. 1980-jılları Milliy ilim qorı tarmaǵınıń jańa tiykarǵı tarmaq retinde qarjılandırılıwı, sonday-aq basqa kommerciyalıq keńeytiwler ushın jeke qarjılandırıw, jańa tarmaq texnologiyaların rawajlandırıwda dúnya júzilik qatnasıwdı hám DARPAnıń Internet protokol toplamın qollanatuǵın kóplegen tarmaqlardıń birlesiwin xoshametledi<ref>{{cite web|url=http://www.livinginternet.com/i/ii_summary.htm|title=Internet History – One Page Summary|archive-url=https://web.archive.org/web/20140702210150/http://www.livinginternet.com/i/ii_summary.htm |archive-date=2 July 2014|website=The Living Internet|first=Bill|last=Stewart|date=January 2000}}</ref>. 1990-jıllardıń basında kommerciyalıq tarmaqlar menen kárxanalardıń baylanısıwı, sonday-aq Dúnya júzilik tordıń payda bolıwı<ref>{{Cite book |title=The Desk Encyclopedia of World History |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2006 |isbn=978-0-7394-7809-7 |editor-last=Wright |editor-first=Edmund |location=New York |page=312}}</ref> házirgi zaman Internetine ótiwdiń baslanıwın belgiledi[9] hám institucional, jeke hám mobil kompyuterlerdiń áwladları tarmaq aralıq baylanısqa qosılǵan sayın turaqlı eksponencial ósimdi payda etti. Internet 1980-jıllarda akademiyalıq ortalıqlarda keńnen qollanılǵan bolsa da, 1990-jıllar hám onnan keyingi dáwirlerde Internettiń kommerciyalıq maqsetlerde qollanılıwı onıń xızmetleri menen texnologiyaların zamanagóy turmısınıń derlik hár tárepine engizdi. Telefon, [[radio]], televidenie, qaǵaz pochta hám gazetalar sıyaqlı kópshilik dástúrli kommunikaciya quralları Internet tárepinen qayta qáliplestirildi, qayta anıqlandı yamasa hátte aylanıp ótildi, bul elektron pochta, Internet telefonı, Internet radiosı, Internet televideniesı, onlayn muzıka, cifrlı gazetalar hám audio hám video aǵımlı [[Veb-sayt|veb-saytlar]] sıyaqlı jańa xızmetlerdiń payda bolıwına alıp keldi. Gazetalar, kitaplar hám basqa da baspa basılımları veb-sayt texnologiyasına beyimlesti yamasa blog jazıw, veb-aǵımlar hám onlayn jańalıqlar jıynawshıları túrinde qayta qáliplestirildi. Internet tez xabar almasıw, Internet forumları hám [[sociallıq tarmaq]] xızmetleri arqalı jeke qatnasıqtıń jańa formalarına jol ashtı hám tezlestirdi. Onlayn sawda iri usaqlap satıwshılar, kishi biznes hám isbilermenler ushın eksponencial túrde ósti, óytkeni ol firmalarǵa ózleriniń «gerbish hám cement» qatnasıǵın keńeytip, úlkenirek bazarǵa xızmet kórsetiw yamasa hátte tolıǵı menen onlayn túrde tovar hám xızmetlerdi satıw imkaniyatın beredi. Internettegi biznesten-bizneske hám finans xızmetleri pútkil sanaatlar boyınsha jetkiziw shınjırlarına tásir etedi. Internettiń texnologiyalıq ámelge asırılıwı yamasa oǵan kiriw hám paydalanıw siyasatları boyınsha birde-bir oraylastırılǵan basqarıwı joq; hár bir qurawshı tarmaq óz siyasatların belgileydi<ref>{{cite web|url=http://computer.howstuffworks.com/internet/basics/who-owns-internet.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20140619070159/http://computer.howstuffworks.com/internet/basics/who-owns-internet.htm |archive-date=19 June 2014|first=Jonathan|last=Strickland|title=How Stuff Works: Who owns the Internet?|date=3 March 2008|access-date=27 June 2014}}</ref>. Internettegi eki tiykarǵı atamalar keńisliginiń - Internet Protokolı adresi (IP adres) keńisligi hám Domen Atamaları Sisteması (DNS) - ulıwma anıqlamaların qollap-quwatlawshı shólkem, Internet Korporaciyası Berilgen Atamalar hám Sanlar ushın (ICANN) basqaradı. Tiykarǵı protokollardıń texnikalıq tiykarı hám standartlastırılıwı Internet Injenerlik Wazıypa Kúshi (IETF) tárepinen ámelge asırıladı, bul - texnikalıq bilimin qosıw arqalı hár kim qosıla alatuǵın bos baylanısqan xalıqaralıq qatnasıwshılardan ibarat kommerciyalıq emes shólkem. 2006-jıldıń noyabr ayında Internet USA Today gazetasınıń «Jańa jeti káramat» dizimine kirgizilgen<ref>{{cite web |url=https://www.usatoday.com/travel/news/2006-10-26-seven-wonders-experts_x.htm |title=New Seven Wonders panel |work=USA Today |date=27 October 2006 |access-date=31 July 2010 |archive-date=15 July 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100715032114/http://www.usatoday.com/travel/news/2006-10-26-seven-wonders-experts_x.htm }}</ref>. == Terminologiya == «Internetted» sózi 1849-jıldan baslap qollanılǵan bolıp, jalǵanǵan yamasa bir-birine toqılǵan degen mánisti ańlatqan. «Internet» sózi 1945-jılı AQSH Urıs departamenti tárepinen radio operatorınıń qollanbasında,<ref>{{cite web |title=United States Army Field Manual FM 24-6 Radio Operator's Manual Army Ground Forces June 1945 |date=18 September 2023 |url=https://archive.org/details/Fm24-6/mode/2up |publisher=United States War Department }}</ref> al 1974-jılı «Internetwork» sóziniń qısqartılǵan forması retinde qollanılǵan. Búgingi kúnde «Internet» termini kóbinese óz-ara jalǵanǵan kompyuter tarmaqlarınıń global sistemasın ańlatadı, biraq ol kishi tarmaqlardıń hár qanday toparına da tiyisli bolıwı múmkin<ref name="The New York Times">{{Cite news|last=Corbett|first=Philip B.|date=1 June 2016|title=It's Official: The 'Internet' Is Over|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2016/06/02/insider/now-it-is-official-the-internet-is-over.html|access-date=29 August 2020|issn=0362-4331|archive-date=14 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201014142148/https://www.nytimes.com/2016/06/02/insider/now-it-is-official-the-internet-is-over.html|url-status=live}}</ref>. Keń qollanıwǵa kirgen waqıtta, kópshilik basılımlar «Internet» sózin bas hárip penen jazılǵan atama retinde qollanǵan; bul ádet házirgi waqıtta azayıp baratır. Bul inglis tilinde jańa terminlerdi dáslep bas hárip penen jazıw, keyin olar ádettegi bolǵan sayın kishi háripke ótkeriw tendenciyasın kórsetedi<ref name="Wired">{{Cite news|last=Herring|first=Susan C.|date=19 October 2015|title=Should You Be Capitalizing the Word 'Internet'?|magazine=Wired|url=https://www.wired.com/2015/10/should-you-be-capitalizing-the-word-internet/|access-date=29 August 2020|issn=1059-1028|archive-date=31 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201031024342/https://www.wired.com/2015/10/should-you-be-capitalizing-the-word-internet/|url-status=live}}</ref>. Bul sóz házirgi waqıtta da global internetti kishi tarmaqlardan ayırıw ushın geyde bas hárip penen jazıladı, biraq kóplegen basılımlar, sonıń ishinde 2016-jıldan baslap AP Stylebook, hár bir jaǵdayda kishi hárip penen jazıwdı usınıs etedi. 2016-jılı Oksford inglis tili sózligi shama menen 2.5 milliard baspa hám onlayn dereklerdi izertlew tiykarında «Internet» sóziniń 54% jaǵdayda bas hárip penen jazılǵanın anıqlaǵan<ref>{{Cite web|last=Coren|first=Michael J.|title=One of the internet's inventors thinks it should still be capitalized|url=https://qz.com/698175/one-of-the-internets-inventors-thinks-it-should-still-be-capitalized/|access-date=8 September 2020|website=Quartz|date=2 June 2016 |language=en|archive-date=27 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927102759/https://qz.com/698175/one-of-the-internets-inventors-thinks-it-should-still-be-capitalized/|url-status=live}}</ref>. «Internet» hám «World Wide Web» terminleri kóbinese bir-biriniń ornına qollanıladı; [[Veb-bet|veb-betlerdi]] kóriw ushın brauzerdi paydalanǵanda «Internetke kiriw» haqqında aytıw ádettegi jaǵday. Biraq, World Wide Web, yamasa qısqasha Veb, Internet xızmetleriniń kóp sanlı túrleriniń tek birewi bolıp,<ref>{{cite web|date=11 March 2014|title=World Wide Web Timeline|url=http://www.pewinternet.org/2014/03/11/world-wide-web-timeline/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150729162322/http://www.pewinternet.org/2014/03/11/world-wide-web-timeline/|archive-date=29 July 2015|access-date=1 August 2015|publisher=Pews Research Center}}</ref> ol gipersiltemeler hám URLler arqalı baylanısqan hújjetler (veb-betler) hám basqa da veb-resurslar jıynaǵı bolıp tabıladı<ref>{{cite web|title=HTML 4.01 Specification|url=http://www.w3.org/TR/html401/struct/links.html#h-12.1|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081006131915/http://www.w3.org/TR/html401/struct/links.html|archive-date=6 October 2008|access-date=13 August 2008|publisher=World Wide Web Consortium|quote=[T]he link (or hyperlink, or Web link) [is] the basic hypertext construct. A link is a connection from one Web resource to another. Although a simple concept, the link has been one of the primary forces driving the success of the Web.}}</ref>. == Tariyxı == [[File:A sketch of the ARPANET in December 1969.png|thumb|1969-jıldıń dekabr ayındaǵı ARPANETtiń súwreti. UCLA hám Stanford Research Institute (SRI) taǵı túyinler súwretlengenler arasında bar<ref>{{Cite web |last=Waldrop |first=Mitch |date=2015 |title=DARPA and the Internet Revolution |url=https://www.darpa.mil/attachments/(2O15)%20Global%20Nav%20-%20About%20Us%20-%20History%20-%20Resources%20-%2050th%20-%20Internet%20(Approved).pdf |access-date=May 16, 2024 |website=darpa.mil}}</ref>.]] 1960-jıllarda kompyuter ilimpazları kompyuter resursların bólisiw sistemaların islep shıǵıwdı basladı<ref name="Lee1992">{{cite journal |last1=Lee |first1=J.A.N. |last2=Rosin |first2=Robert F |date=1992 |title=Time-Sharing at MIT |url=https://archive.org/details/time-sharing-at-mit |journal=IEEE Annals of the History of Computing |volume=14 |issue=1 |page=16 |doi=10.1109/85.145316 |s2cid=30976386 |access-date=October 3, 2022|issn=1058-6180 }}</ref><ref name="ctsspg">F. J. Corbató, et al., ''[http://www.bitsavers.org/pdf/mit/ctss/CTSS_ProgrammersGuide.pdf The Compatible Time-Sharing System A Programmer's Guide]'' (MIT Press, 1963) {{ISBN|978-0-262-03008-3}}. "To establish the context of the present work, it is informative to trace the development of time-sharing at MIT. Shortly after the first paper on time-shared computers by C. Strachey at the June 1959 UNESCO Information Processing conference, H.M. Teager and J. McCarthy delivered an unpublished paper "Time-Shared Program Testing" at the August 1959 ACM Meeting."</ref>. Dj. S. R. Liklider Bolt Beranek & Newman kompaniyasında islegen waqtında, keyinirek AQSH Qorǵanıw ministrliginiń (DoD) Aldıńǵı izertlew joybarları agentliginiń (ARPA) Informaciyanı qayta islew texnikaları bólimin (IPTO) basqarǵan waqtında universal tarmaq ideyasın usındı. Internettiń tiykarǵı texnologiyalarınıń biri bolǵan paketlik kommutaciyanı izertlew 1960-jıllardıń basında RAND kompaniyasında Pol Barannnıń jumıslarında baslandı hám ǵárezsiz túrde 1965-jılı Ullı Britaniyanıń Milliy fizikalıq laboratoriyasında (NPL) Donald Devis tárepinen alıp barıldı<ref name="NIHF2007">{{cite web|url=http://www.invent.org/honor/inductees/inductee-detail/?IID=316|title=Inductee Details – Paul Baran|publisher=National Inventors Hall of Fame|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906091231/http://www.invent.org/honor/inductees/inductee-detail/?IID=316|archive-date=6 September 2017|access-date=6 September 2017|postscript=none}}; {{cite web|url=http://www.invent.org/honor/inductees/inductee-detail/?IID=328|title=Inductee Details – Donald Watts Davies|publisher=National Inventors Hall of Fame|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906091936/http://www.invent.org/honor/inductees/inductee-detail/?IID=328|archive-date=6 September 2017|access-date=6 September 2017}}</ref>. 1967-jılı Operaciyalıq sistemalar principleri boyınsha simpoziumnan keyin, usınılǵan NPL tarmaǵınan paketlik kommutaciya hám Baran usınǵan marshrutlaw koncepciyaları ARPA usınǵan tájiriybelik resurslardı bólisiw tarmaǵı bolǵan ARPANET dizaynına kirgizildi<ref>{{Cite book |last1=Hauben |first1=Michael |url=http://www.columbia.edu/~hauben/book-pdf/CHAPTER%205.pdf |title=Netizens: On the History and Impact of Usenet and the Internet |last2=Hauben |first2=Ronda |date=1997 |publisher=Wiley |isbn=978-0-8186-7706-9 |language=en |chapter=5 The Vision of Interactive Computing And the Future |access-date=2 March 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210103184558/http://www.columbia.edu/~hauben/book-pdf/CHAPTER%205.pdf |archive-date=3 January 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite book |last1=Zelnick |first1=Bob |url=https://books.google.com/books?id=Q10phY811tUC&pg=PA66 |title=The Illusion of Net Neutrality: Political Alarmism, Regulatory Creep and the Real Threat to Internet Freedom |last2=Zelnick |first2=Eva |publisher=Hoover Press |year=2013 |isbn=978-0-8179-1596-4 |language=en |access-date=7 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210110133435/https://books.google.com/books?id=Q10phY811tUC&pg=PA66 |archive-date=10 January 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |last=Peter |first=Ian |year=2004 |title=So, who really did invent the Internet? |url=http://www.nethistory.info/History%20of%20the%20Internet/origins.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110903001108/http://www.nethistory.info/History%20of%20the%20Internet/origins.html |archive-date=3 September 2011 |access-date=27 June 2014 |website=The Internet History Project}}</ref>. ARPANET rawajlanıwı 1969-jıl 29-oktyabrde Kaliforniya universiteti, Los-Andjeles (UCLA) hám Stenford izertlew institutı (házirgi SRI International) arasında baylanısqan eki tarmaq noqatınan baslandı<ref name="NetValley">{{cite web|url=http://www.netvalley.com/intval.html|title=Roads and Crossroads of Internet History|archive-url=https://web.archive.org/web/20160127082435/http://www.netvalley.com/intval.html|archive-date=27 January 2016|first=Gregory|last=Gromov|year=1995}}</ref>. Úshinshi orın Kaliforniya universiteti, Santa-Barbarada boldı, onnan keyin Yuta universiteti qosıldı. Keleshektegi ósiwdiń belgisi retinde, 1971-jıldıń aqırına kelip 15 orın jas ARPANETke jalǵanǵan edi<ref>{{cite book | author-link = Katie Hafner | last = Hafner | first = Katie | title = Where Wizards Stay Up Late: The Origins of the Internet | publisher = Simon & Schuster | year = 1998 | isbn = 978-0-684-83267-8 }}</ref><ref>{{cite web|author=Hauben, Ronda |title=From the ARPANET to the Internet |year=2001 |url=http://www.columbia.edu/~rh120/other/tcpdigest_paper.txt |access-date=28 May 2009 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090721093920/http://www.columbia.edu/~rh120/other/tcpdigest_paper.txt |archive-date=21 July 2009 }}</ref>. Bul dáslepki jıllar 1972-jılǵı «Kompyuter tarmaqları: Resurslardı bólisiwdiń xabarshıları» filminde hújjetlestirilgen<ref>{{Cite web|title=Internet Pioneers Discuss the Future of Money, Books, and Paper in 1972|url=https://paleofuture.gizmodo.com/internet-pioneers-discuss-the-future-of-money-books-a-880551175|access-date=31 August 2020|website=Paleofuture|date=23 July 2013 |language=en-us|archive-date=17 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201017141323/https://paleofuture.gizmodo.com/internet-pioneers-discuss-the-future-of-money-books-a-880551175|url-status=live}}</ref>. Sonnan keyin, ARPANET áste-aqırın Qurama Shtatlardaǵı alıs oraylar hám áskeriy bazalardı jalǵawshı oraylastırılmaǵan kommunikaciya tarmaǵına aylandı<ref>{{Cite journal |last=Townsend |first=Anthony |date=2001 |title=The Internet and the Rise of the New Network Cities, 1969–1999 |url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1068/b2688 |journal=Environment and Planning B: Planning and Design |language=en |volume=28 |issue=1 |pages=39–58 |doi=10.1068/b2688 |bibcode=2001EnPlB..28...39T |issn=0265-8135 |s2cid=11574572|url-access=subscription }}</ref>. Basqa paydalanıwshı tarmaqları hám izertlew tarmaqları, mısalı Merit Network hám CYCLADES, 1960-jıllardıń aqırı hám 1970-jıllardıń basında rawajlandı<ref>{{cite book |last1=Kim |first1=Byung-Keun |url=https://books.google.com/books?id=lESrw3neDokC |title=Internationalising the Internet the Co-evolution of Influence and Technology |date=2005 |publisher=Edward Elgar |isbn=978-1-84542-675-0 |pages=51–55}}</ref>. ARPANETtiń dáslepki xalıqaralıq birge islesiwleri siyrek edi. 1973-jılı Norvegiya (NORSAR hám NDRE) menen,<ref>{{cite web |title=NORSAR and the Internet |url=http://www.norsar.no/norsar/about-us/History/Internet/ |publisher=NORSAR |archive-url=https://web.archive.org/web/20130121220318/http://www.norsar.no/norsar/about-us/History/Internet/ |archive-date=21 January 2013 }}</ref> hám London universitet kolledjindegi (UCL) Piter Kirsteynniń izertlew toparı menen baylanıslar ornatıldı, bul Britaniya akademiyalıq tarmaqlarına shlyuz bolıp, resurslardı bólisiw ushın birinshi intertarmaqtı qurdı<ref>{{Cite journal|last=Kirstein|first=P.T.|date=1999|title=Early experiences with the Arpanet and Internet in the United Kingdom|url=https://pdfs.semanticscholar.org/4773/f19792f9fce8eacba72e5f8c2a021414e52d.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20200207092443/https://pdfs.semanticscholar.org/4773/f19792f9fce8eacba72e5f8c2a021414e52d.pdf|archive-date=2020-02-07|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=21|issue=1|pages=38–44|doi=10.1109/85.759368|s2cid=1558618|issn=1934-1547}}</ref>. ARPA joybarları, Xalıqaralıq tarmaq jumıs toparı hám kommerciyalıq baslamalar kóp sanlı ayırım tarmaqlardıń bir tarmaqqa yamasa «tarmaqlar tarmaǵına» aylanıwı ushın hár túrli protokollar hám standartlardıń rawajlanıwına alıp keldi<ref>{{cite web|url=http://www.internetsociety.org/internet/what-internet/history-internet/brief-history-internet#concepts|title=Brief History of the Internet: The Initial Internetting Concepts|archive-url=https://web.archive.org/web/20160409105511/http://www.internetsociety.org/internet/what-internet/history-internet/brief-history-internet|archive-date=9 April 2016|first=Barry M.|last=Leiner|website=Internet Society|access-date=27 June 2014}}</ref>. 1974-jılı Stenford universitetindegi Vint Serf hám DARPAdaǵı Bob Kan «Paketlik tarmaq aralıq baylanıs ushın protokol» usınısın járiyaladı<ref name="IEEE Transactions on Communications">{{Cite journal |last1=Cerf |first1=V. |last2=Kahn |first2=R. |date=1974 |title=A Protocol for Packet Network Intercommunication |url=https://www.cs.princeton.edu/courses/archive/fall06/cos561/papers/cerf74.pdf |journal=IEEE Transactions on Communications |volume=22 |issue=5 |pages=637–648 |doi=10.1109/TCOM.1974.1092259 |issn=1558-0857 |quote=The authors wish to thank a number of colleagues for helpful comments during early discussions of international network protocols, especially R. Metcalfe, R. Scantlebury, D. Walden, and H. Zimmerman; D. Davies and L. Pouzin who constructively commented on the fragmentation and accounting issues; and S. Crocker who commented on the creation and destruction of associations. |archive-url=https://web.archive.org/web/20060913213037/https://www.cs.princeton.edu/courses/archive/fall06/cos561/papers/cerf74.pdf |archive-date=13 September 2006 |url-status=live }}</ref>. Serf hám onıń studentleri <nowiki>RFC 675</nowiki> te hám keyingi RFC lerde «internet» sózin «internetwork» tiń qısqartılǵan túri retinde qollandı. Serf hám Kan nátiyjedegi TCP/IP dizaynına Lui Puzin hám basqalardıń áhmiyetli tásirin atap ótedi<ref>{{Cite news|date=30 November 2013|title=The internet's fifth man|newspaper=The Economist|url=https://www.economist.com/news/technology-quarterly/21590765-louis-pouzin-helped-create-internet-now-he-campaigning-ensure-its|access-date=22 April 2020|issn=0013-0613|quote=In the early 1970s Mr Pouzin created an innovative data network that linked locations in France, Italy and Britain. Its simplicity and efficiency pointed the way to a network that could connect not just dozens of machines, but millions of them. It captured the imagination of Dr Cerf and Dr Kahn, who included aspects of its design in the protocols that now power the internet.|archive-date=19 April 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200419230318/https://www.economist.com/news/technology-quarterly/21590765-louis-pouzin-helped-create-internet-now-he-campaigning-ensure-its|url-status=live}}</ref>. Milliy PTT ler hám kommerciyalıq provayderler X.25 standartın islep shıqtı hám onı jámiyetlik maǵlıwmat tarmaqlarında engizdi<ref>{{cite book|last=Schatt|first=Stan|title=Linking LANs: A Micro Manager's Guide|publisher=McGraw-Hill|year=1991|isbn=0-8306-3755-9|page=200}}</ref>. 1981-jılı Milliy ilim fondı (NSF) Kompyuter ilimi tarmaǵın (CSNET) qarjılandırǵanda ARPANETke kiriw keńeytildi. 1982-jılı Internet protokol toplamı (TCP/IP) standartlastırıldı, bul jalǵanǵan tarmaqlardıń dúnya júzi boyınsha keń tarqalıwına járdem berdi. 1986-jılı Milliy ilim fondı tarmaǵı (NSFNet) izertlewshilerge AQSHtaǵı superkompyuter orınlarına kiriw múmkinshiligin bergende TCP/IP tarmaǵına kiriw jáne de keńeydi, dáslep 56 kbit/s tezlikte, keyin 1.5 Mbit/s hám 45 Mbit/s tezliklerinde<ref>{{cite web|url=http://www.merit.edu/about/history/pdf/NSFNET_final.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20150210181738/http://www.merit.edu/about/history/pdf/NSFNET_final.pdf|archive-date=2015-02-10|title=NSFNET: A Partnership for High-Speed Networking, Final Report 1987–1995|first=Karen D.|last=Frazer|website=Merit Network, Inc.|year=1995}}</ref>. NSFNet 1988-89-jılları Evropa, Avstraliya, Jańa Zelandiya hám Yaponiyadaǵı akademiyalıq hám izertlew shólkemlerine keńeydi<ref>{{cite web |author=Ben Segal |author-link=Ben Segal (computer scientist) |year=1995 |title=A Short History of Internet Protocols at CERN |url=http://www.cern.ch/ben/TCPHIST.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20230608153730/http://ben.web.cern.ch/ben/TCPHIST.html |archive-date=8 June 2023 |access-date=14 October 2011}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.apan.net/meetings/busan03/cs-history.htm|title=Internet History in Asia|work=16th APAN Meetings/Advanced Network Conference in Busan|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060201035514/http://apan.net/meetings/busan03/cs-history.htm|archive-date=1 February 2006|access-date=25 December 2005}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.nordu.net/history/TheHistoryOfNordunet_simple.pdf|title=The History of NORDUnet|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304031416/http://www.nordu.net/history/TheHistoryOfNordunet_simple.pdf|archive-date=4 March 2016}}</ref>. Bul waqıtqa shekem UUCP hám PTT jámiyetlik maǵlıwmat tarmaqları sıyaqlı basqa tarmaq protokolları global qoljetimlilikke iye bolsa da, bul Internettiń kontinentler aralıq tarmaq retinde baslanıwın belgiledi. 1989-jılı AQSH hám Avstraliyada kommerciyalıq Internet xızmet kórsetiwshiler (ISP ler) payda boldı<ref>{{cite web|url=http://www.rogerclarke.com/II/OzI04.html#CIAP|title=Origins and Nature of the Internet in Australia|last=Clarke|first=Roger|access-date=21 January 2014|archive-date=9 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210209201253/http://www.rogerclarke.com/II/OzI04.html#CIAP|url-status=live}}</ref>. ARPANET 1990-jılı paydalanıwdan shıǵarıldı. [[File:NSFNET-backbone-T3.png|thumb|T3 NSFNET tiykarǵı tarmaǵı, shama menen 1992-jıl]] Yarım ótkizgishler texnologiyası hám optikalıq tarmaq taraw salasındaǵı turaqlı rawajlanıwlar tarmaqtıń orayın keńeytiwde hám xalıqqa xızmet kórsetiwde kommerciyalıq qatnasıw ushın jańa ekonomikalıq múmkinshilikler jarattı. 1989-jıldıń ortasında MCI Mail hám Compuserve Internetke jalǵanıwlar ornattı, Internettiń yarım million paydalanıwshılarına elektron pochta hám jámiyetlik kiriw ónimlerin jetkizip berdi<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=wDAEAAAAMBAJ&q=compuserve%20to%20mci%20mail%20internet&pg=PT31 |title=InfoWorld|date=25 September 1989 |via=Google Books |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170129225422/https://books.google.com/books?id=wDAEAAAAMBAJ&pg=PT31&lpg=PT31&dq=compuserve%20to%20mci%20mail%20internet |archive-date=29 January 2017 }}</ref>. Bir neshe aydan soń, 1990-jıldıń 1-yanvarında, PSInet kommerciyalıq paydalanıw ushın alternativ Internet tiykarǵı tarmaǵın iske qostı; bul keyingi jıllardaǵı kommerciyalıq Internettiń ózegine qosılǵan tarmaqlardıń biri edi. 1990-jıldıń mart ayında NSFNET penen Evropa arasındaǵı birinshi joqarı tezlikli T1 (1.5 Mbit/s) baylanısı Kornell universiteti menen CERN arasında ornatıldı, bul sputnikler arqalı múmkin bolǵannan ádewir kúshli baylanıslarǵa múmkinshilik berdi<ref>{{Cite web|date=February 1990|title=INTERNET MONTHLY REPORTS|url=http://ftp.cuhk.edu.hk/pub/doc/internet/Internet.Monthly.Report/imr9002.txt|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20170525080041/ftp://ftp.cuhk.edu.hk/pub/doc/internet/Internet.Monthly.Report/imr9002.txt|archive-date=25 May 2017|access-date=28 November 2020}}</ref>. 1990-jıldıń aqırlarında, Tim Berners-Li CERN basqarmasına eki jıl dawamında lobbilik etkennen keyin, birinshi [[veb-brauzer]] WorldWideWebti jazıwdı basladı. 1990-jıldıń jańa jıl qarsańına kelip, Berners-Li jumıs isleytuǵın Veb ushın zárúr bolǵan barlıq qurallardı dúzgen edi: HyperText Transfer Protocol (HTTP) 0.9,<ref>{{cite web|url=http://www.w3.org/Protocols/HTTP/AsImplemented.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970605071155/http://www.w3.org/Protocols/HTTP/AsImplemented.html |archive-date=5 June 1997 |first=Tim |last=Berners-Lee |title=The Original HTTP as defined in 1991 |work=W3C.org}}</ref> HyperText Markup Language (HTML), birinshi Veb brauzer (ol jáne HTML redaktorı bolıp, Usenet jańalıqlar toparlarına hám FTP fayllarına kire alatuǵın edi), birinshi HTTP server programmalıq támiynatı (keyinirek CERN httpd dep atalǵan), birinshi [[veb-server]],<ref>{{Cite web|url=http://info.cern.ch/|archive-url=https://web.archive.org/web/20100105103513/http://info.cern.ch/|title=The website of the world's first-ever web server|archive-date=5 January 2010|website=info.cern.ch}}</ref> hám joybardıń ózin súwretleytuǵın birinshi Veb-betler. 1991-jılı Commercial Internet eXchange dúzildi, bul PSInetke basqa kommerciyalıq tarmaqlar CERFnet hám Alternet penen baylanısıwǵa múmkinshilik berdi. Stanford Federal Credit Union 1994-jıldıń oktyabr ayında barlıq aǵzalarına onlayn Internet bank xızmetlerin usınǵan birinshi finans mákemesi boldı<ref>{{cite press release|title=Stanford Federal Credit Union Pioneers Online Financial Services.|date=21 June 1995|url=http://www.thefreelibrary.com/Stanford+Federal+Credit+Union+Pioneers+Online+Financial+Services.-a017104850|access-date=21 December 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181221041632/https://www.thefreelibrary.com/Stanford+Federal+Credit+Union+Pioneers+Online+Financial+Services.-a017104850|archive-date=21 December 2018|url-status=live}}</ref>. 1996-jılı, OP Financial Group, ol da kooperativ bank bolıp, dúnyadaǵı ekinshi onlayn bank hám Evropadaǵı birinshi onlayn bank boldı<ref>{{cite web | url=https://www.op.fi/op-financial-group/about-us/op-financial-group-in-brief/history | title=History – About us – OP Group | access-date=21 December 2018 | archive-url=https://web.archive.org/web/20181221041413/https://www.op.fi/op-financial-group/about-us/op-financial-group-in-brief/history | archive-date=21 December 2018 | url-status=live }}</ref>. 1995-jılǵa kelip, AQSHta Internet tolıq kommerciyalastırıldı, sebebi NSFNet toqtatılıp, Internetti kommerciyalıq trafik ushın paydalanıwǵa bolǵan sońǵı sheklewler alıp taslandı<ref name="ConneXions-April1996">{{cite journal |url=http://www.merit.edu/research/nsfnet_article.php |title=Retiring the NSFNET Backbone Service: Chronicling the End of an Era |first1=Susan R. |last1=Harris |first2=Elise |last2=Gerich |journal=ConneXions |volume=10 |number=4 |date=April 1996 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130817124939/http://merit.edu/research/nsfnet_article.php |archive-date=17 August 2013 }}</ref>. {| class="wikitable" |+Dúnya júzi boyınsha Internet paydalanıwshıları ! !2005 !2010 !2017 !2023 |- !Dúnya xalqı (milliardlar) |6.5 |6.9 |7.4 |8.0 |- !Dúnya júzi boyınsha |16% |30% |48% |67% |- !Rawajlanıp atırǵan ellerde |8% |21% |41.3% |60% |- !Rawajlanǵan ellerde |51% |67% |81% |93% |} Texnologiya rawajlanıp, kommerciyalıq múmkinshilikler óz-ara ósiwdi tezlestirgen sayın, Internet trafiginiń kólemi MOS tranzistorlarınıń masshtablaw sıpatlamalarına uqsas bolıp basladı, bunı Mur nızamı mısalında kóriwge boladı, hár 18 ayda eki ese arttı. Bul ósiw, Edxolm nızamı retinde rásmiylestirilgen, MOS texnologiyasındaǵı, lazer jaqtı tolqın sistemalarındaǵı hám shawqım kórsetkishlerindegi jetiskenlikler arqasında tezletildi<ref name="Jindal">{{cite book |last1=Jindal |first1=R. P. |title=2009 2nd International Workshop on Electron Devices and Semiconductor Technology |chapter=From millibits to terabits per second and beyond - over 60 years of innovation |s2cid=25112828 |year=2009 |volume=49 |pages=1–6 |doi=10.1109/EDST.2009.5166093 |chapter-url=https://events.vtools.ieee.org/m/195547 |isbn=978-1-4244-3831-0 |access-date=24 August 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190823230141/https://events.vtools.ieee.org/m/195547 |archive-date=23 August 2019 }}</ref>. 1995-jıldan baslap, Internet mádeniyat penen sawdaǵa úlken tásir etti, sonıń ishinde elektron pochta, tez xabar almasıw, telefoniya (Internet protokolı arqalı dawıs yamasa VoIP), eki tárepleme interaktiv video qońırawlar hám Pútkil dúnyajúzilik tor<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/5242252.stm|title=How the web went world wide|archive-url=https://web.archive.org/web/20111121092636/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/5242252.stm |archive-date=21 November 2011|first=Mark|last=Ward|website=Technology Correspondent|date=3 August 2006|publisher=BBC News|access-date=24 January 2011}}</ref> arqalı derlik tez baylanıs imkaniyatlarınıń payda bolıwı, onıń talqılaw forumları, blogları, [[sociallıq tarmaq]] xızmetleri hám onlayn sawda saytları menen birge. Kóbirek maǵlıwmatlar 1 Gbit/s, 10 Gbit/s yamasa onnan da joqarı tezlikte optikalıq talshıqlı tarmaqlar arqalı jiberilmekte. Internet rawajlanıwın dawam etpekte, bul onlayn informaciya hám bilim, sawda, oyın-zawıq hám sociallıq tarmaq xızmetleriniń kóbeyiwi menen baylanıslı<ref>{{cite web|url=http://clickz.com/showPage.html?page=3626274 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081004000237/http://www.clickz.com/showPage.html?page=3626274|title=Brazil, Russia, India and China to Lead Internet Growth Through 2011 |publisher=Clickz.com |access-date=28 May 2009|archive-date=4 October 2008}}</ref>. 1990-jıllardıń aqırında, ashıq Internettegi trafiktiń jılına 100 procentke ósip atırǵanı boljanǵan, al Internet paydalanıwshıları sanınıń ortasha jıllıq ósimi 20% hám 50% arasında dep esaplanǵan<ref>{{cite web |url=http://www.dtc.umn.edu/~odlyzko/doc/internet.size.pdf |title=The size and growth rate of the Internet |access-date=21 May 2007 |author1=Coffman, K.G |author2=Odlyzko, A.M. |author-link2=Andrew Odlyzko |publisher=AT&T Labs |date=2 October 1998 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070614012344/http://www.dtc.umn.edu/~odlyzko/doc/internet.size.pdf |archive-date=14 June 2007 }}</ref>. Bul ósiw kóbinese oraylıq basqarıwdıń joqlıǵına baylanıslı, bul tarmaqtıń tábiyiy ósiwine múmkinshilik beredi, sonday-aq Internet protokollarınıń menshikli emes tábiyatına baylanıslı, bul jetkerip beriwshiler arasındaǵı óz-ara islesiwdi xoshametleydi hám bir kompaniyanıń tarmaq ústinen shamadan tıs baqlaw alıp barıwına jol qoymaydı<ref>{{cite book | last = Comer | first = Douglas | title = The Internet book | publisher = Prentice Hall | page = [https://archive.org/details/internetbookever00come_0/page/64 64] | isbn = 978-0-13-233553-9 | year = 2006 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/internetbookever00come_0/page/64 }}</ref>. 2011-jıldıń 31-martına kelip, Internet paydalanıwshılarınıń ulıwma sanı 2.095 milliard (dúnya xalqınıń 30%) dep boljanǵan<ref name="stats1">{{cite web|url=http://www.internetworldstats.com/stats.htm|title=World Internet Users and Population Stats|date=22 June 2011|work=Internet World Stats|publisher=Miniwatts Marketing Group|archive-url=https://web.archive.org/web/20110623200007/http://www.internetworldstats.com/stats.htm|archive-date=23 June 2011|access-date=23 June 2011}}<!-- previous cite {{cite web|url=http://www.50x15.com/en-us/internet_usage.aspx |title=AMD 50x15 – World Internet Usage |publisher=50x15.com |access-date=6 November 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090831063352/http://www.50x15.com/en-us/internet_usage.aspx |archive-date=31 August 2009 |df= }} --></ref>. 1993-jılı Internet eki tárepleme telekommunikaciya arqalı ótetuǵın informaciyanıń tek 1% ǵana tasıǵanı boljanǵan. 2000-jılǵa kelip bul kórsetkish 51% ke jetken, al 2007-jılǵa kelip telekommunikaciya arqalı berilgen barlıq informaciyanıń 97% ten aslamı Internet arqalı jetkerip berilgen<ref>{{cite journal|title=The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information |first1=Martin |last1=Hilbert |first2=Priscila |last2=López |s2cid=206531385 |date=April 2011 |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=332 |pages=60–65 |doi=10.1126/science.1200970 |issue=6025 |bibcode=2011Sci...332...60H |pmid=21310967 |doi-access=free }}</ref>. == Basqarıw == [[File:Icannheadquartersplayavista.jpg|thumb|ICANN bas keńsesi AQSHtıń [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]] shtatınıń [[Los-Andjeles]] qalasınıń Playa Vista rayonında jaylasqan]] Internet - kóp sanlı ıqtıyarlı túrde baylanısqan avtonom tarmaqlardan ibarat global tarmaq. Ol oraylıq basqarıw organısız jumıs isleydi. Tiykarǵı protokollardıń (IPv4 hám IPv6) texnikalıq tiykarı hám standartlastırıwı Internet Injenerlik Tapsırma Kúshi (IETF) tárepinen ámelge asırıladı, bul - texnikalıq bilimin usınıw arqalı hár kim qosıla alatuǵın bos baylanısqan xalıqaralıq qatnasıwshılardan ibarat kommerciyalıq emes shólkem. Óz-ara islesiwdi saqlap qalıw ushın, Internettiń tiykarǵı atamalar keńisligi Atamalar hám Sanlar boyınsha Internet Korporaciyası (ICANN) tárepinen basqarıladı. ICANN Internettiń texnikalıq, biznes, akademiyalıq hám basqa da kommerciyalıq emes jámiyetlerinen alınǵan xalıqaralıq direktorlar keńesi tárepinen basqarıladı. ICANN Internette paydalanıw ushın domen atamaları, IP adresleri, transport protokollarındaǵı qosımsha port nomerleri hám basqa da kóp parametrler kiretuǵın unikal identifikatorlardı tayınlawdı muwapıqlastıradı. Global birlesken atamalar keńisligi Internettiń global qoljetimliligin saqlap qalıw ushın áhmiyetli. ICANNnıń bul roli onı global Internettiń bálkim jalǵız oraylıq muwapıqlastırıwshı organı retinde ajıratıp turadı<ref>{{cite web|last=Klein|first=Hans|year=2004|url=http://www.ip3.gatech.edu/research/KLEIN_ICANN%2BSovereignty.doc|title=ICANN and Non-Territorial Sovereignty: Government Without the Nation State|archive-url=https://web.archive.org/web/20130524035251/http://www.ip3.gatech.edu/research/KLEIN_ICANN%2BSovereignty.doc|archive-date=24 May 2013|website=Internet and Public Policy Project|publisher=[[Georgia Institute of Technology]]}}</ref>. Dúnyanıń bes aymaǵı ushın Aymaqlıq Internet Reestrleri (RIRs) dúzildi. Afrika ushın Afrika Tarmaq Informaciya Orayı (AfriNIC), Arqa Amerika ushın Amerika Internet Nomerleri Reestri (ARIN), Aziya hám Tınısh okean aymaǵı ushın Aziya-Tınısh okean Tarmaq Informaciya Orayı (APNIC), Latın Amerikası hám Karib basseyni aymaǵı ushın Latın Amerikası hám Karib basseyni Internet Adresleri Reestri (LACNIC), hám Evropa, Orta Shıǵıs hám Oraylıq Aziya ushın Evropa IP Tarmaqları – Tarmaq Koordinaciyalaw Orayı (RIPE NCC) hár bir aymaq ushın ajıratılǵan adresler toplamınan jergilikli reestrlerge, mısalı, Internet xızmet kórsetiwshilerge IP adress blokların hám basqa Internet parametrlerin tayınlaw wákilligi berildi. AQSH Sawda ministrliginiń agentligi Milliy Telekommunikaciyalar hám Informaciya Basqarması 2016-jıldıń 1-oktyabrine shekem DNS tiykarǵı aymaǵındaǵı ózgerislerdi aqırǵı maqullaw huqıqına iye boldı<ref>{{cite book |last= Packard |first= Ashley |title= Digital Media Law |publisher= Wiley-Blackwell |year= 2010 |isbn= 978-1-4051-8169-3 |page= 65}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.theregister.co.uk/2005/07/01/bush_net_policy/|title=Bush administration annexes internet|archive-url=https://web.archive.org/web/20110919130539/https://www.theregister.co.uk/2005/07/01/bush_net_policy/|archive-date=19 September 2011|first=Kieren|last=McCarthy|website=The Register|date=1 July 2005}}</ref><ref>{{cite book |last= Mueller |first= Milton L. |title= Networks and States: The Global Politics of Internet Governance |publisher= MIT Press |year= 2010 |isbn= 978-0-262-01459-5 |page= 61}}</ref><ref>{{cite web|title=ICG Applauds Transfer of IANA Stewardship|url=https://www.ianacg.org/icg-applauds-transfer-of-iana-stewardship/|website=IANA Stewardship Transition Coordination Group (ICG)|access-date=8 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170712190131/https://www.ianacg.org/icg-applauds-transfer-of-iana-stewardship/|archive-date=12 July 2017|url-status=live}}</ref>. Internet Jámiyeti (ISOC) 1992-jılı «pútkil dúnya júzi xalıqlarınıń paydası ushın Internettiń ashıq rawajlanıwın, evolyuciyasın hám qollanılıwın támiyinlew» missiyası menen dúzildi<ref>{{cite web |url=http://www.isoc.org/internet/history/isochistory.shtml |title=Internet Society (ISOC) All About The Internet: History of the Internet |publisher=ISOC |access-date=19 December 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111127114016/http://www.isoc.org/internet/history/isochistory.shtml |archive-date=27 November 2011 }}</ref>. Onıń aǵzaları arasında jeke adamlar (hár kim qosıla aladı), sonday-aq korporaciyalar, shólkemler, húkimetler hám universitetler bar. Basqa iskerlikler menen birge, ISOC Internetti rawajlandırıw hám basqarıwǵa qatnasatuǵın bir qatar rásmiy emes shólkemlestirilgen toparlar ushın basqarıw úyin támiyinleydi, olardıń qatarına: IETF, Internet Arxitekturası Keńesi (IAB), Internet Injenerlik Basqarıw Toparı (IESG), Internet Izertlew Wazıypa Kúshi (IRTF) hám Internet Izertlew Basqarıw Toparı (IRSG) kiredi. 2005-jıldıń 16-noyabrinde [[Tunis|Tuniste]] Birlesken Milletler Shólkemi qollap-quwatlaǵan Informaciya Jámiyeti boyınsha Dúnya Júzilik Sammitte Internetke baylanıslı máselelerdi dodalaw ushın Internet Basqarıw Forumı (IGF) dúzildi. == Infrastruktura == [[File:World map of submarine cables.png|thumb|2007-jılǵı dúnya júzi boyınsha suw astı optikalıq talshıqlı telekommunikaciya kabellerin kórsetetuǵın karta]] Internettiń kommunikaciya infrastrukturası onıń apparatlıq támiynat komponentlerinen hám arxitekturanıń hár túrli aspektlerin basqaratuǵın programmalıq támiynat qatlamları sistemasınan turadı. Hár qanday kompyuter tarmaǵı sıyaqlı, Internet fizikalıq jaqtan marshrutizatorlar, media (mısalı, kabeller hám radio baylanıslar), qaytalaǵıshlar, modemler hám t.b. turadı. Biraq, tarmaq aralıq baylanıstıń mısalı retinde, kóp tarmaq túyinleri ózi Internet úskenesi bolıp esaplanbaydı. Internet paketleri basqa tolıq qánigeli tarmaq protokolları arqalı tasıladı, bunda Internet bir tekli tarmaq standartı retinde hár túrli apparatlıq támiynatlarda isleydi, al paketler IP marshrutizatorları arqalı óz baǵdarlarına jóneltiledi. Kolokaciya orayları kóbinese óz klientleri arasında jeke piring baylanısların, Internet tranzit provayderlerin, bult provayderlerin,<ref>{{Cite web|url=https://www.servethehome.com/touring-the-phoenixnap-data-center/|title=Touring the PhoenixNAP Data Center|first=Patrick|last=Kennedy|date=22 June 2021}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.datacenterdynamics.com/en/analysis/the-rise-and-rebirth-of-carrier-hotels/|title=The rise and rebirth of carrier hotels|first=Dan Swinhoe|last=Comment|date=6 October 2023|website=www.datacenterdynamics.com}}</ref> klientlerdi bir-birine jalǵaw ushın ushırasıw bólmelerin,<ref>{{cite magazine |author=Dave Bullock |date=April 3, 2008 |title=A Lesson in Internet Anatomy: The World's Densest Meet-Me Room |url=https://www.wired.com/2008/04/gallery-one-wilshire/ |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |accessdate=2022-06-16}}</ref> Internet almasıw noqatların,<ref>{{Cite web|url=https://www.datacenterdynamics.com/en/news/awasr-ams-ix-and-alliance-networks-launch-internet-exchange-in-oman/|title=AWASR, AMS-IX, and Alliance Networks launch Internet exchange in Oman|first=Georgia Butler|last=Comment|date=13 September 2023|website=www.datacenterdynamics.com}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.datacenterfrontier.com/colo/article/55125540/data-center-tours-equinix-dc12-ashburn-virginia|title=Data Center Tours: Equinix DC12, Ashburn, Virginia|first=Matt|last=Vincent|date=16 July 2024|website=Data Center Frontier}}</ref> hám Internetti baylanıstırıwshı<ref>{{Cite web|url=https://arstechnica.com/information-technology/2016/05/how-the-internet-works-submarine-cables-data-centres-last-mile/|title=How the Internet works: Submarine fiber, brains in jars, and coaxial cables|first=Ars|last=Staff|date=26 May 2016|website=Ars Technica}}</ref> optikalıq talshıqlı suw astı kommunikaciya kabelleri ushın qonıw noqatları hám terminal úskenelerin<ref>{{Cite web|url=https://www.datacenterknowledge.com/networking/equinix-expands-miami-data-center-that-s-key-to-latin-american-connectivity|title=Equinix Expands Miami Data Center Key to Latin American Connectivity|website=www.datacenterknowledge.com}}</ref> jaylastıradı. === Xızmet dárejeleri === [[File:Internet Connectivity Distribution & Core.svg|thumb|Internet arqalı paketlerdi marshrutlaw bir neshe dárejedegi Internet xızmet provayderlerin óz ishine aladı.]] Internet xızmet provayderleri (ISP) hár túrli kólemdegi jeke tarmaqlar arasında dúnya júzilik baylanıstı ornatadı. Tek kerek bolǵanda ǵana funkciyanı orınlaw yamasa informaciya alıw ushın Internetke kiriwshi aqırǵı paydalanıwshılar marshrutlaw ierarxiyasınıń eń tómengi basqıshın quraydı. Marshrutlaw ierarxiyasınıń eń joqarǵı basqıshında 1-dárejeli tarmaqlar, yaǵnıy bir-biri menen júdá joqarı tezliktegi optikalıq talshıqlı kabeller arqalı tikkeley trafik almasatuǵın hám piring kelisimleri menen basqarılatuǵın iri telekommunikaciya kompaniyaları turadı. 2-dárejeli hám tómengi dárejeli tarmaqlar global Internettegi ayırım táreplerge jetiw ushın basqa provayderlerden Internet tranzitin satıp aladı, degen menen olar da piringke qatnasıwı múmkin. ISP baylanıs ushın bir joqarı dárejeli provayderdi paydalanıwı yamasa artıqmashılıq hám júklemeni teńlestiriw ushın kóp provayderli qosılıwdı ámelge asırıwı múmkin. Internet almasıw noqatları - bul bir neshe ISP lerge fizikalıq baylanısı bar úlken trafik almasıw orayları. Akademiyalıq mákemeler, iri kárxanalar hám húkimetler sıyaqlı iri shólkemler ózleriniń ishki tarmaqları atınan piring hám tranzit satıp alıw arqalı ISP funkciyasın atqarıwı múmkin. Ilimiy-izertlew tarmaqları ádette GEANT, GLORIAD, Internet2 hám Ullı Britaniyanıń milliy ilimiy-izertlew hám bilimlendiriw tarmaǵı JANET sıyaqlı iri subtarmaqlar menen óz-ara baylanısadı. === Kiriw múmkinshiligi === Paydalanıwshılardıń Internetke kiriwiniń keń tarqalǵan usılları tómendegilerdi óz ishine aladı: telefon tarmaqları arqalı kompyuter [[Modem|modemi]] menen nomir teriw, koaksial kabel, optikalıq talshıqlı yamasa mıs sımlar arqalı keń polosalı baylanıs, Wi-Fi, sputnik hám uyalı telefon texnologiyası (mısalı, 3G, 4G). Internetke kóbinese kitapxanalar hám Internet-kafelerdegi kompyuterlerden kiriwge boladı. Aeroport zalı hám kofexanalar sıyaqlı kóplegen jámiyetlik orınlarda Internetke kiriw noqatları bar. Jámiyetlik Internet-kiosk, jámiyetlik kiriw terminalı hám veb-telefon sıyaqlı hár túrli atamalar qollanıladı. Kóplegen miymanxanalarda da ádette pullı bolǵan jámiyetlik terminallar bar. Bul terminallar bilet bronlaw, bankke aqsha salıw yamasa onlayn tólem sıyaqlı hár túrli maqsetlerde keń qollanıladı. Wi-Fi lokal kompyuter tarmaqları arqalı Internetke sımsız kiriw múmkinshiligin beredi. Usınday kiriw múmkinshiligin beretuǵın ıssı noqatlarǵa Wi-Fi kafeleri kiredi, onda paydalanıwshılar noutbuk yamasa PDA sıyaqlı ózleriniń sımsız qurılmaların alıp keliwi kerek. Bul xızmetler hámme ushın biypul, tek tutınıwshılar ushın biypul yamasa pullı bolıwı múmkin. Xalıqlıq háreketler sımsız jámiyetlik tarmaqlardıń payda bolıwına alıp keldi. [[Nyu-York]], [[London]], [[Vena]], [[Toronto]], [[San-Francisko]], Filadelfiya, [[Chikago]] hám Pittsburg sıyaqlı kóplegen qalalarda úlken maydanlardı qamtıytuǵın kommerciyalıq Wi-Fi xızmetleri bar, onda Internetke park otırǵıshı sıyaqlı orınlardan kiriwge boladı<ref>{{cite web|last=Pasternak |first=Sean B. |url=https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000082&sid=aQ0ZfhMa4XGQ |title=Toronto Hydro to Install Wireless Network in Downtown Toronto |publisher=Bloomberg |date=7 March 2006 |access-date=8 August 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20060410104717/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000082&sid=aQ0ZfhMa4XGQ |archive-date=10 April 2006 }}</ref>. Sonday-aq, Ricochet sıyaqlı menshikli mobil sımsız tarmaqlar, uyalı tarmaqlar arqalı hár túrli joqarı tezlikli maǵlıwmat xızmetleri hám turaqlı sımsız xızmetler menen tájiriybeler ótkerilgen. Zamanagóy smartfonlar da uyalı baylanıs operator tarmaǵı arqalı Internetke kire aladı. Veb-brauzing ushın bul qurılmalar Google Chrome, Safari hám Firefox sıyaqlı qosımshalardı usınadı, al qosımshalar dúkanlarınan basqa da kóplegen Internet programmalıq támiynatların ornatıwǵa boladı. 2016-jıldıń oktyabr ayında mobil hám planshet qurılmaları arqalı Internetti paydalanıw dúnya júzi boyınsha birinshi márte stacionar kompyuterlerden ozıp ketti<ref>{{cite web|quote=StatCounter Global Stats finds that mobile and tablet devices accounted for 51.3% of Internet usage worldwide in October compared to 48.7% by desktop.|url=http://gs.statcounter.com/press/mobile-and-tablet-internet-usage-exceeds-desktop-for-first-time-worldwide|title=Mobile and Tablet Internet Usage Exceeds Desktop for First Time Worldwide|archive-url=https://web.archive.org/web/20161101170640/http://gs.statcounter.com/press/mobile-and-tablet-internet-usage-exceeds-desktop-for-first-time-worldwide|archive-date=1 November 2016|website=StatCounter: Global Stats, Press Release|date=1 November 2016}}</ref>. ==== Mobil baylanıs ==== [[File:Number of mobile cellular subscriptions 2012-2016.svg|thumb|2012-2016 jıllardaǵı mobil uyalı baylanıs abonentleriniń sanı]] Xalıqaralıq telekommunikaciya birlespesi (XTB) bahalawı boyınsha, 2017-jıldıń aqırına kelip, jeke paydalanıwshılardıń 48% turaqlı Internetke jalǵanǵan, bul kórsetkish 2012-jılı 34% bolǵan<ref>{{cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/publications/wtid.aspx|title=World Telecommunication/ICT Indicators Database 2020 (24th Edition/July 2020)|archive-url=https://web.archive.org/web/20190421072228/https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/publications/wtid.aspx|archive-date=21 April 2019|website=International Telecommunication Union (ITU)|date=2017a|quote=Key ICT indicators for developed and developing countries and the world (totals and penetration rates). World Telecommunication/ICT Indicators database}}</ref>. Sońǵı jıllarda, ásirese Aziya hám Tınısh okeanı aymaǵında hám Afrikada mobil Internet baylanısı kiriw múmkinshiligin keńeytiwde áhmiyetli orın iyeledi<ref name="UNESCO">{{Cite book|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0026/002610/261065e.pdf|title=World Trends in Freedom of Expression and Media Development Global Report 2017/2018|publisher=UNESCO|year=2018|access-date=29 May 2018|archive-date=20 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180920181419/http://unesdoc.unesco.org/images/0026/002610/261065e.pdf|url-status=live}}</ref>. Unikal mobil uyalı baylanıs abonentleriniń sanı 2012-jıldaǵı 3,9 milliardtan 2016-jılı 4,8 milliardqa shekem ósti, bul dúnya júzi xalqınıń úshten ekisin quraydı, abonentlerdiń yarımınan kóbisi Aziya hám Tınısh okeanı aymaǵında jaylasqan. 2020-jılǵa kelip abonentler sanı 5,7 milliard paydalanıwshıǵa jetedi dep boljanǵan<ref name="GSMA The Mobile Economy 2019">{{Cite web|date=11 March 2019|title=GSMA The Mobile Economy 2019 |url=https://www.gsma.com/r/mobileeconomy/|access-date=28 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20190311062226/https://www.gsma.com/r/mobileeconomy/|archive-date=11 March 2019}}</ref>. 2018-jılǵa kelip, dúnya júzi xalqınıń 80% 4G tarmaǵı menen qamtılǵan. Paydalanıwshılardıń mobil qosımshalar arqalı informaciyaǵa kiriw múmkinshiligindegi sheklewler Internettiń keńirek fragmentaciya procesi menen sáykes keledi. Fragmentaciya media mazmunǵa kiriwdi shekleydi hám kóbinese eń jarlı paydalanıwshılarǵa tásir etedi. «Nol tarif» - Internet xızmet kórsetiwshileriniń paydalanıwshılarǵa belgili bir mazmun yamasa qosımshalarǵa haqısız kiriw múmkinshiligin beriw ámeliyatı - ekonomikalıq tosqınlıqlardı jeńiw ushın múmkinshilikler bergen, biraq sın pikir bildiriwshiler tárepinen eki basqıshlı Internet jaratıwda ayıplanǵan. «Nol tarif» máselesin sheshiw ushın alternativ model «teńdey tarif» túsinigi retinde payda boldı hám Afrikada Mozilla hám Orange tárepinen sınaqtan ótkerilmekte. Teńdey tarif bir túrdegi mazmunnıń artıqmashlıǵın saplastıradı hám belgilengen maǵlıwmat limitine shekem barlıq mazmundı nol tarifleydi. Chatham House tárepinen járiyalanǵan izertlewde, Latın Amerikasında izertlengen 19 mámlekettiń 15-inde qanday da bir gibrid yamasa nol tarifli ónim usınılǵan. Aymaqtaǵı ayırım mámleketlerde (barlıq mobil tarmaq operatorları boyınsha) bir neshe joba tańlawı bar edi, al Kolumbiya sıyaqlı basqa mámleketlerde 30 ǵa shekem aldın tólew hám 34 ke shekem keyin tólew jobaları usınılǵan<ref>{{Cite web|last=Galpaya|first=Helani|date=12 April 2019|title=Zero-rating in Emerging Economies|url=https://www.cigionline.org/sites/default/files/documents/GCIG%20no.47_1.pdf|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190412062932/https://www.cigionline.org/sites/default/files/documents/GCIG%20no.47_1.pdf|archive-date=12 April 2019|access-date=28 November 2020|website=Global Commission on Internet Governance}}</ref>. Global Qubladaǵı segiz mámlekette ótkerilgen izertlew nátiyjesinde, hár bir mámlekette nol tarifli maǵlıwmat jobaları bar ekenligi anıqlandı, biraq olardıń usınıw jiyiligi hám haqıyqıy qollanılıwında úlken ayırmashılıqlar bar<ref>{{Cite web|url=http://a4ai.org/the-impacts-of-emerging-mobiledata-services-in-developing-countries/|title=Alliance for Affordable Internet (A4AI). 2015. Models of Mobile Data Services in Developing Countries. Research brief. The Impacts of Emerging Mobile Data Services in Developing Countries.}}{{Dead link|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Izertlew Bangladesh, Kolumbiya, Gana, Hindstan, Keniya, Nigeriya, Peru hám [[Filippin|Filippinde]] bazar úlesi boyınsha joqarı úsh-bes operatordı qarap shıqtı. Izertlengen 181 jobanıń 13 procenti nol tarifli xızmetlerdi usınǵan. Gana, Keniya, [[Nigeriya]] hám [[Qubla Afrika|Qubla Afrikanı]] qamtıǵan basqa bir izertlew, [[Facebook]] kompaniyasınıń Free Basics hám Wikipedia Zero xızmetleri eń keń tarqalǵan nol tarifli mazmun ekenligin anıqladı<ref>{{Cite web|last1= Gillwald|first1= Alison|first2=Chenai|last2=Chair|first3=Ariel |last3=Futter |first4=Kweku|last4= Koranteng |first5=Fola |last5= Odufuwa|first6= John|last6= Walubengo|date=12 September 2016|title=Much Ado About Nothing? Zero Rating in the African Context|url=https://researchictafrica.net/publications/Other_publications/2016_RIA_Zero-Rating_Policy_Paper_-_Much_ado_about_nothing.pdf|access-date=28 November 2020|website=Researchictafrica|archive-date=16 December 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201216150858/https://researchictafrica.net/publications/Other_publications/2016_RIA_Zero-Rating_Policy_Paper_-_Much_ado_about_nothing.pdf|url-status=live}}</ref>. == Internet Protokol Toplamı == Internet standartları Internet protokol toplamı (sonday-aq birinshi eki komponentke tiykarlanıp TCP/IP dep te ataladı) dep atalatuǵın strukturanı súwretleydi. Bul protokollar toplamı dáslep <nowiki>RFC 1122</nowiki> hám <nowiki>RFC 1123</nowiki> hújjetlerinde sáwlelendirilgen, olardıń islew kólemine qaray tórt konceptual qatlamǵa bólingen. Eń joqarǵı qatlam - qosımsha qatlamı, bunda baylanıs hár bir qosımsha ushın eń qolaylı obektler yamasa maǵlıwmat strukturaları tiykarında súwretlenedi. Mısalı, veb-brauzer klient-server qosımsha úlgisinde isleydi hám HyperText Transfer Protocol (HTTP) hám qosımshaǵa baylanıslı maǵlıwmat strukturası, máselen, [[HTML|HyperText Markup Language]] (HTML) arqalı informaciya almasadı. Bul joqarǵı qatlamnıń astında, tasıw qatlamı hár túrli xostlardaǵı qosımshalardı tarmaq arqalı logikalıq kanal menen baylanıstıradı. Ol bul xızmetti hár túrli múmkin bolǵan sıpatlamalar menen, máselen, tártipli, isenimli jetkiziw (TCP) hám isenimsiz datagramma xızmeti (UDP) menen támiyinleydi. Bul qatlamlardıń astında tarmaqlardı shegaralarında baylanıstıratuǵın hám olar arqalı trafikti almastıratuǵın tarmaqlastırıw texnologiyaları jaylasqan. Internet qatlamı Internet Protokolın (IP) ámelge asıradı, ol kompyuterlerge bir-birin IP adres arqalı anıqlaw hám tabıwǵa, sonday-aq óz trafigin aralıq (tranzit) tarmaqlar arqalı jiberiwge múmkinshilik beredi. Internet Protokolı qatlamınıń kodı ol fizikalıq túrde qanday tarmaq ústinde jumıs islep atırǵanına ǵárezsiz. Arxitekturanıń eń tómengi qatlamında baylanıs qatlamı jaylasqan, ol bir fizikalıq baylanıstaǵı túyinlerdi jalǵaydı hám basqa baylanıslarǵa ótiw ushın marshrutizatorlardı talap etpeytuǵın protokollardı óz ishine aladı. Protokol toplamı bitlerdi jetkiziwdiń apparatlıq usılların yamasa usınday apparatlıq támiynattı basqarıw protokolların anıq kórsetpeydi, biraq sáykes texnologiyanıń bar ekenin boljaydı. Bunday texnologiyalarǵa Wi-Fi, Ethernet hám DSL mısal bola aladı. [[File:UDP encapsulation.svg|thumb|Paydalanıwshı maǵlıwmatları protokol stegi arqalı ótkende, hár abstrakciya qatlamı jiberiwshi xostta qaplaw informaciyasın qosadı. Maǵlıwmatlar xostlar hám marshrutizatorlar arasında baylanıs dárejesinde sım arqalı jiberiledi. Qaplaw qabıllawshı xost tárepinen alıp taslanadı. Aralıq releyler hár adımda baylanıs qaplawın jańalaydı hám marshrutlastırıw maqsetinde IP qatlamın tekseredi.]] === Internet protokolı === [[Image:IP stack connections.svg|thumb|Eki xosttan (A hám B) ibarat ápiwayı tarmaq topologiyasında, olardıń tiyisli marshrutizatorları arasındaǵı baylanıs arqalı konceptual maǵlıwmat aǵımı. Hár xosttaǵı qosımsha, processler bir-birine tikkeley qanday da bir maǵlıwmat qubırı menen jalǵanǵanday oqıw hám jazıw operaciyaların orınlaydı. Bul qubır ornatılǵannan keyin, baylanıstıń kópshilik detalları hár processten jasırın boladı, sebebi baylanıstıń tiykarǵı principleri tómengi protokol qatlamlarında ámelge asırıladı. Uqsaslıq boyınsha, tasıw qatlamında baylanıs qosımsha maǵlıwmat strukturaların hám jalǵawshı marshrutizatorlardı bilmey, xosttan xostqa bolıp kórinedi, al tarmaqaralıq qatlamda hár marshrutizatorda ayırım tarmaq shegaraları kesip ótiledi.]] Internet modeliniń eń kórnekli komponenti - Internet Protokolı (IP). IP tarmaqaralıq baylanıstı múmkin etedi hám, mánisi boyınsha, Internettiń ózin quradı. Internet Protokolınıń eki versiyası bar: IPv4 hám IPv6. ==== IP Adresleri ==== [[File:An example of theoretical DNS recursion.svg|right|thumb|DNS sheshiwshi paydalanıwshıǵa kórinetuǵın «www.wikipedia.org» domen atın IPv4 Adresi 207.142.131.234 ke aylandırıw ushın úsh ataw serverin paydalanadı.]] Tarmaqtaǵı ayırım kompyuterlerdi anıqlaw ushın Internet IP adreslerin támiyinleydi. IP adresleri internet paketlerin olardıń adreslerine baǵdarlaw ushın Internet infrastrukturası tárepinen qollanıladı. Olar paket ishinde jaylasqan turaqlı uzınlıqtaǵı sanlardan ibarat. IP adresleri ádette úskenelerge ya avtomatik túrde DHCP arqalı beriledi, ya konfiguraciyalanadı. Biraq, tarmaq basqa da adreslew sistemaların qollaydı. Paydalanıwshılar ádette IP adresleri ornına domen atların (mısalı, «en.wikipedia.org») kirgizedi, sebebi olardı este saqlaw ańsat; olar Domen Atamaları Sisteması (DNS) arqalı marshrutlastırıw maqsetleri ushın kóbirek nátiyjeli bolǵan IP adreslerine aylandırıladı. ====IPv4==== Internet Protokolı 4-versiyası (IPv4) IP adresin 32-bitli san retinde anıqlaydı. IPv4 - Internettiń birinshi áwladında qollanılǵan dáslepki versiya bolıp, házirge shekem basım qollanılıp atır. Ol 1981-jılı shama menen 4.3 milliard (109) xosttı qamtıw ushın jobalanǵan edi. Biraq, Internettiń jedel ósiwi IPv4 adresleriniń tawsılıwına alıp keldi,<ref>{{cite web|last=Huston |first=Geoff |title=IPv4 Address Report, daily generated |url=http://www.potaroo.net/tools/ipv4/index.html |access-date=20 May 2009 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090401001902/http://www.potaroo.net/tools/ipv4/index.html |archive-date=1 April 2009 }}</ref> bul process 2011-jılı global IPv4 adres bólistiriw basseyni tawsılǵanda aqırǵı basqıshına ótti. ====IPv6==== Internettiń ósiwi hám qoljetimli IPv4 adresleriniń azayıwı sebepli, 1990-jıllardıń ortasında IP protokolınıń jańa versiyası - IPv6 islep shıǵıldı. Bul versiya ádewir úlken adreslew múmkinshiliklerin hám Internet trafigin nátiyjelirek marshrutlastırıwdı támiyinleydi. IPv6 IP adresi ushın 128 bit qollanadı hám 1998-jılı standartlastırılǵan. IPv6 di engiziw 2000-jıllardıń ortasınan baslap ámelge asırılıp atır hám házirgi waqıtta pútkil dúnya boyınsha keńeyip atır, sebebi Internet adreslerin dizimge alıw orayları (RIRs) barlıq resurs basqarıwshıların tez qabıllaw hám ótiwdi rejelestiriwge shaqırdı<ref>{{cite web |url=https://www.arin.net/knowledge/about_resources/ceo_letter.pdf |title=Notice of Internet Protocol version 4 (IPv4) Address Depletion |access-date=7 August 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100107095025/https://www.arin.net/knowledge/about_resources/ceo_letter.pdf |archive-date=7 January 2010 }}</ref>. IPv6 dizaynı boyınsha IPv4 penen tikkeley úylesimli emes. Negizinde, ol IPv4 programmalıq támiynatı menen tikkeley erisiw múmkin bolmaǵan Internettiń parallel versiyasın dúzedi. Sonlıqtan, tarmaqlar aralıq baylanıs ushın awdarma qurılmaları bolıwı kerek yamasa túyinler eki tarmaq ushın de qos tarmaqlıq programmalıq támiynatqa iye bolıwı kerek. Derlik barlıq zamanagóy kompyuter operaciyalıq sistemaları Internet Protokolınıń eki versiyasın da qollaydı. Biraq, tarmaq infrastrukturası bul rawajlanıwda artta qalıp atır. Onıń infrastrukturasın quraytuǵın fizikalıq baylanıslardıń quramalı toparınan tısqarı, Internet eki tárepleme yamasa kóp tárepleme kommerciyalıq shártnamalar, mısalı, piring kelisimleri hám tarmaq arqalı maǵlıwmat almasıwdı súwretleytuǵın texnikalıq specifikaciyalar yamasa protokollar arqalı ámelge asırıladı. Shınında da, Internet óziniń óz-ara baylanısları hám marshrutlastırıw siyasatları menen anıqlanadı. ==== Subtarmaq ==== [[File:Subnetting Concept-en.svg|thumb|300px|right|Xost identifikatorın bóliw arqalı subtarmaq jaratıw]] Subtarmaq yamasa subnet - bul IP tarmaǵınıń logikalıq bóliniwi. Tarmaqtı eki yamasa onnan kóp tarmaqqa bóliw ámeliyatı subneting dep ataladı. Subtarmaqqa tiyisli kompyuterler IP adresleriniń eń áhmiyetli bit toparında birdey etip adreslengen. Bul IP adresiniń eki maydanǵa logikalıq bóliniwine alıp keledi: tarmaq nomeri yamasa marshrutlastırıw prefiksi hám qalǵan maydan yamasa xost identifikatorı. Qalǵan maydan belgili bir xost yamasa tarmaq interfeysi ushın identifikator bolıp xızmet etedi. Marshrutlastırıw prefiksi Klassız Domen Aralıq Marshrutlastırıw (CIDR) notaciyasında tarmaqtıń birinshi adresi retinde jazılıp, keyin slesh belgisi (/) hám prefikstiń bit uzınlıǵı menen tamamlanıwı múmkin. Mısalı, 198.51.100.0/24 - bul berilgen adresten baslanatuǵın Internet Protokolı 4-versiyası tarmaǵınıń prefiksi bolıp, 24 bit tarmaq prefiksi ushın ajıratılǵan hám qalǵan 8 bit xost adreslewi ushın saqlanǵan. 198.51.100.0 den 198.51.100.255 ke shekemgi adresler usı tarmaqqa tiyisli. IPv6 adres specifikaciyası 2001:db8::/32 - bul 2⁹⁶ adreske iye úlken adress blogı bolıp, 32-bitlik marshrutlastırıw prefiksine iye. IPv4 ushın tarmaq onıń subnet maskası yamasa netmaskası menen de sıpatlanıwı múmkin, ol tarmaqtaǵı hár qanday IP adresine bit boyınsha AND operaciyası qollanılǵanda marshrutlastırıw prefiksin beriwshi bit maskası bolıp tabıladı. Subnet maskaları da adress sıyaqlı noqatalı-onlıq notaciyada kórsetiledi. Mısalı, 255.255.255.0 - bul 198.51.100.0/24 prefiksi ushın subnet maskası bolıp esaplanadı. Derek adresi hám baǵdar adresiniń marshrutlastırıw prefiksleri parıq etkende, trafik subtarmaqlar arasında marshrutizatorlar arqalı almasadı. Marshrutizator subtarmaqlar arasında logikalıq yamasa fizikalıq shegara xızmetin atqaradı. Bar bolǵan tarmaqtı subtarmaqlarǵa bóliwdiń paydaları hár bir ornatıw scenariyine baylanıslı ózgeredi. CIDR qollanılatuǵın Internettiń adress bólistiriw arxitekturasında hám iri shólkemlerde adress keńisligin nátiyjeli bólistiriw zárúr. Subtarmaqlarǵa bóliw marshrutlastırıw nátiyjeliligin arttırıwı múmkin yamasa úlken shólkemde subtarmaqlar hár túrli bólimler tárepinen basqarılǵanda tarmaqtı basqarıwda artıqmashlıqlarǵa iye bolıwı múmkin. Subtarmaqlar logikalıq jaqtan ierarxiyalıq arxitekturada jaylastırılıp, shólkemniń tarmaq adress keńisligin terek tárizli marshrutlastırıw qurılısına bóliwi múmkin. ==== Marshrutlaw ==== Kompyuterler hám marshrutizatorlar ózleriniń operaciyalıq sistemalarında marshrutlaw kestelerin paydalanıp, IP paketlerin basqa subtarmaqqa jaylasqan túyinge jiberiw ushın qollanadı. Marshrutlaw kesteleri qoldan konfiguraciya etiw arqalı yamasa avtomatlı túrde marshrutlaw protokolları arqalı saqlanıp turıladı. Aqırǵı túyinler ádette tranzit beriwshi Internet xızmet kórsetiwshisine (ISP) qaray baǵıtlanǵan ádepki marshruttı paydalanadı, al ISP marshrutizatorları bolsa global Internettiń quramalı baylanıslarında eń nátiyjeli marshruttı anıqlaw ushın Shegara Shlyuz Protokolın (Border Gateway Protocol) qollanadı. Ádepki shlyuz - bul pakettiń belgilengen IP adresine basqa hesh qanday marshrut sáykes kelmegende, basqa tarmaqlarǵa qayta jiberiwshi xost (marshrutizator) xızmetin atqaratuǵın túyin<ref>{{Cite web|url=https://www.lifewire.com/how-to-find-your-default-gateway-ip-address-2626072|title=How to Find Your Default Gateway IP Address|last=Fisher|first=Tim|website=[[Lifewire]]|access-date=25 February 2019|archive-date=25 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190225162425/https://www.lifewire.com/how-to-find-your-default-gateway-ip-address-2626072|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.techopedia.com/definition/2184/default-gateway|title=Default Gateway|archive-url=https://web.archive.org/web/20201026160616/https://www.techopedia.com/definition/2184/default-gateway|archive-date=26 October 2020|website=techopedia.com|date=30 June 2020 }}</ref>. ===IETF=== Internet infrastrukturasındaǵı apparatlıq támiynat komponentleri kóbinese basqa programmalıq támiynat sistemaların qollaw ushın paydalanılsa da, Internetti sıpatlaytuǵın hám onıń keńeyiwi hám tabısı ushın tiykar bolıp xızmet etetuǵın nárse - bul programmalıq támiynattıń dizaynı hám standartlastırıw processi. Internet programmalıq támiynat sistemalarınıń arxitekturalıq dizaynı ushın juwapkershilikti Internet Injenerlik Tapsırma Kúshi (IETF) óz moynına alǵan<ref>{{cite web|url=http://www.ietf.org/ |title=IETF Home Page |publisher=Ietf.org |access-date=20 June 2009 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090618032558/http://www.ietf.org/ |archive-date=18 June 2009 }}</ref>. IETF Internet arxitekturasınıń hár túrli aspektleri boyınsha standart belgilewshi jumıs toparların júrgizedi, olar hár qanday jeke adamǵa ashıq. Nátiyjede alınǵan úlesler hám standartlar IETF veb-saytında Pikir Soraw (RFC) hújjetleri túrinde járiyalanadı. Internetti ámelge asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın tiykarǵı tarmaqlaw usılları Internet Standartların quraytuǵın arnawlı belgilengen RFC hújjetlerinde jaylastırılǵan. Basqa, anaǵurlım az qatań hújjetler tek informaciyalıq, eksperimental yamasa tariyxıy bolıp, yamasa Internet texnologiyaların ámelge asırıwda házirgi eń jaqsı ámeliyatlardı (BCP) sáwlelendiredi. == Qollanıwlar hám xızmetler == Internet kóplegen qollanıwlar hám xızmetlerdi, eń baslısı Dúnya júzilik tordı, sonıń ishinde sociallıq mediyanı, elektron poshtanı, mobil qosımshalardı, kóp oyınshılı onlayn oyınlardı, Internet telefoniyasın, fayl bólisiwdi hám aǵımlı media xızmetlerin qamtıydı. Búgingi kúnde bul xızmetlerdi usınatuǵın serverlerdiń kópshiligi maǵlıwmat oraylarında jaylasqan hám mazmunǵa kóbinese joqarı ónimli mazmun jetkiziw tarmaqları arqalı kirilip atır. === Dúnya júzilik tor === [[File:First Web Server.jpg|thumb|Bul NeXT Kompyuteri Tim Berners-Li tárepinen CERN-de qollanılǵan hám dúnyadaǵı birinshi Veb server bolǵan.]] Dúnya júzilik tor - bul hújjetler, súwretler, multimediya, qosımshalar hám basqa da resurslardıń global toplamı bolıp, olar logikalıq jaqtan gipersiltemeler menen baylanısqan hám Birdeylestirilgen Resurs Identifikatorları (URI) menen belgilengen, bul global atalǵan siltemeler sistemasın támiyinleydi. URI-ler simvollıq túrde xızmetlerdi, veb serverlerdi, maǵlıwmatlar bazaların hám olar usına alatuǵın hújjetler hám resurslardı anıqlaydı. HyperText Transfer Protocol (HTTP) Dúnya júzilik tordıń tiykarǵı kiriw protokolı bolıp tabıladı. Veb xızmetler de programmalıq támiynat sistemaları arasında informaciya alıp beriw, biznes maǵlıwmatların hám logistikanı bólisiw hám almasıw ushın HTTP di qollanadı hám ol Internette baylanıs ushın qollanılatuǵın kóplegen tiller yamasa protokollardıń biri bolıp esaplanadı<ref>{{cite web|url=http://www.webopedia.com/DidYouKnow/Internet/Web_vs_Internet.asp |title=The Difference Between the Internet and the World Wide Web |work=Webopedia |publisher=QuinStreet Inc. |date=24 June 2010 |access-date=1 May 2014 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140502001005/http://www.webopedia.com/DidYouKnow/Internet/Web_vs_Internet.asp |archive-date=2 May 2014 }}</ref>. [[Microsoft|Microsofttıń]] Internet Explorer/Edge, Mozilla Firefox, Opera, [[Apple Inc.|Appledıń]] Safari hám Google Chrome sıyaqlı Dúnya júzilik tarmaq brauzer programmalıq támiynatı paydalanıwshılarǵa hújjetlerge engizilgen gipersiltemeler arqalı bir veb betinen ekinshisine ótiwge múmkinshilik beredi. Bul hújjetler kompyuter maǵlıwmatlarınıń hár qanday kombinaciyasın, sonıń ishinde grafika, sesler, tekst, video, multimediya hám paydalanıwshı bet penen óz-ara tásir etip atırǵanda isleytuǵın interaktiv mazmundı óz ishine alıwı múmkin. Klient tárepindegi programmalıq támiynat animaciyalar, oyınlar, ofis qosımshaları hám ilimiy demonstraciyalardı óz ishine alıwı múmkin. [[Yahoo!]], Bing hám [[Google]] sıyaqlı izlew sistemaları arqalı gilt sózlerge tiykarlanǵan Internet izertlewleri arqalı dúnya júzi boyınsha paydalanıwshılar onlayn informaciyanıń úlken hám hár túrli kólemine ańsat hám tez kire aladı. Baspa mediyası, kitaplar, enciklopediyalar hám dástúrli kitapxanalar menen salıstırǵanda, Dúnya júzilik tor úlken masshtabta informaciyanıń oraysızlandırılıwına imkaniyat berdi. Internet jeke adamlar hám shólkemlerge ideyalar hám informaciyanı potencial úlken auditoriyaǵa onlayn túrde ádewir azaytılǵan shıǵın hám waqıt keshigiwi menen járiyalawǵa múmkinshilik berdi. Veb-betti, blogtı járiyalaw yamasa veb-sayt qurıw dáslepki az shıǵındı talap etedi hám kóplegen biypul xızmetler bar. Biraq, úlken, kásiplik veb-saytlardı tartımlı, hár túrli hám jańalanǵan informaciya menen járiyalaw hám saqlaw ele de qıyın hám qımbat másele bolıp qalmaqta. Kóplegen adamlar hám ayırım kompaniyalar hám toparlar veb jurnallardı yamasa bloglardı paydalanadı, olar tiykarınan onlayn kúndeliklerdi ańsat jańalaw ushın qollanıladı. Ayırım kommerciyalıq shólkemler xızmetkerlerdi óz qánigelik tarawlarında másláhát beriwge xoshametleydi, sebebi keliwshiler ekspert bilimi hám biypul informaciyadan tásirlenip, nátiyjede korporaciyaǵa tartıladı degen úmitte boladı. Keń tarqalǵan veb betterde reklama beriw paydalı bolıwı múmkin, al elektron sawda, yaǵnıy ónimler hám xızmetlerdi tikkeley Veb arqalı satıw, rawajlanıwdı dawam etpekte. Onlayn reklama - bul [[marketing]] hám reklama túri bolıp, tutınıwshılarǵa reklamalıq marketing xabarların jetkiziw ushın Internetti paydalanadı. Ol elektron pochta marketingi, izlew sisteması marketingi (SEM), sociallıq media marketingi, kóplegen túrdegi displey reklamaları (sonıń ishinde veb banner reklaması) hám mobil reklamanı óz ishine aladı. 2011-jılı AQSHta Internet reklama tabısları kabel televideniesiniń tabıslarınan asıp ketti hám efir televideniesiniń tabıslarına jaqınlastı<ref name="IAB2012">{{cite web |url = http://www.iab.net/media/file/IAB_Internet_Advertising_Revenue_Report_FY_2012_rev.pdf |title = IAB Internet advertising revenue report: 2012 full year results |date = April 2013 |publisher = PricewaterhouseCoopers, Internet Advertising Bureau |access-date = 12 June 2013 |archive-url = https://web.archive.org/web/20141004001439/http://www.iab.net/media/file/IAB_Internet_Advertising_Revenue_Report_FY_2012_rev.pdf |archive-date = 4 October 2014 }}</ref>. Kóplegen keń tarqalǵan onlayn reklama ámeliyatları dawlı bolıp, olar barǵan sayın kóbirek retlestiriwge ushıramaqta. 1990-jılları Veb rawajlanǵanda, ádettegi veb-bet tolıq túrde veb-serverde saqlanıp, [[HTML]] formatında formatlanǵan hám sorawǵa juwap retinde veb-brauzerge jiberiwge tayar turǵan edi. Waqıttıń ótiwi menen, veb-betlerdi jaratıw hám usınıw processi dinamikalıq bolıp, beyimlesiwshi dizayn, maket hám kontentti payda etti. Veb-saytlar kóbinese dáslep júdá az mazmun menen kontentti basqarıw programmalıq támiynatı járdeminde jaratıladı. Bul sistemalarǵa úles qosıwshılar (olar haqı tólenetuǵın xızmetkerler, shólkemniń aǵzaları yamasa jámiyetshilik wákilleri bolıwı múmkin) usı maqsette islengen redakciyalaw betlerin paydalanıp tiykarǵı maǵlıwmatlar bazasın kontent penen toltıradı, al kásiplik emes keliwshiler bul kontentti HTML formatında kóredi hám oqıydı. Jańadan kirgizilgen kontentti qabıl etiw hám onı maqsetli keliwshilerge jetkiziw processine redaktorlaw, maqullaw hám qáwipsizlik sistemaları kirgizilgen bolıwı da, bolmawı da múmkin. === Baylanıs === Elektron pochta - Internet arqalı jetkeriletuǵın áhmiyetli baylanıs xızmeti. Tárepler arasında elektron tekst xabarların jiberiw koncepciyası, xat yamasa eskertpelerdi jiberiwge uqsas bolıp, Internettiń payda bolıwınan burın jaratılǵan<ref>{{cite journal|first=Ron|last=Brown|title=Fax invades the mail market|url=https://books.google.com/books?id=Ry64sjvOmLkC&pg=PA218|journal=New Scientist|volume=56|issue=817|date=October 26, 1972|pages=218–221}}</ref><ref>{{cite journal|first=Herbert P.|last=Luckett|title=What's News: Electronic-mail delivery gets started|url=https://books.google.com/books?id=cKSqa8u3EIoC&pg=PA85|journal=Popular Science|volume=202|issue=3|date=March 1973|page=85}}</ref>. Súwretler, hújjetler hám basqa fayllar elektron pochta qosımshaları retinde jiberiledi. Elektron pochta xabarları bir neshe elektron pochta mánzillerine kóshirme etip jiberiliwi múmkin. Baylanıs ushın Internetti paydalanatuǵın kóplegen tez xabar almasıw qosımshaları da bar, biraq olardıń óz-ara islesiw múmkinshiligi sheklengen. Internet telefoniyası - Internet arqalı ámelge asırılatuǵın keń tarqalǵan baylanıs xızmeti. Tiykarǵı tarmaqaralıq protokoldıń atı, Internet Protokolı, óz atın Internet Protokolı arqalı dawıs jiberiw (VoIP) texnologiyasına bergen. Bul ideya 1990-jıllardıń basında jeke kompyuterler ushın raciya sıyaqlı dawıslı qosımshalar menen baslandı. Házirgi waqıtta VoIP sistemaları kóplegen bazarlarda ústemlik etedi hám dástúrli telefon sıyaqlı qolaylı hám paydalanıwǵa ańsat. Bul texnologiya, ásirese uzaq aralıqlarǵa baylanıs ornatıwda, dástúrli telefon qońırawlarına salıstırǵanda ádewir qarjı únemlewge múmkinshilik berdi. Kabel, ADSL hám mobil maǵlıwmat tarmaqları tutınıwshılarǵa Internetke kiriw múmkinshiligin beredi,<ref name=EBSCOhost>{{cite journal|last=Booth|first=C|title=Chapter 2: IP Phones, Software VoIP, and Integrated and Mobile VoIP|journal=Library Technology Reports|year=2010|volume=46|issue=5|pages=11–19}}</ref> al arzan VoIP tarmaq adapterleri dástúrli analog telefon apparatları ushın baylanıstı támiyinleydi. VoIP dawıs sapası kóbinese dástúrli qońırawlardan asıp ketedi. VoIP ushın ele de sheshilmegen máseleler bar, mısalı, ayrıqsha jaǵdaylar xızmetleriniń nomerleri hámme jerde qoljetimli bolmawı múmkin hám qurılmalar jergilikli elektr támiynatına baylanıslı, al eski dástúrli telefonlar jergilikli tarmaqtan quwat aladı hám ádette elektr quwatı óshken jaǵdayda da isley beredi. === Fayl bólisiw === Fayl bólisiw - Internet arqalı úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı jiberiwdiń bir mısalı. Kompyuter faylı tutınıwshılarǵa, kásipleslerge hám doslarǵa qosımsha retinde elektron pochta arqalı jiberiliwi múmkin. Onı basqalar ańsat júklep alıwı ushın veb-saytqa yamasa Fayl Transfer Protokolı (FTP) serverine júklewge boladı. Onı kásiplesler dárhal paydalanıwı ushın «bólisilgen orınǵa» yamasa fayl serverine jaylastırıwǵa boladı. Kóp paydalanıwshılarǵa toparlı júklep alıwdıń júgin «ayna» serverlerin yamasa teń qatnasıwshılar tarmaqların paydalanıw arqalı jeńilletiwge boladı. Bul jaǵdaylardıń hár qaysısında faylǵa kiriw paydalanıwshını autentifikaciyalaw arqalı basqarılıwı múmkin, fayldıń Internet arqalı ótiwi shifrlaw arqalı jasırılıwı múmkin, hám faylǵa kiriw ushın aqsha tóleniwi múmkin. Baha, mısalı, maǵlıwmatları da - ádette tolıq shifrlanǵan túrde - Internet arqalı jiberiletuǵın kredit kartasınan qarjını uzaqtan esaptan shıǵarıw arqalı tóleniwi múmkin. Alınǵan fayldıń kelip shıǵıwı hám haqıyqıylıǵı cifrlı qollar yamasa MD5 ya bolmasa basqa xabar daydjestleri arqalı tekseriliwi múmkin. Internettiń bul ápiwayı ózgeshelikleri, dúnya júzi boyınsha, kompyuter faylına aylandırılıp jiberile alatuǵın hár qanday nárseniń óndiriliwin, satılıwın hám tarqatılıwın ózgertpekte. Oǵan barlıq túrdegi baspa basılımları, programmalıq támiynat ónimleri, jańalıqlar, muzıka, film, video, fotografiya, grafika hám basqa da kórkem óner túrleri kiredi. Bul óz gezeginde, burın usı ónimlerdiń óndiriliwi hám tarqatılıwın qadaǵalaǵan hár bir bar sanaatta úlken ózgerislerge alıp keldi. === Media tarqatıw === ==== Aǵımlı media ==== Aǵımlı media - bul paydalanıwshılar tárepinen dárhal paydalanıw yamasa ráhátleniw ushın cifrlı medianı real waqıt rejiminde jetkerip beriw. Kóplegen radio hám televidenie translyaciyaların ámelge asırıwshılar ózleriniń tikkeley audio hám video ónimleriniń Internet aǵımların usınadı. Olar sonday-aq aldın ala kóriw, klassikalıq úzindiler hám qayta tıńlaw sıyaqlı waqıttı ózgertip kóriw yamasa tıńlaw múmkinshiligin bere aladı. Yaǵnıy, Internetke jalǵanǵan qurılma, máselen kompyuter yamasa basqa da arnawlı qurılma, burın tek televizor yamasa radio qabıllaǵısh penen múmkin bolǵan usılda onlayn medianı paydalanıw ushın qollanılıwı múmkin. Mazmunnıń bar bolǵan túrleriniń kólemi ádewir keń, arnawlı texnikalıq veb-translyaciyalardan baslap sorawǵa iye kóp funkciyalı multimediyalıq xızmetlerge shekem. Podkasting - bul usı ideyanıń bir variaciyası, onda - ádette audio - material júklep alınadı hám kompyuterde oynatıladı yamasa jolda tıńlaw ushın kóshpeli media pleerge ótkeriledi. Bul ápiwayı úskenelerdi qollanatuǵın usıllar hár kimge, az ǵana cenzura yamasa licenziyalaw baqlawı menen, audio-vizual materiallardı dúnya júzi boyınsha translyaciya etiw imkaniyatın beredi. Cifrlı medianıń aǵımlı jetkeriliwi tarmaq ótkiziw qábiletine bolǵan talaptı arttıradı. Mısalı, video aǵımları ádette eski 480p «standart sapa» video ushın 1 Mbit/s baylanıs tezligin, 1080p «Tolıq HD» video ushın 4.5 Mbit/s,<ref>{{cite web |last=Morrison |first=Geoff |url=http://www.nbcnews.com/id/40241749 |title=What to know before buying a 'connected' TV – Technology & science – Tech and gadgets – Tech Holiday Guide |publisher=NBC News |date=18 November 2010 |access-date=8 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200212091603/http://www.nbcnews.com/id/40241749 |archive-date=12 February 2020 |url-status=dead }}</ref> hám joqarı sapalı 4K video ushın 40 tan 80 Mbit/s ke shekem talap etedi<ref>{{Cite web |title=A beginner’s guide to bit rate {{!}} Adobe |url=https://www.adobe.com/uk/creativecloud/video/discover/bit-rate.html |access-date=2025-06-16 |website=www.adobe.com}}</ref>. Bul provayderlerge Netflix, Disney+, Amazon kompaniyasınıń Prime Video xızmeti, Mubi, Hulu hám Apple TV+ sıyaqlı hesh qashan efirlik licenziyaǵa iye bolmaǵan bir qatar taza Internet «translyatorları» qosıldı. Bul aǵımlı kompaniyalar házirgi waqıtta dástúriy translyatorlardı artta qaldırıp, oyın-zawıq sanaatında ústemlik etpekte<ref>{{Cite web |last=Bajarin |first=Tim |date=November 26, 2024 |title=The Future Of Media: Streaming Dominates |url=https://www.forbes.com/sites/timbajarin/2024/11/26/the-future-of-media-streaming-dominance-and-the-data-revolution/ |access-date=2025-06-16 |website=Forbes |language=en}}</ref>. Spotify hám [[Apple Music]] sıyaqlı audio aǵım xızmetleri de audio oyın-zawıq bazarında áhmiyetli úleske iye. Veb-kameralar bul qubılıstıń arzan keńeytiliwi bolıp tabıladı. Internet paydalanıwshıları Afrikadaǵı suw ishiw ornındaǵı haywanlardı, Panama kanalındaǵı kemelerdi, jergilikli aylanba joldaǵı qatnastı yamasa óz jayların tikkeley hám real waqıt rejiminde baqlay aladı. Video chat bólmeleri hám video konferenciyalar da keń tarqalǵan bolıp, jeke veb-kameralar eki tárepleme dawıs penen hám dawıssız kóp maqsetlerde qollanılmaqta. ==== Video bólisiw saytları ==== Video bólisiw veb-saytları da oyın-zawıq ekosistemasında úlken áhmiyetke iye. YouTube 2005-jıldıń 15-fevralında qurılǵan hám házirgi waqıtta eki milliardtan aslam paydalanıwshısı menen biypul aǵımlı video kórsetiw boyınsha jetekshi veb-sayt bolıp tabıladı<ref>{{Cite web|title=Press|url=https://www.youtube.com/about/press/|access-date=19 August 2020|website=YouTube|archive-date=11 November 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171111094352/https://www.youtube.com/yt/about/press/|url-status=live}}</ref>. Ol ádette video fayllardı aǵımlı jetkeriw hám kórsetiw ushın veb-pleerdi paydalanadı. Dizimnen ótken paydalanıwshılar sheksiz muǵdarda video júkley aladı hám ózleriniń jeke profillerin dúze aladı. [[YouTube]] óz paydalanıwshıları hár kúni júzlegen million video kóretuǵının hám júzlegen mıń video júkleytuǵının málimleydi. Basqa video bólisiw veb-saytlarına Vimeo, [[Instagram]] hám [[TikTok]] kiredi. ==== Tikkeley translyaciya ==== Tikkeley translyaciya xızmetleri onlayn kontent dóretiwshilerden sheklengen auditoriyaǵa birme-bir yamasa birden kópke video translyaciyasın tikkeley alıp barıwǵa múmkinshilik beredi. == Jámiyetlik tásir == Internet jámiyetlik qatnasıqtıń, iskerliktiń hám jámiyetlik birlespelerdiń jańa túrlerin payda etti. Bul qubılıs Internet sociologiyasın ilimiy izertlewdiń payda bolıwına alıp keldi. Dáslepki Internet ayırım jazıwshılarǵa tásir etip, olar Internetti simvollıq túrde súwretlewge májbúr boldı, mısalı, Internetti «adamlardı pútkil jer júzi boylap úlken kórinbeytuǵın tor menen baylanıstırıw quralı» dep táriyiplegen<ref>{{Cite book |last1=Carlson |first1=Kathie |title=The Book of Symbols: Reflections on Archetypal Images |last2=Flanagin |first2=Michael N. |last3=Martin |first3=Kathleen |last4=Martin |first4=Mary E. |last5=Mendelsohn |first5=John |last6=Rodgers |first6=Priscilla Young |last7=Ronnberg |first7=Ami |last8=Salman |first8=Sherry |last9=Wesley |first9=Deborah A. |publisher=[[Taschen]] |year=2010 |isbn=978-3-8365-1448-4 |editor-last=Arm |editor-first=Karen |location=Köln |page=518 |editor-last2=Ueda |editor-first2=Kako |editor-last3=Thulin |editor-first3=Anne |editor-last4=Langerak |editor-first4=Allison |editor-last5=Kiley |editor-first5=Timothy Gus |editor-last6=Wolff |editor-first6=Mary}}</ref>. === Paydalanıwshılar === [[File:Graph depicting share of the population using the Internet.png|thumb|Internetti paydalanıwshı xalıqtıń úlesi<ref>{{cite journal|last1=Ritchie|first1=Hannah|author1-link=Hannah Ritchie |last2=Roser|first2=Max|author2-link=Max Roser |date=2 October 2017|title=Technology Adoption|url=https://ourworldindata.org/technology-adoption|url-status=live|journal=Our World in Data|archive-url=https://web.archive.org/web/20191012121855/https://ourworldindata.org/technology-adoption|archive-date=12 October 2019|access-date=12 October 2019}}</ref> [[c:Data:Share of population using the Internet.tab|Source data]]. ]] [[File:Internet users for 100 people by GDP per capita.svg|alt=A scatter plot showing Internet usage per capita versus GDP per capita. It shows Internet usage increasing with GDP.|thumb|Tańlanǵan mámleketler boyınsha hár 100 adamǵa Internet paydalanıwshıları hám adam basına JIÓ]] [[File:Internet users per 100 inhabitants ITU.svg|thumb|upright=1.3|<div style="text-align: center">'''Hár 100 turǵınǵa Internet paydalanıwshıları'''</div><small>Derek: Xalıqaralıq telekommunikaciya awqamı</small><ref>[http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/statistics/2014/ITU_Key_2005-2014_ICT_data.xls "Individuals using the Internet 2005 to 2014"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150528031339/http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/statistics/2014/ITU_Key_2005-2014_ICT_data.xls |date=28 May 2015 }}, Key ICT indicators for developed and developing countries and the world (totals and penetration rates), International Telecommunication Union (ITU). Retrieved 25 May 2015.</ref><ref>[http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/ict/ "Internet users per 100 inhabitants 1997 to 2007"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150517033104/http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/ict/ |date=17 May 2015 }}, ICT Data and Statistics (IDS), International Telecommunication Union (ITU). Retrieved 25 May 2015.</ref>]] 2000-jıldan 2009-jılǵa shekem dúnya júzi boyınsha Internet paydalanıwshılarınıń sanı 390 millionnan 1.9 milliardqa shekem ósti<ref>[https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/stat/ Internet users graphs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200509175322/https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/stat/default.aspx |date=9 May 2020 }}, Market Information and Statistics, International Telecommunication Union</ref>. 2010-jılǵa kelip, dúnya xalqınıń 22% kompyuterlerge eristi, kúnine 1 milliard [[Google]] izlewi ámelge asırıldı, 300 million Internet paydalanıwshısı bloglardı oqıdı hám [[YouTube|YouTubeta]] kúnine 2 milliard video kórildi<ref>{{cite web|url=http://www.antaranews.com/en/news/71940/google-earth-demonstrates-how-technology-benefits-ris-civil-society-govt |title=Google Earth demonstrates how technology benefits RI's civil society, govt |publisher=Antara News |date=26 May 2011 |access-date=19 November 2012 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121029074528/http://www.antaranews.com/en/news/71940/google-earth-demonstrates-how-technology-benefits-ris-civil-society-govt |archive-date=29 October 2012 }}</ref>. 2014-jılı dúnyadaǵı Internet paydalanıwshılarınıń sanı 3 milliardtan asıp ketti yamasa dúnya xalqınıń 44 procentin quradı, biraq olardıń eki úlesi eń bay ellerden boldı, evropalılardıń 78 procenti Internetti paydalandı, onnan keyin Amerikaınıń 57 procenti<ref>{{cite web|url=https://www.engadget.com/2014/11/25/3-billion-internet-users/ |title=There are now 3 billion Internet users, mostly in rich countries |author=Steve Dent |date=25 November 2014 |access-date=25 November 2014 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141128020032/http://www.engadget.com/2014/11/25/3-billion-internet-users/ |archive-date=28 November 2014 }}</ref>. Degen menen, 2018-jılǵa kelip, tek Aziyanıń ózi dúnyadaǵı 4.3 milliard Internet paydalanıwshısınıń 2.2 milliardın qurap, barlıq Internet paydalanıwshılarınıń 51% in iyeledi. Qıtaydıń Internet paydalanıwshıları 2018-jılı úlken belgige jetti, eldiń Internetti tártiplestiriwshi uyımı, Qıtay Internet Tarmaǵı Informaciya Orayı, Qıtayda 802 million paydalanıwshı bar ekenin járiyaladı<ref>{{cite web|url=https://cnnic.com.cn/IDR/ReportDownloads/201807/P020180711391069195909.pdf|website=Cnnic.com|title=Statistical Report on Internet Development in China|date=January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190412062935/https://cnnic.com.cn/IDR/ReportDownloads/201807/P020180711391069195909.pdf|archive-date=12 April 2019|url-status=live}}</ref>. Qıtaydan keyin Hindstan turdı, shama menen 700 million paydalanıwshısı bar, al Qurama Shtatlar 275 million paydalanıwshı menen úshinshi orında turdı. Biraq, engiziliw dárejesi boyınsha, 2022-jılı Qıtayda 70% engiziliw dárejesi bolsa, Hindstanda 60% hám Qurama Shtatlarda 90% boldı<ref>{{cite web|url=https://www.internetworldstats.com/stats.htm|title=World Internet Users Statistics and 2019 World Population Stats|website=internetworldstats.com|access-date=17 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20171124192836/http://www.internetworldstats.com/stats.htm|archive-date=24 November 2017|url-status=live}}</ref>. 2022-jılı dúnyadaǵı Internet paydalanıwshılarınıń 54% Aziyada, 14% Evropada, 7% Arqa Amerikada, 10% Latın Amerikası hám Karibte, 11% Afrikada, 4% Orta Shıǵısta hám 1% Okeaniyada jaylasqan<ref name="inetstats">{{cite web|url=http://www.internetworldstats.com/stats.htm|title=World Internet Usage Statistics News and Population Stats|archive-url=https://web.archive.org/web/20170319013935/http://www.internetworldstats.com/stats.htm|archive-date=19 March 2017|date=30 June 2023|access-date=14 December 2023}}</ref>. 2019-jılı Kuveyt, Qatar, Folklend atawlarında, Bermud hám Islandiyada paydalanıwshılar sanı boyınsha eń joqarı Internet engiziliw dárejesi boldı, xalıqtıń 93% yamasa onnan da kóbireginiń kirisi bar edi<ref name="ITU-IndividualsUsingTheInternet">[http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/statistics/2013/Individuals_Internet_2000-2012.xls "Percentage of Individuals using the Internet 2000–2012"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140209141641/http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/statistics/2013/Individuals_Internet_2000-2012.xls |date=9 February 2014 }}, International Telecommunication Union (Geneva), June 2013. Retrieved 22 June 2013.</ref>. 2022-jılǵa kelip, dúnya xalqınıń úshten ekisinen kóbiregin quraytuǵın 5.4 milliard adam Internetti paydalanadı dep bahalandı<ref>{{Cite web|url=https://www.internetworldstats.com/stats.htm|title=World Internet Users Statistics and 2023 World Population Stats|website=Internet World Stats |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240319110853/https://www.internetworldstats.com/stats.htm |archive-date= Mar 19, 2024 }}</ref>. Internet arqalı baylanıs ushın eń keń tarqalǵan til hámme waqıtta inglis tili bolǵan. Bul Internettiń kelip shıǵıwınıń nátiyjesi bolıwı múmkin, sonday-aq bul tildiń lingva franka hám dúnya tili retindegi roli menen baylanıslı bolıwı múmkin. Dáslepki kompyuter sistemaları Amerika Standart Informaciya Almasıw Kodı (ASCII) ishindegi háripler menen sheklengen edi, bul latın álipbesiniń bir bólegi bolıp tabıladı. Inglis tilinen keyin (27%), Pútkil dúnyajúzilik torda eń kóp soraw jiberiletuǵın tiller qıtay (25%), ispan (8%), yapon (5%), portugal hám nemis (hár biri 4%), arab, francuz hám orıs (hár biri 3%) hám koreys (2%) tilleri bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda Internet texnologiyaları, ásirese Unicode qollanıwında, jetkilikli dárejede rawajlandı, sonlıqtan dúnyada keń qollanılatuǵın tillerde rawajlanıw hám baylanıs ushın jaqsı imkaniyatlar bar. Biraq, máselen, moјibake (ayırım tillerdiń háripleriniń nadurıs kórsetiliwi) sıyaqlı ayırım kemshilikler ele de saqlanıp qalmaqta. 2005-jılı AQSHta ótkerilgen izertlewde, Internetti paydalanıwshı erkeklerdiń procenti hayallardikinen azǵana joqarı bolǵan, biraq 30 jastan tómenlerde bul ayırmashılıq keri bolǵan. Erkekler kóbirek kiriw, kóbirek waqıt jumsaw hám keń polosalı baylanıs paydalanıwshıları bolıwǵa beyim bolǵan, al hayallar baylanısıw múmkinshiliklerinen (mısalı, elektron pochtadan) kóbirek paydalanıwǵa beyim bolǵan. Erkekler Internetti esap-fakturalardı tólew, aukcionlarǵa qatnasıw hám muzıka hám videolardı júklep alıw sıyaqlı oyın-zawıq maqsetlerinde paydalanıwǵa kóbirek beyim bolǵan. Erkekler menen hayallar Internetti satıp alıw hám bank xızmetleri ushın birdey dárejede paydalanǵan<ref>{{Cite web |last=Fallows |first=Deborah |date=2005-12-28 |title=How Women and Men Use the Internet |url=https://www.pewresearch.org/internet/2005/12/28/how-women-and-men-use-the-internet/ |website=Pew Research Center |language=en-US |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20230608191432/https://www.pewresearch.org/internet/2005/12/28/how-women-and-men-use-the-internet/ |archive-date= Jun 8, 2023 }}</ref>. 2008-jılı hayallar kópshilik sociallıq tarmaq xızmetlerinde, mısalı Facebook hám Myspace te, erkeklerden ádewir kóp bolǵan, biraq bul qatnas jasqa qaray ózgerip turǵan<ref>{{cite web |url=http://business.rapleaf.com/company_press_2008_07_29.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20090320211742/http://business.rapleaf.com/company_press_2008_07_29.html|archive-date=20 March 2009 |title=Rapleaf Study Reveals Gender and Age Data of Social Network Users |website=Rapleaf |date=July 29, 2008 }}</ref>. Hayallar kóbirek aǵımlı kontentti kórgen, al erkekler kóbirek júklep alǵan<ref>{{cite web|url=http://www.entrepreneur.com/tradejournals/article/178175272.html |title=Women Ahead of Men in Online Tv, Dvr, Games, And Social Media. |publisher=Entrepreneur |date=1 May 2008 |access-date=8 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080916094836/http://www.entrepreneur.com/tradejournals/article/178175272.html |archive-date=16 September 2008 }}</ref>. Erkekler blog jazıwǵa kóbirek beyim bolǵan. Blog jazatuǵınlar arasında erkekler kásiplik blog alıp barıwǵa beyim bolsa, hayallar jeke blog alıp barıwǵa kóbirek beyim bolǵan<ref>{{cite web |url=http://technorati.com/blogging/state-of-the-blogosphere/ |title= State of the Blogosphere |publisher=Technorati |access-date=8 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091002101707/http://technorati.com/blogging/state-of-the-blogosphere/ |archive-date=2 October 2009 }}</ref>. Internet paydalanıwshılarına qatnaslı bir neshe jańa sózler bar: Netizen («tor puqarası» mánisinde)<ref>{{cite book|last1=Seese|first1=Michael|isbn=978-1-60005-132-6|page=130|url=https://books.google.com/books?id=3noNR3IfSpgC&q=citizen+of+the+net&pg=PA130|title=Scrappy Information Security|access-date=5 June 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170905151414/https://books.google.com/books?id=3noNR3IfSpgC&pg=PA130&lpg=PA130&dq=citizen+of+the+net|archive-date=5 September 2017|year=2009|publisher=Happy About }}</ref> onlayn jámiyetlerdi, ulıwma Internetti yamasa sóz erkinligi sıyaqlı baylanıslı siyasiy máseleler hám huqıqlardı jaqsılawǵa belsene qatnasıwshılarǵa qollanıladı,<ref>"[http://dictionary.reference.com/browse/netizen netizen]", Dictionary.com. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120421223939/http://dictionary.reference.com/browse/netizen |date=21 April 2012 }}.</ref><ref name=Hauben>{{cite web|url=http://www.columbia.edu/~rh120/ch106.x01|title=The Net and Netizens|first=Michael|last=Hauben |date=June 5, 1996 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604214312/http://www.columbia.edu/~rh120/ch106.x01|archive-date=4 June 2011|publisher=Columbia University}}</ref> Internavt Internetti basqarıwshılar yamasa texnikalıq jaqtan joqarı qábiletli paydalanıwshılarǵa qollanıladı,<ref>{{cite web|url=http://www.isoc.org/internet/history/brief.shtml|title=A Brief History of the Internet |date=10 Dec 2003 |first1=B M. |last1=Leiner |first2=V G. |last2=Cerf |first3=D D. |last3=Clark |first4=R E. |last4=Kahn |first5=L |last5=Kleinrock |first6=D C. |last6=Lynch |first7=J |last7=Postel |first8=L G. |last8=Roberts |first9=S |last9=Wolff |archive-url=https://web.archive.org/web/20070604153304/http://www.isoc.org/internet/history/brief.shtml|archive-date=4 June 2007|website=the Internet Society}}</ref><ref>{{cite web|title= internaut |url=https://www.oxforddictionaries.com/definition/english/internaut |website=Oxford Dictionaries |access-date=6 June 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150613002443/https://www.oxforddictionaries.com/definition/english/internaut |archive-date=13 June 2015 }}</ref> cifrlı puqara bolsa Internetti jámiyet, siyasat hám húkimet qatnasıwında qollanıw ushın paydalanatuǵın adamǵa qollanıladı<ref>{{cite book|first1=Karen|last1=Mossberger|title=Digital Citizenship – The Internet, Society and Participation|first2=Caroline J.|last2=Tolbert|first3=Ramona S.|last3=McNeal|year=2011|publisher=SPIE Press |isbn=978-0-8194-5606-9}}</ref>. <gallery mode="packed" heights="300px"> InternetUsersByLanguagePieChart.svg|<div style="text-align: center">'''Til boyınsha Internet paydalanıwshıları'''<ref name=NIUBL-IWS>{{cite web|url=http://www.internetworldstats.com/stats7.htm|title=Top Ten Internet Languages |archive-url=https://web.archive.org/web/20120426122721/http://www.internetworldstats.com/stats7.htm|archive-date=26 April 2012|website=Internet World Stats, Miniwatts Marketing Group|date=18 March 2012 |access-date=22 April 2012}}</ref></div> WebsitesByLanguagePieChart.svg|<div style="text-align: center">'''Veb-sayt kontenti tilleri'''<ref name=UofCLBWApril2013>{{cite web|title=Usage of content languages for websites|url=http://w3techs.com/technologies/overview/content_language/all|work=W3Techs|access-date=26 April 2013|archive-url=https://archive.today/20120717235405/http://w3techs.com/technologies/overview/content_language/all|archive-date=17 July 2012|url-status=live}}</ref></div> </gallery> === Paydalanıw === [[File:Share_of_individuals_using_the_internet.png|thumb|360px|<div style="text-align: center">'''2021-jıldaǵı Internet paydalanıwshıları mámleket xalqınıń procenti retinde'''</div>Derek: Our World in Data.]][[File:FixedBroadbandInternetPenetrationWorldMap.svg|thumb |360px |<div style="text-align: center">'''2012-jıldaǵı turaqlı keń polosalı Internet jazılıwshıları<br />mámleket xalqınıń procenti retinde'''</div>Derek: Xalıqaralıq Telekommunikaciya Awqamı<ref name="FixedBroadbandITUDynamic2012">[http://www.itu.int/ITU-D/ICTEYE/Reporting/DynamicReportWizard.aspx "Fixed (wired)-broadband subscriptions per 100 inhabitants 2012"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190726064920/http://www.itu.int/ITU-D/ICTEYE/Reporting/DynamicReportWizard.aspx|date=26 July 2019}}, Dynamic Report, ITU ITC EYE, [[International Telecommunication Union]]. Retrieved 29 June 2013.</ref>.]] [[File:MobileBroadbandInternetPenetrationWorldMap 2013.svg|thumb |360px |<div style="text-align: center">'''2012-jıldaǵı mobil keń polosalı Internet jazılıwshıları<br />mámleket xalqınıń procenti retinde'''</div>Derek: Xalıqaralıq Telekommunikaciya Awqamı<ref name="MobleBroadbandITUDynamic2012">[http://www.itu.int/ITU-D/ICTEYE/Reporting/DynamicReportWizard.aspx "Active mobile-broadband subscriptions per 100 inhabitants 2012"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190726064920/http://www.itu.int/ITU-D/ICTEYE/Reporting/DynamicReportWizard.aspx|date=26 July 2019}}, Dynamic Report, ITU ITC EYE, [[International Telecommunication Union]]. Retrieved 29 June 2013.</ref>.]] Internet, ásirese ólshenbegen joqarı tezlikli baylanıslardıń keń tarqalıwı menen, jumıs saatları hám ornında kóbirek beyimlilikke múmkinshilik beredi. Internetke kóplegen qurallar arqalı, sonıń ishinde mobil Internet qurılmaları arqalı da, derlik hár jerden kiriwge boladı. Mobil telefonlar, maǵlıwmat kartaları, qolda alıp júretuǵın oyın konsolleri hám uyalı routerler paydalanıwshılarǵa Internetke sımsız jalǵanıwǵa múmkinshilik beredi. Kishi ekranlar hám usınday qalta ólshemindegi qurılmalardıń basqa da sheklengen múmkinshilikleri sheńberinde, elektron pochta hám veb sıyaqlı Internet xızmetleri jetkilikli bolıwı múmkin. Xızmet kórsetiwshiler usınılatuǵın xızmetlerdi sheklewi múmkin hám mobil maǵlıwmatlar ushın tólemler basqa kiriw usıllarına qaraǵanda ádewir joqarı bolıwı múmkin. Mektepke shekemgi tárbiyadan baslap doktorlıqtan keyingi dárejege shekem barlıq dárejedegi bilimlendiriw materialları veb-saytlardan tabıladı. Mısallar CBeebies-ten baslap, mektep hám joqarı mektep qaytalaw qosımshaları hám virtual universitetlerge shekem, [[Google Scholar]] sıyaqlı platformalar arqalı joqarı dárejeli ilimiy ádebiyatlarǵa kiriw múmkinshiligin óz ishine aladı. Aralıqtan bilim alıw, úy tapsırmaları hám basqa tapsırmalardı orınlawda járdem, óz betinshe oqıw, bos waqıttı ótkiziw yamasa qızıqlı fakt haqqında kóbirek maǵlıwmat izlew ushın, adamlardıń hár qanday dárejedegi bilimlendiriw informaciyasına hár qanday jerden kiriwi burınǵıdan da ańsat boldı. Ulıwma alǵanda Internet hám ayrıqsha Pútkil dúnyajúzilik tor hám rásmiy, hám rásmiy emes bilimlendiriwdiń áhmiyetli quralı bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Internet izertlewshilerge (ásirese sociallıq hám miynet psixologiyası ilimleri boyınsha) virtual laboratoriyalar arqalı aralıqtan izertlew alıp barıwǵa múmkinshilik beredi, bul nátiyjelerdiń kólemi hám ulıwmalastırılıwında, sonday-aq ilimpazlar arasındaǵı baylanısta hám nátiyjelerdi járiyalawda tereń ózgerislerge alıp keledi<ref>{{cite book|last=Reips|first=U.-D.|year=2008|chapter=How Internet-mediated research changes science|url=http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/psychology/social-psychology/psychological-aspects-cyberspace-theory-research-applications|title=Psychological aspects of cyberspace: Theory, research, applications|archive-url=https://web.archive.org/web/20140809235408/http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/psychology/social-psychology/psychological-aspects-cyberspace-theory-research-applications|archive-date=9 August 2014|pages=268–294|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69464-3}}</ref>. Birge islesiwge arnalǵan programmalıq támiynattıń járdeminde ideyalar, bilim hám kónlikpelerdi tómen bahada hám derlik tez payıtta bólisiw birgelikte islewdi ádewir ańsatlastırdı. Topar tek arzan bahada baylanısıp hám ideyalardı bólisip qoymastan, Internettiń keń qamtıwı usınday toparlardıń ańsat payda bolıwına múmkinshilik beredi. Oǵan mısal retinde ashıq kodlı programmalıq támiynat háreketin keltiriwge boladı, ol basqa nárseler menen birge [[Linux]], Mozilla Firefox hám OpenOffice.org (keyinnen LibreOffice bolıp bólingen) sıyaqlı programmalardı dóretti. Internet chat, meyli IRC chat bólmesi, tez xabar almasıw sisteması yamasa sociallıq tarmaq xızmeti bolsın, sheriklerge kún dawamında kompyuterlerinde islep atırǵanda baylanısta qalıwdıń júdá qolaylı usılın beredi. Xabarlar elektron pochtaǵa qaraǵanda jáne de tezirek hám qolaylıraq almasılıwı múmkin. Bul sistemalar fayllardı almasıwǵa, súwretler hám kóriniwlerdi bólisiwge yamasa komanda aǵzaları arasında dawıslı hám video baylanıstı ámelge asırıwǵa múmkinshilik beriwi múmkin. Kontentti basqarıw sistemaları birge islesiwshi toparlarǵa bir-biriniń jumısın tosınnan joq qılmastan, bólisilgen hújjetler toplamları ústinde bir waqıtta islewge múmkinshilik beredi. Biznes hám joybar toparları kalendarlardı, sonday-aq hújjetlerdi hám basqa da informaciyanı bólise aladı. Bunday birge islesiw ilimiy izertlew, programmalıq támiynattı islep shıǵıw, konferenciyalardı jobalastırıw hám dóretiwshilik jazıw sıyaqlı keń kólemli tarawlarda ámelge asırıladı. Sociallıq hám siyasiy birge islesiw de Internetke kiriw múmkinshiligi hám kompyuter sawatlılıǵı keńeygen sayın keńeyip barmaqta. Internet kompyuter paydalanıwshılarına hár qanday kiriw noqatınan basqa kompyuterlerge hám informaciya saqlaw orınlarına ańsat aralıqtan kiriwge múmkinshilik beredi. Kiriw kompyuter qáwipsizligi menen bolıwı múmkin; yaǵnıy, talaplarǵa baylanıslı autentifikaciya hám shifrlaw texnologiyaları. Bul kóplegen sanaatlarda aralıqtan jumıs islewdiń, birge islesiwdiń hám informaciya bólisiwdiń jańa usılların xoshametlemekte. Úyinde otırǵan esapshı tórtinshi mámlekettegi IT qánigeleri tárepinen aralıqtan saqlanatuǵın úshinshi mámlekette jaylasqan serverde, basqa mámlekette jaylasqan kompaniyanıń esap kitapların tekseriwi múmkin. Bul esaplar dúnyanıń hár tárepinen keńselerden olarǵa elektron pochta arqalı jiberilgen informaciya tiykarında, basqa aralıqtaǵı orınlarda úyde isleytuǵın buxgalterler tárepinen dúzilgen bolıwı múmkin. Bul nárselerdiń ayırımları Internettiń keń tarqalıwınan aldın da múmkin edi, biraq jeke ijara baylanıs sızıqlarınıń qımbatlıǵı olardıń kópshiligin ámelde orınlanbaytuǵın edi. Mısalı, xızmet saparında yaki demalısta dúnyanıń arǵı shetinde bolǵan keńse xızmetkeri óziniń elektron xatlarına kire aladı, bultlı esaplawlar járdeminde óz maǵlıwmatlarına kire aladı, yamasa Internettegi qáwipsiz virtual jeke tarmaq (VPN) baylanısı arqalı óziniń keńse kompyuterine aralıqtan kiriw seansın asha aladı. Bul xızmetkerge keńseden tısqarı jerde bolǵan waqıtta da óziniń barlıq ádettegi fayllarına hám maǵlıwmatlarına, sonıń ishinde elektron pochta hám basqa qosımshalarǵa tolıq kiriw múmkinshiligin bere aladı. Sistema administratorları arasında bul «Virtual jeke qorqınısh» dep atalǵan,<ref>{{cite web|title=The Virtual Private Nightmare: VPN |url=http://librenix.com/?inode=5013 |publisher=Librenix |access-date=21 July 2010 |date=4 August 2004 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110515152637/http://librenix.com/?inode=5013 |archive-date=15 May 2011 }}</ref> sebebi ol korporativ tarmaqtıń qáwipsiz shegarasın aralıqtaǵı orınlarǵa hám onıń xızmetkerleriniń úylerine keńeytedi. 2010-jıllardıń aqırına kelip, Internet «global Arqa xalqınıń kópshiligi ushın ilimiy informaciyanıń tiykarǵı deregi» retinde táriyiplengen<ref>{{cite book|author1=Dariusz Jemielniak|url=https://books.google.com/books?id=yLDMDwAAQBAJ|title=Collaborative Society|author2=Aleksandra Przegalinska|year= 2020|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-35645-9|access-date=26 November 2020|archive-date=23 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201123045652/https://books.google.com/books?id=yLDMDwAAQBAJ|url-status=live}}</ref>. === Sociallıq tarmaqlar hám oyın-zawıq === Kóplegen adamlar jańalıqlar, hawa rayı hám sport xabarlarına kiriw, demalıslardı jobalastırıw hám bronlaw hám ózleriniń jeke qızıǵıwshılıqların qanaatlandırıw ushın Pútkil dúnyajúzilik tarmaǵın paydalanadı. Adamlar dúnya júzi boyınsha doslar menen baylanıs ornatıw hám saqlap qalıw ushın chat, xabar almasıw hám elektron pochtadan paydalanadı, geyde burın xat jazısıp turǵan doslar menen baylanısqanday etip. [[Facebook]] sıyaqlı [[sociallıq tarmaq]] xızmetleri sociallasıw hám óz-ara tásir etiwdiń jańa usılların dóretti. Bul saytlardıń paydalanıwshıları betlerge kóp túrli informaciyalardı qosa aladı, ulıwma qızıǵıwshılıqlardı quwıp, basqalar menen baylanısa aladı. Sonday-aq bar tanıslardı tabıw, adamlardıń bar toparları arasında baylanıstı támiyinlew múmkin. LinkedIn sıyaqlı saytlar kommerciyalıq hám biznes baylanısların rawajlandıradı. YouTube hám Flickr paydalanıwshılardıń video hám súwretlerine qánigelesken. Sociallıq tarmaq xızmetleri sonday-aq biznesler hám basqa shólkemler tárepinen óz brendlerin alǵa ilgeriletiw, tutınıwshılarǵa marketing qılıw hám postlardıń «en jayıwın» xoshametlew ushın keń qollanıladı. Adamlar hám shólkemler ushın sociallıq tarmaq xızmetlerinde postlar (ásirese ashıq postlar) jazıwdıń bir qáwipi - ásirese aqmaq yamasa dawlı postlar geyde basqa Internet paydalanıwshıları tárepinen kútilmegen hám múmkin úlken kólemli qarsı reakciyaǵa alıp keliwi múmkin. Bul qáwip sonday-aq dawlı oflayn minez-qulıqqa da baylanıslı, eger ol keń túrde málim bolsa. Bul qarsı reakciyanıń tábiyatı qarsı pikirler hám ashıq masqaralawdan baslap, mazaqlawlar hám jekkóriw sózleri arqalı, eń tómen jaǵdaylarda, zorlaw hám ólim qáwpine shekem keń kólemde bolıwı múmkin. Onlayn tosqınlıqtıń joqlıǵı effekti kóp adamlardıń júzbe-júz bolǵanǵa qaraǵanda onlaynda kóbirek qatal yamasa mazaq etiwshi minez-qulıq kórsetiw tendenciyasın súwretleydi.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-23477130 |title=Twitter 'report abuse' button calls after rape threats |last=Moore |first=Keith |date=27 July 2013 |work=[[BBC News]] |access-date=7 December 2014 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140904014545/http://www.bbc.co.uk/news/technology-23477130 |archive-date=4 September 2014 }}</ref>. Shólkemler ushın, bunday qarsı reakciya, ásirese media tárepinen xabar etilse, ulıwma brend zıyanına alıp keliwi múmkin. Biraq, bul bárhama olay emes, sebebi shólkem usınǵan pikirge qarsı adamlardıń názerindegi brend zıyanı geyde basqalardıń názerinde brendti kúsheytiw menen teńlestiriliwi múmkin. Sonıń menen bir qatarda, eger shólkem yamasa jeke adam basqalar nadurıs dep esaplaytuǵın talaplarǵa boysınsa, bul qarsı reakciyaǵa alıp keliwi múmkin. Reddit sıyaqlı ayırım veb-saytlar, jeke adamlar haqqında jeke informaciyanı járiyalawǵa tıyım salatuǵın qaǵıydalarǵa iye (sonday-aq doksing dep te ataladı), sebebi bunday postlar úlken sandaǵı Internet paydalanıwshılarınıń usılayınsha anıqlanǵan belgili jeke adamlarǵa qarsı basım kórsetiwine alıp keliwi múmkin degen táshiwishler bar. Atap aytqanda, Reddit-tiń jeke informaciyanı járiyalawdı qadaǵan etetuǵın qaǵıydası, Reddit ke júklengen Facebook skrinshotlarındaǵı barlıq sáykeslendiriwshi súwretler hám atlar cenzuradan ótiwi kerek degendi ańlatadı dep keń túrde túsiniledi. Biraq, bul qaǵıydanıń ashıq Twitter postlarına qatnası anıq emes, hám hár qanday jaǵdayda da, pikirles adamlardıń onlaynda bir-biriniń dıqqatın olar kelispeytuǵın ashıq sociallıq media postlarına qaratıwdıń kóp basqa jolları bar. Balalar da onlayn ortalıqta kiberqorqıtıw hám jınıslıq niyetli adamlardıń jaqınlasıwı sıyaqlı qáwiplerge ushıraydı, olar geyde ózlerin bala etip kórsetedi. Balalar jáne de ózlerin táshiwishlendiretuǵın yaki ata-anaları jas shegarasına say emes dep esaplaytuǵın materiallardı ushıratıwı múmkin. Tájiriybesizlik sebepli, olar ózleri haqqında jeke informaciyanı onlaynda járiyalawı múmkin, bul olardı yaki olardıń shańaraqların, eger eskertilmese, qáwip astına qoyıwı múmkin. Kóp ata-analar balaların Internettegi jaman materiallardan qorǵaw maqsetinde Internet filtrlewdi qosıwdı yaki balalarınıń onlayn iskerligin baqılawdı tańlaydı. Facebook hám Twitter sıyaqlı eń keń tarqalǵan sociallıq tarmaq xızmetleri ádette 13 jastan kishi paydalanıwshılarǵa qadaǵan etedi. Biraq, bul siyasatlardı jalǵan tuwılǵan sáneni kórsetip dizimnen ótiw arqalı aylanıp ótiw ańsat, hám 13 jastan kishi balalardıń ádewir bólegi báribir bunday saytlarǵa qosılıwı múmkin. Balalar ushın jaqsıraq qorǵaw dárejesin támiyinleytuǵının aytatuǵın kishi jastaǵı balalar ushın sociallıq tarmaq xızmetleri de bar. Internet óziniń payda bolıwınan baslap bos waqıttı ótkeriw ushın tiykarǵı orın bolıp kelgen, universitet serverlerinde MUD hám MOO sıyaqlı qızıqlı sociallıq tájiriybeler ótkerilip, házil-dálkekke baylanıslı Usenet toparları kóp trafik alǵan. Kóplegen Internet forumlarında oyınlar hám kúlkili videolarǵa arnalǵan bólimler bar. Internettegi bos waqıttı ótkeriwdiń jáne bir tarawı - kóp oyınshılı oyınlar. Oyın-zawıqtıń bul túri jámiyetler dúzedi, onda hár túrli jas hám shıǵısı bar adamlar kóp oyınshılı oyınlardıń tez pátli dúnyasınan lázzet aladı.Jazılmaǵan paydalanıwshılar belgili bir oyın túrleri yamasa belgili bir oyınlar menen sheklengen. Kóp adamlar Internetti muzıka, filmler hám basqa shıǵarmalarǵa kiriw hám júklep alıw ushın paydalanadı, olardan ráhátleniw hám dem alıw ushın qollanadı. Bul iskerliklerdiń hámmesi ushın oraylastırılǵan serverler hám tarqatılǵan teń qatnasıwshı texnologiyaların paydalanıp, pullı hám pulsız xızmetler bar. Bul dereklerdiń ayırımları dóretiwshilerdiń avtorlıq huqıqlarına basqalarǵa qaraǵanda kóbirek itibar beredi. Internetti paydalanıw paydalanıwshılardıń jalǵızlıǵı menen baylanıslı ekenligi anıqlanǵan. Jalǵız adamlar Internetti óz sezimlerin bildiriw hám óz tariyxların basqalar menen bólisiw ushın qollanıwǵa beyim, mısalı, «Men jalǵızban, állekim meniń menen sóylese me?» degen temadaǵı jazbalar. 2017-jılǵı bir kitapta Internet adam iskerliginiń kópshilik táreplerin pútkil insaniyat aǵzaları hám básekilesi bolıwı múmkin bolǵan birden-bir maydanǵa biriktiredi hám nátiyjede psixikalıq densawlıqqa tiykarınan unamsız tásir etedi dep aytılǵan. Hár bir iskerlik tarawındaǵı tabıslar keń tarqalǵan hám dawıslı túrde járiyalanǵan bolsa da, olar dúnyanıń eń ayrıqsha adamlarınıń júdá jińishke bólegine ǵana tiyisli bolıp, qalǵanlardı artta qaldıradı. Internetke shekem hár qanday tarawda jetiskenlikke erisiw úmiti awıl, shetki aymaq, qala yamasa hátte mámleket dárejesinde ámelge asırıwdıń aqılǵa muwapıq itimallıǵı menen qollap-quwatlanǵan bolsa, Internet dúnyasında usınday úmitler búgingi kúnde ámelge aspaytuǵını anıq: planetanıń qanday da bir jerinde bárhama jaqsıraq isley alatuǵın hám házir jalǵız bolǵan joqarı orındı iyeley alatuǵın birew bar<ref>{{cite book|last=Barker|first=Eric|title=Barking Up the Wrong Tree|publisher=HarperCollins|date=2017|isbn=978-0-06-241604-9|pages=235–236}}</ref>. Kiberbuzıwshılıq korporativ resurslardıń jumsalıwına alıp keliwi múmkin; Peninsula Business Services kompaniyasınıń 2003-jılǵı izertlewine sáykes, Britaniyadaǵı ortasha xızmetker jumıs waqtında kúnine 57 minut Internette sharlap júrgen<ref>{{cite news|url=http://www.scotsman.com/news/net-abuse-hits-small-city-firms-1-892163 |title=Net abuse hits small city firms |work=The Scotsman |date=11 September 2003 |access-date=7 August 2009 |location=Edinburgh |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121020041820/http://www.scotsman.com/news/net-abuse-hits-small-city-firms-1-892163 |archive-date=20 October 2012 }}</ref>. Internetke ǵárezlilik buzılıwı - bul kúndelikli turmısqa kesent etetuǵın kompyuterdi shamadan tıs paydalanıw. Nikolas G. Karr Internetti paydalanıwdıń adamlarǵa basqa da tásirleri bar dep esaplaydı, mısalı, tez oqıw uqıplılıǵın jaqsılaydı hám haqıyqıy dóretiwshilikke alıp baratuǵın tereń oylawǵa kesent etedi<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/shallowswhatinte0000carr/page/276|title=The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains|first=Nicholas G.|last=Carr|author-link=Nicholas G. Carr|publisher=W.W. Norton|year=2010|page=[https://archive.org/details/shallowswhatinte0000carr/page/276 276]|isbn=978-0-393-07222-8}}</ref>. === Elektron biznes === Elektron biznes (e-biznes) pútkil qádir-qımbat dizbegin qamtıytuǵın biznes processlerin óz ishine aladı: satıp alıw, jetkerip beriw dizbegin basqarıw, marketing, satıw, klientlerge xızmet kórsetiw hám biznes qatnasıqlar. Elektron kommerciya klientler hám sherikler menen qatnasıqlardı qurıw hám jaqsılaw ushın Internetti paydalanıp tabıs aǵımların qosıwǵa umtıladı. International Data Corporation maǵlıwmatları boyınsha, dúnya júzilik elektron kommerciyanıń kólemi, global biznesten bizneske hám tutınıwshıǵa tranzakciyalar birlestirilgende, 2013-jıl ushın 16 trillion dollardı quraydı. Oxford Economics esabatında bul ekewi birlestirilip, cifrlı ekonomikanıń ulıwma kólemi 20,4 trillion dollar dep bahalanǵan, bul dúnya júzilik satıwlardıń shama menen 13,8% ine teń<ref>{{cite web|url=http://www.myclouddoor.com/web/documents/The%20New%20Digital%20Economy.pdf|title=The New Digital Economy: How it will transform business|archive-url=https://web.archive.org/web/20140706101452/http://www.myclouddoor.com/web/documents/The%20New%20Digital%20Economy.pdf |archive-date=6 July 2014|website=Oxford Economics|date=2 July 2011}}</ref>. Internet arqalı ámelge asırılatuǵın sawdanıń ekonomikalıq artıqmashlıqları haqqında kóp jazılǵan bolsa da, Internettiń ayırım tárepleri, máselen kartalar hám jaylasıw ornın anıqlaytuǵın xızmetler ekonomikalıq teńsizlikti hám cifrlı ayırmashılıqtı kúsheytiwi múmkin ekenligin kórsetetuǵın dáliller de bar<ref>{{cite web |title=How the Internet Reinforces Inequality in the Real World |work=The Atlantic |author=Badger, Emily |date=6 February 2013 |access-date=13 February 2013 |url=http://www.theatlanticcities.com/technology/2013/02/how-internet-reinforces-inequality-real-world/4602/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130211095334/http://www.theatlanticcities.com/technology/2013/02/how-internet-reinforces-inequality-real-world/4602/ |archive-date=11 February 2013 }}</ref>. Elektron kommerciya kishi shańaraq biznesleriniń hám dástúriy dúkanlardıń birlesiwine hám qulawına sebepshi bolıp, tabıs teńsizliginiń artıwına alıp keliwi múmkin<ref>{{cite web|url=https://www.zdnet.com/article/e-commerce-will-make-the-shopping-mall-a-retail-wasteland/|title=E-commerce will make the shopping mall a retail wasteland|archive-url=https://web.archive.org/web/20130219011301/http://www.zdnet.com/e-commerce-will-make-the-shopping-mall-a-retail-wasteland-7000009960/|archive-date=19 February 2013|website=ZDNet|url-status=live|date=17 January 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.comscore.com/Insights/Press_Releases/2012/12/Free_Shipping_Day_Promotion_Spurs_Late-Season_Online_Spending_Surge|title='Free Shipping Day' Promotion Spurs Late-Season Online Spending Surge, Improving Season-to-Date Growth Rate to 16 Percent vs. Year Ago|archive-url=https://web.archive.org/web/20130128191411/http://www.comscore.com/Insights/Press_Releases/2012/12/Free_Shipping_Day_Promotion_Spurs_Late-Season_Online_Spending_Surge |archive-date=28 January 2013|website=Comscore|date=23 December 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.theatlanticcities.com/jobs-and-economy/2012/12/death-american-shopping-mall/4252/|title=The Death of the American Shopping Mall|archive-url=https://web.archive.org/web/20130215044619/http://www.theatlanticcities.com/jobs-and-economy/2012/12/death-american-shopping-mall/4252/ |archive-date=15 February 2013|website=The Atlantic – Cities|date=26 December 2012}}</ref>. Avtor Endryu Kin, Internet sebepli júz bergen sociallıq ózgerislerdiń uzaq waqıtlı sınshısı, Internet biznesleriniń birlesiwiniń ekonomikalıq tásirlerine itibar qaratqan. Kin 2013-jılǵı Jergilikli Ózin-ózi Támiyinlew Institutınıń esabatına tiykarlanıp, dástúriy usaqlap satıw dúkanları hár 10 million dollar satıw ushın 47 adamdı jumısqa alatuǵının, al Amazon bolsa tek 14 adamdı jumısqa alatuǵının keltiredi. Usıǵan uqsas, 700 xızmetkeri bar bólme ijaraǵa beriw startabı Airbnb 2014-jılı 10 milliard dollarǵa bahalanǵan, bul 152,000 adamdı jumısqa alǵan Hilton Worldwide qunınıń shama menen yarımına teń. Sol waqıtta Uber 1,000 tolıq shtatlı xızmetkerdi jumısqa alǵan hám 18,2 milliard dollarǵa bahalanǵan, bul birge alǵanda 60,000 ǵa jaqın adamdı jumısqa alǵan Avis Rent a Car hám The Hertz Corporation kompaniyalarınıń ulıwma bahasına teń<ref>{{cite news| last1=Harris |first1=Michael |title=Book review: 'The Internet Is Not the Answer' by Andrew Keen |url=https://www.washingtonpost.com/opinions/book-review-the-internet-is-not-the-answer-by-andrew-keen/2015/01/02/8627999a-7973-11e4-9a27-6fdbc612bff8_story.html |access-date=25 January 2015 |newspaper=The Washington Post|date=2 January 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150120000258/https://www.washingtonpost.com/opinions/book-review-the-internet-is-not-the-answer-by-andrew-keen/2015/01/02/8627999a-7973-11e4-9a27-6fdbc612bff8_story.html |archive-date=20 January 2015 }}</ref>. === Aralıqtan jumıs islew === Aralıqtan jumıs islew toparlıq programmalıq támiynat, virtual jeke tarmaqlar, konferenciya baylanısları, videotelefoniya hám VoIP sıyaqlı qurallar arqalı ámelge asırıladı, solay etip jumıs hár qanday jerde, kóbinese xızmetkerdiń úyinde orınlanıwı múmkin. Bul kompaniyalar ushın nátiyjeli hám paydalı bolıwı múmkin, sebebi xızmetkerlerge uzaq aralıqlarda baylanısıwǵa múmkinshilik beredi, bul arqalı ádewir jol waqtı hám qarjı únemlenedi. Kóbirek xızmetkerler úylerinde usı qurallardı paydalanıp, ózleriniń úyin kompaniyanıń ishki tarmaǵına hám ishki baylanıs tarmaqlarına jalǵaw ushın jetkilikli tezliktegi internetke iye. === Birge islesip baspadan shıǵarıw === Vikiler akademiyalıq jámiyette de institucional hám xalıqaralıq shegaralar arqalı informaciyanı bólisiw hám tarqatıw ushın qollanılǵan. Bul ortalarda olar grant jazıwda birge islesiw, strategiyalıq jobalaw, bólim hújjetlestiriwi hám komitet jumısı ushın paydalı ekenligi anıqlanǵan<ref>{{Cite journal|title=Putting Wikis to Work in Libraries|author=Nancy T. Lombardo|s2cid=11552140|volume=27|issue=2|date=June 2008|journal=Medical Reference Services Quarterly|pages=129–145|doi=10.1080/02763860802114223|pmid=18844087}}</ref>. AQSH Patent hám tovar belgileri basqarması jámiyetshilikke qaralıp atırǵan patent ótinishlerin tekseriwge tiyisli aldıńǵı texnologiyalardı tabıwda birge islesiwge múmkinshilik beriw ushın vikiden paydalanadı. Nyu-Yorktıń Kuins rayonı puqaralarǵa jergilikli parktiń dizaynı hám jobalawında birge islesiw ushın vikiden paydalanǵan<ref name="Noveck">{{cite journal|title=Wikipedia and the Future of Legal Education |author=Noveck, Beth Simone |journal=Journal of Legal Education |volume=57 |issue=1 |url=http://heinonline.org/HOL/LandingPage?collection=journals&handle=hein.journals/jled57&div=8&id=&page= |date=March 2007 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140703005842/http://heinonline.org/HOL/LandingPage?collection=journals&handle=hein.journals%2Fjled57&div=8&id=&page= |archive-date=3 July 2014 }}{{subscription required}}</ref>. Inglis tilindegi Vikipediya Dúnya júzilik tarmaqta<ref>{{Cite web|url=http://s23.org/wikistats/largest_html.php?sort=users_desc&th=8000&lines=500 |title=WikiStats by S23 |access-date=7 April 2007 |publisher=S23Wiki |date=3 April 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140825164715/http://s23.org/wikistats/largest_html.php?sort=users_desc&th=8000&lines=500 |archive-date=25 August 2014}}</ref> vikiler arasında eń úlken paydalanıwshı bazasına iye hám trafik boyınsha barlıq saytlar arasında aldıńǵı 10 qatarǵa kiredi<ref>{{Cite web |url=http://www.alexa.com/topsites |title=Alexa Web Search – Top 500 |access-date=2 March 2015 |publisher=[[Alexa Internet]] |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150302173920/http://www.alexa.com/topsites |archive-date=2 March 2015 }}</ref>. == Qáwipsizlik == Internet resursları, apparatlıq támiynat hám programmalıq támiynat komponentlerin ruqsatsız baqlawǵa alıw, úzilisler payda etiw, aldaw, qorqıtıp aqsha alıw yamasa jeke informaciyaǵa kiriw maqsetinde jınayatshı yamasa zıyanlı háreketlerdiń obekti bolıp tabıladı<ref>{{cite book|last=Gralla|first=Preston|title=How the Internet Works|year=2007|publisher=Que Pub|location=Indianapolis|isbn=978-0-7897-2132-7|url-access=registration|url=https://archive.org/details/howinternetworks00gral}}</ref>. === Zıyanlı programmalıq támiynat === Zıyanlı programmalıq támiynat - bul Internet arqalı qollanılatuǵın hám tarqalatuǵın zıyanlı programmalıq támiynat. Oǵan adamlardıń járdeminde kóshiriletuǵın kompyuter virusları, ózin-ózi avtomatik túrde kóshiretuǵın kompyuter qurtları, xızmet kórsetiwden bas tartıw hújimleri ushın programmalıq támiynat, tólem talap etetuǵın zıyanlı programmalar, botnetler hám paydalanıwshılardıń háreketleri hám terip jazıwları haqqında xabar beretuǵın shpionlıq programmalar kiredi. Ádette, bul háreketler kiberjınayatshılıqtı quraydı. Qorǵanıw teoretikleri sonday-aq xakerlerdiń usıǵan uqsas usıllardı úlken kólemde qollanıp, kiber urıs alıp barıw múmkinshilikleri haqqında boljawlar islegen<ref>{{Cite web|last=Andriole|first=Steve|title=Cyberwarfare Will Explode In 2020 (Because It's Cheap, Easy And Effective)|url=https://www.forbes.com/sites/steveandriole/2020/01/14/cyberwarfare-will-explode-in-2020-because-its-cheap-easy--effective/ |date=Jan 14, 2020 |access-date=2021-05-18|website=Forbes|language=en}}</ref>. Zıyanlı programmalıq támiynat Internettegi jeke adamlar hám biznesler ushın úlken mashqalalar tuwdıradı<ref>{{Cite journal |last1=Kim |first1=Jin-Young |last2=Bu |first2=Seok-Jun |last3=Cho |first3=Sung-Bae |date=2018-09-01 |title=Zero-day malware detection using transferred generative adversarial networks based on deep autoencoders |url=http://sclab.yonsei.ac.kr/publications/Papers/IJ/2018_IS_JYK.pdf |s2cid-access=free |via=Soft Computing Laboratory, Dept. of Computer Science, Yonsei University |journal=Information Sciences |language=en |volume=460–461 |pages=83–102 |doi=10.1016/j.ins.2018.04.092 |issn=0020-0255 |s2cid=51882216 |access-date=2 December 2021 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20220430072512/http://sclab.yonsei.ac.kr/publications/Papers/IJ/2018_IS_JYK.pdf |archive-date= Apr 30, 2022 }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Razak |first1=Mohd Faizal Ab |last2=Anuar |first2=Nor Badrul |last3=Salleh |first3=Rosli |last4=Firdaus |first4=Ahmad |date=2016-11-01 |title=The rise of "malware": Bibliometric analysis of malware study |url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1084804516301904 |journal=Journal of Network and Computer Applications |language=en |volume=75 |pages=58–76 |doi=10.1016/j.jnca.2016.08.022 |access-date=30 April 2022|url-access=subscription }}</ref>. Symantec kompaniyasınıń 2018-jılǵı Internet qáwipsizligi qáwipleri boyınsha esabatına (ISTR) tiykarlanıp, 2017-jılı zıyanlı programmalıq támiynat túrleriniń sanı 669,947,865 ke jetken, bul 2016-jılǵa salıstırǵanda eki ese kóp<ref>{{Cite journal |last1=Xiao |first1=Fei |last2=Sun |first2=Yi |last3=Du |first3=Donggao |last4=Li |first4=Xuelei |last5=Luo |first5=Min |date=2020-03-21 |title=A Novel Malware Classification Method Based on Crucial Behavior |journal=Mathematical Problems in Engineering |volume=2020 |pages=1–12 |doi=10.1155/2020/6804290 |issn=1024-123X |doi-access=free}}</ref>. Kompyuter arqalı ámelge asırılatuǵın basqa da jınayatlardı óz ishine alatuǵın kiberjınayatshılıqtıń 2021-jılı dúnya júzi ekonomikasına 6 trillion AQSH dolları muǵdarında zıyan keltiriwi boljanǵan hám ol jılına 15% tezlik penen ósip atır<ref name="Morgan">{{cite web |last=Morgan |first=Steve |date=13 November 2020 |title=Cybercrime To Cost The World $10.5 Trillion Annually By 2025 |url=https://cybersecurityventures.com/hackerpocalypse-cybercrime-report-2016/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220305072352/https://cybersecurityventures.com/hackerpocalypse-cybercrime-report-2016/ |archive-date=5 March 2022 |access-date=5 March 2022 |work=Cybercrime magazine website |publisher=Cybersecurity ventures |format= |doi=}}</ref>. 2021-jıldan baslap, zıyanlı programmalıq támiynat elektr tarqatıw tarmaǵı sıyaqlı áhmiyetli infrastrukturanı basqaratuǵın kompyuter sistemaların obektke alıwǵa arnalıp islengen<ref>{{Cite journal |last1=Eder-Neuhauser |first1=Peter |last2=Zseby |first2=Tanja |last3=Fabini |first3=Joachim |date=2019-06-01 |title=Malware propagation in smart grid networks: metrics, simulation and comparison of three malware types |journal=Journal of Computer Virology and Hacking Techniques |language=en |volume=15 |issue=2 |pages=109–125 |doi=10.1007/s11416-018-0325-y |issn=2263-8733 |s2cid=255164530 |doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Razak |first1=Mohd Faizal Ab |last2=Anuar |first2=Nor Badrul |last3=Salleh |first3=Rosli |last4=Firdaus |first4=Ahmad |date=2016-11-01 |title=The rise of "malware": Bibliometric analysis of malware study |url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1084804516301904 |journal=Journal of Network and Computer Applications |volume=75 |pages=58–76 |doi=10.1016/j.jnca.2016.08.022 |issn=1084-8045|url-access=subscription }}</ref>. Zıyanlı programmalıq támiynat antivirus programmalıq támiynatınıń anıqlaw algoritmlerinen qashıp ótiwge arnalıp islengen bolıwı múmkin<ref>{{Cite web |last=Spring |first=Tom |date=2023-06-12 |title=Obfuscation tool 'BatCloak' can evade 80% of AV engines |url=https://www.scmagazine.com/news/obfuscation-batcloak-80-percent-av-engines |access-date=2023-12-21 |website=SC Media |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Amos |first=Zac |title=How Ransomware Can Evade Antivirus Software |url=https://gca.isa.org/blog/how-ransomware-can-evade-antivirus-software |access-date=2023-12-21 |website=gca.isa.org |language=en}}</ref>. === Baqlaw === Kompyuterli baqlawdıń kópshilik bólegi Internettegi maǵlıwmatlar hám trafikti monitoring etiwdi óz ishine aladı<ref name="sciam-internet">{{cite news|url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=internet-eavesdropping|title=Internet Eavesdropping: A Brave New World of Wiretapping|last=Diffie|first=Whitfield|author2=Susan Landau|date=August 2008|work=Scientific American|access-date=13 March 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20081113212137/http://www.sciam.com/article.cfm?id=internet-eavesdropping|archive-date=13 November 2008|url-status=live}}</ref>. Mısalı, Amerika Qurama Shtatlarında Huqıq qorǵaw organları ushın baylanıs járdemi haqqındaǵı nızamǵa muwapıq, barlıq telefon qońırawları hám keń polosalı Internet trafigi (elektron xatlar, veb trafik, tez xabar almasıw hám t.b.) federal huqıq qorǵaw uyımları tárepinen real waqıt rejiminde tosqınlıqsız monitoring etiliwi ushın qoljetimli bolıwı talap etiledi<ref name="eff-calea-archive">{{cite web|url=http://w2.eff.org/Privacy/Surveillance/CALEA/?f=archive.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20081025074518/http://w2.eff.org/Privacy/Surveillance/CALEA/?f=archive.html |archive-date=25 October 2008 |title=CALEA Archive|work=Electronic Frontier Foundation (website) |access-date=14 March 2009 }}</ref><ref name="eff-calea-summary">{{cite web|url=https://www.eff.org/issues/calea |title=CALEA: The Perils of Wiretapping the Internet |work=Electronic Frontier Foundation (website) |access-date=14 March 2009 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090316041313/http://www.eff.org/issues/calea |archive-date=16 March 2009 }}</ref><ref name="eff-calea-faq">{{cite web|url=https://www.eff.org/pages/calea-faq |title=CALEA: Frequently Asked Questions |work=Electronic Frontier Foundation (website) |access-date=14 March 2009 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090501072553/http://www.eff.org/pages/calea-faq |archive-date=1 May 2009 |date=20 September 2007 }}</ref>. Paketlerdi uslap qalıw - bul kompyuter tarmaǵındaǵı maǵlıwmatlar trafigin monitoring etiw. Kompyuterler Internet arqalı xabarlardı (elektron xatlar, súwretler, videolar, veb betler, fayllar hám t.b.) «paketler» dep atalatuǵın kishi bóleklerge bóliw arqalı baylanısadı, olar óz mánziline jetkenshe kompyuterler tarmaǵı arqalı jóneltiledi, sol jerde olar qaytadan tolıq «xabar» ǵa jıynaladı. Paketlerdi uslap qalıw qurılması bul paketlerdi tarmaq arqalı ótip baratırǵanda uslap qaladı, olardı basqa programmalar járdeminde tekseriw ushın. Paketlerdi uslap qalıw - bul informaciya jıynaw quralı, biraq analiz quralı emes. Yaǵnıy, ol «xabarlardı» jıynaydı, biraq olardı analizlemeydi hám olardıń mánisin anıqlamaydı. Trafikti analizlew hám uslap alınǵan maǵlıwmatlardı áhmiyetli/paydalı informaciyanı izlep tekseriw ushın basqa programmalar kerek boladı. Huqıq qorǵaw organları ushın baylanıs járdemi haqqındaǵı nızamǵa muwapıq, AQSHtaǵı barlıq telekommunikaciya provayderleri federal huqıq qorǵaw hám barlaw uyımlarına óz klientleriniń barlıq keń polosalı Internet hám VoIP trafigin uslap qalıwǵa múmkinshilik beriw ushın paketlerdi uslap qalıw texnologiyasın ornatıwı talap etiledi<ref>{{cite web|url=http://www.baller.com/pdfs/ACE.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20120907032500/http://www.baller.com/pdfs/ACE.pdf|title=American Council on Education vs. FCC, Decision, United States Court of Appeals for the District of Columbia Circuit|date=9 June 2006|access-date=8 September 2013|archive-date=7 September 2012}}</ref>. Paketlerdi uslap qalıwdan alınǵan úlken kólemdegi maǵlıwmatlar belgili sózler yamasa sóz dizbekleriniń qollanılıwı, belgili bir túrdegi veb-saytlarǵa kiriw yamasa belgili tárepler menen elektron pochta yamasa chat arqalı baylanısıw sıyaqlı tiyisli informaciyanı filtrleytuǵın hám xabarlaytuǵın baqlaw programmalıq támiynatın talap etedi<ref name="usatoday-chatroom">{{cite news|url=https://www.usatoday.com/tech/news/surveillance/2004-10-11-chatroom-surv_x.htm|title=Government funds chat room surveillance research|last=Hill|first=Michael|date=11 October 2004|agency=Associated Press|newspaper=USA Today|access-date=19 March 2009|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20100511220550/http://www.usatoday.com/tech/news/surveillance/2004-10-11-chatroom-surv_x.htm|archive-date=11 May 2010}}</ref>. Informaciya xabardarlıǵı byurosı, NSA, GCHQ hám FBR sıyaqlı uyımlar maǵlıwmatlardı uslap qalıw hám analizlew sistemaların islep shıǵıw, satıp alıw, engiziw hám paydalanıw ushın jılına milliardlaǵan dollar jumsaydı<ref name="zdnet-fbi">{{cite news|url=http://news.zdnet.com/2100-9595_22-151059.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20100407040227/http://news.zdnet.com/2100-9595_22-151059.html|title=FBI turns to broad new wiretap method|last=McCullagh|first=Declan|date=30 January 2007|work=ZDNet News|access-date=13 March 2009|archive-date=7 April 2010}}</ref>. == Ónimdarlıq == Internet geterogen tarmaq bolǵanlıqtan, onıń fizikalıq qásiyetleri, sonıń ishinde mısalı, baylanıslardıń maǵlıwmat uzatıw tezligi keń kólemde ózgeredi. Ol óziniń keń kólemli shólkemlesiwine baylanıslı payda bolatuǵın qubılıslardı kórsetedi<ref>{{cite journal |last1=Albert |first1=Réka |last2=Jeong |first2=Hawoong |last3=Barabási |first3=Albert-László |s2cid=4419938 |title=Diameter of the World-Wide Web |journal=Nature |date=9 September 1999 |volume=401 |issue=6749 |pages=130–131 |doi=10.1038/43601|arxiv=cond-mat/9907038 |bibcode=1999Natur.401..130A }}</ref>. === Trafik kólemi === Internet trafiginiń kólemin ólshew qıyın, sebebi kóp qatlamlı, ierarxiyalıq emes topologiyada bir ǵana ólshew noqatı joq. Trafik maǵlıwmatları 1-dárejeli tarmaq provayderleriniń óz-ara baylanıs noqatları arqalı ótetuǵın ulıwma kólemnen bahalanıwı múmkin, biraq iri provayder tarmaqlarında jergilikli qalatuǵın trafik esapqa alınbawı múmkin. === Úzilisler === Internettiń tolıq toqtawı yamasa úzilisi jergilikli signal beriw toqtawlarınan kelip shıǵıwı múmkin. Suw astı baylanıs kabelleriniń buzılıwı úlken aymaqlarda tolıq toqtawlarǵa yamasa páseyiwlerge alıp keliwi múmkin, mısalı 2008-jılǵı suw astı kabeliniń buzılıwı sıyaqlı. Rawajlanbaǵan eller joqarı ótkizgishlik uqıplılıǵına iye baylanıslardıń az bolıwına baylanıslı bunday jaǵdaylarǵa kóbirek ushıraydı. Qurǵaqlıqtaǵı kabeller de zıyanlanıwǵa beyim, mısalı 2011-jılı bir hayal temir qaldıqların izlep, Armeniya mámleketiniń derlik pútkil baylanısın úzip taslaǵan<ref>{{cite news|work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/world/2011/apr/06/georgian-woman-cuts-web-access |title=Georgian woman cuts off web access to whole of Armenia |date=6 April 2011 |access-date=11 April 2012 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825075603/http://www.theguardian.com/world/2011/apr/06/georgian-woman-cuts-web-access |archive-date=25 August 2013 }}</ref>. === Energiya paydalanıw === 2014-jılǵı bir-birin tekseriwden ótken ilimiy maqalaǵa sáykes, Internettiń elektr energiyasın paydalanıwı haqqındaǵı bahalawlar tartıslı másele bolǵan. Bul maqalada aldıńǵı on jıl dawamında járiyalanǵan maǵlıwmatlarda berilgen kórsetkishler bir-birinen 20,000 ese parıq qılǵanı anıqlanǵan, yaǵnıy bir gigabayt maǵlıwmat jiberiw ushın jumsalatuǵın energiya muǵdarı 0.0064 kilovatt-saattan 136 kilovatt-saatqa shekem bolǵan<ref name="Environmental Impact Assessment Review">{{Cite journal|last1=Coroama|first1=Vlad C.|last2=Hilty|first2=Lorenz M.|date=February 2014|title=Assessing Internet energy intensity: A review of methods and results|url=http://publicationslist.org/data/lorenz.hilty/ref-218/2014_Coroama_Hilty_Assessing_Internet_Energy_Intensity_AAM.pdf|journal=Environmental Impact Assessment Review|language=en|volume=45|pages=63–68|doi=10.1016/j.eiar.2013.12.004|bibcode=2014EIARv..45...63C |access-date=9 March 2020|archive-date=23 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923042203/http://publicationslist.org/data/lorenz.hilty/ref-218/2014_Coroama_Hilty_Assessing_Internet_Energy_Intensity_AAM.pdf|url-status=live}}</ref>. Izertlewshiler bul ayırmashılıqlardı tiykarınan eki faktorǵa baylanıslı dep esaplaydı: birinshi - salıstırıw jılı (yaǵnıy, waqıt ótiwi menen nátiyjeliliktiń artıwı esapqa alınǵan ba yamasa joq pa), ekinshi - analizge «jeke kompyuterler hám serverler sıyaqlı aqırǵı qurılmalar kirgizilgen be» yamasa joq pa?! 2011-jılı ilimpazlar Internet tárepinen paydalanılatuǵın ulıwma energiya muǵdarın 170 hám 307 GVt aralıǵında dep bahaladı, bul adamzat paydalanatuǵın energiyanıń eki procentinen de az. Bul bahalawǵa dúnya júzi boyınsha boljanǵan 750 million noutbuk, bir milliard smartfon hám 100 million serverdi qurıw, paydalanıw hám dáwirli túrde almastırıw ushın zárúr bolǵan energiya, sonday-aq marshrutizatorlar, uyalı baylanıs minaraları, optikalıq awıstırǵıshlar, Wi-Fi uzatqıshlar hám bultlı saqlaw qurılmaları Internet trafigin jibergende paydalanatuǵın energiya kirgizilgen<ref>{{cite web|first=Jim|last=Giles|title=Internet responsible for 2 per cent of global energy usage|website=New Scientist|date=26 October 2011|url=http://www.newscientist.com/blogs/onepercent/2011/10/307-gw-the-maximum-energy-the.html |archive-date=1 October 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141001113334/http://www.newscientist.com/blogs/onepercent/2011/10/307-gw-the-maximum-energy-the.html}},</ref><ref>{{cite book|chapter-url=http://conferences.sigcomm.org/hotnets/2011/papers/hotnetsX-final56.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20140810075940/http://conferences.sigcomm.org/hotnets/2011/papers/hotnetsX-final56.pdf |archive-date=10 August 2014|first1=Barath|last1=Raghavan|first2=Justin|last2=Ma|title=Proceedings of the 10th ACM Workshop on Hot Topics in Networks |chapter=The energy and emergy of the internet |date=14 November 2011|pages=1–6|location=Cambridge, MA.|publisher=ACM SIGCOMM|doi=10.1145/2070562.2070571|isbn=978-1-4503-1059-8|s2cid=6125953}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Internet]] [[Kategoriya:Telekommunikaciya]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] bfyg2txyi7ve2h8lnzqv4x9ys811thc 0 1000 124418 124143 2025-07-04T19:23:11Z Bekan88 11311 124418 wikitext text/x-wiki {| class="infobox vcard" style="width: 22em; text-align: left;" | colspan="2" style="text-align: center; font-size: 125%; font-weight: bold;" class="fn org" | Apple Inc. |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[Fayl:Apple_logo_black.svg|100px|Apple logotipi]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | 1998-jıldan berli qollanılıp kiyatırǵan Apple logotibi |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[Fayl:Aerial_view_of_Apple_Park_dllu.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya shtatınıń]] Kupertino qalasındaǵı kompaniyanıń bas keńsesi Apple Parktıń joqarıdan kórinisi |- | '''Burınǵı atamaları''' | *Apple Computer Company (1976–1977) *Apple Computer, Inc. (1977–2007) |- | '''Kompaniya túri''' | Ashıq akcionerlik jámiyet |- | '''Birjada sawda belgileri''' | *Nasdaq: AAPL *Nasdaq-100 komponenti *DJIA komponenti *S&P 100 komponenti *S&P 500 komponenti |- | '''ISIN''' | US0378331005 |- | '''Tarawı''' | *Tutınıwshı elektronikası *Programmalıq támiynat xızmetleri *Onlayn xızmetler |- | '''Dúzilgen sánesi''' | [[1-aprel]], [[1976]]; Los-Altos, [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]], [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] |- | '''Tiykarın salǵanlar''' | *[[Stiv Djobs]] *Stiv Voznyak *Ronald Ueyn |- | '''Bas keńse''' | 1 Apple Park Way, Kupertino, [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]], [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] |- | '''Dúkanlar sanı''' | 535 Apple Store dúkanları (2025) |- | '''Xızmet kórsetiw aymaǵı''' | Dúnya júzi boyınsha |- | '''Tiykarǵı tulǵalar''' | *Tim Kuk (Bas direktor) *Artur Levinson (direktorlar keńesiniń baslıǵı) |- | '''Ónimleri''' | *AirPods *Apple TV *Apple Watch *iPad *[[iPhone]] *Mac |- | '''Xızmetleri''' | *[[App Store]] *[[Apple Card]] *[[Apple Music]] *Apple Pay *Apple TV+ *[[iCloud]] |- | '''Tabıs''' | {{profit}} US$391 milliard (2024-finans jılı) |- | '''Operaciyalıq tabıs''' | {{profit}} US$123 milliard (2024-finans jılı) |- | '''Taza tabıs''' | {{decrease}} US$94 milliard (2024-finans jılı) |- | '''Barlıq aktivler''' | {{profit}} US$365 milliard (2024-finans jılı) |- | '''Barlıq kapital''' | {{decrease}} US$57 milliard (2024-finans jılı) |- | '''Xızmetkerler sanı''' | 164,000 (2024-jıl) |- | '''[[Sıńar kompaniya|Sıńar kompaniyaları]]''' | *Apple Studios *Beats Electronics *Beddit *Braeburn Capital *Claris *Globalstar (20%) |- | '''ASN''' | 714 |- | '''Veb-saytı''' | [https://www.apple.com apple.com] |- | colspan="2" style="font-size: 85%;" | Finans maǵlıwmatları 2024-jıldıń 28-sentyabrinde juwmaqlanǵan finans jılına tiyisli. |} '''Apple Inc.''' – Amerika kóp milletli korporaciyası hám texnologiya kompaniyası bolıp, onıń bas keńsesi [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]] shtatınıń Kupertino qalasında, Silikon oypatlıǵında jaylasqan. Ol tiykarınan tutınıwshı elektronikası, [[programmalıq támiynat]] hám xızmetleri menen ataqlı. 1976-jılı [[Stiv Djobs]], Stiv Voznyak hám Ronald Ueyn tárepinen Apple Computer Company retinde shólkemlestirilgen, keyingi jılı Djobs hám Voznyak tárepinen Apple Computer, Inc. retinde dizimge alındı. 2007-jılı kompaniyanıń dıqqatı kompyuterlerden tutınıwshı elektronikasına keńeygenlikten, Apple Inc. dep qayta ataldı. Apple 2024-jılǵı finans jılında 391.04 milliard AQSH dolları tabıs penen eń iri texnologiya kompaniyası bolıp tabıladı. Kompaniya Voznyaktıń Apple I jeke kompyuterin islep shıǵarıw hám satıw ushın shólkemlestirilgen. Onıń ekinshi kompyuteri, Apple II, dáslep kóplegen islep shıǵarılǵan mikrokompyuterlerdiń biri retinde eń kóp satılatuǵın ónimge aylandı. Apple 1983-jılı Lisa hám 1984-jılı Macintosh kompyuterlerin usındı, olar grafikalıq paydalanıwshı interfeysi hám tıshqanshanı qollanǵan dáslepki kompyuterlerdiń biri boldı. 1985-jılǵa kelip, kompaniya ishindegi mashqalalar sebepli Djobs NeXT kompaniyasın shólkemlestiriw ushın ketti, al Voznyak basqa joybarlarǵa ketti; Djon Skalli on jıldan aslam waqıt dawamında bas direktor lawazımın atqardı. 1990-jılları Apple jeke kompyuter sanaatında [[Microsoft Windows]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] hám [[Intel]] processorlı JK klonlarınıń arzan bahalı duopoliyasına salıstırǵanda ádewir bazar úlesin joǵalttı. 1997-jılı Apple bankrotlıqqa bir neshe hápte qalǵan edi. Sátsiz operaciyalıq sistema strategiyasın sheshiw ushın, ol NeXT kompaniyasın satıp aldı, bul Djobstı kompaniyaǵa qaytarıwǵa alıp keldi. Ol keyingi on jıl ishinde iMac, iPod, [[iPhone]] hám iPad qurılmaların úlken maqtawǵa ılayıq etip usınıw, sonday-aq [[iTunes Store]] dúkanın iske qosıw, «Basqasha oyla» reklama kampaniyasın baslaw hám Apple Store usaqlap satıw tarmaǵın ashıw arqalı Appledı qaytadan paydalılıqqa qaytardı. Bul háreketler Appledı shama menen 2010-jıldan baslap dúnyadaǵı eń qımbat brendlerdiń biri bolıwın támiyinledi. Djobs 2011-jılı densawlıǵına baylanıslı lawazımınan ketti hám eki aydan soń qaytıs boldı; onıń ornına bas direktor lawazımına Tim Kuk keldi. Apple ónimler qatarına iPhone, iPad, Apple Watch, Mac hám Apple TV sıyaqlı kóshpeli hám úy apparatlıq támiynatı; [[iOS]], iPadOS hám macOS sıyaqlı operaciyalıq sistemalar; hám Apple Pay, [[iCloud]], sonday-aq Apple Music hám Apple TV+ sıyaqlı multimediyalıq aǵımlı xızmetler kiredi. Apple Amerikadaǵı bes úlken informaciyalıq texnologiya kompaniyalarınıń biri bolıp tabıladı; kóbinese 2011-jıldan baslap,[b] Apple dúnyadaǵı bazar kapitalizaciyası boyınsha eń iri kompaniya bolıp kelgen, al 2023-jılǵa kelip, payda boyınsha eń iri óndiriwshi kompaniya, satılǵan birlikler boyınsha tórtinshi eń iri jeke kompyuter jetkiziwshi, eń iri planshet kompyuterler jetkiziwshi hám dúnyadaǵı eń iri mobil telefonlar jetkiziwshi bolıp tabıladı. Apple 2018-jılı bahası 1 trillion dollardan asqan birinshi AQSH akcionerlik kompaniyası boldı hám 2024-jıldıń dekabr ayına kelip, onıń bahası 3,74 trillion dollardan astı. Apple Nasdaq birjasındaǵı eń iri kompaniya bolıp, onda «AAPL» belgisi astında sawda isleydi. Apple óz jallawshılarınıń miynet ámeliyatları, kásiplik awqamlar menen qarım-qatnası, ekologiyalıq ámeliyatları hám básekige qarsı ámeliyatlar menen materiallardı alıw usılların óz ishine alǵan biznes etikası boyınsha sınǵa ushıraǵan. Soǵan qaramastan, kompaniyanıń úlken qollap-quwatlawshılar toparı bar hám brend sadıqlıǵınıń joqarı dárejesinen paydalanadı. == Tariyxı == === 1976–1980: Shólkemlestiriw hám korporaciya bolıw === [[File:Apple Garage.jpg|thumb|left|1976-jılı Stiv Djobs hám Stiv Voznyak Kaliforniya shtatınıń Los-Altos qalasındaǵı Krist-drayvta jaylasqan Djobstıń ata-anasınıń úyinde Apple kompaniyasın birge shólkemlestirdi.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=6–8}} Voznyak kompaniyanıń garajda qurılǵanı haqqındaǵı keń tarqalǵan pikirdi «azǵana ápsana» dep atadı,<ref>{{Cite web |last=Gibbs |first=Samuel |date=December 5, 2014 |title=Steve Wozniak: Apple starting in a garage is a myth |url=https://www.theguardian.com/technology/2014/dec/05/steve-wozniak-apple-starting-in-a-garage-is-a-myth |archive-url=https://web.archive.org/web/20150425011132/https://www.theguardian.com/technology/2014/dec/05/steve-wozniak-apple-starting-in-a-garage-is-a-myth |archive-date=April 25, 2015 |access-date=November 12, 2019 |website=[[The Guardian]]}}</ref> biraq jataq bólme tarlıq etip baslaǵanda, olar ayırım jumısların garajǵa kóshirdi.<ref name="Linzmayer01">{{Cite news |last=Linzmayer |first=Owen W. |title=Apple Confidential: The Real Story of Apple Computer, Inc |work=The Denver Post |url=http://extras.denverpost.com/books/chap0411h.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120414125259/http://extras.denverpost.com/books/chap0411h.htm |archive-date=April 14, 2012}}</ref>]] [[File:2019-08-04 Apple I computer.jpg|thumb|Apple I - bul Apple kompaniyasınıń dáslepki ónimi bolıp, Voznyak tárepinen islep shıǵarılǵan hám zárúr klaviatura, monitor, quwat blogı hám qosımsha korpussız jıynalǵan sxema taxtası túrinde satılǵan.]] '''Apple Computer Company''' 1976-jılı 1-aprelde Stiv Djobs, Stiv Voznyak hám Ronald Ueyn tárepinen sheriklik retinde shólkemlestirildi.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=6–8}}<ref>{{Cite news |last=Williams |first=Rhiannon |date=April 1, 2015 |title=Apple celebrates 39th year on April 1 |work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |url-status=live |url-access=subscription |access-date=July 9, 2017 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |archive-date=January 10, 2022}}{{cbignore}}</ref> Kompaniyanıń birinshi ónimi - Apple I kompyuteri bolıp, onı tolıǵı menen Voznyak dizayn islegen hám qoldan islegen.<ref>{{Cite web |date=September 28, 2006 |title=Apple co-founder tells his side of the story |url=https://www.smh.com.au/news/laptops--desktops/wozniak-tells-his-side-of-the-story/2006/09/28/1159337270259.html |access-date=July 9, 2017 |website=[[The Sydney Morning Herald]] |archive-date=July 3, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703154618/http://www.smh.com.au/news/laptops--desktops/wozniak-tells-his-side-of-the-story/2006/09/28/1159337270259.html |url-status=live}}; {{Cite news |title=A Chat with Computing Pioneer Steve Wozniak |url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6167297 |website=[[NPR]] |date=September 29, 2006 |access-date=July 9, 2017 |archive-date=March 27, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190327091333/https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6167297 |url-status=live}}</ref> Onıń jaratılıwın qarjılandırıw ushın Djobs óziniń Volkswagen avtobusın, al Voznyak bolsa HP-65 kalkulyatorın sattı.<ref>{{Cite book |last=Isaacson |first=Walter |url=https://books.google.com/books?id=26ev_abfrU8C |title=Steve Jobs: The Exclusive Biography |date=October 24, 2011 |publisher=Little, Brown Book Group |isbn=978-0-7481-3132-7 |language=en}}</ref> Ekewi de tolıq satıw bahasın almadı, biraq ulıwma 1,300 dollar (2024-jılǵa kelip 7,200 dollarǵa teń) tabıs taptı. Voznyak birinshi Apple I prototipin 1976-jıldıń iyul ayında Homebrew Computer Club-ta tanıstırdı.<ref>{{Harvnb|O'Grady|2009|pages=2–3}}; {{Cite web |title=The Homebrew Computer Club |url=http://www.computerhistory.org/revolution/personal-computers/17/312 |access-date=July 9, 2017 |publisher=[[Computer History Museum]] |archive-date=March 27, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190327102109/https://www.computerhistory.org/revolution/personal-computers/17/312 |url-status=live}}</ref> Apple I oraylıq processor (CPU), yad (RAM) hám tiykarǵı tekstli-video chipleri bar tiykarǵı plata retinde satıldı – bul tolıq jeke kompyuter retinde bazarda ele usınılmaǵan tiykarǵı jıynaqlı koncepciyası edi.<ref>{{Cite magazine |last=Kahney |first=Leander |date=November 19, 2002 |title=Rebuilding an Apple From the Past |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/2002/12/56426/ |access-date=November 7, 2022 |issn=1059-1028 |archive-date=November 7, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221107195134/https://www.wired.com/2002/12/56426/ |url-status=live}}</ref> Ol dáslepki tanıstırılǵannan keyin tez arada 666.66 dollarǵa (2024-jılǵa kelip 3,700 dollarǵa teń) bahalandı.<ref>{{Cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/7091190.stm |work=[[BBC News]] |title=Building the digital age |access-date=January 19, 2008 |date=November 15, 2007 |archive-date=November 28, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171128173707/http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/7091190.stm |url-status=live}}; {{Cite web |title=Apple I |url=http://staging.computerhistory.org/exhibits/highlights/apple1.shtml |archive-url=https://web.archive.org/web/20070326115844/http://staging.computerhistory.org/exhibits/highlights/apple1.shtml |archive-date=March 26, 2007 |access-date=January 19, 2008 |publisher=[[Computer History Museum]]}}; [https://web.archive.org/web/20170204212503/http://www.g4tv.com/gamemakers/episodes/3781/Apple_II.html Game Makers (TV Show)]: Apple II. Originally aired January 6, 2005; {{Cite web |url=http://www.macmothership.com/gallery/newads7/1976apple1.jpg |title=Picture of original ad featuring US666.66 price|access-date=January 21, 2008|archive-date=January 15, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200115222510/http://www.macmothership.com/gallery/newads7/1976apple1.jpg|url-status=live}}</ref><ref name="iWoz">{{Cite book |last1=Wozniak |first1=Steve |title=iWoz: Computer Geek to Cult Icon: How I Invented the Personal Computer, Co-Founded Apple, and Had Fun Doing It |title-link=iWoz: Computer Geek to Cult Icon: How I Invented the Personal Computer, Co-Founded Apple, and Had Fun Doing It |last2=Smith |first2=Gina |publisher=[[W. W. Norton & Company]] |year=2006 |isbn=978-0-393-06143-7 |oclc=502898652 |author-link=Steve Wozniak |author-link2=Gina Smith (author)}}</ref> Voznyak keyinirek 666 sanındaǵı haywannıń belgisiniń tosınnan ekenliginen xabarı bolmaǵanın hám bul bahanı «qaytalanatuǵın sanlardı» unatqanı ushın oylap tapqanın ayttı.<ref name="VintageNews">{{Cite news |last=Blazeski |first=Goran |date=November 25, 2017 |title=Apple-1, Steve Wozniak's hand-built creation, was Apple's first official product, priced at $666.66 |work=The Vintage News |url=https://www.thevintagenews.com/2017/11/25/apples-first-official-product-was-priced-at-666-66 |access-date=November 24, 2019 |archive-date=July 26, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726090158/https://www.thevintagenews.com/2017/11/25/apples-first-official-product-was-priced-at-666-66/ |url-status=live}}</ref> '''Apple Computer, Inc.''' 1977-jılı 3-yanvarda Kaliforniyanıń Kupertino qalasında rásmiy túrde dizimge alındı, bul waqıtta Ueyn kompaniyadan ketken edi, ol kompaniyanı birgelikte qurǵannan 12 kún ótkennen soń óz úlesin Djobs hám Voznyak-qa 800 dollarǵa satıp jibergen. Multimillioner Mayk Markkula Appledı dizimge alıw barısında Djobs hám Voznyak-qa zárúrli biznes tájiriybe hám 250,000 dollar (2024-jılǵı 1,297,000 dollarǵa teń) qarjı menen járdem berdi.<ref>{{Cite web |date=January 6, 1998 |title=Apple chronology |url=https://money.cnn.com/1998/01/06/technology/apple_chrono |access-date=May 2, 2017 |publisher=[[CNNMoney]] |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081036/http://money.cnn.com/1998/01/06/technology/apple_chrono/ |url-status=live}}; {{Cite web |first=Ben |last=Gilbert |title=Where are the first 10 Apple employees today? |url=http://www.businessinsider.com/the-first-10-apple-employees-2016-12 |website=[[Business Insider]] |date=December 26, 2016 |access-date=May 2, 2017 |archive-date=March 30, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330085628/https://www.businessinsider.com/the-first-10-apple-employees-2016-12 |url-status=live}}</ref> Jumıs islewdiń dáslepki bes jılında tabıs tez ósti, shama menen hár tórt ayda eki ese kóbeydi. 1977-jıldıń sentyabrinen 1980-jıldıń sentyabrine shekem jıllıq satıw kólemi 775,000 dollardan 118 million AQSH dollarına shekem ósti, bul ortasha jıllıq ósiw páti 533% degendi ańlatadı.<ref>[[Infinite Loop]] {{Cite book|author-link=Michael S. Malone|first=Michael S.|last=Malone|year=1999|title=Infinite loop: how the world's most insanely great computer company went insane|isbn=978-0-385-48684-2|oclc=971131326|url=https://archive.org/details/infiniteloophoww00malo|location=New York|publisher=Currency/Doubleday|page=157}}; {{Cite web|url=https://news.fastcompany.com/apples-sales-grew-150x-between-1977-1980-4001956|title=Apple's sales grew 150x between 1977–1980|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081616/https://news.fastcompany.com/apples-sales-grew-150x-between-1977-1980-4001956|archive-date=May 25, 2017|last=McCracken|first=Harry|date=April 1, 2016|access-date=May 2, 2017|website=[[Fast Company]]|url-status=dead}}</ref> Sonday-aq Voznyak tárepinen dizayn islengen Apple II 1977-jılı 16-aprelde birinshi West Coast Computer Faire kórgizbesinde kórsetildi.{{Sfn|Linzmayer|2004|page=12}} Ol óziniń tiykarǵı básekilesi TRS-80 hám Commodore PET-ten simvollıq yacheykalarǵa tiykarlanǵan reńli grafikası hám ashıq arxitekturası menen ayırmashılıq qıladı. Apple I hám dáslepki Apple II modelleri saqlaw qurılması sıpatında ádettegi audio kassetalardı paydalanǵan, olar 1978-jılı 5+1⁄4 dyuymli disketa diskovodı hám Disk II dep atalǵan interfeys tárepinen almastırıldı.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=13–15}}<ref>{{Cite web |last=Weyhrich |first=Steven |date=April 21, 2002 |title=Apple II History Chapter 4 |url=http://apple2history.org/history/ah04 |access-date=August 18, 2008 |archive-date=August 1, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801191644/http://apple2history.org/history/ah04/ |url-status=live}}</ref> [[File:Apple II Plus cropped.jpg|thumb|left|1977-jılı shıǵarılǵan hám tiykarınan Voznyak tárepinen dizayn islengen Apple II kompaniyanıń birinshi úlken tabısı boldı.]] Apple II biznes dúnyasınıń birinshi «killer qosımshası» VisiCalc programması ushın stol ústi platforması sıpatında tańlandı. VisiCalc - bul 1979-jılı shıǵarılǵan elektron keste programması.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=13–15}} VisiCalc Apple II ushın biznes bazarın jarattı hám úy paydalanıwshılarına Apple II satıp alıwdıń qosımsha sebebin berdi: keńse menen úylesimlilik,{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=13–15}} biraq Apple II bazar úlesi Atari, Commodore hám Tandy sıyaqlı básekilesler tárepinen islep shıǵarılǵan úy kompyuterlerinen artta qaldı.<ref>{{Cite book |last=Bagnall |first=Brian |title=On the Edge: The Spectacular Rise and Fall of Commodore |publisher=Variant Press |year=2005 |isbn=978-0-9738649-0-8 |pages=109–112}}; [http://www.jeremyreimer.com/total_share.html Personal Computer Market Share: 1975–2004] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120606003537/http://www.jeremyreimer.com/total_share.html |date=June 6, 2012}} The figures show Mac higher, but that is not a single model.</ref><ref>{{Cite web |url=https://arstechnica.com/features/2005/12/total-share/ |title=Total share: 30 years of personal computer market share figures |first=Jeremy |last=Reimer |date=December 15, 2005 |website=Ars Technica |accessdate=September 1, 2023|archive-date=June 7, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120607023023/http://arstechnica.com/features/2005/12/total-share/|url-status=live}}</ref> 1980-jılı 12-dekabrde Apple tolıǵı menen elektron NASDAQ birjasında dáslepki jámiyetlik usınıs (IPO) penen shıqtı, hár bir akciyanı 22 dollardan (2022-jıldıń 3-sentyabrine shekemgi akciya bóliniwlerin esapqa alǵanda $.10) 4.6 million akciya sattı,<ref name="Apple FAQ">{{Cite web|url=https://investor.apple.com/faq/default.aspx|title=Frequently Asked Questions|archive-url=https://web.archive.org/web/20200312205405/https://investor.apple.com/faq/default.aspx|archive-date=March 12, 2020|publisher=Apple Inc.|access-date=January 19, 2020|url-status=live}}</ref> bul 100 million dollardan artıq kapital jarattı, bul 1956-jıldan berli Ford Motor Company kompaniyasınan keyingi eń úlken IPO boldı<ref name="EDNAAPLSTOCK">{{Cite web |last=Deffree |first=Suzanne |date=December 12, 2018 |title=Apple IPO makes instant millionaires, December 12, 1980 |url=https://www.edn.com/electronics-blogs/edn-moments/4403276/Apple-IPO-makes-instant-millionaires--December-12--1980 |access-date=May 16, 2019 |archive-date=June 10, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190610002442/https://www.edn.com/electronics-blogs/edn-moments/4403276/Apple-IPO-makes-instant-millionaires--December-12--1980 |url-status=live}}</ref> Kúnniń aqırına kelip, akciya bahası 29 dollarǵa<ref name="DEDIPO">{{Cite web |last=Dilger |first=Daniel Eran |date=December 12, 2013 |title=Apple, Inc. stock IPO created 300 millionaires 33 years ago today |url=http://appleinsider.com/articles/13/12/12/apple-inc-stock-ipo-created-300-millionaires-33-years-ago-today |access-date=April 18, 2017 |website=[[AppleInsider]] |archive-date=March 30, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330102914/https://appleinsider.com/articles/13/12/12/apple-inc-stock-ipo-created-300-millionaires-33-years-ago-today |url-status=live}}</ref> hám bazar kapitalizaciyası 1.778 milliard dollarǵa<ref name="EDNAAPLSTOCK" /><ref name="DEDIPO" /> jetip, Djobs hám Voznyak qosılǵan shama menen 300 millioner payda boldı. === 1980–1990: Macintosh penen jetiskenlik === [[File:Steve Jobs and Macintosh computer, January 1984, by Bernard Gotfryd - edited 2.jpg|thumb|1984-jılı [[Stiv Djobs]] Macintosh penen, integraciyalanǵan [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] hám tıshqanshası bar birinshi ǵalabalıq bazardaǵı jeke kompyuter menen.]] 1979-jıldıń dekabr ayında Stiv Djobs hám Djef Raskin qosılǵan Apple xızmetkerleri Xerox PARC-qa bardı, onda olar [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] (GUI) bar Xerox Alto-nı kórdi. Keyin Apple PARC texnologiyasına kiriw múmkinshiligi boyınsha kelisimge keldi, bul Apple kompaniyasına artıqmashlıqlı bahada akciyalardı satıp alıw múmkinshiligin berdi. Bul sapar Djobsqa Apple ónimlerinde GUI engiziwge tásir etti, Apple Lisa menen baslap. Ǵalabalıq bazarǵa shıǵarılǵan GUI kompyuteri retinde novator bolıwına qaramastan, Lisa joqarı bahası hám sheklengen programmalıq támiynat múmkinshilikleri sebepli kommerciyalıq sátsizlikke ushıradı. Djobs, Lisa komandasınan shıǵarılǵanına ashıwlanıp, kompaniyanıń Macintosh bólimin óz qolına aldı. Voznyak hám Raskin Macintosh-tı Apple II sıyaqlı tekstke tiykarlanǵan interfeysi bar arzan kompyuter etip jobalastırǵan edi, biraq 1981-jılǵı samolyot apatı Voznyaktıń joybardan sheginiwine májbúr etti. Djobs tez arada Macintosh-tı Lisa-dan arzanıraq bolatuǵın grafikalıq sistema retinde qayta anıqladı, burınǵı bóliminiń bahasın tómenletip.<ref name="TheVerge">{{Cite web |date=June 27, 2013 |title=Steve Wozniak on Newton, Tesla, and why the original Macintosh was a 'lousy' product |url=https://www.theverge.com/2013/6/27/4468314/steve-wozniak-on-how-the-newton-changed-his-life |archive-url=https://web.archive.org/web/20160312014832/http://www.theverge.com/2013/6/27/4468314/steve-wozniak-on-how-the-newton-changed-his-life |archive-date=March 12, 2016 |access-date=June 25, 2018}}</ref> Sonday-aq, Djobs sol waqıtta kompaniyanıń kópshilik tabısın keltirip atırǵan Apple II bólimine de jaqtırmay qaradı.<ref name="rice19850415" /> 1984-jılı Apple Macintosh-tı iske qostı, ol [[programmalastırıw tili]] bolmaǵan birinshi jeke kompyuter edi.<ref name="IsProgramingObsolete">{{Cite web |last=Harvey |first=Brian |date=1994 |title=Is Programing Obsolete? |url=http://www.eecs.berkeley.edu/~bh/obsolete.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131005000323/http://www.eecs.berkeley.edu/~bh/obsolete.html |archive-date=October 5, 2013 |access-date=June 14, 2013 |publisher=Electrical Engineering and Computer Sciences, [[University of California, Berkeley]]}}</ref> Onıń debyutı «1984» dep atalǵan, Ridli Skott tárepinen rejissyorlıq etilgen hám 1984-jıl 22-yanvarda Super Bowl XVIII-diń úshinshi shereginde kórsetilgen 1.5 million AQSH dollarlıq telereklama menen belgilendi.<ref>{{Cite web |last=Friedman |first=Ted |title=Apple's 1984: The Introduction of the Macintosh in the Cultural History of Personal Computers |url=http://www.duke.edu/~tlove/mac.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121014051705/http://www.duke.edu/~tlove/mac.htm |archive-date=October 14, 2012}}</ref> Bul Apple kompaniyasınıń tabısı ushın ayrıqsha waqıya dep bahalandı<ref>{{Cite news |last=Maney |first=Kevin |date=January 28, 2004 |title=Apple's '1984' Super Bowl commercial still stands as watershed event |work=[[USA Today]] |url=https://usatoday30.usatoday.com/tech/columnist/kevinmaney/2004-01-28-maney_x.htm |access-date=April 18, 2017 |archive-date=March 13, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180313054828/https://usatoday30.usatoday.com/tech/columnist/kevinmaney/2004-01-28-maney_x.htm |url-status=live}}</ref> hám CNN tárepinen «shedevr»,<ref>{{Cite web |last=Leopold |first=Todd |date=February 3, 2006 |title=Why 2006 isn't like '1984' |url=https://edition.cnn.com/2006/SHOWBIZ/02/02/eye.ent.commercials/ |access-date=April 18, 2017 |publisher=[[CNN]] |archive-date=April 5, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140405133016/http://edition.cnn.com/2006/SHOWBIZ/02/02/eye.ent.commercials |url-status=live}}</ref> al TV Guide tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń ullı telereklamalardıń biri dep tán alındı.<ref>{{Cite web |date=October 12, 1999 |title=The greatest commercials of all time |url=https://www.tvguide.com/tv/magazine/990628/ftr6.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/19991012071246/http://www.tvguide.com/tv/magazine/990628/ftr6.asp |archive-date=October 12, 1999 |access-date=April 18, 2017 |website=[[TV Guide]]}}; {{Cite web |first=Aaron |last=Taube |title=How The Greatest Super Bowl Ad Ever – Apple's '1984' – Almost Didn't Make It To Air |url=http://www.businessinsider.com/apple-super-bowl-retrospective-2014-1 |website=[[Business Insider]] |date=January 22, 2014 |access-date=April 18, 2017 |archive-date=March 30, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330104642/https://www.businessinsider.com/apple-super-bowl-retrospective-2014-1 |url-status=live}}</ref> Reklama Macintoshqa úlken qızıǵıwshılıq payda etti, hám dáslepki satıwlar jaqsı boldı, biraq úsh aydan keyin pikirler kele baslaǵanda satıwlar ádewir tómenley basladı. Djobs 128 kilobayt RAM talap etken edi, bul onıń tezligin hám programmalıq támiynatın sheklep, 1,000 dollar (2024-jılda 3,000 dollarǵa teń) bahaǵa umtılıwǵa alıp keldi. Macintosh 2,495 dollarǵa (2024-jılda 7,600 dollarǵa teń) satıldı, bul baha áste islewi sebepli sınshılar tárepinen qattı sınǵa alındı.<ref>{{Harvnb|Linzmayer|2004|page=98}}; {{Harvnb|Swaine|2014|pages=441–443}}; {{Cite book |last=Isaacson |first=Walter |title=Steve Jobs |title-link=Steve Jobs (book) |publisher=[[Simon and Schuster]] |year=2015 |isbn=978-1-5011-2762-5}} pp. 186–187; {{Cite book |first=Andy |last=Hertzfeld |year=2005 |title=Revolution in The Valley: The Insanely Great Story of How the Mac Was Made |publisher=O'Reilly Media |isbn=978-0-596-00719-5}}</ref> 1985-jıldıń basında bul satıwlardıń tómenlewi Stiv Djobs penen eki jıl burın Pepsi kompaniyasınan Djobstıń «Siz ómirińizdiń qalǵan bólegin qant suwın satıwǵa arnaysız ba, yamasa meniń menen birge dúnyanı ózgertesiz be?»<ref>{{Harvnb|Linzmayer|2004|page=156}}; {{Harvnb|Isaacson|2015|pages=153–154}}</ref> degen sózleri menen shaqırılǵan CEO Djon Skalli arasında biylik gúresin qozǵadı.<ref>{{Cite web |last=Gallo |first=Carmine |date=January 22, 2014 |title=How Steve Jobs And Bill Gates Inspired John Sculley To Pursue The 'Noble Cause |url=https://www.forbes.com/sites/carminegallo/2016/11/12/how-steve-jobs-and-bill-gates-inspired-john-sculley-to-pursue-the-noble-cause/#9eaee3232bd5 |access-date=March 31, 2019 |website=[[Forbes]] |archive-date=March 31, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190331065556/https://www.forbes.com/sites/carminegallo/2016/11/12/how-steve-jobs-and-bill-gates-inspired-john-sculley-to-pursue-the-noble-cause/#9eaee3232bd5 |url-status=live}}</ref> Skalli Apple direktorlar keńesiniń bir awızdan qollawı menen Djobstı Macintosh bóliminiń basshısı lawazımınan bosattı.<ref>{{Cite book |last1=Schlender |first1=Brent |title=Becoming Steve Jobs: The Evolution of a Reckless Upstart into a Visionary Leader |last2=Tetzeli |first2=Rick |date=2016 |publisher=Crown Business; Reprint edition |isbn=978-0-385-34742-6 |ref={{harvid|Schlender|2016}} |pages=87–92}}; {{Harvnb|Linzmayer|2004|page=156}}</ref> Direktorlar keńesi Skallige Djobstı hám onıń sınaqtan ótpegen ónimlerge qımbat kirisiwlerdi baslaw múmkinshiligin sheklewdi tapsırdı. Skallidiń basqarıwına boysınıwdıń ornına, Djobs onı basshılıqtan shetletiwge urındı.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=156–157}} Jan-Lui Gasse Skallige Djobstıń direktorlar keńesinde awdarıspaq shólkemlestiriwge urınıp atırǵanın xabarladı hám shuǵıl jıynalısqa shaqırdı, onda Apple kompaniyasınıń atqarıwshı xızmetkerleri Skallidiń tárepin alıp, Djobstı barlıq operaciyalıq wazıypalardan bosattı.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=156–157}} Djobs 1985-jıldıń sentyabr ayında Apple kompaniyasınan ketti hám NeXT kompaniyasın shólkemlestiriw ushın bir neshe Apple xızmetkerlerin ózi menen birge alıp ketti.<ref>{{Cite news |last=Spector |first=G |date=September 24, 1985 |title=Apple's Jobs Starts New Firm, Targets Education Market |page=109 |work=[[PC Week]]}}</ref> Voznyak ta 1985-jıldıń basında basqa joybarlar menen shuǵıllanıw ushın Apple kompaniyasındaǵı aktiv jumısınan ketken edi, Apple II bólimine kompaniyanıń qatnasına narazılıǵın bildirip hám kompaniya «sońǵı bes jıl dawamında nadurıs baǵıtta ketip atır» dep aytqan edi.<ref name="rice19850415">{{Cite news |last=Rice |first=Valerie |date=April 15, 1985 |title=Unrecognized Apple II Employees Exit |page=35 |work=[[InfoWorld]] |url=https://books.google.com/books?id=zC4EAAAAMBAJ&pg=PA35 |access-date=November 6, 2017 |archive-date=March 1, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230301054845/https://books.google.com/books?id=zC4EAAAAMBAJ&pg=PA35 |url-status=live}}</ref><ref name="wozemployee">{{Cite news |date=January 3, 2018 |title=I Never Left Apple |language=en-US |work=Offally Woz |url=http://woz.org/letters/never-left-apple |access-date=October 2, 2018 |archive-date=October 2, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002215223/http://woz.org/letters/never-left-apple/ |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news |title=CNN.com Video |work=[[CNN]] |url=http://www.cnn.com/video/?/video/bestoftv/2011/08/25/exp.piers.wozniak.jobs.reaction.cnn |access-date=March 27, 2019 |archive-date=February 3, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140203113642/http://www.cnn.com/video/?%2Fvideo%2Fbestoftv%2F2011%2F08%2F25%2Fexp.piers.wozniak.jobs.reaction.cnn |url-status=live}}</ref> Voznyak Apple kompaniyasında wákil sıpatında jumıs islewin dawam etti, jılına shama menen 120,000 dollar kóleminde stipendiya alıp turdı.<ref name="wozemployee" /><ref name="iWoz" /> Djobs hám Voznyak ketkennen keyin de Apple kompaniyasınıń akcionerleri bolıp qaldı.<ref name="wozstock">[http://www.fool.com/research/2000/features000302.htm Apple's ''Other'' Steve (Stock Research)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061019134707/http://www.fool.com/research/2000/features000302.htm|date=October 19, 2006}} March 2, 2000, [[The Motley Fool]].</ref> 1985-jılı Djobs hám Voznyak ketkennen keyin, Skalli sol jılı yadı tórt ese kóp bolǵan Macintosh 512K kompyuterin shıǵardı hám birinshi aqılǵa muwapıq bahadaǵı PostScript lazer printeri LaserWriter'di tanıstırdı. Sonday-aq, PostScript tiliniń artıqmashılıqlarınan paydalanǵan dáslepki stol ústi baspa qosımshası PageMaker, Aldus Corporation tárepinen 1985-jıldıń iyul ayında shıǵarıldı.{{Sfn|Linzmayer|2004|pages=158–159}} Macintosh, LaserWriter hám PageMaker birikpesiniń stol ústi baspa bazarın jaratıwǵa sebepshi bolǵanı aytıladı.<ref>{{Cite web |title=The History of Desktop Publishing |url=https://www.lifewire.com/when-was-desktop-publishing-invented-1073863 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210227131823/https://www.lifewire.com/when-was-desktop-publishing-invented-1073863 |archive-date=February 27, 2021 |access-date=April 30, 2007 |publisher=[[Lifewire]]}}</ref> Stol ústi baspa bazarındaǵı bul ústem poziciya<ref>{{Cite book |last=Swaine |first=Michael |title=Fire in the Valley: The Birth and Death of the Personal Computer |publisher=Pragmatic Bookshelf |year=2014 |isbn=978-1-68050-352-4}} pp. 359–363</ref> kompaniyaǵa joqarı bahalı segmentlerine itibar qaratıwǵa múmkinshilik berdi, bul «joqarı-oń siyasatı» dep atalıp, baha hám payda diagrammasındaǵı ornı menen baylanıslı edi. Joqarıraq baha noqatlarında satılatuǵın jańa modeller joqarı payda shegarasın usındı hám tájiriybeli paydalanıwshılar tezliktiń hár bir artıwın qabıl etkenlikten, ulıwma satıwlarǵa hesh qanday tásir etpegendey kórindi. Ayırımlar ózlerin bazardan shıǵarıp taslawı múmkin dep táshiwishlense de, 1980-jıllardıń ortasına kelip «joqarı-oń siyasatı» tolıq kúshke kirdi, bul Jan-Lui Gasseniń Macintosh II kompyuteriniń 55% payda shegine tiykarlanǵan «eliw bes yamasa ólim» uranına baylanıslı edi.<ref name="insidestoryCarlton">{{Cite book |last=Carlton |first=Jim |url=https://archive.org/details/appleinsidestory00carl |title=Apple: The inside story of intrigue, egomania, and business blunders |publisher=[[Random House]] |year=1997 |isbn=978-0-8129-2851-8 |location=New York}}</ref> Bul siyasat 1980-jıllardıń aqırında keri tásir ete basladı, sebebi IBM PC úylesimli kompyuterlerde Macintoshtıń ayırım funkciyalarına iye bolǵan, biraq ádewir arzan bahadaǵı stol ústi baspa programmaları payda boldı. Kompaniya stol ústi baspa bazarındaǵı ústem poziciyasınan ayrıldı hám Apple ónimlerin endi satıp ala almaytuǵın kóplegen dáslepki tutınıwshı bazasınan alıslap ketti. 1989-jılǵı Rojdestvo máwsimi kompaniya tariyxında birinshi ret satıwlardıń tómenlewi menen belgilendi, bul Apple akciyalarınıń bahasınıń 20% tómenlewine alıp keldi.<ref name="insidestoryCarlton" /> Usı dáwir dawamında Skalli menen Gasse arasındaǵı qatnasıqlar jamanlastı, bul Skallidiń 1990-jıldıń yanvar ayında Maykl Spindlerdi bas operaciyalıq direktor etip tayınlaw arqalı Gasseni lawazımınan túsiriwine alıp keldi.{{Sfn|Linzmayer|2004|page=184–185}} Sol jılı Gasse kompaniyadan ketip, básekiles Be Inc. kompaniyasın shólkemlestiredi<nowiki/>[[Be Inc.|.]]{{Sfn|Linzmayer|2004|page=160}} === 1990–1997: Qulaw hám qayta shólkemlestiriw === [[File:Apple macintosh lcII.jpg|thumb|Macintosh LC II]] Kompaniya strategiyasın ózgertti hám 1990-jıldıń oktyabr ayında úsh arzan modeldi usındı: Macintosh Classic, Macintosh LC hám Macintosh IIsi. Bulardıń hámmesi jıynalǵan talap sebepli ádewir satılıwlarǵa eristi.{{Sfn|Linzmayer|2004|page=128}} 1991-jılı Apple házirgi derlik barlıq zamanagóy noutbuklardıń formasın belgilep bergen dizaynı menen úlken tabısqa erisken PowerBooktı usındı. Sol jılı Apple System 7 di de usındı, bul Macintosh operaciyalıq sistemasınıń úlken jańalanıwı bolıp, interfeyske reńlerdi qostı hám jańa tarmaq imkaniyatların kirgizdi. Arzan Maclerdiń hám PowerBooktıń tabısı kirislerdiń artıwına alıp keldi.<ref name="lemsculley">{{Cite web |last=Hormby |first=Thomas |date=February 22, 2006 |title=Growing Apple with the Macintosh: The Sculley years |url=http://lowendmac.com/orchard/06/john-sculley-years-apple.html |access-date=March 2, 2007 |website=[[Low End Mac]] |archive-date=March 25, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140325231124/http://lowendmac.com/orchard/06/john-sculley-years-apple.html |url-status=live}}</ref> Bir qansha waqıt dawamında Apple júdá jaqsı islep, paydanı arttırıp jańa ónimlerdi usındı. MacAddict jurnalı 1989-jıllar menen 1991-jıllar arasındaǵı dáwirdi Macintoshtıń «birinshi altın dáwiri» dep atadı.<ref>{{Cite magazine |date=January 2004 |title=MacAddict |url=https://archive.org/stream/MacAddict-089-200401/MacAddict-089-200401-BobKiwi-v1_djvu.txt |magazine=[[MacAddict]] |issue=89 |access-date=April 1, 2017}}</ref>[[File:Apple PenLite prototype, 1992.jpg|thumb|PenLite - bul Appledıń 1992-jılı Mac OS ti planshetke alıp keliw ushın jaratılǵan birinshi planshet kompyuter prototipi. Ol Newton paydasına biykar etildi.<ref>{{Cite web |title=Exclusive: New pics of Apple's unreleased tablet prototype from 1992 – and the Mac that flew on the Space Shuttle |url=http://www.stuff.tv/news/exclusive-new-pics-apples-unreleased-tablet-prototype-1992-and-mac-flew-space-shuttle |access-date=April 14, 2016 |publisher=stuff.tv |archive-date=March 31, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190331081051/https://www.stuff.tv/news/exclusive-new-pics-apples-unreleased-tablet-prototype-1992-and-mac-flew-space-shuttle |url-status=live}}</ref>]] Arzan turmıslıq Maclerdiń, ásirese LC niń tabısı, qımbat mashinalardıń satılıwın kemeytti. Bunı sheshiw ushın basqarma bir neshe jańa brendlerdi kirgizdi, birdey mashinalardı hár túrli bahalarda, hár qıylı bazarlar ushın sattı: joqarı dárejeli Quadra seriyası, orta dárejeli Centris seriyası hám turmıslıq Performa seriyası. Bul kóp modeller arasında ádewir turmıslıq aljasıwlarǵa alıp keldi.<ref name="vawperforma">{{Cite web |title=Macintosh Performa |url=http://www.vectronicsappleworld.com/profiles/performa.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130419164519/http://www.vectronicsappleworld.com/profiles/performa.html |archive-date=April 19, 2013 |access-date=November 29, 2010 |publisher=Vectronics Apple World}}</ref> 1993-jılı Apple II seriyası toqtatıldı. Onı islep shıǵarıw qımbat edi, hám kompaniya onıń ele de arzan Macintosh modelleriniń satılıwın azaytıp atırǵanın sheshti. LC di shıǵarǵannan keyin, Apple baǵdarlamashılardı Apple II ornına Macintosh ushın qosımshalar jaratıwǵa shaqırdı hám satıwshılarǵa tutınıwshılardı Apple II den Macintosh qa qaray baǵdarlawǵa ruqsat berdi.<ref>{{Cite web |date=July 10, 2002 |title=The Apple IIGS, Cont |url=http://apple2history.org/history/ah11.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080912044443/http://apple2history.org/history/ah11.html |archive-date=September 12, 2008 |access-date=July 8, 2017 |website=Apple II History}}</ref> Apple IIe 1993-jılı toqtatıldı.<ref>{{Cite web |last=Edwards |first=Benj |date=January 18, 2013 |title=30 years of the Apple Lisa and the Apple IIe |url=https://www.macworld.com/article/2025408/30-years-of-the-apple-lisa-and-the-apple-iie.html |access-date=July 8, 2017 |website=[[Macworld]] |publisher=[[International Data Group]] |archive-date=August 19, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200819175606/https://www.macworld.com/article/2025408/30-years-of-the-apple-lisa-and-the-apple-iie.html |url-status=live}}</ref> Apple 1990-jıllar dawamında bir neshe sátsiz turmıslıq ónimlerdi sınap kórdi, sonıń ishinde QuickTake cifrlı kameraları, PowerCD kóshpeli CD audio pleerleri, kolonkalar, Pippin video oyın konsoli, eWorld onlayn xızmeti hám Apple Interactive Television Box bar. Djon Skallidiń real emes bazar boljawlarına tiykarlanǵan mashqalalı Newton planshet bólimine úlken resurslar jumsaldı.<ref>{{Cite web |last=Huddleston |first=Tom Jr. |date=January 12, 2021 |title=From Atari's 'Pong' console to the first CD player and Xbox: 10 of the biggest tech products to debut at Las Vegas' famous Consumer Electronics Show |url=https://www.cnbc.com/2021/01/12/biggest-tech-products-to-debut-at-ces-over-the-years.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210218151001/https://www.cnbc.com/2021/01/12/biggest-tech-products-to-debut-at-ces-over-the-years.html |archive-date=February 18, 2021 |access-date=May 10, 2021 |website=[[CNBC]] |language=en-US}}</ref> Usı dáwir dawamında, Microsoft arzan jeke kompyuterlerge programmalıq támiynat jetkiziwge itibar qaratıp, [[Microsoft Windows|Windows]] penen bazar úlesin alıwdı dawam etti, al Apple qımbat bolsa da jaqsı injenerlik tájiriybe usındı.<ref>{{Cite web |title=1990–1995: Why the World Went Windows |url=http://www.roughlydrafted.com/RD/Q4.06/3EC02E78-FD4D-4CDF-92A0-9C4CBDFAB3D2.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120104160236/http://www.roughlydrafted.com/RD/Q4.06/3EC02E78-FD4D-4CDF-92A0-9C4CBDFAB3D2.html |archive-date=January 4, 2012 |access-date=August 12, 2008 |website=Roughly Drafted}}</ref> Apple joqarı payda normalarına isendi hám hesh qashan anıq juwap bergen joq; ol Apple Computer, Inc. v. Microsoft Corp. isinde Lisaǵa uqsas grafikalıq interfeys islep shıǵarǵanı ushın Microsofttı sudqa berdi''[[Apple Computer, Inc. v. Microsoft Corp.|.]]''<ref name="lemms">Hormby, Thomas. [http://lowendmac.com/orchard/06/apple-vs-microsoft.html The Apple vs. Microsoft GUI lawsuit] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080304145809/http://lowendmac.com/orchard/06/apple-vs-microsoft.html|date=March 4, 2008}}, ''[[Low End Mac]]'', August 25, 2006. Retrieved March 2, 2007.</ref> Sud isleri jıllar dawamında sozıldı hám aqırında biykar etildi. Úlken ónim sátsizlikleri hám Windows qa bazar úlesiniń tez joǵalıwı Applediń abıroyına zıyan jetkerdi, hám 1993-jılı Skallidiń ornına Maykl Spindler bas direktor bolıp tayınlandı.<ref>{{Cite web |title=Michael Spindler: The Peter Principle at Apple |url=http://lowendmac.com/orchard/06/michael-spindler-apple.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080908030156/http://lowendmac.com/orchard//06/michael-spindler-apple.html |archive-date=September 8, 2008 |access-date=August 12, 2008}}</ref> [[File:PowerMac 6100-66b.JPG|left|thumb|1994-jılı shıǵarılǵan Power Macintosh 6100, PowerPC processorlarına ótkennen keyingi Applediń birinshi jańa úy kompyuter modeli boldı.]] Spindler basshılıǵında, Apple, [[IBM]] hám Motorola 1994-jılı jańa esaplaw platformasın (PowerPC Reference Platform yamasa PReP) jaratıw ushın AIM birlespesin dúzdi, onda IBM hám Motorola apparatlıq támiynatı Apple programmalıq támiynatı menen birlestirildi. AIM birlespesi PReP tiń ónimdarlıǵı hám Applediń programmalıq támiynatı PC di artta qaldırıp, usılayınsha Windowstıń ústemligine qarsı turadı dep úmit etti. Sol jılı Apple Motorola nıń PowerPC processorı menen jumıs isleytuǵın kóplegen kompyuterlerdiń birinshi bolǵan Power Macintosh-tı tanıstırdı.<ref>{{Cite web |title=Power Macintosh 6100 |url=http://www.apple-history.com/body.php?page=gallery&model=6100&performa=off&sort=date&order=ASC&range= |access-date=August 12, 2008 |archive-date=September 11, 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070911010221/http://www.apple-history.com/body.php?page=gallery |url-status=live}}</ref> Birlespeden soń, Apple Motorola hám basqa kompaniyalarǵa Macintosh klonların islewge ruqsat beriw ideyasına ashıq boldı. Keyingi eki jıl ishinde 75 túrli Macintosh klon modeli shıǵarıldı. Biraq, 1996-jılǵa kelip, Apple basshıları klonlar kompaniyanıń óz joqarı klasslı kompyuterleriniń satılıwın, yaǵnıy payda norması eń joqarı bolǵan ónimlerdiń satılıwın kemsitip atırǵanınan táshiwishlene basladı.{{sfn|Linzmayer|2004|pp=[https://books.google.com/books?id=mXnw5tM8QRwC&pg=PA254 254–256]}} 1996-jılı Spindler ornına Gil Amelio bas direktor etip tayınlandı, ol korporativ qayta tiklewshi sıpatındaǵı abıroyı ushın jumısqa alınǵan edi. Amelio tereń ózgerisler engizdi, sonıń ishinde keń kólemli jumıstan bosatıwlar hám shıǵınlardı qısqartıw da bar edi.<ref>Chaffin, Bryan. [https://web.archive.org/web/20171128173134/https://www.macobserver.com/article/2001/02/06.13.shtml "Former Apple CEO Gil Amelio Lands A New CEO Job | The Mac Observer"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171128173134/https://www.macobserver.com/article/2001/02/06.13.shtml |date=November 28, 2017 }}, The Mac Observer, February 6, 2001. Retrieved August 15, 2008.</ref> Bul dáwir jáne de Macintosh operaciyalıq sistemasın (MacOS) modernizaciyalawdıń kóplegen sátsiz háreketleri menen belgilendi. Dáslepki Macintosh operaciyalıq sisteması (System 1) kóp wazıypalılıq (bir waqıtta bir neshe qosımshalardı isletiw) ushın dúzilmegen edi. Kompaniya bunı System 5-te kooperativ kóp wazıypalı rejim engiziw arqalı dúzetiwge háreket etti, biraq jáne de zamanagóy usıldıń kerek ekenin sheshti.<ref>{{Cite web |title=1990–1995: Hitting the Wall |url=http://www.roughlydrafted.com/RD/Home/B8DA34A3-333B-4204-BDF3-E74608998702.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080924063130/http://www.roughlydrafted.com/RD/Home/B8DA34A3-333B-4204-BDF3-E74608998702.html |archive-date=September 24, 2008 |access-date=August 14, 2008 |website=Roughly Drafted}}</ref> Bul 1988-jılı Pink joybarına, sol jılı A/UX-ke, 1994-jılı Copland-qa alıp keldi hám 1996-jılı BeOS-tı satıp alıwdı bahaladı. Be menen sóylesiwler kompaniyanıń bas direktorı, burınǵı Apple basshısı Jan-Lui Gasse $300 million talap etkende toqtap qaldı, Apple bolsa $125 million usınǵan edi.<ref>{{Cite web |last=Tom |first=Hormby |date=August 10, 2013 |title=The Rise and Fall of Apple's Gil Amelio |url=http://lowendmac.com/2013/the-rise-and-fall-of-apples-gil-amelio |access-date=March 28, 2015 |website=Low End Mac |publisher=Cobweb Publishing, Inc. |archive-date=March 29, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150329041618/http://lowendmac.com/2013/the-rise-and-fall-of-apples-gil-amelio/ |url-status=live}}</ref> Bankrotlıqtan bir neshe hápte aldın,<ref>{{Cite web |last=Thompson |first=Ben |author-link=Ben Thompson (writer) |date=February 5, 2018 |title=Apple's Middle Age |url=https://stratechery.com/2018/apples-middle-age |access-date=March 31, 2019 |website=[[Stratechery]] |archive-date=March 31, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190331171319/https://stratechery.com/2018/apples-middle-age/ |url-status=live}}</ref> Apple direktorlar keńesi NeXTSTEP-ti maqul kórdi hám 1996-jıldıń aqırında NeXT-ti $400 millionǵa satıp aldı, Stiv Djobstı saqlap qaldı.<ref>{{Cite web |last=Kawamoto |first=Dawn |date=December 20, 1996 |title=Apple acquires Next, Jobs |url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apple-acquires-next-jobs/ |access-date=October 26, 2022 |website=CNET |language=en |archive-date=June 6, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220606093742/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apple-acquires-next-jobs/ |url-status=live}}</ref> === 1997–2007: Paydaǵa qaytıw === NeXT kompaniyasın satıp alıw 1997-jılı 9-fevralda juwmaqlandı,<ref name="archive">{{Webarchive |url= https://web.archive.org/web/*/product.info.apple.com/pr/press.releases/1997/q2/970207.pr.rel.next.html |date=* |title=Apple Computer, Inc. Finalizes Acquisition of NeXT Software Inc.}}, ''Apple Inc.'', February 7, 1997. Retrieved June 25, 2006.</ref> hám direktorlar keńesi Djobstı Applege keńesshi sıpatında qaytardı. 1997-jılı 9-iyulda Djobs direktorlar keńesinde awdarıspaq ámelge asırdı, nátiyjede Amelioda úsh jıl dawamında rekord tómen akciya bahası hám aqshalay joǵaltıwlar baqlaǵannan keyin jumıstan ketti. Keńes Djobstı waqıtsha bas direktor etip tayınladı hám ol dárhal ónim qatarın qayta kórip shıqtı. Djobs modellerdiń 70% in biykar etti, 3000 jumıs ornın qısqarttı hám kompyuter ónimleriniń tiykarǵı baǵdarların saqlap qaldı.<ref name="Entrepreneur20111027">{{Cite web |last=Fell |first=Jason |date=October 27, 2011 |title=How Steve Jobs Saved Apple |url=https://www.entrepreneur.com/article/220604 |access-date=January 24, 2022 |website=Entrepreneur |language=en |archive-date=January 24, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220124054654/https://www.entrepreneur.com/article/220604 |url-status=live}}</ref> Keleyingi ayda, 1997-jıldıń avgust ayında, Stiv Djobs Microsofttı Appleǵa 150 million dollar investiciya salıwǵa hám Mac ushın programmalıq támiynat islep shıǵıwdı dawam ettiriwge isendirdi.<ref>{{Cite news |last1=Chrasekaran |first1=Rajiv |last2=Shannon |first2=Victoria |date=August 7, 1997 |title=Struggling Apple gets boost from Microsoft |newspaper=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1997/08/07/struggling-apple-gets-boost-from-microsoft/41cfacec-5ec8-413b-a967-dd0f98a7c1e7/ |access-date=January 24, 2022 |archive-date=January 19, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230119143823/https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1997/08/07/struggling-apple-gets-boost-from-microsoft/41cfacec-5ec8-413b-a967-dd0f98a7c1e7/ |url-status=live}}</ref> Bul Microsoft ushın «antimonopoliyalıq qorǵanıw siyasatı» dep qabıl etildi, sebebi kompaniya jaqında ǵana AQSH húkimeti menen monopoliyaǵa qarsı is boyınsha kelisimge kelgen edi.<ref>{{Cite news |last=Young |first=Steve |date=August 8, 1997 |title=Apple bailout questioned |work=CNN Money |url=https://money.cnn.com/1997/08/08/technology/apple_microsoft_pkg/ |access-date=January 24, 2022 |archive-date=January 24, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220124054636/https://money.cnn.com/1997/08/08/technology/apple_microsoft_pkg/ |url-status=live}}</ref> Sol waqıtları Djobs Applediń ishki kitapxanası hám arxivlerin Stenford universitetine berdi, bul arqalı ótmishke qaraǵanda házirgi waqıt hám keleshekke kóbirek itibar beriwdi názerde tuttı.<ref>{{Cite web |date=December 29, 2011 |title=Stanford archives offer look into Apple history |url=https://www.engadget.com/2011-12-29-stanford-archives-offer-look-into-apple-history.html |access-date=January 18, 2024 |website=Yahoo Finance |language=en-US |archive-date=January 18, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118204645/https://www.engadget.com/2011-12-29-stanford-archives-offer-look-into-apple-history.html |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |date=December 29, 2011 |title=Apple's origins stored in secret Stanford archive |url=https://www.seattletimes.com/business/apples-origins-stored-in-secret-stanford-archive/ |access-date=January 18, 2024 |website=The Seattle Times |language=en-US |archive-date=January 18, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118204645/https://www.seattletimes.com/business/apples-origins-stored-in-secret-stanford-archive/ |url-status=live}}</ref> Ol Mac klon kelisimlerin toqtattı hám 1997-jıldıń sentyabr ayında eń iri klon óndiriwshi Power Computing kompaniyasın satıp aldı.<ref>{{Cite web |date=February 18, 2012 |title=Power Computing Corporation |url=https://support.apple.com/kb/TA37306?locale=en_US |access-date=May 10, 2017 |website=Official Apple Support |publisher=Apple Inc. |archive-date=March 25, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210325120812/https://support.apple.com/kb/TA37306?locale=en_US |url-status=live}}</ref> 1997-jılı 10-noyabrde Apple Store veb-saytı iske tústi, ol JK óndiriwshi Dell kompaniyasınıń tabıslı modeli sıyaqlı jańa buyırtpa boyınsha óndiriw modeline baylanıslı edi.<ref>{{Cite web |last=Harreld |first=Heather |date=January 5, 1997 |title=Apple gains tech, agency customers in Next deal |url=http://www.fcw.com/print/3_1/news/64412-1.html?type=pf |archive-url=https://web.archive.org/web/20081206061012/http://www.fcw.com/print/3_1/news/64412-1.html?type=pf |archive-date=December 6, 2008 |access-date=August 15, 2008 |website=[[Federal Computer Week]]}}; {{Cite news |date=November 10, 1997 |title=Apple unveils new marketing strategy |work=[[Knight Ridder]]/[[Tribune News Service]] |url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-5564882_ITM|url-status=dead|access-date=August 15, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081113132409/http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-5564882_ITM|archive-date=November 13, 2008}}</ref> Bul basqıshlar Djobs ushın paydalı boldı; onıń bas direktor sıpatındaǵı birinshi jılınıń aqırında kompaniya 309 million dollar payda taptı.<ref name="Entrepreneur20111027" /> {{Multiple image | direction = horizontal | total_width = 250 | image1 = IMac G3 Bondi Blue, three-quarters view.png | caption1 = iMac | image2 = Clamshell iBook G3.jpg | caption2 = iBook | image3 = Apple Yosemite.JPG | caption3 = Power Macintosh G3 | image4 = Apple PowerBook G3 500 Pismo-2763.jpg | caption4 = PowerBook G3 | perrow = 2 / 2 }} 1998-jılı 6-mayda Apple dáslepki Macintosh ti eske salatuǵın jańa hámmesi bir qurılmadaǵı kompyuterdi usındı: iMac. iMac úlken jetiskenlikke erisip, birinshi bes ayda 800,000 dana satıldı,<ref name="800kimacs">{{Cite web |last=Apple Canada Inc |date=January 5, 1999 |title=800,000 iMacs Sold in First 139 Days |url=http://www.ebooklyn.net/p/800000-imacs-sold-in-first-139-days.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141108074139/http://www.ebooklyn.net/p/800000-imacs-sold-in-first-139-days.html |archive-date=November 8, 2014 |access-date=January 26, 2008}}</ref> hám 3+1⁄2 dyuymlik disketalar sıyaqlı eski texnologiyalardan bas tartıw, USB jalǵaǵıshın erte qabıllaw hám Ethernet hám telefon modemi arqalı internetke qosılıw múmkinshiligi («i» háribi iMac atamasında)<ref name="Alyson Raletz">{{Cite web |last=Raletz |first=Alyson |date=June 7, 2012 |title=Man who came up with iMac name tells what the 'i' stands for |url=http://www.bizjournals.com/kansascity/blog/2012/06/man-who-came-up-with-imac-name-tells.html?page=all |access-date=March 30, 2013 |website=Kansas City Business Journal |archive-date=November 6, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121106125948/http://www.bizjournals.com/kansascity/blog/2012/06/man-who-came-up-with-imac-name-tells.html?page=all |url-status=live}}</ref> menen aldın ala ornatılıp keliwi arqalı sanaatta úlken ózgerislerge alıp keldi. Onıń kózge kóringen tamshı forması hám yarım móldir materialları Amelio tárepinen jumısqa alınǵan Djonatan Ayv tárepinen dizayn islengen edi, ol Djobs penen on jıldan aslam waqıt birge islesip, Apple ónimleriniń dizaynın qayta quradı.<ref name="Time">{{Cite magazine |last=John Arlidge |date=March 17, 2014 |title=Jonathan Ive Designs Tomorrow |magazine=Time |url=https://time.com/jonathan-ive-apple-interview/ |access-date=March 22, 2014 |archive-date=March 21, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140321233000/http://time.com/jonathan-ive-apple-interview/ |url-status=live}}</ref><ref>[[Lev Grossman|Grossman, Lev]]. [https://web.archive.org/web/20070114062907/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1576854,00.html The Apple Of Your Ear], ''[[Time (magazine)|Time]]'', January 12, 2007. Retrieved February 1, 2007; Wilson, Greg. [https://web.archive.org/web/20080228235549/http://www.nydailynews.com/news/2007/01/14/2007-01-14_private_icreator_is_genius_behind_apples.html Private iCreator is genius behind Apple's polish], ''[[New York Daily News]]'', January 14, 2007. Retrieved February 1, 2007.</ref> Bir jıldan sál kóbirek waqıt ótkennen keyin, 1999-jılı 21-iyulda, Apple iBook atlı tutınıwshılar ushın noutbuktı usındı. Bul Djobstıń tek tórt ónim shıǵarıw strategiyasın juwmaqladı: professionallar ushın Power Macintosh G3 stol ústi kompyuteri hám PowerBook G3 noutbuginiń jetilistirilgen versiyaları, hám tutınıwshılar ushın iMac stol ústi kompyuteri hám iBook noutbugi. Djobs kishi ónim qatarı sapa hám innovaciyaǵa kóbirek itibar beriwge múmkinshilik beretuǵının ayttı.<ref>{{Cite web |date=July 26, 2019 |title=The one thing Steve Jobs did that turned around Apple |url=https://www.launchtomorrow.com/2019/07/the-one-thing-steve-jobs-did-that-turned-around-apple |access-date=January 24, 2022 |website=Launch Tomorrow |language=en-US |archive-date=March 30, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220330020730/https://www.launchtomorrow.com/2019/07/the-one-thing-steve-jobs-did-that-turned-around-apple |url-status=dead}}</ref> Sol waqıtları Apple professionallar hám tutınıwshılar ushın cifrlı media óndiriw programmalıq támiynatınıń portfelin jaratıw ushın kóplegen satıp alıwlardı ámelge asırdı. Apple Macromedia kompaniyasınıń Key Grip cifrlı video montajlaw programmalıq támiynat joybarın satıp aldı, ol 1999-jılı aprelde Final Cut Pro sıpatında iske túsirildi.<ref>{{Cite web |date=October 25, 2006 |title=Why Apple Bounced Back |url=http://www.roughlydrafted.com/RD/Q4.06/8F4B780E-674F-4421-A44D-7B1EAE9C1BA6.html |access-date=November 8, 2014 |website=Roughly Drafted |archive-date=August 15, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180815205629/http://www.roughlydrafted.com/RD/Q4.06/8F4B780E-674F-4421-A44D-7B1EAE9C1BA6.html |url-status=live}}; {{Cite web |date=June 7, 2013 |title=A new beginning or swan song for Final Cut Pro X |url=http://www.grreporter.info/en/new_beginning_or_swan_song_final_cut_pro_x/9411 |access-date=November 8, 2014 |website=GR Reporter |publisher=GRRreporter Ltd |archive-date=April 2, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402132734/http://www.grreporter.info/en/new_beginning_or_swan_song_final_cut_pro_x/9411 |url-status=live}}</ref> Key Grip tiń islep shıǵılıwı jáne de Apple kompaniyasınıń 1999-jılı oktyabrde tutınıwshılar ushın video montajlaw ónimi iMovie di shıǵarıwına alıp keldi.<ref name="Bell">{{Cite web |last=Matt Bell, Mark Wherry |date=September 2002 |title=APPLE/EMAGIC TAKEOVER The Inside Story Of The Deal That Changed The Music World |url=http://www.soundonsound.com/sos/sep02/articles/emagic.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141108080250/https://www.soundonsound.com/sos/sep02/articles/emagic.asp |archive-date=November 8, 2014 |access-date=November 8, 2014 |website=Sound on Sound |publisher=SOS Publications Group}}</ref> Apple 2000-jılı aprelde DVD avtorlıq programmalıq támiynatı DVDirector di islep shıqqan nemis kompaniyası Astarte ni satıp aldı, Apple onı professionallarǵa baǵdarlanǵan DVD Studio Pro etip qayta qapladı hám onıń texnologiyasın tutınıwshılar bazarı ushın iDVD di jaratıw ushın qayta paydalandı.<ref name="Bell" /> 2000-jılı Apple Casady & Greene kompaniyasınan SoundJam MP audio pleer programmalıq támiynatın satıp aldı. Apple baǵdarlamanı [[iTunes]] dep qayta atadı hám paydalanıwshı interfeysin ápiwayılastırıp, CD jazıw funkciyasın qostı.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |access-date=December 16, 2017 |website=[[Macworld]] |publisher=[[International Data Group]] |archive-date=April 2, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live}}</ref> 2001-jılı Apple úsh xabarlandırıw menen baǵdarın ózgertti. Birinshi, 2001-jılı 24-martta, Apple jańa zamanagóy operaciyalıq sistema, Mac OS X tiń shıǵarılıwın járiyaladı. Bul 1990-jıllardıń basındaǵı bir neshe sátsiz urınıwlardan hám bir neshe jıllıq rawajlanıwdan keyin boldı. Mac OS X, [[Unix]] tiń turaqlılıǵı, isenimliligi hám qáwipsizligin qayta islengen paydalanıwshı interfeysiniń qolaylılıǵı menen biriktiriw ushın NeXTSTEP, OpenStep hám BSD Unix ke tiykarlanǵan. Ekinshi, 2001-jılı mayda, birinshi eki Apple Store usaqlap satıw orınları Virginiya hám Kaliforniyada ashıldı, kompaniya ónimleriniń jaqsılanǵan prezentaciyasın usındı.<ref>{{Cite web |title=Apple Stores 2001–2003 |url=http://www.ifoapplestore.com/stores/chronology_2001-2003.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927210608/http://www.ifoapplestore.com/stores/chronology_2001-2003.html |archive-date=September 27, 2011 |access-date=October 7, 2011 |publisher=IFO Apple Store}}</ref> Sol waqıtta kóplegen dúkanlardıń sátsizlikke ushıraytuǵının boljaǵan edi, biraq olar úlken tabısqa erisip, pútkil dúnya boyınsha 500 den aslam dúkannıń birinshi boldı. Úshinshi, 2001-jılı 23-oktyabrde iPod kóshpeli cifrlı audio pleerdi debyut isledi. Ónim dáslep 2001-jılı 10-noyabrde satıwǵa shıqtı hám oǵada tabıslı boldı, altı jıl ishinde 100 millionnan aslam dana satıldı.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4625262.stm Apple enjoys ongoing iPod demand] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171128173200/http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4625262.stm|date=November 28, 2017}}, [[BBC News]], January 18, 2006. Retrieved April 27, 2007; Cantrell, Amanda. [https://money.cnn.com/2006/03/29/technology/apple_anniversary Apple's remarkable comeback story] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200915151355/https://money.cnn.com/2006/03/29/technology/apple_anniversary/|date=September 15, 2020}}, [[CNN]], March 29, 2006. Retrieved March 2, 2007.</ref>[[File:ITunes Store Songs Sales.jpg|thumb|[[iTunes Store]] nızamlı muzıka júklep alıw industriyasın qáliplestiriwde júdá tabıslı boldı; diagramma 2003-jıldan 2010-jılǵa shekem satılǵan qosıqlar sanın kórsetedi.]] 2003-jılı [[iTunes Store]] bir qosıq ushın 99 cent bahasında muzıka júklep alıw hám iPod integraciyası menen iske qosıldı. Ol tez arada onlayn muzıka xızmetleri bazarında jetekshige aylandı, 2008-jıldıń 19-iyunına kelip 5 milliardtan aslam júklep alıwǵa eristi.<ref>{{Cite web |last=Chacksfield |first=Marc |date=June 19, 2008 |title=iTunes hits 5 billion downloads |url=http://www.techradar.com/news/internet/itunes-hits-5-billion-downloads-397997 |access-date=May 24, 2017 |website=[[TechRadar]] |publisher=[[Future plc]] |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403082332/https://www.techradar.com/news/internet/itunes-hits-5-billion-downloads-397997 |url-status=live}}; {{Cite web |last=Skillings |first=Jon |date=June 19, 2008 |title=Apple's iTunes hits 5 billion mark |url=https://www.cnet.com/news/apples-itunes-hits-5-billion-mark |access-date=May 24, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081517/https://www.cnet.com/news/apples-itunes-hits-5-billion-mark/ |url-status=live}}</ref> Eki jıldan soń, iTunes Store dúnyadaǵı eń iri muzıka usaqlap satıwshısına aylandı.<ref>{{Cite news |last1=Griggs |first1=Brandon |last2=Leopold |first2=Todd |date=April 26, 2013 |title=How iTunes changed music, and the world |publisher=[[CNN]] |url=https://edition.cnn.com/2013/04/26/tech/web/itunes-10th-anniversary |access-date=May 24, 2017 |archive-date=December 3, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203003319/http://edition.cnn.com/2013/04/26/tech/web/itunes-10th-anniversary |url-status=live}}; {{Cite web |last=Arthur |first=Charles |date=April 28, 2013 |title=iTunes is 10 years old today. Was it the best idea Apple ever had? |url=https://www.theguardian.com/technology/2013/apr/28/itunes-10-years-old-best-idea-apple-ever-had |access-date=May 24, 2017 |website=[[The Guardian]] |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403082324/https://www.theguardian.com/technology/2013/apr/28/itunes-10-years-old-best-idea-apple-ever-had |url-status=live}}</ref> 2002-jılı Apple Nothing Real kompaniyasın onıń rawajlanǵan cifrlı kompoziciya dúziw qosımshası Shake ushın,<ref>Chaffin, Bryan. [http://www.macobserver.com/article/2002/02/07.6.shtml "Apple Shake: Apple Buys Nothing Real, A High End Compositing Software Maker"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171128173026/https://www.macobserver.com/article/2002/02/07.6.shtml |date=November 28, 2017 }}, ''The Mac Observer'', February 7, 2002. Retrieved August 15, 2008.</ref> hám Emagic ti muzıkalıq ónimdarlıq qosımshası Logic ushın satıp aldı. Emagic ti satıp alıw Apple di muzıkalıq programmalıq támiynat kompaniyasına iye bolǵan birinshi kompyuter óndiriwshige aylandırdı. Bul satıp alıwdan soń Apple dıń turmıslıq dárejedegi GarageBand qosımshası rawajlandırıldı.<ref>{{Cite web |last=Deitrich |first=Andy |date=February 2, 2004 |title=Garage Band |url=https://arstechnica.com/features/2004/02/garageband |access-date=March 23, 2017 |website=[[Ars Technica]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324084409/https://arstechnica.com/features/2004/02/garageband/ |url-status=live}}</ref> Sol jılı iPhoto nıń shıǵarılıwı iLife toplamın tolıqtırdı.<ref>[https://web.archive.org/web/20151030021825/https://www.apple.com/pr/library/2002/01/07Apple-Introduces-iPhoto.html Apple Introduces iPhoto], Apple Inc., January 7, 2002. Retrieved October 30, 2015.</ref> [[File:MacBook Pro.jpg|thumb|left|MacBook Pro - Apple dıń 2006-jılı tanıstırılǵan [[Intel]] mikroprocessorı menen úskenelengen birinshi noutbugı.]] 2005-jıldıń 6-iyunında [[Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyası|Dúnya júzilik baǵdarlamashılar konferenciyasınıń]] ashılıw sózinde Djobs Apple kompaniyasınıń PowerPC processorlarınan bas tartıp, 2006-jılı Mac kompyuterleriniń Intel processorlarına ótetuǵının járiyaladı. 2006-jıldıń 10-yanvarında jańa MacBook Pro hám iMac Intel kompaniyasınıń Core Duo processorın qollanǵan birinshi Apple kompyuterleri boldı. 2006-jıldıń 7-avgustına kelip, Apple pútkil Mac ónim qatarın Intel chiplerine ótkerdi - járiyalanǵan múddetten bir jıldan kóbirek erte.<ref name="printel">[https://www.apple.com/newsroom/2005/06/06Apple-to-Use-Intel-Microprocessors-Beginning-in-2006 Apple to Use Intel Microprocessors Beginning in 2006] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180130185804/https://www.apple.com/newsroom/2005/06/06Apple-to-Use-Intel-Microprocessors-Beginning-in-2006|date=January 30, 2018}}, Apple Inc., June 6, 2005. Retrieved March 2, 2007.</ref> Ótiw dáwirinde Power Mac, iBook hám PowerBook brendleri toqtatıldı; Mac Pro, MacBook hám MacBook Pro olardıń ornın basıwshıları boldı.<ref>{{Cite web |last=Johnson |first=Bobbie |date=August 10, 2006 |title=Bye-bye Power Mac... hello Mac Pro |url=https://www.theguardian.com/technology/2006/aug/10/applemacs.guardianweeklytechnologysection |access-date=March 23, 2017 |website=[[The Guardian]] |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403090703/https://www.theguardian.com/technology/2006/aug/10/applemacs.guardianweeklytechnologysection |url-status=live}}; {{Cite web |date=May 16, 2006 |title=Apple Unveils New MacBook Featuring Intel Core Duo Processors |url=https://www.apple.com/newsroom/2006/05/16Apple-Unveils-New-MacBook-Featuring-Intel-Core-Duo-Processors |publisher=Apple Inc. |access-date=November 6, 2017 |archive-date=November 7, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171107002431/https://www.apple.com/newsroom/2006/05/16Apple-Unveils-New-MacBook-Featuring-Intel-Core-Duo-Processors/ |url-status=live}}</ref> Sonday-aq, Apple 2006-jılı paydalanıwshılarǵa ózleriniń Intel Mac kompyuterlerinde Mac OS X menen birge Windows XP yamasa Windows Vista operaciyalıq sistemaların ornatıwǵa járdem beriw ushın Boot Camp di tanıstırdı.<ref>{{Cite news |last=Hesseldahl |first=Arik |date=April 5, 2006 |title=News Flash: Apple Introduces 'Boot Camp' To Run Windows XP on Macs |work=[[BusinessWeek]] |publisher=[[Bloomberg L.P.]] |url=https://www.bloomberg.com/bw/stories/2006-04-04/news-flash-apple-introduces-boot-camp-to-run-windows-xp-on-macs |access-date=August 18, 2008 |archive-date=March 4, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304001009/http://www.bloomberg.com/bw/stories/2006-04-04/news-flash-apple-introduces-boot-camp-to-run-windows-xp-on-macs |url-status=live}}</ref> Apple kompaniyasınıń bul dáwirdegi tabısı onıń akciya bahasınan kórinip turdı. 2003-jıldıń basınan 2006-jılǵa shekem, Apple akciyalarınıń bahası on eseden de kóbirek ósti, shama menen 6 dollardan (bólistirilgen) 80 dollardan aslamǵa jetti.<ref>{{Cite web |last1=Carter |first1=Shawn M. |last2=Martin |first2=Emmie |date=August 2, 2018 |title=If you invested $1,000 in Apple 10 years ago, here's how much you'd have now |url=https://www.cnbc.com/2018/08/02/if-you-invested-1000-dollars-in-apple-10-years-ago-youd-have-this-now.html |access-date=April 5, 2020 |website=CNBC |language=en |archive-date=April 3, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200403062834/https://www.cnbc.com/2018/08/02/if-you-invested-1000-dollars-in-apple-10-years-ago-youd-have-this-now.html |url-status=live}}</ref> Apple 2006-jıldıń yanvar ayında Dell kompaniyasınıń bazar kapitalizaciyasınan asıp ketkende,<ref name="modell">Gamet, Jeff (January 16, 2006). [https://web.archive.org/web/20171128173617/https://www.macobserver.com/stockwatch/2006/01/16.1.shtml Apple Passes Dell's Market Cap] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171128173617/https://www.macobserver.com/stockwatch/2006/01/16.1.shtml |date=November 28, 2017 }}, ''The MacObserver''. Retrieved March 2, 2007.</ref> Djobs Apple xızmetkerlerine Dell kompaniyasınıń bas direktorı Maykl Delldiń óz sózlerin jutıwı kerek degen xabar jiberdi.<ref>{{Cite news |last=Markoff |first=John |author-link=John Markoff |date=January 16, 2006 |title=Michael Dell Should Eat His Words, Apple Chief Suggests |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2006/01/16/technology/michael-dell-should-eat-his-words-apple-chief-suggests.html |url-status=live |url-access=subscription |access-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170318032151/http://www.nytimes.com/2006/01/16/technology/michael-dell-should-eat-his-words-apple-chief-suggests.html |archive-date=March 18, 2017}}</ref> Toǵız jıl aldın, Dell eger ol Apple di basqarǵanda, «onı jawıp, akcionerlerge aqshaların qaytarıp beretuǵın edim» degen edi.<ref>{{Cite web |last=Singh |first=Jai |date=October 6, 1997 |title=Dell: Apple should close shop |url=https://www.cnet.com/news/dell-apple-should-close-shop |access-date=March 23, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324085458/https://www.cnet.com/news/dell-apple-should-close-shop/ |url-status=live}}</ref> === 2007–2011: Mobil qurılmalar menen jetiskenlikke erisiw === [[File:First iPhone Macworld 2007 DSCF1283.agr.jpg|thumb|Jańadan járiyalanǵan [[IPhone (1-áwlad)|birinshi áwlad iPhone]] 2007-jılǵı MacWorld kórgizbesinde kórsetildi.]] 2007-jıldıń 9-yanvarında Macworld Expo da óziniń tiykarǵı bayanatında, Djobs Apple Computer, Inc. kompaniyasınıń atın Apple Inc. dep ózgertilgenin járiyaladı, sebebi kompaniya óz dıqqatın kompyuterlerden tutınıwshı elektronikasına keńeytken edi.<ref>{{Cite news |date=January 11, 2007 |title=Drop the Computer |newspaper=[[The Economist]] |publisher=[[Economist Group]] |url=https://www.economist.com/node/8521960 |access-date=May 24, 2017 |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525090817/http://www.economist.com/node/8521960 |url-status=live}}; {{Cite news |title=What's In A Name Change? Look At Apple |url=https://www.forbes.com/2007/01/25/apple-microsoft-motorola-ent-sales-cx_kw_0125wharton.html |website=[[Forbes]] |date=January 25, 2007 |access-date= May 24, 2017 |archive-date= April 3, 2019 |archive-url= https://web.archive.org/web/20190403110914/https://www.forbes.com/2007/01/25/apple-microsoft-motorola-ent-sales-cx_kw_0125wharton.html |url-status= live}}</ref> Bul ilajda sonday-aq [[iPhone]]<ref>{{Cite web |date=January 9, 2007 |title=Apple Announces The iPhone |url=https://www.macrumors.com/2007/01/09/apple-announces-the-iphone |access-date=May 24, 2017 |website=[[MacRumors]] |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081631/https://www.macrumors.com/2007/01/09/apple-announces-the-iphone/ |url-status=live}}; {{Cite news |first=Michael |last=Arrington |author-link= Michael Arrington |title=Apple Announces iPhone, Stock Soars |url=https://techcrunch.com/2007/01/09/apple-announces-iphone-stock-soars |website=[[TechCrunch]] |publisher=[[AOL]] |date=January 9, 2007 |access-date= May 24, 2017 |archive-date= May 25, 2017 |archive-url= https://web.archive.org/web/20170525081220/https://techcrunch.com/2007/01/09/apple-announces-iphone-stock-soars/ |url-status= live}}</ref> hám Apple TV<ref>{{Cite web |date=January 9, 2007 |title=Apple Announces Apple TV (Formerly 'iTV') |url=https://www.macrumors.com/2007/01/09/apple-announces-apple-tv-formerly-itv |access-date=May 24, 2017 |website=[[MacRumors]] |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525083813/https://www.macrumors.com/2007/01/09/apple-announces-apple-tv-formerly-itv/ |url-status=live}}; {{Cite web |date=January 9, 2007 |title=Apple TV Coming to Your Living Room |url=https://www.apple.com/newsroom/2007/01/09Apple-TV-Coming-to-Your-Living-Room |access-date=May 24, 2017 |publisher=Apple Inc. |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525090605/https://www.apple.com/newsroom/2007/01/09Apple-TV-Coming-to-Your-Living-Room/ |url-status=live}}</ref> járiyalandı. Kompaniya satıwdıń dáslepki 30 saatında 270,000 birinshi áwlad iPhone ın sattı,<ref>{{Cite web |last=Miller |first=Paul |date=July 25, 2007 |title=Apple sold 270,000 iPhones in the first 30 hours |url=https://www.engadget.com/2007/07/25/apple-sold-270-000-iphones-in-the-first-30-hours |access-date=May 24, 2017 |website=[[Engadget]] |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081023/https://www.engadget.com/2007/07/25/apple-sold-270-000-iphones-in-the-first-30-hours/ |url-status=live}}</ref> hám bul qurılma «sanaat ushın oyınnıń qaǵıydaların ózgertken» dep ataldı.<ref>{{Cite web |last=Oyedele |first=Akin |date=March 21, 2016 |title=Here's how Apple shares do right after the new iPhone launches |url=http://www.businessinsider.com/apple-stock-after-iphone-launches-2016-3 |access-date=May 24, 2017 |website=[[Business Insider]] |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403110155/https://www.businessinsider.com/apple-stock-after-iphone-launches-2016-3 |url-status=live}}</ref> 2007-jıldıń 6-fevralında Apple veb-saytında járiyalanǵan maqalada, Djobs Apple kompaniyası iTunes Store da muzıkanı cifrlı huqıqlardı basqarıw texnologiyasısız satıwǵa tayar ekenin jazdı, eger jazba studiyaları bul texnologiyadan bas tartıwǵa kelisim berse, bul treklerdi úshinshi tárep oynatqıshlarında oynatıwǵa múmkinshilik beretuǵın edi.<ref>{{Cite web |last=Block |first=Ryan |author-link=Ryan Block |date=February 6, 2007 |title=A letter from Steve Jobs on DRM: let's get rid of it |url=https://www.engadget.com/2007/02/06/a-letter-from-steve-jobs-on-drm-lets-get-rid-of-it |access-date=March 23, 2017 |website=[[Engadget]] |publisher=[[AOL]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324084248/https://www.engadget.com/2007/02/06/a-letter-from-steve-jobs-on-drm-lets-get-rid-of-it/ |url-status=live}}</ref> 2007-jıldıń 2-aprelinde Apple hám EMI birgelikte iTunes Store daǵı EMI katalogınan DRM texnologiyasın alıp taslawdı járiyaladı, bul 2007-jıldıń may ayınan baslap kúshke kirdi.<ref>{{Cite web |last=Dalrymple |first=Jim |date=April 2, 2007 |title=Apple, EMI offer higher-quality DRM free downloads |url=https://www.macworld.com/article/57098/2007/04/drmfree.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120104152526/http://www.macworld.com/article/57098/2007/04/drmfree.html |archive-date=January 4, 2012 |access-date=November 29, 2010 |website=[[Macworld]]}}</ref> Basqa jazba studiyaları da sońında usılay isledi hám Apple 2009-jıldıń yanvar ayında iTunes Store daǵı barlıq qosıqlar FairPlay DRM siz jetkilikli ekenin xabarlaw arqalı járiyaladı.<ref>{{Cite web |date=January 6, 2009 |title=Changes Coming to the iTunes Store |url=https://www.apple.com/newsroom/2009/01/06Changes-Coming-to-the-iTunes-Store |access-date=March 23, 2014 |publisher=Apple Inc. |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525090607/https://www.apple.com/newsroom/2009/01/06Changes-Coming-to-the-iTunes-Store/ |url-status=live}}</ref> 2008-jıldıń iyul ayında Apple iPhone hám iPod Touch ushın úshinshi tárep qosımshaların satıw ushın App Store nı iske qostı.<ref>{{Cite news |last=Flandez |first=Raymund |date=August 5, 2008 |title=Programmers Jockey for iPhone Users at Apple Site |work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/articles/SB121789232442511743 |url-access=subscription |access-date=August 16, 2008 |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403110148/https://www.wsj.com/articles/SB121789232442511743 |url-status=live}}</ref> Bir ay ishinde dúkán 60 million qosımsha sattı hám ortasha kúnlik 1 million dollar tabıs aldı, Djobs 2008-jıldıń avgust ayında App Store Apple ushın milliard dollarlıq bizneske aylanıwı múmkin dep boljadı.<ref>{{Cite web |last=McLaughlin |first=Kevin |date=August 11, 2008 |title=Apple's Jobs Gushes Over App Store Success |url=http://www.crn.com/software/210002313 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100301213959/http://crn.com/software/210002313 |archive-date=March 1, 2010 |access-date=August 16, 2008 |publisher=The Channel Wire}}</ref> 2008-jıldıń oktyabr ayına kelip, iPhone nıń keń tarqalǵanlıǵı sebepli Apple dúnyadaǵı úshinshi eń iri mobil telefon jetkerip beriwshi boldı.<ref>{{Cite magazine |last=Chen |first=Brian |date=October 21, 2008 |title=Jobs: Apple Is Third Largest Handset Supplier |url=https://www.wired.com/epicenter/2008/10/with-iphone-app |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |access-date=March 23, 2014 |archive-date=November 11, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111111185853/http://www.wired.com/epicenter/2008/10/with-iphone-app/ |url-status=live}}</ref> [[File:IPod classic in dock.jpg|thumb|Dok-stanciyaǵa qosılǵan iPod Classic; Apple basqa óndiriwshiler menen birge arnawlı «iPod ushın islengen» dok-stanciyaların islep shıǵarıw ústinde islesti.]] 2009-jıldıń 14-yanvarında Djobs ishki xabarda 2009-jıldıń iyun ayınıń aqırına shekem Apple kompaniyasınan altı aylıq medicinalıq demalıs alatuǵının hám bul waqıttı óz densawlıǵına itibar beriwge jumsaytuǵının járiyaladı. Elektron xatta Djobs: «Meniń jeke densawlıǵıma bolǵan qızıǵıwshılıq tek men hám meniń shańaraǵım ushın ǵana emes, sonday-aq Apple daǵı hár bir adam ushın da dıqqattı bóliwshi faktor bolıp qalmaqta» dep ayttı hám bul úzilis kompaniyaǵa «ájayıp ónimlerdi jetkiziwge itibar qaratıwǵa» múmkinshilik beretuǵının túsindirdi.<ref>{{Cite press release |title=Apple Media Advisory |date=January 14, 2009 |publisher=Apple Inc. |url=https://www.apple.com/newsroom/2009/01/14Apple-Media-Advisory |last1=Jobs |first1=Steve |access-date=March 23, 2014 |author-link1=Steve Jobs |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525091217/https://www.apple.com/newsroom/2009/01/14Apple-Media-Advisory/ |url-status=live}}</ref> Djobstıń joqlıǵına qaramastan, Apple recessiya dáwirinde bayramnan tıs eń jaqsı kvartalın (2009-jılǵı birinshi kvartal) jazıp aldı, tabısı 8.16 milliard dollar hám paydası 1.21 milliard dollardı quradı.<ref>{{Cite web |title=Apple Inc, Form 10-Q, Quarterly Report, Filing Date Apr 23, 2009 |url=http://edgar.secdatabase.com/2508/119312509085781/filing-main.htm |access-date=March 8, 2013 |publisher=secdatabase.com |archive-date=May 2, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130502065621/http://edgar.secdatabase.com/2508/119312509085781/filing-main.htm |url-status=live}}; {{Cite web |date=April 22, 2009 |title=Apple reports the best non-holiday quarter in its history |url=http://www.betanews.com/article/Apple-reports-the-best-nonholiday-quarter-in-its-history/1240433273 |access-date=November 22, 2010 |publisher=[[Betanews]] |archive-date=April 25, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090425074450/http://www.betanews.com/article/Apple-reports-the-best-nonholiday-quarter-in-its-history/1240433273 |url-status=live}}</ref> Kóp jıllıq boljawlar hám bir neshe márte «aǵıwlar» haqqındaǵı gáp-sózlerden soń, Apple 2010-jıldıń 27-yanvarında iPad dep atalatuǵın úlken ekranlı, planshetke uqsas media qurılmanı kópshilikke usındı. iPad iPhone menen birdey sensorlı operaciyalıq sistemanı paydalandı hám barlıq iPhone qosımshaları iPad penen úylesimli boldı. Bul iPad-qa shıǵarılıw waqtında úlken qosımshalar katalogın berdi, degen menen onıń shıǵarılıwına shekem islep shıǵıw waqtı júdá az boldı. Sol jıldıń 3-aprelinde iPad AQSHta satıwǵa shıǵarıldı. Ol birinshi kúni 300,000 nan kóbirek, al birinshi hápteniń aqırına kelip 500,000 dana satıldı.<ref>{{Cite news |title=Apple iPad reaches 1 million sales faster than iPhone |language=en-US |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/us-apple-ipad/apple-ipad-reaches-1-million-sales-faster-than-iphone-idUSTRE64002T20100503 |access-date=September 10, 2018 |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403110147/https://www.reuters.com/article/us-apple-ipad/apple-ipad-reaches-1-million-sales-faster-than-iphone-idUSTRE64002T20100503 |url-status=live}}</ref> 2010-jıldıń may ayında Appledıń bazar kapitalizaciyası 1989-jıldan berli birinshi márte básekilesi [[Microsoft|Microsofttan]] ozıp ketti.<ref>{{Cite news |date=May 27, 2010 |title=Apple passes Microsoft to be biggest tech company |work=[[BBC News]] |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/10168684.stm |url-status=live |access-date=May 29, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100529063247/http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/10168684.stm |archive-date=May 29, 2010}}</ref> 2010-jıldıń iyun ayında Apple [[IPhone 4|iPhone 4-ti]] shıǵardı,<ref>{{Cite press release |title=Apple Presents iPhone 4 |publisher=Apple Inc. |url=https://www.apple.com/newsroom/2010/06/07Apple-Presents-iPhone-4 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110903135840/http://www.apple.com/pr/library/2010/06/07Apple-Presents-iPhone-4.html |archive-date=September 3, 2011}}; {{Cite news |last=Beaumont |first=Claudine |date=June 24, 2010 |title=Apple iPhone 4: Full review |language=en-GB |work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/7849655/Apple-iPhone-4-Full-review.html |url-status=live |url-access=subscription |access-date=September 10, 2018 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/7849655/Apple-iPhone-4-Full-review.html |archive-date=January 10, 2022 |issn=0307-1235}}{{cbignore}}</ref> ol FaceTime arqalı video qońırawlardı, kóp wazıypalıqtı hám telefonnıń antenna sisteması sıpatında ashıq turǵan tat baspaytuǵın polat ramkası bar jańa dizayndı usındı. Sol jıldıń keyinirek waqtında Apple jáne de iPod qatarın jańaladı, kóp sensorlı iPod Nano, FaceTime funkciyası bar iPod Touch hám aldıńǵı áwladlardıń basqarıw dóńgelegin qaytarǵan iPod Shuffle-dı tanıstırdı.<ref>{{Cite web |last=Topolsky |first=Joshua |author-link=Joshua Topolsky |date=September 7, 2010 |title=iPod touch review (2010) |url=https://www.engadget.com/2010/09/07/ipod-touch-review-2010 |access-date=March 23, 2017 |website=[[Engadget]] |publisher=[[AOL]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324084759/https://www.engadget.com/2010/09/07/ipod-touch-review-2010/ |url-status=live}}; {{Cite press release |title=Apple Reinvents iPod nano With Multi-Touch Interface |date=September 1, 2010 |publisher=Apple Inc. |url=https://www.apple.com/newsroom/2010/09/01Apple-Reinvents-iPod-nano-With-Multi-Touch-Interface |access-date=November 11, 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115202127/http://www.apple.com/pr/library/2010/09/01ipodnano.html |archive-date=November 15, 2010}}; {{Cite web |last=Bell |first=Donald |date=September 7, 2010 |title=Apple iPod Shuffle 2010 (2&nbsp;GB) review |url=https://www.cnet.com/reviews/apple-ipod-shuffle-2010-2gb-review |access-date=April 4, 2019 |website=[[CNet]] |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404032559/https://www.cnet.com/reviews/apple-ipod-shuffle-2010-2gb-review/ |url-status=live}}</ref> Sonday-aq, ol filmler hám kórsetiwlerdi ijaraǵa alıwǵa múmkinshilik beretuǵın kishirek hám arzanıraq ekinshi áwlad Apple TV-nı da usındı.<ref name="yahoo1">{{Cite news |last1=Mintz |first1=Jessica |last2=Robertson |first2=Jordan |title=Apple unveils new TV box for renting movies, shows |work=[[Yahoo! News]] |publisher=[[Yahoo!]] |url=https://news.yahoo.com/s/ap/20100901/ap_on_hi_te/us_tec_apple |access-date=September 2, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100902211653/https://news.yahoo.com/s/ap/20100901/ap_on_hi_te/us_tec_apple |archive-date=September 2, 2010}}</ref> 2011-jıldıń 17-yanvarında Djobs Apple-dıń ishki jazbasında óziniń densawlıǵına kóbirek dıqqat awdarıw ushın belgisiz múddetke jáne bir medicinalıq demalıs alatuǵının járiyaladı. Bas operaciyalıq direktor Tim Kuk Apple-daǵı Djobstıń kúndelikli jumısların óz moynına aldı, biraq Djobs ele de «úlken strategiyalıq sheshimlerge qatnasatuǵın» edi.<ref name="JobsLeave2011">{{Cite news |date=January 17, 2011 |title=Apple boss Steve Jobs takes 'medical leave' |work=[[BBC News]] |url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-12205173 |url-status=live |access-date=January 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110119050439/http://www.bbc.co.uk/news/technology-12205173 |archive-date=January 19, 2011}}</ref> Apple dúnyadaǵı eń qunlı tutınıwshıǵa baǵdarlanǵan brendke aylandı.<ref>{{Cite web |last=Indvik |first=Lauren |date=May 9, 2011 |title=Apple Now World's Most Valuable Brand |url=http://mashable.com/2011/05/09/apple-google-brandz-study |access-date=October 7, 2011 |website=[[Mashable]] |archive-date=April 3, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403110200/https://mashable.com/2011/05/09/apple-google-brandz-study/ |url-status=live}}</ref> 2011-jıldıń iyun ayında Djobs kútilmegende saxnaǵa shıǵıp, muzıka, súwretler, fayllar hám programmalıq támiynat ushın onlayn saqlaw hám sinxronizaciyalaw xızmeti [[iCloud]]-tı tanıstırdı, ol Apple-dıń aldıńǵı kontentti sinxronizaciyalaw háreketi bolǵan [[MobileMe]]-niń ornın bastı.<ref>{{Cite news |last=Helft |first=Miguel |date=June 6, 2011 |title=Apple Unveils a 'Cloud' Music and Storage Service |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2011/06/07/technology/07apple.html |url-access=limited |access-date=June 7, 2011 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220101/https://www.nytimes.com/2011/06/07/technology/07apple.html |archive-date=January 1, 2022}}{{cbignore}}</ref> Bul Djobstıń qaytıs bolıwınan aldın qatnasqan aqırǵı ónim tanıstırıwı boldı. 2011-jıldıń 24-avgustında Djobs Apple-dıń bas direktorı lawazımınan ketti.<ref>{{Cite web |last=Primack |first=Doug |title=Fallen Apple: Steve Jobs resigns |url=http://finance.fortune.cnn.com/2011/08/24/fallen-apple-steve-jobs-resigns |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110926040400/http://finance.fortune.cnn.com/2011/08/24/fallen-apple-steve-jobs-resigns |archive-date=September 26, 2011 |access-date=August 24, 2011 |website=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |publisher=[[CNN]]}}</ref> Onıń ornına Kuk keldi, al Djobs Apple-dıń baslıǵı boldı. Sol waqıtta Apple-dıń baslıǵı joq edi<ref>{{Cite news |last1=Olivarez-Giles |first1=Nathan |last2=Suh Lauder |first2=Thomas |date=August 24, 2011 |title=What does Steve Jobs' chairman role mean for Apple? |work=Los Angeles Times |url=https://latimesblogs.latimes.com/technology/2011/08/steve-jobs-apple-chairman.html |access-date=April 11, 2020 |archive-date=April 11, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200411222157/https://latimesblogs.latimes.com/technology/2011/08/steve-jobs-apple-chairman.html |url-status=live}}</ref> hám onıń ornına eki birge basqarıwshı direktor - Andrea Yung hám Artur D. Levinson<ref>{{Cite news |last=Foresman |first=Chris |date=November 15, 2011 |title=Genentech's Levinson replaces Steve Jobs as Apple chairman |work=ars technica |url=https://arstechnica.com/gadgets/2011/11/genetechs-levinson-now-apple-chairman-disneys-iger-joins-the-board |access-date=April 11, 2020 |archive-date=April 11, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200411222157/https://arstechnica.com/gadgets/2011/11/genetechs-levinson-now-apple-chairman-disneys-iger-joins-the-board/ |url-status=live}}</ref> bar edi, olar Djobstıń qaytıs bolıwınan soń noyabr ayında Levinson direktorlar keńesiniń baslıǵı bolıp tayınlanǵanǵa shekem usı lawazımlarda qaldı.<ref>{{Cite web |date=August 25, 2011 |title=Meet Apple's Board of Directors |url=http://www.ethiopianreview.com/index/20113/?p=25598 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120928000035/http://www.ethiopianreview.com/index/20113/?p=25598 |archive-date=September 28, 2012 |access-date=October 7, 2011 |website=[[Ethiopian Review]]}}</ref> === 2011–házirgi kúnge shekem: Djobstan keyingi dáwir, Tim Kuk === 2011-jıldıń 5-oktyabr kúni Stiv Djobs qaytıs boldı, bul Apple kompaniyası ushın bir dáwirdiń juwmaqlanǵanın bildirdi.<ref>{{Cite web |last=Griggs |first=Brandon |date=October 6, 2011 |title=Steve Jobs, Apple founder, dies |url=https://edition.cnn.com/2011/10/05/us/obit-steve-jobs/index.html |access-date=March 27, 2017 |publisher=[[CNN]] |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404121737/https://edition.cnn.com/2011/10/05/us/obit-steve-jobs/index.html |url-status=live}}; {{Cite web |first=Ken |last=Hess |title=October 5th, 2011. The day Apple died |url=https://www.zdnet.com/article/october-5th-2011-the-day-apple-died/ |website=[[ZDNet]] |date=October 5, 2011 |access-date=March 27, 2017 |archive-date=March 28, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170328105730/http://www.zdnet.com/article/october-5th-2011-the-day-apple-died/ |url-status=live}}</ref> Apple kompaniyasınıń keyingi úlken ónim járiyalawı 2012-jıldıń 19-yanvarında boldı. Sol kúni Nyu-York qalasında Apple kompaniyasınıń wákili Fil Shiller iOS ushın iBooks Textbooks hám Mac OS X ushın iBook Author programmalıq támiynatların tanıstırdı.<ref>{{Cite press release |title=Apple Reinvents Textbooks with iBooks 2 for iPad – New iBooks Author Lets Anyone Create Stunning iBooks Textbooks |date=January 19, 2012 |publisher=Apple Inc. |url=https://www.apple.com/newsroom/2012/01/19Apple-Reinvents-Textbooks-with-iBooks-2-for-iPad |access-date=February 22, 2012 |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525092914/https://www.apple.com/newsroom/2012/01/19Apple-Reinvents-Textbooks-with-iBooks-2-for-iPad/ |url-status=live}}</ref> «Stiv Djobs» atlı biografiyasında Djobs sabaqlıq kitaplar industriyası menen bilimlendiriw tarawın qayta dúziwdi qálegenin aytqan edi.<ref>{{Cite web |title=Steve Jobs' Plans to Disrupt the Textbook Industry. How Disruptive Were They? |url=https://www.insidehighered.com/blogs/hack-higher-education/steve-jobs-plans-disrupt-textbook-industry-how-disruptive-were-they |access-date=November 10, 2017 |website=Inside Higher Ed |first1=Audrey |last1=Watters |date=November 7, 2011 |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084144/https://www.insidehighered.com/blogs/hack-higher-education/steve-jobs-plans-disrupt-textbook-industry-how-disruptive-were-they |url-status=live}}</ref> 2011-jıldan 2012-jılǵa shekem Apple kompaniyası [[iPhone 4s]]<ref>{{Cite web |last=Ziegler |first=Chris |date=October 4, 2011 |title=iPhone 4S announced, available October 14th starting at $199 |url=https://www.theverge.com/apple/2011/10/4/2470139/iphone-4s-announced-available-october-14th-starting-at-199 |access-date=March 23, 2017 |website=[[The Verge]] |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084143/https://www.theverge.com/apple/2011/10/4/2470139/iphone-4s-announced-available-october-14th-starting-at-199 |url-status=live}}; {{Cite web |first=Ben |last=Parr |title=Apple Announces iPhone 4S |url=http://mashable.com/2011/10/04/apple-iphone-4s |website=[[Mashable]] |date=October 4, 2011 |access-date=March 23, 2017 |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324085238/http://mashable.com/2011/10/04/apple-iphone-4s/ |url-status=dead}}</ref> hám [[iPhone 5]],<ref>{{Cite web |last=Savov |first=Vlad |date=September 12, 2012 |title=Apple announces 4-inch iPhone 5 with LTE, Lightning connector, September 21st release date |url=https://www.theverge.com/2012/9/12/3316830/iphone-5-release-date-specs-features-price-announcement |access-date=March 23, 2017 |website=[[The Verge]] |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084145/https://www.theverge.com/2012/9/12/3316830/iphone-5-release-date-specs-features-price-announcement |url-status=live}}; {{Cite web |first=Anand Lal |last=Shimpi |title=Apple iPhone 5: Announced |url=http://www.anandtech.com/show/6280/apple-iphone-5-announced |website=[[AnandTech]] |publisher=[[Purch Group]] |date=September 12, 2012 |access-date=March 23, 2017 |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084149/https://www.anandtech.com/show/6280/apple-iphone-5-announced |url-status=live}}</ref> smartfonların shıǵardı. Bul smartfonlarda jaqsılanǵan kameralar, Siri atlı aqıllı programmalıq járdemshi hám [[iCloud]] arqalı bult texnologiyası menen sinxronlanǵan maǵlıwmatlar bar edi. Sonıń menen birge, Retina displeyli úshinshi hám tórtinshi áwlad iPad planshetleri<ref>{{Cite news |url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052702304459804577281472610072322 |title=New iPad: a Million More Pixels Than HDTV |work=[[The Wall Street Journal]] |date=March 15, 2012 |access-date= March 15, 2012 |last=Mossberg |first=Walter |author-link= Walter Mossberg |url-access= subscription |archive-date= April 4, 2019 |archive-url= https://web.archive.org/web/20190404084143/https://www.wsj.com/articles/SB10001424052702304459804577281472610072322 |url-status= live}}; {{Cite web |last=Lowensohn |first=Josh |date=March 7, 2012 |title=Apple iPad live blog (Wednesday, March 7) |url=https://www.cnet.com/news/apple-ipad-live-blog-wednesday-march-7 |access-date=March 23, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324092526/https://www.cnet.com/news/apple-ipad-live-blog-wednesday-march-7/ |url-status=live}}</ref><ref name="Lightning strikes again" /> hám iPad-tıń 9.7 dyuymlik ekranına qaraǵanda 7.9 dyuymlik ekranı bar iPad Mini de shıǵarıldı.<ref name="mini" /> Bul ónimler úlken jetiskenlikke eristi. 2012-jıldıń 21-sentyabrinde shıǵarılǵan iPhone 5 eki millionnan aslam aldın ala buyırtpa menen Appledıń eń úlken iPhone shıǵarılıwı boldı.<ref>{{Cite web |last=Stein |first=Scott |date=October 5, 2012 |title=Apple iPhone 5 review |url=https://www.cnet.com/uk/products/apple-iphone-5/review |access-date=March 23, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324095535/https://www.cnet.com/uk/products/apple-iphone-5/review/ |url-status=live}}</ref> Al 2012-jıldıń 3-noyabrinde shıǵarılǵan iPad Mini hám tórtinshi áwlad iPad-lardıń úsh kún ishinde úsh million dana satılıwı da ayrıqsha tabıs boldı.<ref>{{Cite press release |title=Apple Sells Three Million iPads in Three Days |date=November 5, 2012 |publisher=Apple Inc. |url=https://www.apple.com/newsroom/2012/11/05Apple-Sells-Three-Million-iPads-in-Three-Days |access-date=February 22, 2013 |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525092916/https://www.apple.com/newsroom/2012/11/05Apple-Sells-Three-Million-iPads-in-Three-Days/ |url-status=live}}</ref> Apple jáne de Retina displeyli úshinshi áwlad 13 dyuymlik MacBook Pro noutbugi menen jańa iMac hám Mac Mini kompyuterlerin de shıǵardı.<ref name="Lightning strikes again">{{Cite web |last=Wood |first=Molly |date=October 23, 2012 |title=The new 'new iPad': Lightning strikes again |url=https://www.cnet.com/news/the-new-new-ipad-lightning-strikes-again |access-date=March 23, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324092517/https://www.cnet.com/news/the-new-new-ipad-lightning-strikes-again/ |url-status=live}}</ref><ref name="mini">{{Cite news |last=Dudley-Nicholson |first=Jennifer |date=October 24, 2012 |title=Apple unveils new iPad Mini, updated iPad and new Macs |work=Herald Sun |url=http://www.heraldsun.com.au/technology/apple-prepares-to-reveal-ipad-mini/story-fn7celvh-1226501774885 |url-status=dead |access-date=November 11, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130217023327/http://www.heraldsun.com.au/technology/apple-prepares-to-reveal-ipad-mini/story-fn7celvh-1226501774885 |archive-date=February 17, 2013}}</ref><ref>{{Cite web |last=Brown |first=Rich |date=November 11, 2013 |title=Apple Mac Mini with Fusion Drive review |url=https://www.cnet.com/products/apple-mac-mini/review |access-date=March 23, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324085503/https://www.cnet.com/products/apple-mac-mini/review/ |url-status=live}}</ref> 2012-jıldıń 20-avgustında Apple kompaniyasınıń akciya bahasınıń kóteriliwi nátiyjesinde kompaniyanıń bazar kapitalizaciyası sol waqıttaǵı rekord bolǵan 624 milliard dollarǵa jetti. Bul [[Microsoft]] kompaniyası 1999-jılı ornatqan, inflyaciyaǵa dúzetiw kirgizilmegen bazar kapitalizaciyası rekordın jeńdi.<ref>{{Cite news |last=Svensson |first=Peter |title=Apple Sets Record for Company Value at $624B |agency=[[Associated Press]] |url=http://hosted.ap.org/dynamic/stories/U/US_TEC_APPLE_BIGGEST_COMPANY?SITE=AP&SECTION=HOME&TEMPLATE=DEFAULT |url-status=dead |access-date=August 20, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120822164535/http://hosted.ap.org/dynamic/stories/U/US_TEC_APPLE_BIGGEST_COMPANY?SITE=AP&SECTION=HOME&TEMPLATE=DEFAULT |archive-date=August 22, 2012}}</ref> 2012-jıldıń 24-avgustında AQSH sud tóreshisi Samsung kompaniyasınıń Apple kompaniyasına intellektual múlk shaǵımı boyınsha 1.05 milliard dollar (665 million funt sterling) zıyan kompensaciya tólewi kerekligin qarar etti.<ref>{{Cite news |date=August 25, 2012 |title=Apple awarded $1bn in damages from Samsung in US court |work=[[BBC News]] |url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-19377261 |access-date=August 25, 2012 |archive-date=April 5, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190405222055/https://www.bbc.co.uk/news/technology-19377261 |url-status=live}}</ref> Samsung bul qararǵa qarsı shaǵım berdi, nátiyjede zıyan kompensaciyası 450 million dollarǵa kemeytildi<ref name="FOSS Patents">{{Cite web |title=Judge strikes $450 million from $1 billion damages award in Apple v. Samsung: second trial needed |url=http://www.fosspatents.com/2013/03/judge-strikes-450-million-from-1.html |access-date=March 1, 2013 |publisher=FOSS Patents |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084143/http://www.fosspatents.com/2013/03/judge-strikes-450-million-from-1.html |url-status=live}}</ref> hám Samsungtıń jańa sud processi ótkeriw talabı qabıl etildi.<ref name="FOSS Patents" /> 2012-jıldıń 10-noyabrinde Apple kompaniyası HTC kompaniyası menen global kelisimge kelgenin tastıyıqladı. Bul kelisim eki kompaniya arasındaǵı barlıq sóz etilip atırǵan sud shaǵımların jawıp, házirgi hám keleshektegi patentler boyınsha on jıllıq licenziya kelisimin dúzdi.<ref>{{Cite press release |title=HTC and Apple Settle Patent Dispute |date=November 10, 2012 |publisher=Apple Inc. |url=https://www.apple.com/newsroom/2012/11/11HTC-and-Apple-Settle-Patent-Dispute |access-date=February 22, 2013 |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525092921/https://www.apple.com/newsroom/2012/11/11HTC-and-Apple-Settle-Patent-Dispute/ |url-status=live}}</ref> Boljawlarǵa qaraǵanda, Apple bul HTC menen dúzilgen kelisimnen jılına 280 million AQSH dolları tabıs tabadı dep kútilmekte.<ref>{{Cite web |last=Reisinger |first=Don |date=November 12, 2012 |title=Apple predicted to generate up to $280 million a year in HTC deal |url=https://www.cnet.com/news/apple-predicted-to-generate-up-to-280-million-a-year-in-htc-deal |access-date=March 23, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324173724/https://www.cnet.com/news/apple-predicted-to-generate-up-to-280-million-a-year-in-htc-deal/ |url-status=live}}</ref> 2014-jıldıń may ayında Apple kompaniyası Dr. Dre hám Djimmi Ayovin-niń audio kompaniyası Beats Electronicsti - «Beats by Dr. Dre» qulaqlıq hám dinamik ónimleri qatarın islep shıǵarıwshı hám Beats Music muzıka aǵımlı xızmetin basqarıwshı kompaniyanı - 3 milliard AQSH dollarına satıp alıw niyetin tastıyıqladı. Sonday-aq, olardıń ónimlerin Appledıń usaqlap satıw dúkanları hám qayta satıwshıları arqalı satıw jobalandı. Ayovinniń pikirinshe, Beats bárqulla Apple menen «birge bolıwı» kerek edi, óytkeni kompaniya ózin Appledıń «mádeniyat penen texnologiyanı biriktiriwdegi teńsiz qábiletine» qarap úlgi alǵan edi. Bul satıp alıw Apple tariyxındaǵı eń úlken satıp alıw boldı.<ref>{{Cite web |last=Steele |first=Billy |date=May 28, 2014 |title=Apple acquires Beats Electronics for $3 billion |url=https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion |access-date=March 23, 2017 |website=[[Engadget]] |publisher=[[AOL]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324084801/https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion/ |url-status=live}}; {{Cite web |last=Welch |first=Chris |date=May 28, 2014 |title=Apple confirms it's buying Beats for $3 billion |url=https://www.theverge.com/2014/5/28/5700530/apple-confirms-beats-acquisition |access-date=March 23, 2017 |website=[[The Verge]] |archive-date=May 29, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140529051629/http://www.theverge.com/2014/5/28/5700530/apple-confirms-beats-acquisition |url-status=live}}</ref> [[File:Apple Watch でチェックインしました！ 2015 (17187691969).jpg|thumb|Birinshi áwlad Apple Watch (2015)]] 2014-jıldıń 9-sentyabrinde ótkerilgen baspasóz ilajında Apple kompaniyası Apple Watch dep atalǵan aqıllı saattı tanıstırdı.<ref name="verge-watchannounce">{{Cite web |date=September 9, 2014 |title=Apple Watch announced: available for $349 early next year |url=https://www.theverge.com/2014/9/9/6125873/apple-watch-smartwatch-announced |access-date=July 15, 2015 |website=[[The Verge]] |archive-date=September 9, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140909183047/http://www.theverge.com/2014/9/9/6125873/apple-watch-smartwatch-announced |url-status=live}}; {{Cite web |date=September 9, 2014 |title=The Apple Watch is poised to dominate the market for digital fitness trackers |url=https://www.theverge.com/2014/9/9/6127839/apple-watch-healthkit-digital-health-fitness |access-date=July 15, 2015 |website=[[The Verge]] |archive-date=May 25, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220525110122/https://www.theverge.com/2014/9/9/6127839/apple-watch-healthkit-digital-health-fitness |url-status=live}}</ref> Dáslep, Apple bul qurılmanı sán buyımı<ref name="wp-fashion">{{Cite news |title=Apple Watch is competing as a fashion accessory, and that's a risky move |newspaper=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/blogs/innovations/wp/2015/03/05/apple-watch-is-competing-as-a-fashion-accessory-and-thats-a-risky-move |access-date=July 15, 2015 |archive-date=July 16, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150716123229/http://www.washingtonpost.com/blogs/innovations/wp/2015/03/05/apple-watch-is-competing-as-a-fashion-accessory-and-thats-a-risky-move |url-status=live}}</ref> hám iPhoneǵa qosımsha sıpatında bazarǵa shıǵardı. Bul arqalı adamlardıń smartfonlarına qaraw jiyiligin azaytıw itibarǵa alınǵan edi.<ref name="wired.com">{{Cite magazine |title=iPhone Killer: The Secret History of the Apple Watch |url=https://www.wired.com/2015/04/the-apple-watch |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |access-date=January 31, 2022 |archive-date=June 18, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220618223947/https://www.wired.com/2015/04/the-apple-watch |url-status=live}}</ref> Waqıttıń ótiwi menen, kompaniya arnawlı fizikalıq aktivlik trekerleri menen básekilesiw maqsetinde saatta densawlıq hám fitneske baǵdarlanǵan funkciyalardı islep shıǵarıwǵa kóbirek itibar qarattı. 2016-jıldıń yanvar ayında Apple dúnya júzi boyınsha bir milliardtan aslam Apple qurılmasınıń belsendi qollanılıp atırǵanın járiyaladı.<ref>{{Cite web |last=Statt |first=Nick |date=January 26, 2016 |title=1 billion Apple devices are in active use around the world |url=https://www.theverge.com/2016/1/26/10835748/apple-devices-active-1-billion-iphone-ipad-ios |access-date=May 24, 2017 |website=[[The Verge]] |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084144/https://www.theverge.com/2016/1/26/10835748/apple-devices-active-1-billion-iphone-ipad-ios |url-status=live}}; {{Cite news |last=Rossignol |first=Joe |date=January 26, 2016 |title=Apple Now Has Over 1 Billion Active Devices Worldwide |work=[[MacRumors]] |url=https://www.macrumors.com/2016/01/26/apple-1-billion-active-device-installed-base |access-date=May 24, 2017 |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525083819/https://www.macrumors.com/2016/01/26/apple-1-billion-active-device-installed-base/ |url-status=live}}</ref> 2016-jıldıń 6-iyunında Fortune jurnalı óziniń kompaniyalardı tabısqa erisiw boyınsha reytingke kirgizgen Fortune 500 dizimin járiyaladı. 2015-jıldıń fiskal jılı nátiyjeleri boyınsha Apple texnologiya kompaniyaları arasında birinshi orındı iyeledi.<ref name="Top Tech Company">{{Cite web |last=McBride |first=Sarah |date=June 6, 2016 |title=Apple leads Tech Industry in Fortune 500 |url=https://www.yahoo.com/tech/apple-top-tech-company-fortune-132100720.html |access-date=June 6, 2016 |website=[[Yahoo Tech]] |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081107/https://www.yahoo.com/tech/apple-top-tech-company-fortune-132100720.html |url-status=live}}</ref> Ulıwma esapta ol 233 milliard AQSH dolları tabısı menen úshinshi orındı iyeledi.<ref name="Top Tech Company" /> Bul aldıńǵı jılǵı dizimdegiden eki orın joqarılaǵanın kórsetedi.<ref name="Top Tech Company" /> 2017-jıldıń iyun ayında Apple HomePod dep atalǵan óziniń aqıllı dinamigin járiyaladı. Bul ónim Sonos, Google Home hám Amazon Echo menen básekilesiwge baǵdarlanǵan edi.<ref>{{Cite news |last=Gartenberg |first=Chaim |date=June 5, 2017 |title=Apple announces HomePod speaker to take on Sonos |work=[[The Verge]] |publisher=[[Vox Media]] |url=https://www.theverge.com/2017/6/5/15732144/apple-homepod-speaker-announced-siri-price-release-date-wwdc-2017 |access-date=December 14, 2017 |archive-date=June 5, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170605203335/https://www.theverge.com/2017/6/5/15732144/apple-homepod-speaker-announced-siri-price-release-date-wwdc-2017 |url-status=live}}</ref> Sol jıldıń aqırına kelip TechCrunch basılımı Apple kompaniyasınıń Shazam kompaniyasın satıp alıp atırǵanı haqqında xabar berdi. Shazam óz ónimlerin [[Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyası|WWDC]] konferenciyasında tanıstırǵan hám muzıka, televidenie, kino hám reklama tanıw texnologiyalarına qánigelesken kompaniya edi.<ref>{{Cite news |last1=Lunden |first1=Ingrid |last2=Roof |first2=Katie |date=December 8, 2017 |title=Sources: Apple is acquiring music recognition app Shazam |work=[[TechCrunch]] |publisher=[[Oath Inc.]] |url=https://techcrunch.com/2017/12/08/sources-apple-is-acquiring-music-recognition-app-shazam |access-date=December 14, 2017 |archive-date=December 14, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171214023447/https://techcrunch.com/2017/12/08/sources-apple-is-acquiring-music-recognition-app-shazam/ |url-status=live}}</ref> Bir neshe kúnnen soń bul satıp alıw tastıyıqlandı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Apple bul kompaniyanı shama menen 400 million AQSH dollarına satıp alǵan. Media xabarlarında bul satıp alıwdıń [[Apple Music]] aǵımlı xızmetin kúsheytiw ushın maǵlıwmatlar hám qurallardı alıwǵa baǵdarlanǵan basqısh ekenligi aytıldı.<ref>{{Cite web |last=Singleton |first=Micah |date=December 11, 2017 |title=Apple confirms it has acquired Shazam |url=https://www.theverge.com/2017/12/11/16761984/apple-shazam-acquisition |access-date=December 14, 2017 |website=[[The Verge]] |publisher=[[Vox Media]] |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084143/https://www.theverge.com/2017/12/11/16761984/apple-shazam-acquisition |url-status=live}}</ref> Bul satıp alıw 2018-jıldıń sentyabr ayında Evropa Awqamı tárepinen maqullandı.<ref>{{Cite news |date=September 6, 2018 |title=EU clears Apple's purchase of song-recognition app Shazam |work=[[CNBC]] |url=https://www.cnbc.com/2018/09/06/the-associated-press-eu-clears-apples-purchase-of-song-recognition-app-shazam.html |url-status=dead |access-date=September 7, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180907144731/https://www.cnbc.com/2018/09/06/the-associated-press-eu-clears-apples-purchase-of-song-recognition-app-shazam.html |archive-date=September 7, 2018}}; {{Cite news |last=Welch |first=Chris |date=September 24, 2018 |title=Apple completes Shazam acquisition, will make app ad-free for everyone |work=[[The Verge]] |url=https://www.theverge.com/2018/9/24/17896350/apple-shazam-app-acquisition-complete-free |access-date=September 24, 2018 |archive-date=April 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404084143/https://www.theverge.com/2018/9/24/17896350/apple-shazam-app-acquisition-complete-free |url-status=live}}</ref> 2017-jıldıń iyun ayında Apple kompaniyası Djeymi Erlixt hám Zak Van Amburgtı jańadan dúzilgen dúnyajúzlik video bólimin basqarıwǵa tayınladı. 2017-jıldıń noyabrinde Apple óziniń túpnusqa scenariyli baǵdarlamalarǵa tarmaqlanıp atırǵanın járiyaladı: Djennifer Eniston hám Riz Uizerspun baslı rollerde oynaytuǵın drama serialı hám Stiven Spilberg penen birge Amazing Stories antologiya serialın qayta islew.<ref>{{Cite web |last=Andreeva |first=Nellie |date=November 8, 2017 |title=Apple Gives Reese Witherspoon-Jennifer Aniston Morning Show Series 2-Season Order, Confirms 'Amazing Stories' Reboot |url=https://deadline.com/2017/11/apple-reese-witherspoon-jennifer-aniston-morning-show-series-2-season-order-amazing-stories-reboot-1202204293 |access-date=January 18, 2019 |website=[[Deadline Hollywood]] |language=en |archive-date=January 20, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190120044428/https://deadline.com/2017/11/apple-reese-witherspoon-jennifer-aniston-morning-show-series-2-season-order-amazing-stories-reboot-1202204293/ |url-status=dead}}</ref> 2018-jıldıń iyunında Apple Amerika Jazıwshılar gildiyasınıń minimal tiykarǵı kelisimine hám Opra Uinfri menen kóp jıllıq kontent boyınsha birge islesiw kelisimine qol qoydı.<ref>{{Cite web |last=Robb |first=David |date=June 7, 2018 |title=Apple Signs WGA Contract As It Ramps Up Scripted Shows |url=https://deadline.com/2018/06/apple-signs-wga-contract-as-it-ramps-up-scripted-shows-1202405862 |access-date=January 18, 2019 |website=[[Deadline Hollywood]] |language=en |archive-date=March 27, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190327091242/https://deadline.com/2018/06/apple-signs-wga-contract-as-it-ramps-up-scripted-shows-1202405862/ |url-status=dead}}; {{Cite web |last=Andreeva |first=Nellie |date=June 15, 2018 |title=Oprah Winfrey Partners With Apple For Original Content |url=https://deadline.com/2018/06/oprah-winfrey-content-partnership-apple-for-original-programming-1202411370 |access-date=January 18, 2019 |website=[[Deadline Hollywood]] |language=en |archive-date=March 26, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326025016/https://deadline.com/2018/06/oprah-winfrey-content-partnership-apple-for-original-programming-1202411370/ |url-status=dead}}</ref> Túpnusqa seriallar ushın qosımsha birge islesiwler Sesame Workshop hám DHX Media hám onıń sıńar kompaniyası Peanuts Worldwide, sonday-aq túpnusqa filmler jaratıw ushın A24 penen birge islesiwdi óz ishine aladı.<ref>{{Cite web |last1=Andreeva |first1=Nellie |last2=Petski |first2=Denise |date=June 20, 2018 |title=Apple Teams With Sesame Workshop On Children's Programming Slate |url=https://deadline.com/2018/06/apple-sesame-workshop-childrens-programming-slate-live-action-animated-series-1202414268 |access-date=January 18, 2019 |website=[[Deadline Hollywood]] |language=en |archive-date=March 27, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190327090610/https://deadline.com/2018/06/apple-sesame-workshop-childrens-programming-slate-live-action-animated-series-1202414268/ |url-status=dead}}; {{Cite web |last1=Andreeva |first1=Nellie |last2=Petski |first2=Denise |date=December 14, 2018 |title=Apple Makes 'Peanuts' Deal; DHX Media To Produce New Series, Specials & Shorts With Classic Characters For Streamer |url=https://deadline.com/2018/12/apple-makes-peanuts-deal-dhx-media-to-produce-new-series-specials-shorts-with-classic-characters-for-streamer-1202520215 |access-date=January 18, 2019 |website=[[Deadline Hollywood]] |language=en |archive-date=February 1, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190201080858/https://deadline.com/2018/12/apple-makes-peanuts-deal-dhx-media-to-produce-new-series-specials-shorts-with-classic-characters-for-streamer-1202520215/ |url-status=dead}}; {{Cite web |last1=Hipes |first1=Patrick |last2=Andreeva |first2=Nellie |date=November 15, 2018 |title=Apple Inks Deal With A24 For Multiple Films As Part Of Push Into Movies |url=https://deadline.com/2018/11/apple-original-movies-a24-slate-deal-1202502828 |access-date=January 18, 2019 |website=[[Deadline Hollywood]] |language=en |archive-date=November 17, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181117104937/https://deadline.com/2018/11/apple-original-movies-a24-slate-deal-1202502828/ |url-status=dead}}</ref> 2017-jıldıń sentyabrindegi Apple arnawlı ilajında AirPower sımsız zaryadlaw qurılması iPhone X, iPhone 8 hám Watch Series 3 penen birge járiyalandı. AirPower bir waqıtta bir neshe qurılmanı sımsız zaryadlaw ushın arnalǵan edi. Dáslep 2018-jıldıń basında shıǵarılıwı kerek bolsa da, AirPower 2019-jıldıń martında biykar etildi, bul Kuktıń basshılıǵındaǵı birinshi qurılma biykar etiliwi boldı.<ref>{{Cite news |last=Gurman |first=Mark |author-link=Mark Gurman (journalist) |date=March 29, 2019 |title=Apple Cancels Plan for AirPower Wireless Charger |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-03-29/apple-cancels-anticipated-airpower-wireless-charging-accessory |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210805050713/https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-03-29/apple-cancels-anticipated-airpower-wireless-charging-accessory |archive-date=August 5, 2021 |access-date=August 25, 2022 |work=Bloomberg.com}}; {{Cite web |last=Panzarino |first=Matthew |date=March 29, 2019 |title=Apple cancels AirPower product, citing inability to meet its high standards for hardware |url=https://techcrunch.com/2019/03/29/apple-cancels-airpower-product-citing-inability-to-meet-its-high-standards-for-hardware/ |access-date=August 25, 2022 |website=TechCrunch |archive-date=March 29, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190329231507/https://techcrunch.com/2019/03/29/apple-cancels-airpower-product-citing-inability-to-meet-its-high-standards-for-hardware/ |url-status=live}}; {{Cite magazine |last=Goode |first=Lauren |date=March 29, 2019 |title=RIP AirPower: Apple Kills Its Elusive Wireless Charging Pad |url=https://www.wired.com/story/apple-kills-airpower |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220825111224/https://www.wired.com/story/apple-kills-airpower/ |archive-date=August 25, 2022 |magazine=Wired |issn=1059-1028 |accessdate=August 25, 2022}}</ref> 2020-jıldıń 19-avgustında Apple akciyalarınıń bahası qısqa waqıtqa 467,77 dollardan asıp ketti, bul onı bazar kapitalizaciyası 2 trillion AQSH dollarına jetken birinshi AQSH kompaniyasına aylandırdı.<ref>{{Cite web |last=Bursztynsky |first=Jessica |date=August 19, 2020 |title=Apple becomes first U.S. company to reach a $2 trillion market cap |url=https://www.cnbc.com/2020/08/19/apple-reaches-2-trillion-market-cap.html |access-date=August 19, 2020 |website=CNBC |language=en |archive-date=July 21, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220721003235/https://www.cnbc.com/2020/08/19/apple-reaches-2-trillion-market-cap.html |url-status=live}}</ref> [[File:Macbook Air M1 Silver PNG.png|thumb|left|MacBook Air M1 (2020), Apple kompaniyasınıń Intel x86 processorınan ARM processorlarına ótiwinen keyingi birinshi noutbuk kompyuteri]] 2020-jıldıń 22-iyunında óziniń jıllıq WWDC bayanatında Apple Intel processorlarınan bas tartıp, Mac kompyuterleriniń kompaniya tárepinen islep shıǵılǵan processorlarǵa ótetuǵının járiyaladı.<ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=June 22, 2020 |title=Apple announces it will switch to its own processors for future Macs |work=[[The Verge]] |url=https://www.theverge.com/2020/6/22/21295475/apple-mac-processors-arm-silicon-chips-wwdc-2020 |access-date=June 22, 2020 |archive-date=June 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200622192505/https://www.theverge.com/2020/6/22/21295475/apple-mac-processors-arm-silicon-chips-wwdc-2020 |url-status=live}}</ref> Bul járiyalaw taraw analitikleri tárepinen kútilgen edi hám Apple processorları menen úskenelengen Mac kompyuterleriniń házirgi Intelge tiykarlanǵan modellerge salıstırǵanda úlken ónimdarlıq artımshılıqlarına iye bolatuǵını atap ótildi.<ref>{{Cite news |last=Haselton |first=Todd |date=June 22, 2020 |title=Apple will stop using Intel chips in all Macs by 2021, top analyst says |work=[[CNBC]] |url=https://www.cnbc.com/2020/06/22/new-macbook-pro-and-imac-coming-with-arm-chips-instead-of-intel---kuo.html |access-date=June 22, 2020 |archive-date=June 1, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220601092329/https://www.cnbc.com/2020/06/22/new-macbook-pro-and-imac-coming-with-arm-chips-instead-of-intel---kuo.html |url-status=live}}</ref> 2020-jıldıń 10-noyabrinde MacBook Air, MacBook Pro hám Mac Mini Apple tárepinen joybarlanǵan processor - Apple M1 menen jumıs isleytuǵın birinshi Mac kompyuterleri boldı.<ref>{{Cite web |date=November 2, 2020 |title=Apple announces 'One More Thing' event for November 10th |url=https://www.theverge.com/2020/11/2/21546136/apple-event-date-time-november-10th-one-more-thing-arm-mac-silicon |access-date=November 2, 2020 |website=The Verge |archive-date=June 2, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220602162103/https://www.theverge.com/2020/11/2/21546136/apple-event-date-time-november-10th-one-more-thing-arm-mac-silicon |url-status=live}}</ref> 2022-jıldıń aprel ayında Samsung Electro-Mechanics kompaniyasınıń LG Innotek ornına Apple kompaniyasınıń M2 chipin islep shıǵıwda birge islesetuǵını haqqında xabar berildi.<ref>{{Cite web |last=McDaniel |first=Allison |date=April 21, 2022 |title=Apple's M2 chip nears as Samsung beats LG as processor packaging partner |url=https://9to5mac.com/2022/04/21/apple-m2-chip-samsung |access-date=April 27, 2022 |website=9to5Mac |language=en-US |archive-date=April 22, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220422080359/https://9to5mac.com/2022/04/21/apple-m2-chip-samsung/ |url-status=live}}</ref> Baǵdarlamashı jazbaları tórt túrli M2 chipi menen keminde toǵız Mac modeli sınalıp atırǵanın kórsetti.<ref>{{Cite news |date=April 14, 2022 |title=Apple tests several new Macs with next-generation M2 chips – Bloomberg News |language=en |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/technology/apple-tests-several-new-macs-with-next-generation-m2-chips-bloomberg-news-2022-04-14 |access-date=April 27, 2022 |archive-date=April 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427123652/https://www.reuters.com/technology/apple-tests-several-new-macs-with-next-generation-m2-chips-bloomberg-news-2022-04-14/ |url-status=live}}; {{Cite web |last=Clark |first=Mitchell |date=April 14, 2022 |title=Apple's M2 chips and the computers they'll power detailed in new leak |url=https://www.theverge.com/2022/4/14/23026073/apple-m2-silicon-macbook-air-pro-mac-mini-rumors |access-date=April 27, 2022 |website=The Verge |language=en |archive-date=June 2, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220602195315/https://www.theverge.com/2022/4/14/23026073/apple-m2-silicon-macbook-air-pro-mac-mini-rumors |url-status=live}}</ref> The Wall Street Journal basılımınıń xabar beriwinshe, Apple kompaniyasınıń óz chiplerin islep shıǵıw boyınsha háreketleri oǵan COVID-19 pandemiyası dáwirinde payda bolǵan yarım ótkizgishler jetispewshiligi menen jaqsıraq gúresiwge járdem berdi, bul bolsa 2020 hám 2021-jıllarda M1 tiykarındaǵı Mac kompyuterleriniń satılıwınıń anaǵurlım ósiwi menen paydanıń artıwına alıp keldi. Bul jáne de Tesla, Amazon hám [[Meta Platforms]] sıyaqlı kompaniyalardı usınday joldan barıwǵa ruwxlandırdı.<ref>{{Cite news |last=Higgins |first=Tim |date=April 16, 2022 |title=The Chips That Rebooted the Mac |language=en-US |work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/articles/the-chips-that-rebooted-the-mac-11650081649 |access-date=April 27, 2022 |issn=0099-9660 |archive-date=July 29, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220729031056/https://www.wsj.com/articles/the-chips-that-rebooted-the-mac-11650081649 |url-status=live}}</ref> 2022-jıldıń aprel ayında Apple AQSHtaǵı hár bir adamǵa ońlaw qollanbaların kóriw hám ayırım jańa iPhone modelleri ushın almastırıw bóleklerin buyırtpa beriw imkaniyatın beretuǵın onlayn dúkan ashtı, biraq bul usıl menen rásmiy ońlaw arasındaǵı baha ayırmashılıǵı minimal boladı dep kútilmekte.<ref>{{Cite news |last=Brown |first=Dalvin |date=April 27, 2022 |title=Apple Opens Self-Repair Store With $300 iPhone Screens, 19-Cent Screws |url=https://www.wsj.com/articles/apple-opens-self-repair-store-with-300-iphone-screens-19-cent-screws-11651031828 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220801153719/https://www.wsj.com/articles/apple-opens-self-repair-store-with-300-iphone-screens-19-cent-screws-11651031828 |archive-date=August 1, 2022 |access-date=April 27, 2022 |work=[[The Wall Street Journal]] |language=en-US |issn=0099-9660}}; {{Cite web |last=Feiner |first=Lauren |date=April 27, 2022 |title=Apple now lets you buy parts so you can fix your iPhone yourself |url=https://www.cnbc.com/2022/04/27/apple-now-lets-you-buy-iphone-parts-so-you-can-fix-it-yourself.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220625155230/https://www.cnbc.com/2022/04/27/apple-now-lets-you-buy-iphone-parts-so-you-can-fix-it-yourself.html |archive-date=June 25, 2022 |access-date=April 27, 2022 |website=CNBC |language=en}}; {{Cite web |last=Porter |first=Jon |date=April 27, 2022 |title=Apple's DIY repair service is now available in the US |url=https://www.theverge.com/2022/4/27/23044301/apple-iphone-diy-repair-self-service-program-spare-parts-12-13 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220629180938/https://www.theverge.com/2022/4/27/23044301/apple-iphone-diy-repair-self-service-program-spare-parts-12-13 |archive-date=June 29, 2022 |access-date=April 27, 2022 |website=The Verge |language=en}}; {{Cite web |date=April 27, 2022 |title=Apple's Self Service Repair program is now open to iPhone owners in the US |url=https://www.engadget.com/apple-self-service-repair-release-date-122332505.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220802150900/https://www.engadget.com/apple-self-service-repair-release-date-122332505.html |archive-date=August 2, 2022 |access-date=April 27, 2022 |website=Engadget |language=en-US}}; {{Cite web |date=April 27, 2022 |title=Apple opens Self Service Repair to US iPhone users |url=https://techcrunch.com/2022/04/27/apple-opens-self-service-repair-to-us-iphone-users/ |access-date=April 27, 2022 |website=TechCrunch |language=en-US |archive-date=April 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427120236/https://techcrunch.com/2022/04/27/apple-opens-self-service-repair-to-us-iphone-users/ |url-status=live}}; {{Cite web |last=Sherr |first=Ian |title=Apple Launches Do-It-Yourself Repairs For iPhone 13, iPhone 12 and iPhone SE |url=https://www.cnet.com/tech/mobile/apple-launches-do-it-yourself-repairs-for-iphone-13-iphone-12-and-iphone-se |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427120621/https://www.cnet.com/tech/mobile/apple-launches-do-it-yourself-repairs-for-iphone-13-iphone-12-and-iphone-se/ |archive-date=April 27, 2022 |access-date=April 27, 2022 |website=CNET |language=en}}; {{Cite web |title=Apple's Self-Service Repair Store Finally Launches |url=https://www.pcmag.com/news/apples-self-service-repair-store-finally-launches |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220613180932/https://www.pcmag.com/news/apples-self-service-repair-store-finally-launches |archive-date=June 13, 2022 |access-date=April 27, 2022 |website=PCMAG |date=April 27, 2022 |language=en}}</ref> 2022-jıldıń may ayında birinshi ret 2017-jılı aytılǵan, virtual hám tolıqtırılǵan reallıq garnituraları ushın arnalǵan operaciyalıq sistema - RealityOS ushın sawda belgisi tapsırıldı. Bloomberg basılımınıń maǵlıwmatına sáykes, garnitura 2023-jılı shıǵıwı múmkin.<ref>{{Cite web |last=Porter |first=Jon |date=May 30, 2022 |title=Apple's RealityOS for rumored headset appears in trademark application |url=https://www.theverge.com/2022/5/30/23147213/realityos-os-ros-trademark-apple-virtual-augmented-reality-headset |access-date=May 30, 2022 |website=The Verge |archive-date=July 8, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220708040805/https://www.theverge.com/2022/5/30/23147213/realityos-os-ros-trademark-apple-virtual-augmented-reality-headset |url-status=live}}; {{Cite web |last1=Gurman |first1=Mark |author-link1=Mark Gurman (journalist) |last2=Mochizuki |first2=Takashi |last3=Wu |first3=Debby |date=January 14, 2022 |title=Apple's New VR/AR Headset Risks Being Delayed Until 2023 |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-01-14/apple-s-hotly-anticipated-headset-risks-being-delayed-until-2023?sref=ExbtjcSG |access-date=May 30, 2022 |website=Bloomberg |archive-date=April 19, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220419120240/https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-01-14/apple-s-hotly-anticipated-headset-risks-being-delayed-until-2023?sref=ExbtjcSG |url-status=live}}</ref> Qosımsha insayderlik esabatlarda qurılmanıń tólemdi tastıyıqlaw hám akkauntlarǵa kiriw ushın kózdiń nurın skanerlewdi paydalanatuǵını aytıladı.<ref>{{cite web |last1=Fingas |first1=Jon |title=Apple's mixed reality headset reportedly uses iris scanning for payments and sign-ins |url=https://www.engadget.com/apple-mixed-reality-headset-iris-scanning-153036223.html |website=Engadget |date=October 14, 2022 |access-date=October 19, 2022 |archive-date=October 19, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221019194454/https://www.engadget.com/apple-mixed-reality-headset-iris-scanning-153036223.html |url-status=live}}</ref> 2022-jıldıń 18-iyunında Merilend shtatınıń Tauson qalasındaǵı Apple Store dúkanı AQSHtaǵı birinshi kásiplik awqam dúkanına aylandı, jumısshılar Xalıqaralıq mashina qurawshılar hám aerokosmos jumısshıları birlespesine qosılıw ushın dawıs berdi.<ref>{{Cite news |last1=Lerman |first1=Rachel |last2=Gregg |first2=Aaron |last3=Somasundaram |first3=Praveena |date=June 19, 2022 |title=Apple Store workers approve union, the first in the U.S. |newspaper=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/technology/2022/06/18/apple-union-vote |access-date=June 19, 2022 |archive-date=June 19, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220619003224/https://www.washingtonpost.com/technology/2022/06/18/apple-union-vote/ |url-status=live}}</ref> 2022-jıldıń 7-iyulında Apple aldıńǵı Pegasus ashılıwlarına juwap retinde macOS 13 hám iOS 16 ǵa Lockdown Mode rejimin qostı; bul rejim joqarı qáwipli paydalanıwshılar ushın maqsetli nol kúnlik zıyanlı programmalıq támiynatlarǵa qarsı qáwipsizlik qorǵanıwın kúsheytedi.<ref>{{Cite news |date=July 6, 2022 |title=Apple launches Lockdown Mode to block spyware attacks on at-risk users |publisher=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/technology-62069255 |access-date=July 7, 2022 |archive-date=July 28, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220728005310/https://www.bbc.com/news/technology-62069255 |url-status=live}}</ref> Apple 2023-jıldıń mart ayında Apple Wallet paydalanıwshıları ushın 'Apple Pay Later' dep atalǵan házir satıp alıp, keyin tólew xızmetin iske qostı. Baǵdarlama paydalanıwshılarǵa onlayn yamasa qosımsha ishindegi satıp alıwlar ushın 50 dollardan 1000 dollarǵa shekem qarız alıwǵa hám olardı altı hápte dawamında tórt bólekke bólip, procentsiz hám qosımsha tólemsiz qaytarıw imkaniyatın beredi.<ref>{{cite news |last1=Hunter |first1=Tatum |last2=Velazco |first2=Chris |date=March 28, 2023 |title=Now you can 'buy now, pay later' with Apple Wallet |url=https://www.washingtonpost.com/technology/2023/03/28/apple-buy-now-pay-later/ |newspaper=The Washington Post |access-date=March 29, 2023 |archive-date=March 29, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230329102346/https://www.washingtonpost.com/technology/2023/03/28/apple-buy-now-pay-later/ |url-status=live}}</ref><ref>{{cite news |last=De Avila |first=Joseph |date=March 28, 2023 |title=Apple Rolls Out Buy Now, Pay Later Plan |url=https://www.wsj.com/articles/apple-rolls-out-buy-now-pay-later-plan-640ae583 |newspaper=The Wall Street Journal |access-date=March 29, 2023 |archive-date=March 29, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230329053013/https://www.wsj.com/articles/apple-rolls-out-buy-now-pay-later-plan-640ae583 |url-status=live}}</ref> 2023-jıldıń noyabr ayında Apple AQSH Ádillik ministrliginiń Apple kompaniyasın jumısqa alıwda AQSH puqaralarına qarsı kemsitiw boldı degen isinde 25 million dollarlıq kelisimge keldi. Apple onlayn járiyalanbaǵan hám qaǵaz túrinde ótinish beriwdi talap etetuǵın jumıs orınların dúzdi, sol waqıtta usı jumıs orınların PERM baǵdarlaması boyınsha shet ellik jumısshılarǵa járiyaladı.<ref>{{cite news |last1=Gurman |first1=Mark |author-link1=Mark Gurman (journalist) |date=November 9, 2023 |title=Apple Settles DOJ Case That It Discriminated Against US Workers |url=https://news.bloomberglaw.com/tech-and-telecom-law/apple-settles-doj-case-that-it-discriminated-against-us-workers |newspaper=Bloomberg News |access-date=November 27, 2023 |archive-date=November 27, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231127152701/https://news.bloomberglaw.com/tech-and-telecom-law/apple-settles-doj-case-that-it-discriminated-against-us-workers |url-status=live}}</ref> 2024-jıldıń yanvar ayında Apple Evropa Awqamınıń básekilesiw nızamına boysınıwın, App Store hám basqa xızmetlerge 7-martta kúshke kiretuǵın úlken ózgerisler kirgiziletuǵının járiyaladı. Bul 27 mámleketten ibarat bloktaǵı iOS paydalanıwshılarına alternativ qosımshalar dúkanların hám qosımshalar ishinde alternativ tólem usılların paydalanıw imkaniyatın beredi. Bul Safari brauzerine Chrome yamasa Firefox sıyaqlı alternativ brauzerlerdi júklep alıw ushın menyu qosadı.<ref>{{Cite news |language=en |url=https://www.nytimes.com/2024/01/25/technology/apple-app-store-europe.html |title=Apple Overhauls App Store in Europe, in Response to New Digital Law |work=The New York Times |date=January 25, 2024 |access-date=January 29, 2024|archive-date=January 26, 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240126040405/https://www.nytimes.com/2024/01/25/technology/apple-app-store-europe.html |last1=Satariano |first1=Adam |last2=Mickle |first2=Tripp}}</ref> 2024-jıldıń iyun ayında Apple qurılmada jasalma intellekt imkaniyatların biriktiriw ushın Apple Intelligence ti tanıstırdı.<ref>{{Cite news |last=Tilley |first=Aaron |title=Apple Introduces 'Apple Intelligence,' New OpenAI Partnership as AI Takes Center Stage |url=https://www.wsj.com/tech/ai/apple-wwdc-2024-ai-release-356c5303 |access-date=June 11, 2024 |work=WSJ |language=en-US}}</ref> 2024-jıldıń 1-noyabrinde Apple iPhone hám Mac ushın súwretti redaktorlaw qosımshaları menen tanılǵan Pixelmator kompaniyasın satıp alǵanın járiyaladı. Apple burın Pixelmator qosımshaların óz ónimleriniń prezentaciyalarında kórsetken edi, sonıń ishinde 2018-jılı mashinalıq oqıtıw hám jasalma intellektti innovaciyalıq paydalanǵanı ushın Pixelmator Pro nı jıldıń Mac qosımshası dep ataǵan edi. Járiyalanıwda Pixelmator satıp alınıwdan keyin onıń bar qosımshalarında áhmiyetli ózgerisler bolmaytuǵının bildirdi.<ref>{{cite news|last=Leswing |first=Kif |title=Apple to buy Pixelmator, the iPhone image editing app with AI features |date=1 November 2024 |url=https://www.cnbc.com/2024/11/01/apple-will-buy-pixelmator-iphone-image-editing-app-with-ai-features-.html |website=CNBC |access-date=3 November 2024}}</ref> 2024-jıldıń 31-dekabrinde Kaliforniyanıń Oklend qalasındaǵı federal sudında Apple kompaniyasın Siri di qátelik penen aktivlestiriw arqalı jeke sáwbetlerdi nızamsız jazıp alıw hám olardı reklama beriwshiler qatarı úshinshi tárepler menen bólisiwde ayıplaǵan dáslepki kelisim tapsırıldı. Apple óziniń Siri járdemshisiniń paydalanıwshılar qupıyalıǵın buzǵanı boyınsha bul sudtı sheshiw ushın 95 million dollarlıq naq aqsha kelisimine kelisti. Apple qanday da bir nızam buzıwshılıqtı moyınlamasa da, isti kelisim menen juwmaqladı, bul arqalı zıyan kórgen paydalanıwshılarǵa hár bir qurılma ushın 20 dollarǵa shekem talap etiw imkaniyatı berildi. Advokatlar kelisim qorınan 28,5 million dollar kóleminde tólem talap etti.<ref>{{cite news|last=Stempel |first=Jonathan |title=Apple to pay $95 million to settle Siri privacy lawsuit |date=2 January 2025 |url=https://www.reuters.com/legal/apple-pay-95-million-settle-siri-privacy-lawsuit-2025-01-02/ |website=Reuters |access-date=4 January 2025}}</ref> == Ónimler == Kompaniyanıń qurılǵan waqtınan baslap 2000-jıllardıń basına shekem, Apple tiykarınan kompyuterler sattı, olar 1980-jıllardıń ortasınan baslap Macintosh dep ataldı. Sonnan keyin kompaniya óz ónim kategoriyaların keńeytip, házir óndiriwden shıǵarılǵan iPod (2001) penen baslap, keyinirek [[iPhone]] (2007) hám iPad (2010) sıyaqlı hár túrli portativ qurılmalardı qostı. Apple jáne de «Kiyiletuǵın buyımlar, Úy hám Aksessuarlar» dep kategoriyalanǵan bir qansha basqa ónimlerdi satadı, mısalı Apple Watch, Apple TV, AirPods, HomePod hám Apple Vision Pro. Apple qurılmaları basqa Apple ónimleri menen birge qollanılǵanda bir pútin ekosistema jaratqanı ushın maqtawǵa ılayıq dep tabılǵan,<ref>{{Cite web |last=Ricker |first=Thomas |date=2016-09-07 |title=Apple's greatest innovation is its ecosystem |url=https://www.theverge.com/2016/9/7/12828846/apple-s-greatest-product-is-its-ecosystem |access-date=2024-10-13 |website=The Verge |language=en-US}}</ref> biraq básekiles qurılmalar menen birge qollanılǵanda sonday jaqsı islemegeni yaki kóp funkciyaları bolmaǵanı ushın sınǵa alınǵan hám onıń ornına kóbinese Apple tárepinen názerde tutılǵanday islewi ushın Apple dıń menshikli funkciyaları, programmalıq támiynatı hám xızmetlerine súyenedi, bul kózqaras kóbinese «diywallı baǵ» dep sıpatlanadı.<ref>{{Cite web |last=Johnson |first=Allison |date=2024-04-27 |title=The walls of Apple's garden are tumbling down |url=https://www.theverge.com/24141929/apple-iphone-imessage-antitrust-dma-lock-in |access-date=2024-12-12 |website=The Verge |language=en}}</ref> 2023-jılǵa kelip, dúnya júzi boyınsha 2 milliardtan aslam Apple qurılması belsendi qollanılıp atır. === Mac === {{Multiple image | total_width = 250 | image1 = M2 Macbook Air Midnight model - 1.jpg | caption1 = M2 chipli MacBook Air | image2 = M1 iMac blue model (cropped).jpg | caption2 = M1 chipli iMac | alt1 = Aǵash stolda turǵan túngi reńdegi MacBook Air. | alt2 = Stolda turǵan kók reńli jińishke iMac. }} Mac, yaǵnıy Macintosh - 1999-jılǵa shekem onıń rásmiy atı - Apple kompaniyasınıń óziniń menshikli macOS operaciyalıq sistemasın qollanatuǵın jeke kompyuterler qatarı. Jeke kompyuterler Apple kompaniyasınıń dáslepki biznes baǵdarı bolǵan, biraq 2024-jıldıń aqırına kelip olar kompaniya tabısınıń tek segiz procentin quraydı. Házirgi waqıtta óndirilip atırǵan altı Mac kompyuter toparı bar: * iMac: Tutınıwshılarǵa arnalǵan hámmesi bir qurılmada jámlengen stol ústi kompyuteri, 1998-jılı islep shıǵarılǵan. * Mac Mini: Tutınıwshılarǵa arnalǵan kishi kólemli stol ústi kompyuteri, 2005-jılı islep shıǵarılǵan. * MacBook Pro: Kásiplik noutbuk, 2006-jılı islep shıǵarılǵan. * Mac Pro: Kásiplik jumıs stanciyası, 2006-jılı islep shıǵarılǵan. * MacBook Air: Tutınıwshılarǵa arnalǵan júdá juqa noutbuk, 2008-jılı islep shıǵarılǵan. * Mac Studio: Kásiplik kishi kólemli jumıs stanciyası, 2022-jılı islep shıǵarılǵan. Kóbinese qorshalǵan baǵ sıpatında táriyiplenetuǵın Mac kompyuterleri Apple silicon chiplerin paydalanadı, macOS operaciyalıq sistemasında isleydi hám Safari veb-brauzeri, úy filmlerin montajlaw ushın iMovie, muzıka dóretiw ushın GarageBand hám iWork ónimdarlıq toplamı sıyaqlı Apple programmalıq támiynatların óz ishine aladı. Apple jáne de kásiplik qosımshalardı satadı: video óndiris ushın Final Cut Pro, muzıkantlar hám prodyuserler ushın Logic Pro hám baǵdarlamashılar ushın Xcode. Apple sonday-aq Mac ushın hár túrli qosımsha qurılmalardı satadı, sonıń ishinde Pro Display XDR, Apple Studio Display, Magic Mouse, Magic Trackpad hám Magic Keyboard. === iPhone === [[File:IPhone 15 6.1".jpg|alt=|thumb|[[iPhone 15]] (shep tárepte) hám iPhone 15 Pro (oń tárepte)]] iPhone - bul Apple kompaniyasınıń [[iOS]] operaciyalıq sistemasında isleytuǵın smartfonlar qatarı. Birinshi iPhone Stiv Djobs tárepinen 2007-jıl 9-yanvarda kópshilikke kórsetilgen edi. Sol waqıttan baslap hár jılı jańa iPhone modelleri shıǵarılmaqta. Ol islep shıǵarılǵanda, onıń kóp sensorlı ekranı mobil telefon industriyası ushın «revolyuciyalıq» hám «oyındı ózgertiwshi» dep táriyiplengen edi. Bul qurılma qosımsha ekonomikasın jaratıwda úlken úles qostı dep esaplanadı. iOS - dúnyadaǵı eki tiykarǵı smartfon platformasınıń biri, Android penen birge. iPhone kompaniya ushın úlken tabıs alıp keldi hám Apple kompaniyasın dúnyadaǵı eń qımbat bahalanatuǵın ashıq akcionerlik jámiyetlerdiń birine aylandırıwǵa járdem berdi dep esaplanadı.<ref>{{cite web |last=Satariano |first=Adam |date=August 10, 2011 |title=Apple Surpasses Exxon as World's Most Valuable Company Before Retreating |url=https://www.bloomberg.com/news/2011-08-09/apple-rises-from-near-bankruptcy-to-become-most-valuable-company.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110810082324/http://www.bloomberg.com/news/2011-08-09/apple-rises-from-near-bankruptcy-to-become-most-valuable-company.html |archive-date=August 10, 2011 |access-date=May 28, 2017 |work=[[Bloomberg News]]}}</ref> 2024-jıldıń aqırına kelip, iPhone kompaniya tabısınıń derlik yarımın quraydı. === iPad === iPad - bul Apple kompaniyasınıń iPadOS operaciyalıq sistemasında isleytuǵın planshetler qatarı. Birinshi áwlad iPad 2010-jıl 27-yanvarda járiyalanǵan edi. iPad tiykarınan multimediya tutınıw, kórkem óner dóretiw, hújjetler ústinde islew, videokonferenciya ótkeriw hám oyınlar oynaw ushın bazarǵa shıǵarıladı. iPad qatarına bir neshe tiykarǵı iPad modelleri, kishirek iPad Mini, jetilistirilgen iPad Air hám joqarı dárejeli iPad Pro kiredi. Apple iPad ónimdarlıǵın turaqlı jaqsılap kelmekte, iPad Pro modeline Mac kompyuterlerindegi sıyaqlı M1 hám M2 chipleri ornatılǵan; biraq iPad házirgi waqıtqa shekem sheklengen operaciyalıq sisteması ushın sınǵa ushıramaqta.<ref>{{Cite web |last=Bohn |first=Dieter |date=May 19, 2021 |title=iPad Pro (2021) review: the best screen, but is that enough? |url=https://www.theverge.com/22442084/ipad-pro-2021-review-features-screen-mini-led-m1-processor |access-date=November 7, 2022 |website=The Verge |language=en-US |archive-date=November 5, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211105160939/https://www.theverge.com/22442084/ipad-pro-2021-review-features-screen-mini-led-m1-processor |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Ivanov |first=Dzhoro |title=The M1 iPad Pro can run a desktop OS – Apple just won't let it |url=https://www.phonearena.com/news/The-M1-iPad-Pro-can-run-a-desktop-OS---Apple-just-wont-let-it_id142585 |access-date=November 7, 2022 |website=Phone Arena |date=September 18, 2022 |language=en-US |archive-date=November 7, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221107210123/https://www.phonearena.com/news/The-M1-iPad-Pro-can-run-a-desktop-OS---Apple-just-wont-let-it_id142585 |url-status=live}}</ref> 2020-jıldıń sentyabr ayına kelip, Apple 500 millionnan aslam iPad satqan, biraq satıwlar 2013-jılı eń joqarı kórsetkishke jetken.<ref name="500m ipads">{{Cite web |title=Apple has sold a total of 500 million iPads in the last 10 years |url=https://appleinsider.com/articles/20/09/15/apple-has-sold-a-total-of-500-million-ipads-in-the-last-10-years |access-date=September 21, 2020 |website=AppleInsider |date=September 15, 2020 |language=en |archive-date=January 30, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220130200317/https://appleinsider.com/articles/20/09/15/apple-has-sold-a-total-of-500-million-ipads-in-the-last-10-years |url-status=live}}; {{cite web |last=Fried |first=Ina |date=January 31, 2017 |title=iPad sales keep shrinking – down another 20 percent |url=https://www.recode.net/2017/1/31/14460952/apple-ipad-sales-still-falling|access-date=March 20, 2019 |website=[[Recode]]|archive-date=April 29, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190429144854/https://www.recode.net/2017/1/31/14460952/apple-ipad-sales-still-falling|url-status=live}}; {{cite news |date=March 23, 2017 |title='Clearance sale' shows Apple's iPad is over. It's done |work=[[The Register]] |url=https://www.theregister.co.uk/2017/03/23/clearance_sale_shows_the_ipad_is_over_its_done|access-date=March 20, 2019|archive-date=December 3, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181203202632/https://www.theregister.co.uk/2017/03/23/clearance_sale_shows_the_ipad_is_over_its_done/|url-status=live}}</ref> 2020-jıldıń ekinshi kvartalına kelip, iPad ele de satılıw boyınsha eń kóp satılatuǵın planshet kompyuter bolıp qalmaqta,<ref>{{Cite web |last=Potuck |first=Michael |date=August 5, 2020 |title=Latest data suggests iPad sales hit highest growth rate in 6 years during Q2 |url=https://9to5mac.com/2020/08/05/latest-data-suggests-ipad-sales-hit-highest-growth-rate-in-6-years-during-q2 |access-date=September 21, 2020 |website=9to5Mac |language=en-US |archive-date=January 18, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210118135627/https://9to5mac.com/2020/08/05/latest-data-suggests-ipad-sales-hit-highest-growth-rate-in-6-years-during-q2/ |url-status=live}}</ref> hám 2024-jıldıń aqırına kelip kompaniya tabısınıń jeti procentin quradı. Apple bir neshe iPad aksessuarların satadı, sonıń ishinde Apple Pencil, Smart Keyboard, Smart Keyboard Folio, Magic Keyboard hám bir qansha adapterler bar.. === Basqa ónimler === {{Multiple image | image1 = Apple AirPods Max 6.jpg | caption1 = AirPods Max | image2 = Apple Watch Ultra - 2.jpg | caption2 = Apple Watch Ultra | total_width = 250 | perrow = 2 / 2 }} Apple «Kiyiletuǵın buyımlar, Úy hám Aksessuarlar» dep kategoriyalanǵan bir qansha basqa ónimlerdi de islep shıǵaradı.<ref>{{Cite web |last=Leswing |first=Kif |date=January 28, 2020 |title=Apple's fastest-growing business segment, which includes AirPods and Watch, is now bigger than Mac |url=https://www.cnbc.com/2020/01/28/apple-wearables-home-and-accessories-segment-now-bigger-than-mac.html |access-date=October 19, 2022 |website=CNBC |language=en |archive-date=October 19, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221019225049/https://www.cnbc.com/2020/01/28/apple-wearables-home-and-accessories-segment-now-bigger-than-mac.html |url-status=live}}</ref> Bul ónimlerge AirPods sımsız naushnikler qatarı, Apple TV cifrlı media pleerleri, Apple Watch aqıllı saatları, Beats naushnikleri, HomePod aqıllı dinamikleri hám Vision Pro aralas reallıq garniturası kiredi. 2024-jıldıń aqırına kelip, ónimlerdiń bul keń qatarı kompaniya tabısınıń on procentin quraydı. === Xızmetler === Apple keń kólemli xızmetler usınadı, sonıń ishinde App Store hám [[Apple News]] qosımshalarındaǵı reklama, AppleCare+ keńeytilgen kepillik jobası, iCloud+ bultqa tiykarlanǵan maǵlıwmat saqlaw xızmeti, Apple Card kredit kartası hám Apple Pay tólem platforması arqalı tólem xızmetleri, Apple Books, Apple Fitness+, [[Apple Music]], Apple News+, Apple TV+ hám [[iTunes Store]] sıyaqlı cifrlı kontent xızmetleri bar. 2024-jıldıń aqırına kelip, xızmetler kompaniya tabısınıń shama menen 26 procentin quraydı. 2019-jılı Apple óziniń xızmet tabısların keńeytiw ushın birlesken háreket isleytuǵının járiyaladı.<ref name="AppleVideoRevenue2">{{Cite news |last=Pullen |first=John Patrick |date=March 24, 2019 |title=Apple's Two-Word Plan for the Future of the Internet: Subscribe Now |work=[[Forbes]] |url=http://fortune.com/2019/03/24/watch-apple-event-live-stream-television-news-service |url-status=live |access-date=March 25, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325135825/http://fortune.com/2019/03/24/watch-apple-event-live-stream-television-news-service |archive-date=March 25, 2019}}</ref> == Marketing == === Brend jaratıw === [[File:Apple Computer Logo rainbow.svg|thumb|upright|Apple Inc. kompaniyasınıń birinshi rásmiy logotibi 1977-jıldan 1998-jılǵa shekem qollanılǵan.<ref name="logo">{{Cite web |title=Logo Evolution: How Top Brands Redesigned Logos and Boosted Conversion |url=https://www.vardot.com/blog/logo-evolution-how-top-brands-redesigned-emblems-and-boosted-conversion-721 |access-date=April 9, 2017 |website=Vardot |archive-date=March 29, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220329001610/https://www.vardot.com/en-us/ideas/blog/how-top-brands-redesigned-emblems-and-boosted-conversion |url-status=live}}</ref>]] Stiv Djobstıń aytıwınsha, kompaniyanıń atı onıń miywe menen awqatlanıw dietasında bolǵan waqtında alma baǵına barǵanınan ilhamlanǵan.<ref>{{Cite news |date=October 20, 2011 |title=Steve Jobs bio says Apple CEO abhorred 'corrupt' execs |publisher=[[CBC News]] |url=https://www.cbc.ca/news/science/steve-jobs-chose-herbal-medicine-delayed-cancer-surgery-1.1124855 |access-date=October 21, 2011 |archive-date=September 9, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130909103558/http://www.cbc.ca/news/world/story/2011/10/20/steve-jobs-bio.html |url-status=live}}</ref> Appledıń birinshi logotibi, Ron Ueyn tárepinen dizayn islengen bolıp, onda ser Isaak Nyutonnıń alma tereginiń astında otırǵanı súwretlengen. Bul logotip derlik birden Rob Janoftıń «ayqulaq alması» logotibi menen almastırıldı, házir hámmege tanıs bolǵan tislengen almanıń ayqulaq reńli silueti.<ref>{{Cite news |url=http://www.wired.com/2003/09/apple-doin-the-logo-motion/ |title=Wired News: Apple Doin' the Logo-Motion |date=September 26, 2003 |access-date=December 3, 2023 |archive-date=December 3, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231203130321/https://www.wired.com/2003/09/apple-doin-the-logo-motion/ |url-status=live}}</ref> 1999-jıl 27-avgustta<ref name="web.archive.org">{{Cite web |date=August 27, 1999 |title=Apple Computer |url=https://www.apple.com |archive-url=https://web.archive.org/web/19990827174523/http://www.apple.com |archive-date=August 27, 1999 |access-date=January 1, 2014}}</ref> Apple rásmiy túrde ayqulaq sxemasın alıp taslap, aldıńǵı ayqulaq versiyasına forması boyınsha derlik uqsas bir reńli logotiplerdi qollanıwdı basladı. Bir reńli logotiptiń Aqua temasındaǵı nusqası 1998-jıldan 2003-jılǵa shekem, al shiyshe temasındaǵı versiyası 2007-jıldan 2013-jılǵa shekem qollanıldı.<ref>{{Cite web |title=The Lost Apple Logos You've Never Seen |url=http://thebrainfever.com/apple/the-lost-apple-logos-you-ve-never-seen |publisher=thebrainfever}}</ref> Apple evangelistleri bir waqıtları kompaniya tárepinen belsendi túrde tartılǵan, biraq bul qubılıs álleqashan bekkem ornatılǵannan keyin boldı. Apple evangelisti Gay Kavasaki brend fanatizmin «tosattan ushırasqan nárse» dep ataǵan,<ref>{{Cite web |last1=McConnell |first1=Ben |last2=Huba |first2=Jackie |title=The father of evangelism marketing |url=http://creatingcustomerevangelists.com/resources/evangelists/guy_kawasaki.asp |archive-url=https://web.archive.org/web/20030725064021/http://creatingcustomerevangelists.com/resources/evangelists/guy_kawasaki.asp |archive-date=July 25, 2003 |access-date=April 18, 2017 |website=Creating Customer Evangelists}}</ref> al Ayv 2014-jılı «adamlardıń Apple ónimleri menen ayrıqsha jeke qatnası bar» dep málimledi. Fortune jurnalı Apple kompaniyasın 2008-jılı Amerika Qurama Shtatlarındaǵı, al 2008-jıldan 2012-jılǵa shekem dúnya júzindegi eń húrmetke ılayıq kompaniya dep atadı.<ref>{{Cite magazine |last=Fisher |first=Anne |date=March 17, 2008 |title=America's Most Admired Companies |url=https://money.cnn.com/galleries/2008/fortune/0802/gallery.mostadmired_top20.fortune/index.html |magazine=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |publisher=[[CNN]] |volume=157 |issue=5 |pages=65–67 |access-date=August 2, 2020 |archive-date=May 23, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220523090601/https://money.cnn.com/galleries/2008/fortune/0802/gallery.mostadmired_top20.fortune/index.html |url-status=live}}; {{Cite magazine |last=Colvin |first=Geoff |title=The World's Most Admired Companies 2009 |magazine=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |publisher=[[CNN]] |volume=159 |issue=5 |page=76 |date=March 16, 2009 |url=https://money.cnn.com/magazines/fortune/mostadmired/2009/full_list |access-date=August 2, 2020 |archive-date=August 14, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200814123717/https://money.cnn.com/magazines/fortune/mostadmired/2009/full_list/ |url-status=live}}; {{Cite magazine |url=https://money.cnn.com/magazines/fortune/mostadmired/2010/snapshots/670.html |title=World's Most Admired Companies |magazine=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |publisher=[[CNN]] |date=March 2010 |access-date=March 7, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100307092117/https://money.cnn.com/magazines/fortune/mostadmired/2010/snapshots/670.html |archive-date=March 7, 2010 |url-status=live}}; {{Cite magazine |url=https://money.cnn.com/magazines/fortune/mostadmired/2011/snapshots/670.html |title=World's Most Admired Companies |magazine=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |publisher=[[CNN]] |date=November 2011 |access-date=November 10, 2011 |archive-date=June 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220627230421/https://money.cnn.com/magazines/fortune/mostadmired/2011/snapshots/670.html |url-status=live}}; {{Cite magazine |title=The World's Most Admired Companies |magazine=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |date=March 19, 2012 |volume=165 |issue=4 |pages=139–140 |url=https://money.cnn.com/magazines/fortune/most-admired/2012/snapshots/670.html?iid=splwinners |access-date=August 2, 2020 |archive-date=June 23, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220623014503/https://money.cnn.com/magazines/fortune/most-admired/2012/snapshots/670.html?iid=splwinners |url-status=live}}</ref> 2013-jıl 30-sentyabrde Apple Omnicom Grouptıń «Dúnyanıń eń jaqsı brendleri» esabatında Coca-Coladan ozıp, dúnyadaǵı eń qunlı brend boldı.<ref>{{Cite news |last=Elliot |first=Stuart |date=September 29, 2013 |title=Apple Passes Coca-Cola as Most Valuable Brand |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2013/09/30/business/media/apple-passes-coca-cola-as-most-valuable-brand.html |url-access=limited |access-date=October 21, 2013 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220101/https://www.nytimes.com/2013/09/30/business/media/apple-passes-coca-cola-as-most-valuable-brand.html |archive-date=January 1, 2022}}{{cbignore}}</ref> Boston Consulting Group 2005-jıldan baslap hár jılı Appledı dúnyadaǵı eń innovaciyalıq brend dep bahalap kelmekte.<ref>[https://www.forbes.com/sites/susanadams/2013/09/27/is-apple-the-worlds-most-innovative-company-still Is Apple The World's Most Innovative Company (Still)?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170910005018/https://www.forbes.com/sites/susanadams/2013/09/27/is-apple-the-worlds-most-innovative-company-still/|date=September 10, 2017}}, ''[[Forbes]]'', September 27, 2013.</ref> 2021-jıldıń yanvar ayına kelip, 1.65 milliard Apple ónimi belsendi qollanısta boldı.<ref>{{Cite news |date=January 27, 2021 |title=Apple sees revenue growth accelerating after setting record for iPhone sales, China strength |language=en |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/us-apple-results-idUSKBN29W2TD |access-date=July 18, 2023 |archive-date=July 18, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230718201014/https://www.reuters.com/article/us-apple-results-idUSKBN29W2TD |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news |title=Apple Now Has 1.65 Billion Active Devices Worldwide |language=en |url=https://www.macrumors.com/2021/01/27/apple-active-devices-worldwide-january-2021 |access-date=January 27, 2021 |archive-date=January 27, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127220139/https://www.macrumors.com/2021/01/27/apple-active-devices-worldwide-january-2021/ |url-status=live}}</ref> 2023-jıldıń fevral ayında bul san 2 milliard qurılmadan asıp ketti.<ref>{{Cite web |date=February 2, 2023 |title=Apple Now Has More Than Two Billion Active Devices Worldwide |url=https://www.macrumors.com/2023/02/02/apple-two-billion-active-devices/ |access-date=July 18, 2023 |website=MacRumors |language=en |archive-date=July 18, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230718194120/https://www.macrumors.com/2023/02/02/apple-two-billion-active-devices/ |url-status=live}}</ref><ref name="TheVerge20230202">{{Cite web |last=Shakir |first=Umar |date=February 2, 2023 |title=Apple surpasses 2 billion active devices |url=https://www.theverge.com/2023/2/2/23583501/apple-iphone-ipad-active-2-billion-devices-q1-2023 |access-date=July 18, 2023 |website=The Verge |language=en-US |archive-date=July 18, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230718194119/https://www.theverge.com/2023/2/2/23583501/apple-iphone-ipad-active-2-billion-devices-q1-2023 |url-status=live}}</ref> 2023-jılı Pútkil dúnya júzlik intellektual múlk shólkemi (WIPO) niń Madrid jıllıq sholıwında Apple Inc. kompaniyasınıń Madrid sisteması boyınsha toltırılǵan belgiler ótinishi dúnya boyınsha 10-orındı iyeledi, 2023-jıl dawamında 74 sawda belgisi ótinishi berilgen.<ref>{{Cite web |title=Madrid Yearly Review 2024 |url=https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo-pub-940-2024-en-madrid-yearly-review-2024.pdf |page=22}}</ref> Apple 2024-jılǵı Fortune 500 diziminde dúnya boyınsha 3-orındı iyeledi.<ref>{{Cite web |title=Fortune 500 |url=https://fortune.com/ranking/fortune500/ |access-date=2024-10-02 |website=Fortune |language=en}}</ref> === Reklama === Appledıń birinshi uranı «Byte into an Apple» («Almanı tisle») 1970-jıllardıń aqırında payda boldı.<ref>{{Cite web |date=December 10, 2007 |title=Apple Company |url=http://www.operating-system.org/betriebssystem/_english/fa-apple.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921095608/http://www.operating-system.org/betriebssystem/_english/fa-apple.htm |archive-date=September 21, 2008 |access-date=August 18, 2008 |website=Operating System Documentation Project}}</ref> 1997-jıldan 2002-jılǵa shekem «Think different» («Basqasha oyla») uranı reklama kampaniyalarında qollanıldı hám házirgi waqıtqa shekem Apple menen tıǵız baylanıslı.<ref>{{Cite web |date=October 6, 2005 |title=Apple Think Different Campaign |url=http://www.theinspirationroom.com/daily/2005/apple-think-different |access-date=August 12, 2008 |website=The Inspiration Room Daily |archive-date=August 19, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100819174102/http://theinspirationroom.com/daily/2005/apple-think-different/ |url-status=dead}}</ref> Apple jáne de belgili ónim qatarları ushın arnawlı uranlarǵa iye - mısalı, 1998-jılı iMactı reklamalaw ushın «iThink, therefore iMac» («Men oylayman, demek men iMacpan») qollanılǵan,<ref>{{Cite web |title=MacWorld New York: I think, therefore iMac |url=http://www.wap.org/tours/macworldny/ithink.html |access-date=August 13, 2008 |archive-date=May 21, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110521031031/http://wap.org/tours/macworldny/ithink.html |url-status=live}}</ref> al iPhone reklamalarında «Say hello to iPhone» («iPhoneǵa sálem ayt») qollanılǵan.<ref>{{Cite web |date=June 29, 2007 |title=Say hello to iPhone |url=http://billday.com/2007/06/29/say-hello-to-iphone |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080907003704/http://billday.com/2007/06/29/say-hello-to-iphone |archive-date=September 7, 2008 |access-date=August 13, 2008 |website=BillDay.com}}</ref> «Hello» («Sálem») sózi dáslepki Macintosh, Newton, iMac («hello (again)» - «jáne sálem») hám iPodtı tanıstırıwda da qollanılǵan.<ref>{{Cite magazine |last=Manjoo |first=Farhad |date=January 11, 2002 |title=IMac: What's in a Design, Anyway? |url=https://www.wired.com/2002/01/imac-whats-in-a-design-anyway |url-status=live |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20140304092046/http://www.wired.com/science/discoveries/news/2002/01/49652 |archive-date=March 4, 2014 |access-date=February 15, 2010}}</ref> 1984-jılı Macintoshtıń 1984-jılǵı Super Bowl reklaması menen tanıstırılıwınan baslap, zamanagóy «Get a Mac» reklamalarına shekem, Apple óz ónimlerin nátiyjeli reklamalaw hám marketing jumısların alıp barǵanı ushın tanılǵan. Biraq, keyingi kampaniyalardaǵı ayırım pikirler sınǵa ushıradı,<ref>{{Cite web |last=Williams |first=Ian |date=June 13, 2007 |title=UK watchdog clears Apple ads |url=http://www.computing.co.uk/vnunet/news/2192019/asa-clears-apple-ads |archive-url=https://archive.today/20080110012153/http://www.computing.co.uk/vnunet/news/2192019/asa-clears-apple-ads |archive-date=January 10, 2008 |access-date=April 18, 2017 |website=Computing |publisher=Incisive Media Ltd}}</ref> ásirese 2005-jılǵı Power Mac reklamaları.<ref>{{Cite news |date=June 11, 2004 |title=Apple Power Mac ads 'misleading' |work=[[BBC News]] |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/3797261.stm |access-date=April 18, 2017 |archive-date=June 1, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130601142554/http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/3797261.stm |url-status=live}}</ref> Apple ónim reklamaları óziniń kózdi qamastıratuǵın grafikası hám este qalatuǵın saz-sáwbetleri menen úlken dıqqatqa iye boldı. Apple reklamalarına qosılǵan qosıqları arqalı ataqlılıǵın arttırǵan muzıkantlar arasında kanadalı qosıqshı Feist «1234» qosıǵı menen hám Yael Naim «New Soul» qosıǵı menen belgili.<ref name="Daily News">Farber, Jim. [http://www.nydailynews.com/entertainment/music/2008/03/11/2008-03-11_apple_ad_creates_recognition_for_yael_na.html Apple ad creates recognition for Yael Naim] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111011102630/http://www.nydailynews.com/entertainment/music/2008/03/11/2008-03-11_apple_ad_creates_recognition_for_yael_na.html|date=October 11, 2011}}, ''[[New York Daily News]]'', March 11, 2008.</ref> === Dúkanlar === [[File:Apple store fifth avenue.jpg|thumb|Apple Fifth Avenue Nyu-York qalasındaǵı bas dúkan bolıp esaplanadı.]] [[File:Apple Genius Bar Regentstreet London.jpg|thumb|2006-jılı tutınıwshılar Appledıń Regent Street dúkanındaǵı Genius Barǵa barıp atır.]] Dáslepki Apple dúkanları 2001-jıldıń may ayında sol waqıttaǵı bas direktor Stiv Djobs tárepinen eki orında ashılǵan, dúkan ishindegi dúkan koncepciyasın ámelge asırıwǵa bir neshe jıl dawamında urınıp, biraq sátsizlikke ushıraǵannan keyin. Kompaniya ónimleriniń usaqlap satıw kórsetiliwin jaqsılaw zárúrligin sezip, ol 1997-jılı usaqlap satıw baǵdarlamasın qayta islep shıǵıw hám tutınıwshılar menen qarım-qatnastı jaqsılaw boyınsha jumıslardı basladı hám 2000-jılı Ron Djonsondı jumısqa aldı. Djobs 1997-jılı Appledıń onlayn dúkanın qayta iske qostı,<ref>{{Cite web |last=Fiegerman |first=Seth |date=May 16, 2014 |title=The Slow Evolution of Apple's Online Store |url=http://mashable.com/2014/05/16/apple-online-store-history |access-date=May 27, 2017 |website=[[Mashable]] |archive-date=July 1, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170701015357/http://mashable.com/2014/05/16/apple-online-store-history/ |url-status=live}}</ref> al 2001-jılı dáslepki eki fizikalıq dúkandı ashtı.<ref name="First stores">{{Cite press release |title=Apple to Open 25 Retail Stores in 2001 |date=May 15, 2001 |publisher=Apple |url=https://www.apple.com/newsroom/2001/05/15Apple-to-Open-25-Retail-Stores-in-2001 |access-date=May 27, 2017 |archive-date=July 2, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170702110910/https://www.apple.com/newsroom/2001/05/15Apple-to-Open-25-Retail-Stores-in-2001/ |url-status=live}}</ref> Dáslep ǵalaba xabar quralları Appledıń sátsizlikke ushıraytuǵının boljadı, biraq onıń dúkanları júdá tabıslı boldı, jaqın átiraptaǵı básekiles dúkanlardıń satıw kórsetkishlerinen ozıp ketti hám úsh jıl ishinde jıllıq satıw kólemi 1 milliard AQSH dollarına jetti, usılayınsha tariyxtaǵı eń tez ósip atırǵan usaqlap satıwshıǵa aylandı.<ref name="fortune-best-retailer">{{Cite web|url=https://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune_archive/2007/03/19/8402321/index.htm|title=Apple: America's best retailer|last=Useem|first=Jerry|date=March 8, 2007|access-date=May 27, 2017|website=[[Fortune (magazine)|Fortune]]}}</ref> Jıllar dawamında Apple usaqlap satıw orınlarınıń sanın hám geografiyalıq qamtıw aymaǵın keńeytti, 2017-jıldıń dekabr ayına kelip dúnya júzi boyınsha 22 mámlekette 499 dúkanǵa iye boldı.<ref name="storelist">{{Cite web |title=Store List |url=https://www.apple.com/retail/storelist |access-date=December 5, 2017 |website=Apple Retail |publisher=Apple Inc. |archive-date=November 28, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171128172800/https://www.apple.com/retail/storelist/ |url-status=live}}</ref> Ónimlerdiń joqarı satılıwı Apple kompaniyasın joqarı dárejeli usaqlap satıwshılar qatarına qostı, 2011-jılı dúnya júzi boyınsha satıw kólemi 16 milliard AQSH dollarınan astı. 2016-jıldıń may ayınan baslap Apple dúkanları áhmiyetli qayta dizaynlaw dáwirin basınan keshirdi. Bul qayta dizaynlaw Apple dúkanlarınıń fizikalıq ózgerislerin, mısalı ashıq keńislikler hám qayta brendlengen bólmelerdi, sonday-aq tutınıwshılar menen isbilermenler arasındaǵı óz-ara tásirdi jeńillestiriw ushın funkciyalardaǵı ózgerislerdi óz ishine aldı.<ref>{{Cite web |last=Webb |first=Alex |date=May 19, 2016 |title=Inside the New Apple Retail Store Design |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-05-19/why-apple-is-building-a-town-inside-its-stores |url-access=subscription |access-date=April 26, 2017 |publisher=[[Bloomberg L.P.]] |archive-date=April 27, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170427003823/https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-05-19/why-apple-is-building-a-town-inside-its-stores |url-status=live}}; {{Cite web |first=Nick |last=Statt |title=Apple just revealed the future of its retail stores |url=https://www.theverge.com/2016/5/19/11715726/apple-flagship-store-opening-san-francisco-photos |website=[[The Verge]] |date=May 19, 2016 |access-date=May 27, 2017 |archive-date=April 27, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170427003737/http://www.theverge.com/2016/5/19/11715726/apple-flagship-store-opening-san-francisco-photos |url-status=live}}</ref> Kóplegen Apple dúkanları sawda oraylarınıń ishinde jaylasqan, biraq Apple joqarı áhmiyetli orınlarda bir neshe óz aldına turǵan «bayraq» dúkanların da qurǵan.<ref name="MacRumors stores">{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/roundup/apple-retail-stores|title=Apple Stores|archive-url=https://web.archive.org/web/20170527110627/https://www.macrumors.com/roundup/apple-retail-stores/|archive-date=May 27, 2017|access-date=May 27, 2017|website=[[MacRumors]]|url-status=live}}</ref> Kompaniya óz dúkanlarınıń dizaynı hám qurılısı ushın, ásirese shiyshe teksheler hám kublardıń qollanılıwı ushın dizayn patentlerin alǵan hám dizayn sıylıqlarına iye bolǵan.<ref>{{Cite web |last=Panzarino |first=Matthew |date=April 19, 2012 |title=Apple out to patent curved glass panels used in Shanghai Retail Store |url=https://thenextweb.com/apple/2012/04/19/apple-out-to-patent-curved-glass-panels-used-in-shanghai-retail-store |access-date=May 27, 2017 |website=[[The Next Web]] |archive-date=October 26, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171026054352/https://thenextweb.com/apple/2012/04/19/apple-out-to-patent-curved-glass-panels-used-in-shanghai-retail-store/ |url-status=live}}</ref> Apple dúkanlarınıń tabısı basqa da elektronika usaqlap satıwshılarına áhmiyetli tásir kórsetti, olar Apple dúkanlarındaǵı xızmet hám ónimlerdiń sapası joqarıraq dep qabıl etiliwi sebepli klientler, baqlaw hám paydanı joyıttı.<ref>{{Cite news |first=Stephen D. |last=Simpson |title=How Apple's fortunes affect other stocks |url=https://www.theglobeandmail.com/globe-investor/investment-ideas/how-apples-fortunes-affect-other-stocks/article4596866 |website=[[The Globe and Mail]] |publisher=[[The Woodbridge Company]] |date=October 8, 2012 |access-date=May 27, 2017 |archive-date=April 15, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160415153836/http://www.theglobeandmail.com/globe-investor/investment-ideas/how-apples-fortunes-affect-other-stocks/article4596866/ |url-status=live}}; {{Cite web |last=Crothers |first=Brooke |date=March 29, 2012 |title=Is Best Buy following CompUSA, Circuit City to certain doom? |url=https://www.cnet.com/news/is-best-buy-following-compusa-circuit-city-to-certain-doom |access-date=May 27, 2017 |website=[[CNET]] |archive-date=July 9, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709072737/http://www.cnet.com/news/is-best-buy-following-compusa-circuit-city-to-certain-doom/ |url-status=live}}</ref> Brendtiń keń tanılǵanlıǵı sebepli, Apple kóp sanlı jumısqa kiriw ushın ótinish aladı, olardıń kópshiligi jas jumısshılardan keledi. Apple dúkanı xızmetkerleri ortashadan joqarı miynet haqı alsa da, bilim alıw hám medicinalıq xızmet ushın qarjılay járdem alsa da, hám ónim bahalarına jeńillikler berilse de, kásiplik ósiw jolları sheklengen yamasa joq.<ref name="retail army">{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2012/06/24/business/apple-store-workers-loyal-but-short-on-pay.html|title=Apple's Retail Army, Long on Loyalty but Short on Pay|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220101/https://www.nytimes.com/2012/06/24/business/apple-store-workers-loyal-but-short-on-pay.html|archive-date=January 1, 2022|last=Segal|first=David|date=June 23, 2012|access-date=May 27, 2017|url-access=limited|website=[[The New York Times]]}}{{cbignore}}</ref> === Bazar kúshi === 2020-jıldıń 16-martında Franciya Apple kompaniyasına eki ulıwma satıwshı menen birge básekelesti basıp, ǵárezsiz qayta satıwshılarǵa kesent beriw arqalı bahalardı joqarı saqlaǵanı ushın 1.1 milliard evro ayıp pul saldı. Bul kelisim Franciya usaqlap satıw bazarınıń shama menen yarımında iPad hám jeke kompyuterler sıyaqlı Apple ónimleri ushın birdey bahalardı dúzdi. Francuz qadaǵalawshı uyımlarınıń aytıwınsha, bul asıra paydalanıwlar 2005-jıldan 2017-jılǵa shekem bolǵan, biraq 2012-jılı ǵárezsiz qayta satıwshı eBizcuss tárepinen berilgen shaǵım tiykarında birinshi ret anıqlanǵan.<ref>{{Cite news |last=Abboud |first=Leila |date=March 16, 2020 |title=France hits Apple with €1.1bn antitrust fine |work=[[Financial Times]] |url=https://www.ft.com/content/e9bb4da1-867a-40ba-abc0-4a63d3421e31 |url-status=live |url-access=subscription |access-date=March 16, 2020 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221210/https://www.ft.com/content/e9bb4da1-867a-40ba-abc0-4a63d3421e31 |archive-date=December 10, 2022}}</ref> 2020-jıldıń 13-avgustında, ataqlı Fortnite oyınınıń jaratıwshısı Epic Games kompaniyası Apple hám [[Google]] kompaniyalarına qarsı sud isin qozǵadı, sebebi Fortnite oyını Apple hám Google dúkanlarınan alıp taslanǵan edi. Bul sud isleri Apple hám Google kompaniyaları oyındı bloklaǵannan keyin baslandı, sebebi oyın Apple hám Google salǵan tólemlerdi aylanıp ótetuǵın tuwrıdan-tuwrı tólem sistemasın engizgen edi.<ref>{{Cite news |last1=Nicas |first1=Jack |last2=Browning |first2=Kellen |last3=Griffith |first3=Erin |date=August 13, 2020 |title=Fortnite Creator Sues Apple and Google After Ban From App Stores |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2020/08/13/technology/apple-fortnite-ban.html |url-status=live |url-access=subscription |access-date=August 13, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200813200127/https://www.nytimes.com/2020/08/13/technology/apple-fortnite-ban.html |archive-date=August 13, 2020}}</ref> 2020-jıldıń sentyabr ayında Epic Games kompaniyası basqa on úsh kompaniya menen birge Ádil qosımshalar koaliciyasın dúzdi, bul koaliciya qosımshalardı qosımsha dúkanlarına kirgiziw shártlerin jaqsılawdı maqset etedi.<ref>{{Cite web |last=Amadeo |first=Ron |date=September 24, 2020 |title=Epic, Spotify, and others take on Apple with "Coalition for App Fairness" |url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/09/epic-spotify-and-others-take-on-apple-with-coalition-for-app-fairness |access-date=September 26, 2020 |website=Ars Technica |language=en-us |archive-date=September 26, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926044427/https://arstechnica.com/gadgets/2020/09/epic-spotify-and-others-take-on-apple-with-coalition-for-app-fairness/ |url-status=live}}</ref> Keyinirek, 2020-jıldıń dekabr ayında, [[Facebook]] kompaniyası Epic kompaniyasına Apple-ge qarsı nızamlı gúresinde járdem beriwge kelisti, kompaniyaǵa materiallar hám hújjetler beriw arqalı járdemlesiwdi jobalastırdı. Biraq, Facebook kompaniyası sud isine tikkeley qatnaspaytuǵının bildirgen bolsa da, 2021-jılǵı sud procesine baylanıslı dálillerdi tabıwǵa járdem beriwge wáde berdi. Olardıń kelisiminen aldınǵı aylarda Facebook kompaniyası pullı qosımshalardıń bahaları hám jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw qaǵıydalarınıń ózgeriwine baylanıslı Apple menen dawlasıp atırǵan edi.<ref>{{Cite news |last=Horwitz |first=Patience Haggin and Jeff |date=August 26, 2020 |title=Facebook Says Apple's New iPhone Update Will Disrupt Online Advertising |language=en-US |work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/articles/facebook-says-apples-new-iphone-update-will-disrupt-online-advertising-11598458715 |access-date=December 25, 2020 |issn=0099-9660 |archive-date=December 20, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201220162451/https://www.wsj.com/articles/facebook-says-apples-new-iphone-update-will-disrupt-online-advertising-11598458715 |url-status=live}}</ref> Facebook kompaniyasınıń reklama ónimleri boyınsha basshısı Dan Levi bılay dep pikir bildirdi: «Bul olar ushın haqıyqatında da jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw haqqında emes, bul jekelestirilgen reklamalarǵa hújim hám onıń kishi biznes iyelerine keltiretuǵın aqıbetleri haqqında», - dep 2020-jıldıń dekabr ayında Facebook tárepinen hár túrli gazetalarǵa jaylastırılǵan tolıq betli reklamalar haqqında pikir bildirdi.<ref>{{Cite news |date=December 17, 2020 |title=How Convincing is Facebook's Case Against Apple? |language=en |work=Bloomberg.com |url=https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2020-12-17/how-convincing-is-facebook-s-case-against-apple |access-date=December 25, 2020 |archive-date=December 17, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201217121137/https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2020-12-17/how-convincing-is-facebook-s-case-against-apple |url-status=live}}; {{Cite news |last=Horwitz |first=Sarah E. Needleman and Jeff |date=December 16, 2020 |title=Facebook Wades Into 'Fortnite' Maker's Dispute With Apple |language=en-US |work=[[The Wall Street Journal]] |url=https://www.wsj.com/articles/facebook-looks-for-allies-in-privacy-battle-with-apple-11608138311 |access-date=December 25, 2020 |issn=0099-9660 |archive-date=March 28, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210328001211/https://www.wsj.com/articles/facebook-looks-for-allies-in-privacy-battle-with-apple-11608138311 |url-status=live}}</ref> === Jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw === Apple kompaniyası jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw tárepdarı sıpatında ashıq poziciyanı uslap, jeke maǵlıwmatlardı qorǵawǵa baǵdarlanǵan funkciyalar hám sazlawlardı óz konferenciyalarınıń, reklama kampaniyalarınıń hám jámiyetlik imidjiniń bir bólegi etip kelmekte.<ref>{{Cite web |last=Vincent |first=James |date=June 13, 2016 |title=Apple promises to deliver AI smarts without sacrificing your privacy |url=https://www.theverge.com/2016/6/13/11924080/apple-ai-on-device-privacy-wwdc-2016 |access-date=December 9, 2017 |website=[[The Verge]] |publisher=[[Vox Media]] |archive-date=July 13, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230713024019/https://www.theverge.com/2016/6/13/11924080/apple-ai-on-device-privacy-wwdc-2016 |url-status=live}}; {{Cite web |last=Heisler |first=Yoni |date=May 22, 2017 |title=Apple is expertly trolling Android users with its new iPhone ads |url=http://bgr.com/2017/05/22/iphone-vs-android-switchers-ad-campaign |access-date=December 9, 2017 |website=[[Boy Genius Report|BGR]] |archive-date=December 14, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171214014228/http://bgr.com/2017/05/22/iphone-vs-android-switchers-ad-campaign/ |url-status=live}}; {{Cite journal |last=Greenberg |first=Andy |date=June 8, 2015 |title=Apple's latest selling point: how little it knows about you |url=https://www.wired.com/2015/06/apples-latest-selling-point-little-knows |journal=[[Wired (website)|Wired]] |access-date=December 9, 2017 |archive-date=March 28, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180328115215/https://www.wired.com/2015/06/apples-latest-selling-point-little-knows/ |url-status=live}}</ref> 2014-jılı [[iOS 8]] mobil operaciyalıq sisteması menen kompaniya [[iOS]] qurılmalarınıń barlıq mazmunın paydalanıwshılardıń parolleri arqalı shifrlawdı basladı, bul kompaniyaǵa sol waqıtta huqıq qorǵaw organlarınıń usınday informaciyanı talap etiwshi sorawlarına juwap beriwdi múmkin emes etti.<ref>{{Cite web |last=Farivar |first=Cyrus |date=September 18, 2014 |title=Apple expands data encryption under iOS 8, making handover to cops moot |url=https://arstechnica.com/gadgets/2014/09/apple-expands-data-encryption-under-ios-8-making-handover-to-cops-moot |access-date=December 9, 2017 |website=[[Ars Technica]] |archive-date=December 13, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171213204234/https://arstechnica.com/gadgets/2014/09/apple-expands-data-encryption-under-ios-8-making-handover-to-cops-moot/ |url-status=live}}</ref> Bultlı saqlaw sheshimleriniń ataqlılıǵı artıwı menen, Apple 2016-jılı paydalanıwshınıń jergilikli qurılmasındaǵı súwretlerdegi bet maǵlıwmatların [[tereń oqıtıw]] skanerlewin ámelge asırıw hám mazmundı Apple kompaniyasınıń iCloud saqlaw sistemasına júklewden aldın shifrlaw usılın basladı.<ref>{{Cite web |last=Hall |first=Zac |date=November 16, 2017 |title=Apple details how it performs on-device facial detection in latest machine learning journal entry |url=https://9to5mac.com/2017/11/16/apple-machine-learning-journal-facial-detection |access-date=December 9, 2017 |website=[[9to5Mac]] |archive-date=December 13, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171213204531/https://9to5mac.com/2017/11/16/apple-machine-learning-journal-facial-detection/ |url-status=live}}</ref> Sonday-aq, ol «differencial jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw» usılın engizdi, bul jeke paydalanıwshılardı anonimli saqlap kóp paydalanıwshılardan jámáátlik maǵlıwmatlardı jıynawdıń bir usılı bolıp, Wired jurnalı bunı «topar haqqında múmkin bolǵanınsha kóbirek, biraq ondaǵı hár bir adam haqqında ilajı barınsha azıraq biliwge urınıw» dep táriyiplegen.<ref>{{Cite journal |last=Greenberg |first=Andy |date=June 13, 2016 |title=Apple's 'differential privacy' is about collecting your data – but not ''your'' data |url=https://www.wired.com/2016/06/apples-differential-privacy-collecting-data |journal=[[Wired (website)|Wired]] |access-date=December 9, 2017 |archive-date=December 13, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171213210548/https://www.wired.com/2016/06/apples-differential-privacy-collecting-data/ |url-status=live}}</ref> Paydalanıwshılardan qatnasıwdı qáleytuǵın-qálemeytuǵını anıq soraladı hám olar óz qálewi boyınsha qatnasıwı yaki bas tartıwı múmkin.<ref>{{Cite web |last=Rossignol |first=Joe |date=December 6, 2017 |title=Here's How Apple Improves the iOS and Mac User Experience While Protecting Your Privacy |url=https://www.macrumors.com/2017/12/06/apple-differential-privacy-journal |access-date=December 9, 2017 |website=[[MacRumors]] |archive-date=December 10, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210053953/https://www.macrumors.com/2017/12/06/apple-differential-privacy-journal/ |url-status=live}}</ref> Biraq, Apple kompaniyası paydalanıwshılardıń qurılmalarınıń iCloud rezerv kóshirmelerin beriw arqalı jınayatlardı tergew islerinde huqıq qorǵaw organlarına járdem bergen,<ref>{{cite news |last1=Menn |first1=Joseph |date=January 21, 2020 |title=Exclusive: Apple dropped plan for encrypting backups after FBI complained – sources |language=en |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/us-apple-fbi-icloud-exclusive-idUSKBN1ZK1CT |access-date=April 15, 2020 |ref=iCloudBackupsArePlainText |archive-date=April 23, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200423192006/https://www.reuters.com/article/us-apple-fbi-icloud-exclusive-idUSKBN1ZK1CT |url-status=live}}; {{Cite web |last=Pagliery |first=Jose |date=February 22, 2016 |title=Apple promises privacy – but not on iCloud |url=https://money.cnn.com/2016/02/22/technology/apple-privacy-icloud/index.html |access-date=December 13, 2017 |website=[[CNN]] |archive-date=December 10, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210143010/http://money.cnn.com/2016/02/22/technology/apple-privacy-icloud/index.html |url-status=live}}; {{Cite web |last=Cunningham |first=Andrew |date=February 24, 2016 |title=The case for using iTunes, not iCloud, to back up your iPhone |url=https://arstechnica.com/gadgets/2016/02/the-case-for-using-itunes-not-icloud-to-back-up-your-iphone |access-date=December 13, 2017 |website=[[Ars Technica]] |archive-date=December 14, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171214014102/https://arstechnica.com/gadgets/2016/02/the-case-for-using-itunes-not-icloud-to-back-up-your-iphone/ |url-status=live}}</ref> hám kompaniyanıń jeke maǵlıwmatlardı qorǵawǵa bolǵan baǵdarı onıń jańa iPhone úlgilerinde biometrikalıq autentifikaciya texnologiyasın ilgeriletiw háreketleri sebepli gúman astına alınǵan, sebebi bul texnologiya AQSHta paroller menen birdey konstituciyalıq qorǵaw dárejesine iye emes.<ref>{{Cite web |last=Robertson |first=Adi |date=September 12, 2017 |title=Why Face ID won't give you the legal protection of a passcode |url=https://www.theverge.com/2017/9/12/16298192/apple-iphone-face-id-legal-security-fifth-amendment |access-date=December 13, 2017 |website=[[The Verge]] |publisher=[[Vox Media]] |archive-date=May 7, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180507104714/https://www.theverge.com/2017/9/12/16298192/apple-iphone-face-id-legal-security-fifth-amendment |url-status=live}}</ref> Apple kompaniyasınıń iOS 14 ke jańalaw shıǵarıwı menen, iPhone, iPad hám iPod Touch qosımshalarınıń barlıq baǵdarlamashılarınan iPhone paydalanıwshılarınan olardı qadaǵalawǵa tikkeley ruqsat sorawı talap etildi. «App Tracking Transparency» dep atalǵan bul funkciya [[Facebook]] tárepinen qattı sınǵa ushıradı, sebebi onıń tiykarǵı biznes modeli paydalanıwshılar maǵlıwmatların qadaǵalaw hám bul maǵlıwmatlardı reklama beriwshiler menen bólisiw arqalı paydalanıwshılarǵa kóbirek sáykes reklamalardı kórsetiwge tiykarlanǵan, bul usıl ádette maqsetli reklama dep ataladı. Facebooktıń App Tracking Transparency ke qarsı tolıq betli gazeta reklamaların satıp alıw sıyaqlı ilajlarınan soń, Apple 2021-jıldıń basında jańalawdı shıǵardı. Verizon kompaniyasınıń sıńar kompaniyası Flurry Analytics alıp barǵan izertlew AQSHtaǵı iOS paydalanıwshılarınıń tek 4% i hám dúnya boyınsha 12% i qadaǵalawǵa ruqsat bergenin xabarladı.<ref>{{Cite web |last=Aten |first=Jason |date=May 12, 2021 |title=Apple's App Tracking Transparency Update Is Turning Out to Be the Worst-Case Scenario for Facebook |url=https://www.inc.com/jason-aten/apples-privacy-update-is-turning-out-to-be-worst-case-scenario-for-facebook.html |access-date=May 12, 2021 |website=Inc.com |language=en |archive-date=May 12, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210512071734/https://www.inc.com/jason-aten/apples-privacy-update-is-turning-out-to-be-worst-case-scenario-for-facebook.html |url-status=live|postscript=; }} {{Cite web |title=New data shows how devastating Apple's new anti-tracking feature is for Facebook |url=https://www.msn.com/en-us/news/technology/new-data-shows-how-devastating-apple-e2-80-99s-new-anti-tracking-feature-is-for-facebook/ar-BB1gCVJc?ocid=BingNewsSearch |access-date=May 12, 2021 |website=MSN |agency=BGR |first1= Yoni |last1=Heisler |archive-date=May 12, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210512124835/https://www.msn.com/en-us/news/technology/new-data-shows-how-devastating-apple-e2-80-99s-new-anti-tracking-feature-is-for-facebook/ar-BB1gCVJc?ocid=BingNewsSearch |url-status=dead |postscript=; }} {{Cite web |date=May 8, 2021 |title=Too Bad, Zuck: Just 4% of U.S. iPhone Users Let Apps Track Them After iOS Update |first1= Alyse |last1=Stanley |url=https://gizmodo.com/too-bad-zuck-just-4-of-u-s-iphone-users-let-apps-tra-1846851013 |access-date=May 12, 2021 |website=Gizmodo |language=en-us |archive-date=May 12, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210512124834/https://gizmodo.com/too-bad-zuck-just-4-of-u-s-iphone-users-let-apps-tra-1846851013 |url-status=live|postscript=; }} {{Cite web |last=Datti |first=Sharmishte |date=May 12, 2021 |title=Apple's App Tracking Transparency Becomes Facebook's Nightmare: Only 4% Allow Tracking |url=https://www.gizbot.com/mobile/news/apple-app-tracking-transparency-becomes-facebook-nightmare-only-4-percent-allow-tracking-074217.html |access-date=May 12, 2021 |website=Gizbot |language=en |archive-date=June 4, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210604024443/https://www.gizbot.com/mobile/news/apple-app-tracking-transparency-becomes-facebook-nightmare-only-4-percent-allow-tracking-074217.html |url-status=live}}</ref> iOS 15 ti shıǵarıwdan aldın, Apple iOS hám Mac platformalarında balalarǵa qarsı jınısıy zorlıq materiallarına qarsı gúresiwdiń jańa usılların járiyaladı. Endi kishkentay iMessage paydalanıwshılarınıń ata-anaları, eger olardıń balaları jalańash súwretlerdi jiberse yaki alsa, xabardar etiledi. Sonıń menen birge, iCloud qa júklew ushın arnalǵan media fayllarda qurılmanıń ózinde xeshlew ámelge asırıladı hám xeshler huqıq qorǵaw organları tárepinen berilgen belgili zıyanlı súwretler dizimi menen salıstırıladı; eger jetkilikli sáykeslikler tabılsa, Apple eskertiledi hám biylik organlarına xabar beriledi. Jańa funkciyalar huqıq qorǵaw organları hám jábirleniwshilerdiń huqıqların qorǵawshılar tárepinen maqullawǵa eristi. Biraq, Electronic Frontier Foundation qosıp alǵanda, jeke turmıs qorǵawshıları jańa funkciyalardı basqınshılıq hám avtoritar húkimetler tárepinen ańsatlıq penen unamsız paydalanılıwı múmkin dep ayıpladı.<ref>{{Cite web |date=August 5, 2021 |title=Apple to scan U.S. iPhones for images of child sexual abuse |url=https://apnews.com/article/technology-business-child-abuse-apple-inc-7fe2a09427d663cda8addfeeffc40196 |first1= Frank |last1=Bajak |first2=Barbara |last2=Ortutay |access-date=August 6, 2021 |website=AP NEWS |language=en |archive-date=August 5, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210805235943/https://apnews.com/article/technology-business-child-abuse-apple-inc-7fe2a09427d663cda8addfeeffc40196 |url-status=live|postscript=; }} {{Cite news |first1=India |last1=McKinney |first2=Erica |last2=Portnoy |date=August 5, 2021 |title=Apple's Plan to "Think Different" About Encryption Opens a Backdoor to Your Private Life |url=https://www.eff.org/deeplinks/2021/08/apples-plan-think-different-about-encryption-opens-backdoor-your-private-life |access-date=August 6, 2021 |website=Electronic Frontier Foundation |language=en |archive-date=October 18, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221018221139/https://www.eff.org/deeplinks/2021/08/apples-plan-think-different-about-encryption-opens-backdoor-your-private-life |url-status=live}}</ref> Irlandiyanıń Maǵlıwmatlardı Qorǵaw Komissiyası Apple kompaniyasınıń óz platformasında maqsetli reklamalar menen jeke maǵlıwmatlardı qalay qayta isleytuǵının tekseriwden keyin, kompaniyanıń Evropa Awqamınıń GDPR nızamına boysınıwın izertlew ushın jeke turmıs tekseriwin basladı.<ref>{{Cite news |date=July 3, 2019 |title=Irish Regulator Opens Third Privacy Probe Into Apple |publisher=Gadgets360 |url=https://gadgets.ndtv.com/apps/news/apple-ireland-data-protection-commissioner-privacy-investigation-2063517 |agency=Reuters |access-date=July 24, 2019 |archive-date=July 24, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190724113326/https://gadgets.ndtv.com/apps/news/apple-ireland-data-protection-commissioner-privacy-investigation-2063517 |url-status=live|postscript=; }} {{Cite news |date=July 2, 2019 |title=Data Protection Commission opens privacy investigation into Apple |publisher=RTE |url=https://www.rte.ie/news/ireland/2019/0702/1059764-apple-privacy |access-date=July 24, 2019 |archive-date=July 24, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190724113325/https://www.rte.ie/news/ireland/2019/0702/1059764-apple-privacy/ |url-status=live}}</ref> 2019-jıldıń dekabr ayında, qáwipsizlik izertlewshisi Brayan Krebs iPhone 11 Pro telefonında tiykarǵı ornalasıw xızmetleri qosılǵanda, barlıq jeke ornalasıw xızmetleri óshirilgen bolsa da, ekrannıń joqarǵı bóliminde ornalasıw xızmetleriniń qollanılıp atırǵanın bildiretuǵın kórsetkish belgisiniń kórinip turatuǵının anıqladı. Krebs bul jaǵdaydı eski modellerde qaytalay almadı hám Apple kompaniyasınan túsindirme soraǵanda, oǵan «Ornalasıw xızmetleri qosılǵan waqıtta status qatarında Ornalasıw xızmetleri belgishesiniń payda bolıwı kútilgen jaǵday. Bul belgishe Parametrlerde qosqıshı joq sistema xızmetleri ushın payda boladı» dep juwap berildi.<ref>{{Cite web |date=December 3, 2019 |title=The iPhone 11 Pro's Location Data Puzzler |url=https://krebsonsecurity.com/2019/12/the-iphone-11-pros-location-data-puzzler/ |first=Brian |last=Krebs |access-date=March 2, 2024 |website=KrebsonSecurity |language=en-us |archive-date=March 2, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240302163635/https://krebsonsecurity.com/2019/12/the-iphone-11-pros-location-data-puzzler/ |url-status=live}}</ref> Keyinirek Apple bul jaǵdaydı anıǵıraq túsindirip, bul háreket belgili ellerde ultra keń diapazonlı texnologiyalarǵa baylanıslı nızamlarǵa sáykes keliw ushın ekenin ayttı. Apple bul texnologiyanı iPhone 11 Pro-dan baslap iPhone-larǵa engize baslaǵan edi. Olar «ultra keń diapazonlı texnologiyalarǵa sáykeslik hám onıń ornalasıw maǵlıwmatların qollanıwı tolıǵı menen qurılmanıń ózinde ámelge asırıladı hám Apple paydalanıwshınıń ornalasıw maǵlıwmatların jıynamaydı» dep toqtalıp ótti. Guardian Firewall qáwipsizlik kompaniyasınıń basshısı Uill Strafach ornalasıw maǵlıwmatlarınıń sırtqı serverge jiberilgenine hesh qanday dálil joq ekenin tastıyıqladı. Apple bul funkciya ushın jańa qosqısh qosıwǵa wáde berdi hám keyingi iOS versiyalarında paydalanıwshılarǵa Basqarıw orayındaǵı ornalasıw xızmetleri kórsetkishin basıp, qurılmanıń ornalasıwın qaysı xızmettiń paydalanıp atırǵanın kóriw múmkinshiligin berdi.<ref>{{Cite web |date=December 5, 2019 |title=Apple says its ultra wideband technology is why newer iPhones appear to share location data, even when the setting is disabled |url=https://techcrunch.com/2019/12/05/apple-ultra-wideband-newer-iphones-location/ |first=Zack |last=Whittaker |access-date=March 2, 2024 |website=[[TechCrunch]] |language=en-us |archive-date=March 2, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240302163635/https://techcrunch.com/2019/12/05/apple-ultra-wideband-newer-iphones-location/ |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |title=Learn the meaning of the iPhone status icons |url=https://support.apple.com/guide/iphone/learn-the-meaning-of-the-status-icons-iphef7bb57dc/ios |access-date= March 2, 2024 |website=iPhone User Guide |language=en-us |archive-date= March 2, 2024 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240302163635/https://support.apple.com/guide/iphone/learn-the-meaning-of-the-status-icons-iphef7bb57dc/ios |url-status= live}}</ref> Bloomberg News tiń 2022-jıldıń 30-martında járiyalanǵan esabatlarına muwapıq, Apple ózlerin huqıq qorǵaw organlarınıń wákilleri sıpatında kórsetken hám jalǵan hújjetlerden paydalanǵan xakerlerge telefon nomerleri, fizikalıq mánziller hám IP mánziller sıyaqlı maǵlıwmatlardı bergen. Huqıq qorǵaw organlarınıń sorawlarında geyde haqıyqıy yaki oydan shıǵarılǵan lawazımlı tulǵalardıń jalǵan qolları da bolǵan. Bul ayıplawlar haqqında soraǵanda, Apple wákili xabarshını kompaniyanıń huqıq qorǵaw organları ushın nızamlar bólimine jiberdi. Bul bólimde bılay delingen: «Biz hár bir maǵlıwmat sorawın nızam jaǵınan tekseremiz hám huqıq qorǵaw organlarınıń sorawların tastıyıqlaw hám qasaqanalıqtı anıqlaw ushın rawajlanǵan sistemalar hám processlerden paydalanamız.»<ref>{{Cite news |last=Turton |first=William |date=March 30, 2022 |title=Apple and Meta Gave User Data to Hackers Who Used Forged Legal Requests |work=[[Yahoo! Finance]] |url=https://ca.finance.yahoo.com/news/apple-meta-gave-user-data-175918825.html |access-date=March 30, 2022 |archive-date=May 30, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530182914/https://ca.finance.yahoo.com/news/apple-meta-gave-user-data-175918825.html |url-status=live}}</ref> == Korporativ isler == === Biznes baǵdarları === Apple ushın tiykarǵı baǵdarlar, hár bir finans jılınıń 24-sentyabrde juwmaqlanıwı boyınsha:<ref name="investor-relations">{{Cite web |title=Investor Relations – Apple |url=https://investor.apple.com/investor-relations/default.aspx |access-date=November 13, 2023 |website=investor.apple.com |archive-date=May 4, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200504135459/https://investor.apple.com/investor-relations/default.aspx |url-status=live}}</ref><ref name="sec-fillings">{{Cite web |title=SEC Filings – Apple |url=https://investor.apple.com/sec-filings/default.aspx |access-date=November 13, 2023 |website=investor.apple.com |archive-date=November 11, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211111032600/https://investor.apple.com/sec-filings/default.aspx |url-status=live}}</ref> {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |'''Finans jılı''' ! colspan="6" |'''Tabıs kórsetkishleri''' ! colspan="2" |'''Tabıstan tıs kórsetkishler''' ! rowspan="2" |'''Derek''' |- !'''Ulıwma tabıs''' '''(mlrd AQSH dolları)''' !'''iPhone tabısı''' '''(mlrd AQSH dolları)''' !'''Mac tabısı''' '''(mlrd AQSH dolları)''' !'''iPad tabısı''' '''(mlrd AQSH dolları)''' !'''Kiyiletuǵın qurılmalar,''' '''Úy hám Aksessuarlar tabısı (mlrd AQSH dolları)''' !'''Xızmetler tabısı (mlrd AQSH dolları)''' !'''Taza payda (mlrd AQSH dolları)''' !'''Xızmetkerler sanı (mıń, tolıq''' '''shtatlı ekvivalent)''' |- |2011 |108 |45.9 |21.7 |19.1 |11.9 |9.3 |25.9 |60.4 |<ref>{{Cite web |title=2011 10-K |url=https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/64c7905f-0468-48d9-8f25-e6ec8f3b5e32.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113212509/https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/64c7905f-0468-48d9-8f25-e6ec8f3b5e32.pdf |archive-date=November 13, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2012 |156 |78.6 |23.2 |30.9 |10.7 |12.8 |41.7 |72.8 |<ref>{{Cite web |title=2012 10-K |url=https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/da2b9499-7462-4333-bc37-75212f65699e.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113212507/https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/da2b9499-7462-4333-bc37-75212f65699e.pdf |archive-date=November 13, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2013 |170 |91.2 |21.4 |31.9 |10.1 |16.0 |37.0 |80.3 |<ref>{{Cite web |title=2013 10-K |url=https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/e3115d1d-4246-45ae-94f2-f8e3762d8e3e.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231109122616/http://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/e3115d1d-4246-45ae-94f2-f8e3762d8e3e.pdf |archive-date=November 9, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2014 |182 |101 |24.0 |30.2 |8.3 |18.0 |39.5 |92.6 |<ref>{{Cite web |title=2014 10-K |url=https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/61236a14-a4e7-4bb2-8130-ddc2c66c9678.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113164631/https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/61236a14-a4e7-4bb2-8130-ddc2c66c9678.pdf |archive-date=November 13, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2015 |233 |155 |25.4 |23.2 |10.0 |19.9 |53.3 |110 |<ref>{{Cite web |title=2015 10-K |url=https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/fae19475-b538-441b-ab15-0a311f161ebb.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113164631/https://d1lge852tjjqow.cloudfront.net/CIK-0000320193/fae19475-b538-441b-ab15-0a311f161ebb.pdf |archive-date=November 13, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2016 |215 |136 |22.8 |20.6 |11.1 |24.3 |45.6 |116 |<ref>{{Cite web |title=2016 10-K |url=https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/ffb58afc-aa5d-4b55-8d12-8e0937575a35.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113164631/https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/ffb58afc-aa5d-4b55-8d12-8e0937575a35.pdf |archive-date=November 13, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2017 |229 |139 |25.5 |18.8 |12.8 |32.7 |48.3 |123 |<ref>{{Cite web |title=2017 10-K |url=https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/ca6735cd-5ab7-4bb9-abf8-564739c3506b.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113164632/https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/ca6735cd-5ab7-4bb9-abf8-564739c3506b.pdf |archive-date=November 13, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2018 |265 |164 |25.1 |18.3 |17.3 |39.7 |59.3 |132 |<ref>{{Cite web |title=2018 10-K |url=https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/68027c6d-356d-46a4-a524-65d8ec05a1da.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190412094749/https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/68027c6d-356d-46a4-a524-65d8ec05a1da.pdf |archive-date=April 12, 2019 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2019 |260 |142 |25.7 |21.2 |24.4 |46.2 |55.2 |137 |<ref>{{Cite web |title=2019 10-K |url=https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2019/ar/_10-K-2019-(As-Filed).pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505181714/https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2019/ar/_10-K-2019-%28As-Filed%29.pdf |archive-date=May 5, 2020 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2020 |274 |137 |28.6 |23.7 |30.6 |53.7 |57.4 |147 |<ref>{{Cite web |title=2020 10-K |url=https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2020/ar/_10-K-2020-(As-Filed).pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231204044601/https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2020/ar/_10-K-2020-(As-Filed).pdf |archive-date=December 4, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2021 |365 |191 |35.1 |31.8 |38.3 |68.4 |94.6 |154 |<ref>{{Cite web |title=2021 10-K |url=https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2021/q4/_10-K-2021-(As-Filed).pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231127162909/https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2021/q4/_10-K-2021-(As-Filed).pdf |archive-date=November 27, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2022 |394 |205 |40.1 |29.2 |41.2 |78.1 |99.8 |164 |<ref>{{Cite web |title=2022 10-K |url=https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2022/q4/_10-K-2022-(As-Filed).pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231127162943/https://s2.q4cdn.com/470004039/files/doc_financials/2022/q4/_10-K-2022-(As-Filed).pdf |archive-date=November 27, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2023 |383 |200 |29.3 |28.3 |39.8 |85.2 |96.9 |161 |<ref>{{Cite web |title=2023 10-K |url=https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/faab4555-c69b-438a-aaf7-e09305f87ca3.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231127073643/https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/faab4555-c69b-438a-aaf7-e09305f87ca3.pdf |archive-date=November 27, 2023 |access-date=November 13, 2023 |website=Apple}}</ref> |- |2024 |391 |201 |29.9 |26.6 |37.0 |96.1 |93.7 |164 |<ref>{{Cite web |date=1 November 2024 |title=2024 10-K |url=https://d18rn0p25nwr6d.cloudfront.net/CIK-0000320193/c87043b9-5d89-4717-9f49-c4f9663d0061.pdf |website=Apple}}</ref> |} === Basshılıq === ==== Joqarı basqarıw ==== 2025-jıldıń 3-yanvar jaǵdayına muwapıq, Apple Inc. basqarıwı tómendegilerdi óz ishine aladı:<ref name="aaplLeadership">{{Cite web |title=Apple Leadership |url=https://www.apple.com/leadership |access-date=January 3, 2025 |publisher=Apple Inc. |archive-date=January 4, 2025 |archive-url=https://web.archive.org/web/20250104061052/https://www.apple.com/leadership/ |url-status=live}}</ref> * Tim Kuk (bas atqarıwshı direktor) * Djeff Uilyams (bas operaciyalıq direktor) * Kevan Parex (bas vice-prezident hám bas finans direktorı) * Ketrin L. Adams (bas vice-prezident hám bas yurist) * Eddi Kyu (bas vice-prezident – Internet Programmalıq támiynatı hám Xızmetleri) * Kreyg Federigi (bas vice-prezident – Programmalıq támiynattı islep shıǵıw) * Djon Djannandrea (bas vice-prezident – Mashinalıq oqıtıw hám Jasalma intellekt strategiyası) * Deyrdre O'Brayen (bas vice-prezident – Usaqlap satıw + Adamlar) * Djon Ternus (bas vice-prezident – Apparatlıq támiynattı islep shıǵıw) * Greg Djozvyak (bas vice-prezident – Dúnya júzilik marketing) * Djonni Srudji (bas vice-prezident – Apparatlıq texnologiyalar) * Sabix Xan (bas vice-prezident – Operaciyalar) ==== Direktorlar keńesi ==== 2023-jıldıń 20-yanvar jaǵdayına muwapıq, Apple Inc. direktorlar keńesi tómendegilerdi óz ishine aladı:<ref name="aaplLeadership" /> * Artur D. Levinson (basshı) * Tim Kuk (atqarıwshı direktor hám bas atqarıwshı direktor) * Djeyms A. Bell * Aleks Gorski * Andrea Yung * Monika Lozano * Ronald Shugar * Syuzan Vagner ==== Aldıńǵı bas atqarıwshı direktorlar ==== # Maykl Skott (1977–1981) # Mayk Markulla (1981–1983) # Djon Skalli (1983–1993) # Maykl Spindler (1993–1996) # Gil Amelio (1996–1997) # [[Stiv Djobs]] (1997–2011) === Iyelik === 2024-jıldıń 30-dekabr jaǵdayına muwapıq, Apple kompaniyasınıń eń iri akcionerleri:<ref>{{Cite web |title=Apple Inc. (AAPL) Stock Major Holders – Yahoo Finance |url=https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders/ |access-date=March 6, 2024 |website=finance.yahoo.com |language=en-US |archive-date=June 3, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200603173427/https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders/ |url-status=live}}</ref> * The Vanguard Group (1,400,000,000 akciya, 9.29%) * BlackRock (1,120,000,0000 akciya, 7.48%) * State Street Corporation (595,500,000 akciya, 3.96%) * Fidelity Investments (341,640,000 akciya, 2.27%) * Geode Capital Management (340,160,000 akciya, 2.26%) * Berkshire Hathaway (300,000,000 akciya, 2.00%) * Morgan Stanley (238,260,000 akciya, 1.59%) * T. Rowe Price (220,110,000 akciya, 1.47%) * Norges Bank (187,160,000 akciya, 1.25%) * JPMorgan Chase (183,010,000 akciya, 1.22%) === Korporativ mádeniyat === [[File:Steve Wozniak and Andy Hertzfeld 1985.jpg|thumb|Tiykarın salıwshılardıń biri Stiv Voznyak hám Macintosh injeneri Endi Xercfeld 1985-jılı Apple paydalanıwshılar toparı baylanıs klubına qatnastı.]] [[File:Colleges with the most alumni at Apple.png|upright=1.25|thumb|right|Bul universitetler Apple xızmetkerlerine aylanǵan eń kóp pitkeriwshilerdi shıǵardı.]] Apple 1970-jılları qurılǵan, dástúrli korporativ mádeniyat túsiniklerine qarsı shıqqan bir neshe júdá tabıslı kompaniyalardıń biri. Djobs kóbinese Apple Fortune 500 kompaniyasına aylanǵannan keyin de keńsede jalań ayaq júretuǵın edi. «1984» televiziyalıq reklaması waqtına kelip, Appledıń rásmiy emes mádeniyatı onı básekileslerinen ajıratıp turatuǵın tiykarǵı ózgeshelik bolıp qaldı.<ref>{{Cite web |last=Deutschman |first=Alan |date=October 11, 2000 |title=The once and future Steve Jobs |url=http://www.salon.com/technology/books/2000/10/11/jobs_excerpt |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101202183854/http://www.salon.com/technology/books/2000/10/11/jobs_excerpt |archive-date=December 2, 2010 |access-date=November 22, 2010 |website=[[Salon.com]]}}</ref> Fortune jurnalınıń 2011-jılǵı esabına sáykes, bul kóp milletli korporaciyadan góre startapqa uqsas korporativ mádeniyatqa alıp keldi.<ref name="Fortune1">{{Cite news |last=Lashinsky |first=Adam |date=August 25, 2011 |title=How Apple works: inside the world's largest startup |work=[[Fortune (magazine)|Fortune]] |publisher=[[CNN]] |url=http://tech.fortune.cnn.com/2011/08/25/how-apple-works-inside-the-worlds-biggest-startup |url-status=dead |access-date=November 14, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111113121932/http://tech.fortune.cnn.com/2011/08/25/how-apple-works-inside-the-worlds-biggest-startup |archive-date=November 13, 2011}}</ref> 2017-jılǵı intervyude Voznyak jaslıǵında Star Trek-ti kóriw hám Star Trek konvenciyalarına qatnasıwdıń Appledı birge qurıwǵa ilham bergenin atap ótti.<ref>[https://www.huffingtonpost.com/entry/interview-steve-wozniak-on-sci-fi-comic-books-and_us_58f7e86de4b081380af51897 Huffingtonpost Interview: Steve Wozniak on Sci-Fi, Comic Books, and How Star Trek Shaped the Future] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170918211621/http://www.huffingtonpost.com/entry/interview-steve-wozniak-on-sci-fi-comic-books-and_us_58f7e86de4b081380af51897 |date=September 18, 2017 }}. April 19, 2017.</ref> Kompaniya ósip, hár túrli pikirdegi bas atqarıwshı direktorlar tárepinen basqarılǵanlıqtan, ayırım ǵalaba xabar quralları onıń dáslepki ayrım ózgesheliklerin joytqanın aytıp ótti.<ref>{{Cite web |last=Murphy |first=Margi |date=2018-07-31 |title=Has the Apple brand really lost its bite? |url=https://www.smh.com.au/business/companies/has-the-apple-brand-really-lost-its-bite-20180731-p4zujl.html |access-date=2024-10-12 |website=The Sydney Morning Herald |language=en}}</ref><ref>{{Cite magazine |last=Levy |first=Steven |date=2022-05-06 |title=Apple Has Lost Its Soul. But Who Cares? |url=https://www.wired.com/story/plaintext-apple-soul-who-cares/ |access-date=2024-10-12 |magazine=Wired |language=en-US |issn=1059-1028}}</ref><ref>{{Cite news |date=2021-10-04 |title=A decade after Steve Jobs's death, has Apple lost its magic? |url=https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/a-decade-after-steve-jobss-death-has-apple-lost-its-magic/articleshow/86753764.cms?from=mdr |access-date=2024-10-12 |work=The Economic Times |issn=0013-0389}}</ref><ref>{{Cite web |last=Shirky |first=Clay |date=2022-05-01 |title=Apple Inc., 'After Steve' |url=https://www.nytimes.com/2022/05/01/books/review/after-steve-tripp-mickle.html |access-date=2024-10-12 |website=[[The New York Times]]}}</ref> Soǵan qaramastan, ol óziniń jeke qábiletlerdi hám joqarı sapanı qollap-quwatlaw reputaciyasın saqlap qaldı, bul bolsa talantlı xızmetkerlerdi, ásirese Djobs qaytıp kelgennen keyin, isenimli túrde tarttı.<ref>{{Cite web |last=Haden |first=Jeff |date=2023-03-09 |title=27 Years Ago, Steve Jobs Said the Best Employees Focus on Content, Not Process. Research Shows He Was Right |url=https://www.inc.com/jeff-haden/27-years-ago-steve-jobs-said-best-employees-focus-on-content-not-process-workplace-research-shows-he-was-right.html |access-date=2024-10-13 |website=[[Inc. (magazine)|Inc.]]}}</ref> Kóplegen Apple xızmetkerleri Djobs qatnaspaǵan joybarlardıń basqalarǵa qaraǵanda kóbirek waqıt alatuǵının bildirgen.<ref name="cultofmacwork">{{Cite web |last=Brownlee |first=John |date=July 7, 2010 |title=What It's Like To Work At Apple |url=http://www.cultofmac.com/what-its-like-to-work-at-apple |website=[[Cult of Mac]] |access-date=November 10, 2010 |archive-date=July 25, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110725052719/http://www.cultofmac.com/what-its-like-to-work-at-apple |url-status=live}}</ref> Apple Fellows baǵdarlaması xızmetkerlerge jeke kompyuterler tarawındaǵı ayrıqsha texnikalıq yamasa basshılıq úlesleri ushın sıylıqlar beredi. Alıwshılar qatarına Bill Atkinson,<ref name="hertzfeld">[[Andy Hertzfeld|Hertzfeld, Andy]]. [http://www.folklore.org/StoryView.py?project=Macintosh&story=Credit_Where_Due.txt Credit Where Due] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140326024714/http://www.folklore.org/StoryView.py?project=Macintosh|date=March 26, 2014}}, ''Folklore.org'', January 1983. Retrieved May 26, 2006.</ref> Stiv Kaps,<ref>{{Cite news |title=Newton Hall of Fame! |url=https://msu.edu/~luckie/hallofame.htm |newspaper=Technology at Msu |date=August 7, 2015 |access-date=March 26, 2019 |archive-date=March 26, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326202443/https://msu.edu/~luckie/hallofame.htm |url-status=live}}</ref> Rod Xolt,<ref name="hertzfeld" /> Alan Key,<ref name="yoyow">Eisenhart, Mary. [http://www.yoyow.com/marye/mtstories/kawasaki.html Fighting Back For Mac] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170525081647/http://www.yoyow.com/marye/mtstories/kawasaki.html |date=May 25, 2017 }}, ''MicroTimes'', 1997. Retrieved May 26, 2006.</ref><ref>[[Andy Hertzfeld|Hertzfeld, Andy]]. [http://www.folklore.org/StoryView.py?project=Macintosh&story=Leave_Of_Absence.txt Leave of Absence] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140326024714/http://www.folklore.org/StoryView.py?project=Macintosh|date=March 26, 2014}}, ''Folklore.org'', March 1984. Retrieved May 26, 2006.</ref> Gay Kavasaki,<ref name="yoyow" /><ref>Kawakami, John. [http://www.mactech.com/articles/mactech/Vol.11/11.09/Sep95Newsbits/index.html Apple Taps Guy Kawasaki For Apple Fellows Program] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170903042644/http://www.mactech.com/articles/mactech/Vol.11/11.09/Sep95Newsbits/index.html|date=September 3, 2017}}, ''[[MacTech]]'', September 1995. Retrieved May 26, 2006.</ref> Al Alkorn,<ref>{{Cite news |last=Montfort |first=Nick |title=Wired 4.10: Spawn of Atari |url=https://www.wired.com/wired/archive/4.10/atari.html |access-date=March 5, 2017 |archive-date=November 3, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121103195502/http://www.wired.com/wired/archive/4.10/atari.html |url-status=live}}</ref> Don Norman,<ref name="yoyow" /> Rich Peydj,<ref name="hertzfeld" /> Stiv Voznyak,<ref name="hertzfeld" /> hám Fil Shiller kiredi.<ref>{{Cite web |title=Phil Schiller advances to Apple Fellow |url=https://www.apple.com/newsroom/2020/08/phil-schiller-advances-to-apple-fellow |access-date=August 9, 2020 |website=Apple Newsroom |language=en-US |archive-date=August 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200808213814/https://www.apple.com/newsroom/2020/08/phil-schiller-advances-to-apple-fellow/ |url-status=live}}</ref> Djobs xızmetkerlerdiń óz tarawınan tısqarı funkciyalarǵa tartılmaytuǵın qánigeler bolıwın maqset etken. Mısalı, Ron Djonson — 2011-jıldıń 1-noyabrine shekem Usaqlap satıw operaciyaları boyınsha bas vice-prezident — dúkan ornın tańlaw, dúkanda xızmet kórsetiw hám dúkan dúzilisine juwapker bolǵan, biraq óz dúkanlarındaǵı tovar qorına baqlaw júrgizbegen. Bul jumıstı jetkerip beriw sistemasın basqarıw tájiriybesine iye bolǵan Tim Kuk ámelge asırǵan.<ref name="Lashinsky2011">{{Cite news |last=Lashinsky |first=Adam |title=How Apple works: Inside the world's biggest startup – Fortune Tech |publisher=Tech.fortune.cnn.com |url=http://tech.fortune.cnn.com/2011/08/25/how-apple-works-inside-the-worlds-biggest-startup |url-status=dead |access-date=December 24, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120102064844/http://tech.fortune.cnn.com/2011/08/25/how-apple-works-inside-the-worlds-biggest-startup |archive-date=January 2, 2012}}</ref> Apple juwapkershilikti qatań túrde ámelge asırıwı menen belgili. Hár bir joybardıń Apple jargonında «tikkeley juwapker adam» yamasa «DRI» bar.<ref name="Fortune1" /><ref>{{Cite book |last1=Lichty |first1=Ron |title=Managing the Unmanageable: Rules, Tools, and Insights for Managing Software |last2=Mantle |first2=Mickey |page=207}}</ref> Basqa iri AQSH kompaniyalarınan ayırmashılıǵı, Apple basshılar ushın basqa bas atqarıwshı direktorlar paydalanatuǵın golf klubları yamasa kompaniya samolyotinen jeke paydalanıw sıyaqlı qosımsha tólemlerdi óz ishine almaytuǵın salıstırmalı túrde ápiwayı kompensaciya siyasatın usınadı. Kompaniya ádette hár eki jılda bir ret basshılarǵa akciya opcionların beredi.<ref>{{Cite web |date=December 27, 2012 |title=Apple CEO gets modest 2012 pay after huge 2011 |url=http://www.ctvnews.ca/sci-tech/apple-ceo-gets-modest-2012-pay-after-huge-2011-1.1092906 |access-date=December 27, 2012 |archive-date=June 27, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230627232805/https://www.ctvnews.ca/sci-tech/apple-ceo-gets-modest-2012-pay-after-huge-2011-1.1092906 |url-status=live}}</ref> 2015-jılı Apple kompaniyasında 110,000 tolıq shtatlı xızmetker bolǵan. Keyingi jılı bul san 116,000 ǵa jetken, bul aytarlıqtay jumısqa alıw páseyiwin kórsetedi, tiykarınan birinshi ret túsimniń tómenlewine baylanıslı. Apple óz xızmetkerleriniń neshewi usaqlap satıwda isleytuǵının anıq kórsetpeydi, biraq 2014-jılǵı SEC esabatında xızmetkerler bazasınıń shama menen yarımı ekenligi aytılǵan.<ref>{{Cite web |last=Leswing |first=Kif |date=October 27, 2016 |title=Apple added only 6,000 people last year – its slowest growth since 2009 |url=http://nordic.businessinsider.com/apple-hired-only-6000-people-fin-fy-2016-2016-10 |access-date=May 29, 2017 |website=[[Business Insider]] |archive-date=September 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926130646/https://nordic.businessinsider.com/apple-hired-only-6000-people-fin-fy-2016-2016-10 |url-status=live}}</ref> 2017-jıldıń sentyabr ayında Apple 123,000 nan aslam tolıq shtatlı xızmetkeri bar ekenligin járiyaladı.<ref>{{Cite news |date=November 3, 2017 |title=BRIEF-Apple says had 123,000 full-time employees as of Sept. 30 |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/brief-apple-says-had-123000-full-time-em/brief-apple-says-had-123000-full-time-employees-as-of-sept-30-idUSFWN1N914R |access-date=November 9, 2017 |archive-date=July 13, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230713025416/https://www.reuters.com/article/brief-apple-says-had-123000-full-time-em/brief-apple-says-had-123000-full-time-employees-as-of-sept-30-idUSFWN1N914R |url-status=live}}</ref> Apple kúshli korporativ qupıyalıq mádeniyatına iye hám Milliy qáwipsizlik agentligi, Federallıq tergew byurosı hám AQSH Qupıya xızmetinen kadrlar jıynaytuǵın informaciya aǵıp ketiwine qarsı Global qáwipsizlik komandasına iye.<ref>{{Cite web |last=Turton |first=William |date=June 20, 2017 |title=Leaked recording: Inside Apple's global war on leakers |url=https://theoutline.com/post/1766/leaked-recording-inside-apple-s-global-war-on-leakers |access-date=June 20, 2017 |website=[[The Outline (website)|The Outline]] |archive-date=September 20, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230920003844/https://theoutline.com/post/1766/leaked-recording-inside-apple-s-global-war-on-leakers |url-status=live}}; {{Cite web |first=Dani |last=Deahl |title=Internal Apple presentation on how to handle leaks gets leaked |url=https://www.theverge.com/2017/6/20/15837522/apple-internal-presentation-leaks |website=[[The Verge]] |date=June 20, 2017 |access-date=June 20, 2017 |archive-date=July 13, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230713023601/https://www.theverge.com/2017/6/20/15837522/apple-internal-presentation-leaks |url-status=live}}; {{Cite web |first=Benjamin |last=Mayo |title=Report details Apple's efforts to increase product secrecy, more leaks from Apple campus than supply chain in 2016 |url=https://9to5mac.com/2017/06/20/apple-product-secrecy-leaks-leaked-meeting |website=[[9to5Mac]] |date=June 20, 2017 |access-date=June 20, 2017 |archive-date=June 20, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170620225032/https://9to5mac.com/2017/06/20/apple-product-secrecy-leaks-leaked-meeting/ |url-status=live}}</ref> 2017-jıldıń dekabr ayında Glassdoor Appledıń jumıs islew ushın 48-orındaǵı eń jaqsı orın ekenligin málimledi. Kompaniya dáslep 2009-jılı 19-orınǵa kirgen, 2012-jılı 10-orınǵa shekem kóterilgen hám keyingi jıllarda tómenlep barǵan.<ref>{{Cite web |last=Lovejoy |first=Ben |date=December 6, 2017 |title=Facebook named Glassdoor's 'best place to work' as Apple falls 48 places to No. 84 |url=https://9to5mac.com/2017/12/06/apple-glassdoor-rating-2017-2018 |access-date=December 14, 2017 |website=[[9to5Mac]] |archive-date=December 15, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215110749/https://9to5mac.com/2017/12/06/apple-glassdoor-rating-2017-2018/ |url-status=live}}; {{Cite web |first=Joe |last=Rossignol |title=Apple Plummets to Lowest Ranking Ever in Glassdoor's Annual List of Best Places to Work |url=https://www.macrumors.com/2017/12/06/apple-drops-on-best-of-glassdoor |website=[[MacRumors]] |date=December 6, 2017 |access-date=December 14, 2017 |archive-date=December 15, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215053427/https://www.macrumors.com/2017/12/06/apple-drops-on-best-of-glassdoor/ |url-status=live}}</ref> 2023-jılı Bloomberg tiń Mark Gurman Appledıń Izertlew dizayn toparı (XDG) bar ekenligin ashtı, ol Apple Watch qa glyukozanı baqlaw funkciyasın qosıw ústinde jumıs alıp barǵan. Gurman XDG dı Alphabet tiń X «ay túsiretuǵın zavodı» menen salıstırdı.<ref>{{Cite news |last=Gurman |first=Mark |author-link=Mark Gurman (journalist) |date=February 26, 2023 |title=Apple's Secret 'XDG' Team Is Working on More Than Just a Glucose Monitor |language=en |work=Bloomberg.com |url=https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2023-02-26/apple-aapl-exploratory-design-group-xdg-no-prick-glucose-tracker |access-date=February 28, 2023 |archive-date=February 28, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230228003203/https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2023-02-26/apple-aapl-exploratory-design-group-xdg-no-prick-glucose-tracker |url-status=live}}</ref> === Keńseler === Apple Inc. kompaniyasınıń dúnya júzilik korporativ bas keńsesi Kaliforniyanıń Silikon oypatlıǵınıń ortasında, Kupertino qalasında jaylasqan Apple Park te ornalasqan. Bul jer átirapı bir mil (1.6 km) bolǵan úlken dóńgelek jer ústi imaratı. Imarat 2017-jıldıń aprel ayında ashılǵan hám 12,000 nan aslam xızmetkerdi jumıs penen támiyinleydi. Apple diń teń tiykarshısı Stiv Djobs Apple Park tiń biznes parkinen góre tábiyat qorǵawxanasına uqsawın qáledi hám 2011-jıldıń iyun ayında óziniń qaytıs bolıwınan aldınǵı aqırǵı jámiyetlik sózinde usı usınıstı beriw ushın Kupertino qala keńesine jeke ózi keldi. [[File:Apple Headquarters in Cupertino.jpg|thumb|Dáslepki Apple Campus tiń kóshe mákan jayı: 1 Infinite Loop, Sunnyvale, California.]] Apple sonday-aq Apple Campus ten (1 Infinite Loop mákan jayı menen de belgili) jumıs alıp baradı. Bul Kupertinoda jaylasqan altı imarattan ibarat kompleks bolıp, ulıwma maydanı 850,000 kvadrat fut (79,000 m²) di quraydı hám Apple Park ten shama menen 1 mil (1.6 km) qubla-batısta jaylasqan.<ref>{{Cite news |last=Simonson |first=Sharon |date=October 2, 2005 |title=Apple gobbles up Cupertino office space |url=http://sanjose.bizjournals.com/sanjose/stories/2005/10/03/story4.html |access-date=July 31, 2006 |archive-date=August 11, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100811164932/http://sanjose.bizjournals.com/sanjose/stories/2005/10/03/story4.html |url-status=live}}</ref> Apple Campus 1993-jılı ashılǵannan baslap 2017-jılı Apple Park ashılǵanǵa shekem kompaniyanıń bas keńsesi bolǵan. 1–6 Infinite Loop mákan jayında jaylasqan imaratlar oraylıq jasıl maydan átirapında dóńgelek formada jaylasqan bolıp, bul dizayn universitet dizaynına uqsas. Apple Park hám Apple Campus ten tısqarı, Apple Kupertino qalası boylap jaylasqan qosımsha otız keńse imaratın iyeleydi. Buǵan aldınǵı úsh bas keńse de kiredi: 1977-jıldan 1978-jılǵa shekem Stephens Creek Three, 1978-jıldan 1982-jılǵa shekem Bandley One hám 1982-jıldan 1993-jılǵa shekem Mariani One.<ref>{{Cite web |last=Steeber |first=Michael |date=November 13, 2017 |title=Before the spaceship: A look back at the previous campuses that Apple called home |url=https://9to5mac.com/2017/11/13/apple-original-campus-headquarters |access-date=January 7, 2022 |website=9to5Mac |language=en-US |archive-date=January 8, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220108225101/https://9to5mac.com/2017/11/13/apple-original-campus-headquarters/ |url-status=live}}</ref> Ulıwma alǵanda, Apple qaladaǵı bar bolǵan keńse maydanınıń derlik 40% in iyeleydi.<ref>{{Cite web |last=Simonson |first=Sharon |date=September 30, 2005 |title=Apple gobbles up Cupertino office space |url=http://sanjose.bizjournals.com/sanjose/stories/2005/10/03/story4.html?page=1 |access-date=May 11, 2010 |website=San Jose Business Journal |archive-date=March 20, 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060320204822/http://sanjose.bizjournals.com/sanjose/stories/2005/10/03/story4.html?page=1 |url-status=live}}</ref> Apple kompaniyasınıń Evropa, Orta Shıǵıs hám Afrika (EMEA) boyınsha bas keńsesi Irlandiyanıń qublasında jaylasqan Kork qalasındaǵı Hollyhill kampusında ornalasqan.<ref>{{Cite web |last=Shead |first=Sam |title=We went to see Apple's European HQ in Ireland — here's what we found |url=https://www.businessinsider.com/apples-growing-irish-empire-in-pictures-2016-2 |access-date=January 7, 2022 |website=Business Insider |language=en-US |archive-date=January 7, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220107223809/https://www.businessinsider.com/apples-growing-irish-empire-in-pictures-2016-2 |url-status=live}}</ref> 1980-jılı ashılǵan bul orayda 5,500 adam jumıs isleydi hám ol Apple kompaniyasınıń AQSHtan tısqarıdaǵı birinshi ornı bolǵan.<ref>{{Cite web |date=October 6, 2011 |title=Irish Examiner Article |url=http://www.irishexaminer.com/ireland/kfgbsnsnmhoj/rss2 |access-date=April 21, 2012 |website=[[Irish Examiner]] |archive-date=July 11, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120711192309/http://www.irishexaminer.com/ireland/kfgbsnsnmhoj/rss2/ |url-status=dead}}</ref> Appledıń xalıqaralıq satıw hám tarqatıw bólimleri Korktegi usı kampustan jumıs alıp baradı.<ref>{{Cite web |title=Bloomberg Businessweek Profile of Apple Sales International |url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=26016763l |archive-url=https://web.archive.org/web/20130501232104/http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=26016763l |url-status=dead |archive-date=May 1, 2013 |access-date=April 18, 2012 |website=[[Bloomberg Businessweek]]}}{{Verify source|date=November 2017}}; {{Cite web |title=Apple's Irish website with contact information for Apple Distribution International at Cork |url=https://www.apple.com/ie/contact |access-date=April 18, 2012 |website=[[Apple.com]] |archive-date=April 14, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120414024251/http://www.apple.com/ie/contact/ |url-status=live}}</ref> Apple kompaniyasınıń Texas shtatınıń Ostin qalası janında eki kampusı bar: 2014-jılı ashılǵan 216,000 kvadrat futlıq (20,100 m²) kampusta Apple kremniyi ústinde jumıs alıp baratuǵın<ref>{{Cite web |last=Goel |first=Vindu |date=November 20, 2016 |title=How Apple Empowers, and Employs, the American Working Class |url=https://www.nytimes.com/2016/11/21/technology/how-apple-empowers-and-employs-the-american-working-class.html |url-access=limited |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220101/https://www.nytimes.com/2016/11/21/technology/how-apple-empowers-and-employs-the-american-working-class.html |archive-date=January 1, 2022 |access-date=July 14, 2017 |website=[[The New York Times]]}}{{cbignore}}</ref> 500 injener jumıs isleydi hám 2021-jılı ashılǵan 1.1 million kvadrat futlıq (100,000 m²) kampusta 6,000 adam texnikalıq qollap-quwatlaw, jetkerip beriw sistemasın basqarıw, onlayn dúkan mazmunın saylaw hám Apple Maps maǵlıwmatların basqarıw boyınsha jumıs alıp baradı. Kompaniyanıń sonday-aq Bolder (Kolorado), Kalver-Siti (Kaliforniya), Gercliya (Izrail), London, Nyu-York, Pittsburg, San-Diego hám Sietlde de bir neshe júzlegen adamdı jumıs penen támiyinleytuǵın basqa da orınları bar.<ref>{{Cite news |last1=Tsang |first1=Amie |last2=Satariano |first2=Adam |date=December 13, 2018 |title=Apple to Add $1 Billion Campus in Austin, Tex., in Broad U.S. Hiring Push |language=en-US |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2018/12/13/business/apple-austin-campus.html |url-status=live |url-access=subscription |access-date=January 7, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181213121245/https://www.nytimes.com/2018/12/13/business/apple-austin-campus.html |archive-date=December 13, 2018 |issn=0362-4331}}; {{Cite news |title=Apple CEO Tim Cook to inaugurate new Israeli headquarters next week |url=http://www.jpost.com/Israel-News/New-Tech/Apple-CEO-Tim-Cook-to-inaugurate-new-Israeli-headquarters-next-week-390866 |access-date=February 12, 2015 |website=[[The Jerusalem Post]] |archive-date=June 27, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230627235000/https://www.jpost.com/Israel-News/New-Tech/Apple-CEO-Tim-Cook-to-inaugurate-new-Israeli-headquarters-next-week-390866 |url-status=live}}</ref> === Sud isleri === Apple óz jumısın baslaǵannan berli hár túrli huqıqıy processler hám talaplarǵa qatnasıp kelgen.<ref>{{Cite web |title=Federal Court Cases Involving Apple, Inc |url=https://www.docketalarm.com/cases/AllNaturesOfSuit/Apple%2C%20Inc. |access-date=May 10, 2014 |publisher=Docket Alarm, Inc. |archive-date=July 6, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140706223129/https://www.docketalarm.com/cases/AllNaturesOfSuit/Apple%2C%20Inc./ |url-status=live}}</ref> Ásirese, Apple óziniń intellektual múlk huqıqların belsendi hám qatań túrde qorǵaytuǵını menen tanılǵan hám bunı ózi de járiyalaydı. Sud isleriniń ayırım mısalları - Apple Samsung qa qarsı, Apple Microsoft ke qarsı, Motorola Mobility Apple Inc. ke qarsı hám Apple Corps Apple Computer ge qarsı shaǵımlar. Sonday-aq, Apple kóp márte intellektual múlk huqıqların buzǵanı ushın ayıplanıwlarǵa qarsı ózin qorǵawǵa májbúr bolǵan. Olardıń kópshiligi sudlar tárepinen patent trolleri dep atalatuǵın qabıq kompaniyalar sıpatında biykar etilgen, sebebi nızamda kórsetilgen patentlerdiń haqıyqıy qollanılǵanına hesh qanday dálil tabılmaǵan.<ref>{{Cite web |last=Mullin |first=Joe |date=January 26, 2016 |title=Patent troll VirnetX wants jury to give it a half-billion dollars of Apple's cash |url=https://arstechnica.com/tech-policy/2016/01/virnetx-kicks-off-final-massive-patent-trolling-attempt-vs-apple |access-date=March 23, 2017 |website=[[Ars Technica]] |archive-date=March 24, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324173704/https://arstechnica.com/tech-policy/2016/01/virnetx-kicks-off-final-massive-patent-trolling-attempt-vs-apple/ |url-status=live}}</ref> 2016-jıldıń 21-dekabrinde Nokia AQSH hám Germaniyada Appleǵa qarsı sud isin qozǵaǵanın járiyaladı. Bunda Nokia Apple ónimleriniń Nokia patentlerin buzıp atırǵanında ayıplaǵan.<ref>{{Cite web |last=Novet |first=Jordan |date=December 21, 2016 |title=Nokia sues Apple for patent infringement in the U.S. and Germany |url=https://venturebeat.com/2016/12/21/nokia-sues-apple-for-patent-infringement-in-the-u-s-and-germany |access-date=March 23, 2017 |website=[[VentureBeat]] |archive-date=May 11, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170511194947/https://venturebeat.com/2016/12/21/nokia-sues-apple-for-patent-infringement-in-the-u-s-and-germany/ |url-status=live}}; {{Cite news |last=Swartz |first=Jon |date=December 21, 2016 |title=Nokia sues Apple for patent infringement |work=[[USA Today]] |url=https://www.usatoday.com/story/tech/2016/12/21/nokia-sues-apple-patent-infringement/95709378 |access-date=March 23, 2017 |archive-date=May 25, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525081228/https://www.usatoday.com/story/tech/2016/12/21/nokia-sues-apple-patent-infringement/95709378/ |url-status=live}}</ref> Eń sońǵı waqıtta, 2017-jıldıń noyabr ayında, Amerika Qurama Shtatları Xalıqaralıq Sawda Komissiyası Apple kompaniyasınıń aralıqtan basqarıw texnologiyasına baylanıslı patent buzıwshılıq ayıplawları boyınsha tergew baslaǵanın járiyaladı; aralıqtan basqarıw programmalıq támiynatın islep shıǵaratuǵın Aqua Connect kompaniyası Apple óziniń eki patentin buzǵanında ayıpladı.<ref>{{Cite web |last=Orlowski |first=Andrew |date=November 15, 2017 |title=US trade cops agree to investigate Apple's 'embrace and extend |url=https://www.theregister.co.uk/2017/11/15/trade_cops_probe_apples_embrace_nextend |access-date=November 16, 2017 |website=[[The Register]] |archive-date=November 15, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115212535/https://www.theregister.co.uk/2017/11/15/trade_cops_probe_apples_embrace_nextend/ |url-status=live}}</ref> Epic Games kompaniyası 2020-jıldıń avgust ayında Appleǵa qarsı AQSHtıń Arqa Kaliforniya rayonlıq sudında shaǵım qozǵadı. Bul shaǵım Appledıń iOS App Store daǵı is-háreketlerine baylanıslı edi. 2022-jıldıń yanvar ayında Ericsson kompaniyası 5G texnologiyası ushın royalti tólewge baylanıslı Appleǵa qarsı sud isin qozǵadı.<ref>{{Cite news |last=Mukherjee |first=Supantha |date=January 18, 2022 |title=Ericsson sues Apple again over 5G patent licensing |language=en |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/technology/ericsson-sues-apple-again-over-5g-patent-licensing-2022-01-18 |access-date=January 18, 2022 |archive-date=January 18, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220118112833/https://www.reuters.com/technology/ericsson-sues-apple-again-over-5g-patent-licensing-2022-01-18/ |url-status=live}}</ref> 2024-jıldıń 24-iyun kúni Evropa Komissiyası Appledı «programma baǵdarlamashılarınıń tutınıwshılardı alternativ kanallarǵa usınıslar hám kontent ushın erkin baǵdarlawına» tosqınlıq qılıp, Cifrlı bazarlar haqqındaǵı nızamdı buzǵanı ushın ayıpladı.<ref>{{cite news| last= Brodkin| first= Jon| date= June 24, 2024| title= EU says Apple violated app developers' rights, could be fined 10% of revenue| url= https://arstechnica.com/tech-policy/2024/06/eu-says-apple-violated-app-developers-rights-could-be-fined-10-of-revenue/| work= arstechnica| access-date= June 25, 2024}}</ref> 2025-jıldıń aprel ayında Apple ayıplı dep tabıldı hám Cifrlı bazarlar haqqındaǵı nızamdı buzǵanı ushın 500 million evro (570 million dollar) ayıp pul tólewge húkim shıǵarıldı.<ref>{{Cite web |title=EU Commission fines Apple, Meta over digital law breaches – DW – 04/23/2025 |url=https://www.dw.com/en/eu-commission-fines-apple-meta-over-digital-law-breaches/a-72317692 |access-date=2025-04-23 |website=dw.com |language=en}}</ref> ==Derekler== {{Derekler}} __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:Apple Inc.]] ng1r8tl56imk0jbh7v9lzj5xy86qsxr 0 4079 124439 121267 2025-07-04T21:56:13Z InternetArchiveBot 9299 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 124439 wikitext text/x-wiki [[File:Michael Melgar LiquidArt resize droplet.jpg|thumb|right]] [[File:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|Jer júziniń 71 %-i suw menen qaplanǵan]] '''Suw''' ([[Vodorod]] [[oksidler|oksidi]]) — [[binar birlespe|binar]] [[organik madda|organikalıq birlespe]], [[ximiyalıq formula]]sı Н₂O. Suwdıń molekulası óz aralarında [[kovalent baylanıs]] penen birlesken eki sanlı [[vodorod]] hám bir sanlı [[kislorod]] atomınnan ibarat. Ol [[standart shártler|adetiy shártlerde]] [[suyıqlıq]] bolıp turadı, onıń [[reń]]i (kishi), [[iyis]]i hám [[dámi]] bolmaydı. Onıń [[qatı jisim|qatı]] [[agregat jaǵdayı|jagdayı]] [[muz]], [[Qar]] yaki [[qıraw]], [[gaz]] kórinisli jaǵdayda kórsek, suw [[puwı]] jaǵdayında kóriw múmkin. Suw [[suyıq kristallar|suyıq kristal]] kórinisinde hám boladı. ([[gidrofillik|gidrofil]] jerlerde) [[Jer]] júziniń 71 %-ini (361,13 mln km²) suw ([[okean]]lar, [[teńiz]]ler, [[kól]]ler, [[dárya]]lar, muzlar) qaplap alǵan. === Siltemeler === * [https://web.archive.org/web/20080917013533/http://twt.mpei.ac.ru/ochkov/WSPHB/index.html Теплофизические свойства воды и водяного пара] * [https://web.archive.org/web/20160303173403/http://www.lsbu.ac.uk/water/phase.html Диаграмма фазовых состояний] * [http://nospe.ucoz.ru/index/0-86 Основы геологии] Геологическая работа текучих вод [[Kategoriya:Geografiya]] [[Kategoriya:Biologiya]] 6xqcqnchce59wr02u0tng2y8x8h1t26 0 5945 124312 124215 2025-07-04T16:06:13Z Inosham 10264 124312 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı | atama = FK.Riteriai | gerb = | toliq ati = Futbol Klubi Riteriai | laqablar = "riteriai" | ranglar = | tiykar salınǵan = [[2005|2005-jıl]] | stadion = LFF stadionas, [[Vilnius]] | stadion hajmi = 5.400 | Basshi = Jan Nevoina | trener = {{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | sayt = [http://www.fkriteriai.lt/ www.fkriteriai.lt] | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = 1. ([[1 lyga]]) | | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Sebebi klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Sapar forması) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Faroe Islands}} [[Havnar Bóltfelag|HB Tórshavn]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} [[Apollon Limassol]] | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} [[Nõmme Kalju FC]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Scotland}} [[St Johnstone F.C.|St Johnstone]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} [[IFK Norrköping]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} [[KF Shkëndija|Shkëndija]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} [[Cefn Druids A.F.C.|Cefn Druids]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} [[FC Irtysh Pavlodar|Irtysh Pavlodar]] | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} [[FK Partizan|Partizan]] | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} [[Klaksvíkar Ítróttarfelag|KÍ Klaksvík]] | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} [[Derry City F.C.|Derry City]] | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} [[FC Slovan Liberec|Slovan Liberec]] | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} 3fj8vsbnl48r4wuk1cd6681tzloi8ur 124326 124312 2025-07-04T16:13:19Z Inosham 10264 124326 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı | atama = FK.Riteriai | gerb = | toliq ati = Futbol Klubi Riteriai | laqablar = "riteriai" | ranglar = | tiykar salınǵan = [[2005|2005-jıl]] | stadion = LFF stadionas, [[Vilnius]] | stadion hajmi = 5.400 | Basshi = Jan Nevoina | trener = {{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | sayt = [http://www.fkriteriai.lt/ www.fkriteriai.lt] | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = 1. ([[1 lyga]]) | | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Sebebi klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Sapar forması) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Faroe Islands}} [[Havnar Bóltfelag|HB Tórshavn]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} [[Apollon Limassol]] | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} [[Nõmme Kalju FC]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Shotlandiya}} [[St Johnstone F.C.|St Johnstone]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} [[IFK Norrköping]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} [[KF Shkëndija|Shkëndija]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} [[Cefn Druids A.F.C.|Cefn Druids]] | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} [[FC Irtysh Pavlodar|Irtysh Pavlodar]] | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} [[FK Partizan|Partizan]] | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} [[Klaksvíkar Ítróttarfelag|KÍ Klaksvík]] | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} [[Derry City F.C.|Derry City]] | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} [[FC Slovan Liberec|Slovan Liberec]] | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} 7cxrqxws24z2kot5n75brkcjpchl25u 124333 124326 2025-07-04T16:16:51Z Inosham 10264 124333 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı | atama = FK.Riteriai | gerb = | toliq ati = Futbol Klubi Riteriai | laqablar = "riteriai" | ranglar = | tiykar salınǵan = [[2005|2005-jıl]] | stadion = LFF stadionas, [[Vilnius]] | stadion hajmi = 5.400 | Basshi = Jan Nevoina | trener = {{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | sayt = [http://www.fkriteriai.lt/ www.fkriteriai.lt] | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = 1. ([[1 lyga]]) | | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Sebebi klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Sapar forması) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Farer Atawları}} HB Tórshavn futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} Apollon Limassol futbol klubı | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} Nõmme Kalju FC | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Shotlandiya}} St Johnstone futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} IFK Norrköping futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} Shkëndija futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} Cefn Druids futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} Irtysh Pavlodar futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} Partizan futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} KÍ Klaksvík futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} Derry City futbol klubı | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} Slovan Liberec futbol klubı | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} oe22n935j8oeq0249g7s1mmt9gzcezd 124347 124333 2025-07-04T16:40:36Z Inosham 10264 124347 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı infoqutısı | klub atı = FK.Riteriai | súwret = FK Riteriai logo.svg | súwret_ólshem = | tolıq atı = Futbolo Klubas Riteriai | nikneym = ''Riteriai'' (Ricarlar) | dúzilgen waqtı = {{Start date and age|df=yes|2005}} FK Trakai sıpatında <br>{{Start date and age|df=yes|2019|2|21}} FK Riteriai sıpatında | stadion = LFF Stadionı | sıyımlılıǵı = 5,067 | koordinatları = {{coord|54|40|07|N|25|17|39|E|display=it}} | baslıǵı = Jan Nevoina | menedjeri ={{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | máwsim = [[2024]] | websayt = {{URL|http://fkriteriai.lt/|fkriteriai.lt}} | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = [[I Lyga]], 16 komanda arasında 1-orın (joqarı ligaǵa kóterilgen) | forma_alt1 = | úlgi_shepqol1 = | úlgi_dene1 = _nikepark7v | úlgi_ońqol1 = | shepqol1 = CDFF00 | dene1 = CDFF00 | ońqol1 = CDFF00 | shortı1 = CDFF00 | shulıq1 = CDFF00 | úlgi_shepqol2 = | úlgi_dene2 = _nikepark7cn | úlgi_ońqol2 = | shepqol2 = 000055 | dene2 = 000055 | ońqol2 = 000055 | shortı2 = 000055 | shulıq2 = 000055 }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Sebebi klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Sapar forması) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy forması) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Sapar forması) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Farer Atawları}} HB Tórshavn futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} Apollon Limassol futbol klubı | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} Nõmme Kalju FC | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Shotlandiya}} St Johnstone futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} IFK Norrköping futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} Shkëndija futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} Cefn Druids futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} Irtysh Pavlodar futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} Partizan futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} KÍ Klaksvík futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} Derry City futbol klubı | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} Slovan Liberec futbol klubı | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} jpriu8rq44904mxabyze0qmne77wm0r 124349 124347 2025-07-04T16:41:39Z Inosham 10264 124349 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı infoqutısı | klub atı = FK.Riteriai | súwret = FK Riteriai logo.svg | súwret_ólshem = | tolıq atı = Futbolo Klubas Riteriai | nikneym = ''Riteriai'' (Ricarlar) | dúzilgen waqtı = {{Start date and age|df=yes|2005}} FK Trakai sıpatında <br>{{Start date and age|df=yes|2019|2|21}} FK Riteriai sıpatında | stadion = LFF Stadionı | sıyımlılıǵı = 5,067 | koordinatları = {{coord|54|40|07|N|25|17|39|E|display=it}} | baslıǵı = Jan Nevoina | menedjeri ={{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | máwsim = [[2024]] | websayt = {{URL|http://fkriteriai.lt/|fkriteriai.lt}} | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = [[I Lyga]], 16 komanda arasında 1-orın (joqarı ligaǵa kóterilgen) | forma_alt1 = | úlgi_shepqol1 = | úlgi_dene1 = _nikepark7v | úlgi_ońqol1 = | shepqol1 = CDFF00 | dene1 = CDFF00 | ońqol1 = CDFF00 | shortı1 = CDFF00 | shulıq1 = CDFF00 | úlgi_shepqol2 = | úlgi_dene2 = _nikepark7cn | úlgi_ońqol2 = | shepqol2 = 000055 | dene2 = 000055 | ońqol2 = 000055 | shortı2 = 000055 | shulıq2 = 000055 }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Sebebi klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Qonaq) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Farer Atawları}} HB Tórshavn futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} Apollon Limassol futbol klubı | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} Nõmme Kalju FC | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Shotlandiya}} St Johnstone futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} IFK Norrköping futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} Shkëndija futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} Cefn Druids futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} Irtysh Pavlodar futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} Partizan futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} KÍ Klaksvík futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} Derry City futbol klubı | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} Slovan Liberec futbol klubı | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} 34s7utcfj0ckqnm2lfwes7vohgn34at 124357 124349 2025-07-04T16:48:56Z Inosham 10264 /* Kiyimleri */ 124357 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı infoqutısı | klub atı = FK.Riteriai | súwret = FK Riteriai logo.svg | súwret_ólshem = | tolıq atı = Futbolo Klubas Riteriai | nikneym = ''Riteriai'' (Ricarlar) | dúzilgen waqtı = {{Start date and age|df=yes|2005}} FK Trakai sıpatında <br>{{Start date and age|df=yes|2019|2|21}} FK Riteriai sıpatında | stadion = LFF Stadionı | sıyımlılıǵı = 5,067 | koordinatları = {{coord|54|40|07|N|25|17|39|E|display=it}} | baslıǵı = Jan Nevoina | menedjeri ={{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | máwsim = [[2024]] | websayt = {{URL|http://fkriteriai.lt/|fkriteriai.lt}} | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = [[I Lyga]], 16 komanda arasında 1-orın (joqarı ligaǵa kóterilgen) | forma_alt1 = | úlgi_shepqol1 = | úlgi_dene1 = _nikepark7v | úlgi_ońqol1 = | shepqol1 = CDFF00 | dene1 = CDFF00 | ońqol1 = CDFF00 | shortı1 = CDFF00 | shulıq1 = CDFF00 | úlgi_shepqol2 = | úlgi_dene2 = _nikepark7cn | úlgi_ońqol2 = | shepqol2 = 000055 | dene2 = 000055 | ońqol2 = 000055 | shortı2 = 000055 | shulıq2 = 000055 }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Sebebi klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Qonaq) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Farer Atawları}} HB Tórshavn futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} Apollon Limassol futbol klubı | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} Nõmme Kalju FC | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Shotlandiya}} St Johnstone futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} IFK Norrköping futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} Shkëndija futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} Cefn Druids futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} Irtysh Pavlodar futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} Partizan futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} KÍ Klaksvík futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} Derry City futbol klubı | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} Slovan Liberec futbol klubı | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} 0prpgvs1w3cgi4xrq26y65eu8v8wx4t 124396 124357 2025-07-04T17:54:25Z Inosham 10264 /* 2005–2013 */ 124396 wikitext text/x-wiki {{Futbol klubı infoqutısı | klub atı = FK.Riteriai | súwret = FK Riteriai logo.svg | súwret_ólshem = | tolıq atı = Futbolo Klubas Riteriai | nikneym = ''Riteriai'' (Ricarlar) | dúzilgen waqtı = {{Start date and age|df=yes|2005}} FK Trakai sıpatında <br>{{Start date and age|df=yes|2019|2|21}} FK Riteriai sıpatında | stadion = LFF Stadionı | sıyımlılıǵı = 5,067 | koordinatları = {{coord|54|40|07|N|25|17|39|E|display=it}} | baslıǵı = Jan Nevoina | menedjeri ={{flagicon|LTU}} Gintautas Vaičiūnas | máwsim = [[2024]] | websayt = {{URL|http://fkriteriai.lt/|fkriteriai.lt}} | email = | liga = [[A lyga]] | sezon = 2024 | orın = [[I Lyga]], 16 komanda arasında 1-orın (joqarı ligaǵa kóterilgen) | forma_alt1 = | úlgi_shepqol1 = | úlgi_dene1 = _nikepark7v | úlgi_ońqol1 = | shepqol1 = CDFF00 | dene1 = CDFF00 | ońqol1 = CDFF00 | shortı1 = CDFF00 | shulıq1 = CDFF00 | úlgi_shepqol2 = | úlgi_dene2 = _nikepark7cn | úlgi_ońqol2 = | shepqol2 = 000055 | dene2 = 000055 | ońqol2 = 000055 | shortı2 = 000055 | shulıq2 = 000055 }} '''Futbolo Klubas Riteriai''', sonday-aq, '''FK Riteriai''' yamasa ápiwayı túrde '''Riteriai''' atı menen belgili, [[Litva|Litvanıń]] Vilnyus qalasında jaylasqan professional futbol klubı esaplanadı. 2019-jıl 21-fevralǵa shekem bul klub Trakai qalasında jaylasqan bolıp, '''FK Trakai''' atı menen tanılǵan<ref>{{cite web |title=Oficialu. "Trakai" tampa "Riteriais" |url=http://fkriteriai.lt/2019/02/oficialu-trakai-tampa-riteriais/ |website=fkriteriai.lt |access-date=6 March 2019 |language=lt-LT |date=19 February 2019}}</ref>. Komanda 2024-jılǵı [[I Lyga]] chempionlıǵın jeńip shıǵıp, bir jıllıq tánepisten soń [[A Lyga]]ǵa qayttı. ''Riteriai'' - bul [[Litva|litvalı]] «Ricarlar» degen mánisti bildiredi. Klubtıń házirgi komanda reńleri - ashıq jasıl (volt green) hám toq kók, 2019-jılǵa shekem bolsa sarı hám kók reńlerden paydalanılǵan. Klub Vilnyus qalasındaǵı sıyımlılıǵı 5 067 tamashagóyge mólsherlengen [[LFF stadionı]]nda oynaydı. ==Tariyxı== [[File:FK Trakai logo.png|thumb|left|160px|Komandanıń «FK Trakai» atı menen belgili bolǵan dáwirindegi logotipi]] ===2005–2013=== Klub 2005-jılı balalar hám keń jámiyetshilik arasında fizikalıq belsendilikti úgit-násiyatlaw maqsetinde shólkemlestirilgen. 2006-jılı Trakayda jasalma qaplamalı stadion qurılıp<ref>{{Cite web|url=http://www.tfk.lt/lt/apie_kluba/apie/index.php|title = TFK.lt}}</ref>, komanda [[III Lyga|III Lyga Vilnyus okrugi]]nde oynay basladı. 2008-jılı olar «Ekshembi futbol ligası»nda ([[Litva]]) da qatnastı. 2010-jılı bolsa, klub «II Lyga Qubla zona»ǵa qabıl etildi hám 2011-jılı olar «I Lyga» (Litvadaǵı ekinshi dárejeli liga) da qatnasadı. 2013-jılǵı máwsim aldınan klub [[A Lyga]]da oynaw ushın arza tapsırdı, sebebi top úsh orındı iyelegen komandalar joqarı ligaga shıǵıwdan bas tarttı. Klub oyınlardı Vilnyus qalasında ótkeriwdi wáde etken (infrastruktura talapların orınlaǵansha), biraq aqırında, sol jaǵdayda qaldırıldı<ref>{{cite news |title=Sezono viduryje tikrai nebankrutuosime |url=http://www.sportas.info/naujienos/15727-sezono_viduryje_tikrai_nebankrutuosime.html |access-date=24 November 2018 |work=sportas.info |date=15 February 2013 |language=lt}}</ref>. 2013-jılǵı LFF I Lyga máwsiminde 3-orındı iyelegeninen keyin klub [[A Lyga]]ǵa kóterildi. Sonday-aq, klub 2013–2014-jılǵı Litva futbol kubogı yarım finalına shekem jetip bardı, biraq finalda [[VMFD Žalgiris]]ke jeńildi. Jaz aylarında klubtı [[A.C. Milan|AC Milan]] wákilleri shaqırıp, jaslar lagerlerin shólkemlestirgen<ref>[http://www.veidas.lt/futbolo-zvaigzdziu-paieska Futbolo žvaigždžių paieška. // Veidas.lt, 2011-08-09].</ref>. == Máwsimler == {|class="wikitable" ! Máwsim ! Dáreje ! Liga ! Orın ! Maǵlıwmat |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} ==Kiyimleri== 2014-jıldan 2018-jılǵa shekem FK Trakainiń úy kiyimi sarı reńde, al sapar kiyimleri bolsa, qara hám qızıl reńde bolıp, bul jaǵınan [[AC Milan]] formalarına uqsas edi. 2018-jılı sapar kiyimleri toq kók reńge ózgertildi. 2019-jılı klub «FK Riteriai» atı menen qayta atalıwınan soń, komanda jańa reńlerge ótti: úy formaları ushın ashıq jasıl, sapar formaları ushın bolsa toq kók reń qabıl etildi. {| width=33% | |{{Futbol forması | pattern_la= |pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=000000 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Úy) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=_blackstripes |pattern_ra=| leftarm=000000 |body=FFFF00|rightarm=000000 |shorts=FFFF00 |socks=FFFF00 | title=2006–2013 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014–2018 (Úy) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014–2017 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 (Qonaq) }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=CDFF00|body=CDFF00|rightarm=CDFF00|shorts=CDFF00|socks=CDFF00| title= 2019-jıldan (Úy) | }} |{{Futbol forması | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=000055|body=000055|rightarm=000055|shorts=000055|socks=000055| title= 2019-jıldan (Qonaq) | }} |} ===Forma islep shıǵarıwshıları=== [[File:FK Riteriai team player bus front Copenhagen.jpg|thumb|upright=1.16|Klubtıń tiykarǵı qáwenderleri]] * '''2011–14''': [[Patrick (sportswear company)|Patrick]] * '''since 2015''': [[Nike (company)|Nike]] ==Evropa bellesiwlerindegi nátiyjeleri== :''Anıq jaǵdayı: 2020-jıl 26-avgust'' {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" |- !Bellesiw!!Oyınlar sanı!!Uttı!!Teń!!Jeńildi!!GK!!GÓ!!GA!!Jeńis % |- |align=left|{{sort|1|[[UEFA Europa League|UEFA Cup / UEFA Europa League]]}} {{WDL|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |- class="sortbottom" !{{sort|8|Jámi}} {{WDLtot|21|10|6|5|for=26|against=24|diff=yes}} |} <small>Derek: UEFA.com<br />'''Oyn''' = Oynalǵan oyınlar sanı; '''U''' = Utqan oyınlar; '''T''' = Teń oyınlar; '''J''' = Jeńilgen oyınlar; '''GK''' = Kirgizilgen gollar; '''GÓ''' = Ótkerilgen gollar; '''GA''' = Gol ayırmashılıǵı. Biykar etilgen jarıslar kursivte kórsetilgen.</small> {| class="wikitable" style="text-align:left;" |- ! Máwsim ! Bellesiw ! Basqısh ! Qarsılas ! Úyde ! Saparda ! Jámi nátiyje ! |- | rowspan="2"| [[2015–16 UEFA Europa League|2015–16]] | rowspan="2"| [[UEFA Europa League]] | [[2015–16 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Farer Atawları}} HB Tórshavn futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 3–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 4–1 | style="text-align:center;"| '''7–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2015–16 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CYP}} Apollon Limassol futbol klubı | style="text-align:center; background:#ffd;"| 0–0 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–4 | style="text-align:center;"| '''0–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2016–17 UEFA Europa League|2016–17]] | [[UEFA Europa League]] | [[2016–17 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|EST}} Nõmme Kalju FC | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–4 | style="text-align:center;"| '''3–5''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2017–18 UEFA Europa League|2017–18]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2017–18 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|Shotlandiya}} St Johnstone futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center;"| '''3–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SWE}} IFK Norrköping futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 1–2 | style="text-align:center;"| '''3–3''' (5–3 [[Penalty shoot-out (association football)|p]]) | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2017–18 UEFA Europa League#Third qualifying round|3Q]] | {{flagicon|MKD}} Shkëndija futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 2–1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–3 | style="text-align:center;"| '''2–4''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="3"| [[2018–19 UEFA Europa League|2018–19]] | rowspan="3"| [[UEFA Europa League]] | [[2018–19 UEFA Europa League#Preliminary round|PR]] | {{flagicon|WAL}} Cefn Druids futbol klubı | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center;"| '''2–1''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|KAZ}} Irtysh Pavlodar futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center; background:#dfd;"| 1–0 | style="text-align:center;"| '''1–0''' | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2018–19 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|SRB}} Partizan futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | style="text-align:center; background:#fdd;"| 0–1 | style="text-align:center;"| '''1–2''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | [[2019–20 UEFA Europa League|2019–20]] | [[UEFA Europa League]] | [[2019–20 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|FRO}} KÍ Klaksvík futbol klubı | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 1−1 | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| 0−0 | style="text-align:center;"| '''1−1 ([[sapardaǵı gollar|a]])''' | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- | rowspan="2"|[[2020–21 UEFA Europa League|2020–21]] | rowspan="2"|[[UEFA Europa League]] | [[2020–21 UEFA Europa League#First qualifying round|1Q]] | {{flagicon|IRL}} Derry City futbol klubı | bgcolor="#dfd" style="text-align:center;" | '''3−2 ([[Overtime (sports)#Association football|a.e.t.]])''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol keep vote.svg|17px]] |- | [[2020–21 UEFA Europa League#Second qualifying round|2Q]] | {{flagicon|CZE}} Slovan Liberec futbol klubı | bgcolor="#fdd" style="text-align:center;" | '''1−5''' | {{N/A}} | {{N/A}} | [[File:Symbol delete vote.svg|17px]] |- |} ;Túsindirmeler * '''PR''': Saralawdıń dáslepki basqıshı (Preliminary round) * '''1Q''': 1-saralaw basqıshı (First qualifying round) * '''2Q''': 2-saralaw basqıshı (Second qualifying round) * '''3Q''': 3-saralaw basqıshı (Third qualifying round) == Derekler == {{derekler}} ==Sırtqı siltemeler== * [http://fkriteriai.lt/ Rásmiy websaytı] [[Kategoriya:Futbol klublar|Riteriai]] [[Kategoriya:Litva|Riteriai]] {{sport-stub}} otpixynzho2i1o8a350h9brngc8y523 4 6158 124460 57779 2025-07-05T07:50:52Z Janabaevazizbek 10433 Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Wikipedia:Bot dárejesine soranıw]] betin [[Wikipedia:Bot dárejesin soranıw]] betine kóshirdi: Qáte atama 57779 wikitext text/x-wiki Wikipediada janlı paydalanıwshılardan tısqarı botlar da isleydi. Olar qolda etiliwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asırıadı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/o'zgertiriw, gruppalastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. == Bot hámeli ushın sorawlar == == [[User:]] == ==== Razılar==== # {{Qollayman}} — # {{Qollayman}} — # {{Qollayman}} — ==== Qarsılar ==== ==== Biytárepler ==== ==== Nátiyje ==== b7v9qmavzdd27jkd75zu3sb3y6onct2 124467 124460 2025-07-05T09:01:06Z Janabaevazizbek 10433 124467 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} Wikipediada janlı paydalanıwshılardan tısqarı botlar da isleydi. Olar qolda etiliwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asırıadı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == lw94whfdj19cvfqw7bfz2xwxks3konz 124468 124467 2025-07-05T09:02:47Z Janabaevazizbek 10433 124468 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == dx39c8xmb6fdpahzfemwe0d5u1v39z4 124477 124468 2025-07-05T09:45:41Z Janabaevazizbek 10433 124477 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== i7k3tjip0zghglm1hbjxx7oxyc0bf6v 124478 124477 2025-07-05T09:54:47Z Inosham 10264 /* Qollap-quwatlawshı / Support */ raziman 124478 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== c8he91ijcagyyoqjioyc7lu6ilxvkli 124479 124478 2025-07-05T10:00:03Z 213.230.86.20 /* JigildikBot */ Juwap beriw 124479 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== q1o0ilveo8s6zu9payhk5cjmtwg3jt0 124480 124479 2025-07-05T10:07:47Z Rabiga Shabatova 11101 124480 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== nqqwk70t19uu5ejforc26wh9a0avbx9 124483 124480 2025-07-05T10:31:08Z Qarahat 6 /* Qollap-quwatlawshı / Support */JigildikBot'tı qollap quwatlaw 124483 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== 4569ob28gqhr3nudi2vygd3g6ap8hi5 124542 124483 2025-07-05T11:00:21Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Qollap-quwatlawshı / Support */ 124542 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== lkhqvsospjp82jpti8n1pezktnaoe9s 124545 124542 2025-07-05T11:11:00Z Maxset Yusupov7 13955 /* Bot statusın soranıw ushın ótinishler */ 124545 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== rfcpm6bblbolcsl8ac0710v35tljznm 2 6527 124244 106588 2025-07-04T12:23:24Z Inosham 10264 124244 wikitext text/x-wiki [[File:Inabat Allanova.jpg|240px|left]] {{Babel|kaa-N|uz-5|kk-5|en-3|Karakalpakstan|translatewiki.net|QMU pitkeriwshisi|Telegram}} {{KaaWikiProgressBar}} {{:Bas bet/Tu'rkiy Wikipedialar}} [[:kaa:Úlgi:Islam dini|Ramazan ayı ushın - 2025]] jp96q0pjs85ahr44vac8uqjv5na1m38 0 6989 124423 106254 2025-07-04T20:21:59Z Bekan88 11311 124423 wikitext text/x-wiki '''Veb-sayt''' (sonday-aq '''veb sayt''' dep te jazıladı) — bul kontenti ulıwma domen atı menen sáykeslengen hám keminde bir [[Veb-server|veb-serverde]] járiyalanǵan hár qanday [[veb-bet]]. Veb-saytlar ádette jańalıqlar, bilimlendiriw, sawda, [[oyın-zawıq]] yamasa [[Sociallıq tarmaq|sociallıq tarmaqlar]] sıyaqlı belgili bir tema yamasa maqsetke arnalǵan. Veb-betler arasındaǵı gipersiltemeler saytta jol tabıwǵa járdem beredi, ol kóbinese bas bet penen baslanadı. Eń kóp kiriletuǵın saytlar - [[Google]], [[YouTube]] hám [[Facebook]]<ref>{{Cite web |title=Top Websites Ranking |url=https://www.similarweb.com/top-websites/ |website=[[Similarweb]]}}</ref><ref>{{Cite web |title=Top websites |url=https://www.semrush.com/trending-websites/global/all |website=[[Semrush]]}}</ref>. Barlıq ashıq, kiriwge bolatuǵın veb-saytlardıń hámmesi Dunyajúzilik tarmaqtı quraydı. Sonday-aq tek jeke tarmaqta kiriwge bolatuǵın jeke veb-saytlar da bar, mısalı, kompaniyanıń óz xızmetkerleri ushın ishki veb-saytı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] veb-saytlarǵa hár túrli qurılmalar, sonıń ishinde stol kompyuterleri, noutbuklar, planshetler hám smartfonlar arqalı kire aladı. Bul qurılmalarda paydalanılatuǵın qosımsha — veb-brauzer dep ataladı. == Alǵı sóz == Dúnyajúzilik tarmaq (WWW) 1989-jılı britaniyalı CERN kompyuter ilimpazı Tim Berners-Li tárepinen jaratılǵan<ref>{{Cite web|title=Tim Berners-Lee|url=https://www.w3.org/People/Berners-Lee/Overview.html|access-date=2021-11-17|website=W3C |archive-date=27 September 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210927100010/https://www.w3.org/People/Berners-Lee/Overview.html|url-status=live}}</ref><ref name="First page">{{cite web |title=home of the first website |url=https://info.cern.ch/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170610063709/http://info.cern.ch/ |archive-date=10 June 2017 |access-date=30 August 2008 |website=info.cern.ch}}</ref>. 1993-jıl 30-aprelde CERN Pútkil dúnyajúzilik órmekshi torınıń hár qanday adam ushın biypul paydalanıwǵa bolatuǵının járiyaladı, bul Internettiń úlken ósiwine alıp keldi<ref name="w3c">{{cite web |last=Cailliau |first=Robert |title=A Little History of the World Wide Web |url=https://www.w3.org/History.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130506021750/http://www.w3.org/History.html |archive-date=6 May 2013 |access-date=16 February 2007 |website=W3C}}</ref>. Gipertekstti jetkiziw protokolı (HTTP) engizilmesten aldın, serverden ayırım fayllardı alıw ushın Fayl jetkiziw protokolı hám gofer protokolı sıyaqlı basqa protokollar qollanılǵan. Bul protokollar paydalanıwshı jol tabatuǵın hám júklep alıw ushın fayllardı tańlaytuǵın ápiwayı direktoriya dúzilisin usınadı. Hújjetler kóbinese formatlanbaǵan ápiwayı tekst faylları túrinde yamasa sóz processorı formatlarında kodlanǵan túrde berilgen. == Tariyxı == Negizi «veb-sayt» dáslepki jazılıw usılı bolsa da (geyde «Veb» Pútkil dúnyajúzilik torına tiyisli bolǵanda, atlıq bolǵanı ushın «Veb-sayt» dep bas hárip penen jazılǵan), bul variant házir siyrek qollanıladı hám «veb-sayt» standart jazılıw usılına aylanǵan. Chikago stil qollanbası<ref>{{cite web |title=Internet, Web, and Other Post-Watergate Concerns |url=http://www.chicagomanualofstyle.org/CMS_FAQ/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns13.html |access-date=18 September 2010 |publisher=University of Chicago |archive-date=20 February 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100220163158/http://www.chicagomanualofstyle.org/CMS_FAQ/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns13.html |url-status=dead |website=The Chicago Manual of Style}}</ref> hám AP stil qollanbası<ref name="AP tweet">{{Cite tweet|number=12296505018|user=APStylebook|title=Responding to reader input, we are changing Web site to website. This appears on Stylebook Online today and in the 2010 book next month.|author=AP Stylebook|author-link=AP Stylebook|date=16 April 2010|access-date=18 March 2019}}</ref> sıyaqlı barlıq tiykarǵı stil qollanbaları bul ózgeristi sáwlelendirgen. 2009-jılı fevral ayında, 1995-jıldan baslap Internettiń ósiwin baqlap atırǵan Internetti monitoring etiw kompaniyası Netcraft, 2009-jılı domen atamaları hám mazmunı bar 215,675,903 veb-sayt bolǵanın xabarladı, al 1995-jıldıń avgust ayında bul kórsetkish tek 19,732 veb-sayttı quraytuǵın edi<ref>{{Cite web |title=Web Server Survey |url=https://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820181833/http://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |archive-date=20 August 2011 |access-date=13 March 2017 |website=[[Netcraft]] |language=en-US}}</ref>. 2014-jıldıń sentyabr ayında 1 milliard veb-saytqa jetiwden keyin - bul jetiskenlik Netcraft kompaniyasınıń 2014-jılǵı oktyabr ayındaǵı Veb-server sorawnamasında tastıyıqlanǵan hám Internet Live Stats birinshi bolıp járiyalaǵan (bunı Dúnyajúzilik tordı oylap tapqan Tim Berners-Lidiń tviti de tastıyıqlaydı) - dúnyadaǵı veb-saytlar sanı keyin ala azayıp, 1 milliardtan tómenlegen. Bul belsendi emes veb-saytlar sanınıń aylıq ózgerislerine baylanıslı. Veb-saytlar sanı 2016-jıldıń mart ayına kelip qaytadan 1 milliardtan asıp ketti hám sonnan berli ósiwin dawam etpekte<ref>{{cite web |url=https://www.internetlivestats.com/total-number-of-websites/ |title=Total number of Websites |website=Internet Live Stats |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170720110402/http://www.internetlivestats.com/total-number-of-websites/|archive-date=20 July 2017 |access-date= 14 April 2015}}</ref>. Netcraft kompaniyasınıń 2020-jılı yanvar ayındaǵı Veb-server sorawnamasında 1,295,973,827 veb-sayt bar ekenligi, al 2021-jıldıń aprel ayında 10,939,637 veb-betke qaratılǵan kompyuterlerde 1,212,139,815 sayt hám 264,469,666 unikal domen bar ekenligi xabarlandı<ref>{{Cite web |title=Web Server Survey |url=https://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |access-date=2021-05-17 |website=Netcraft News |language=en-gb |archive-date=24 July 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180724033250/https://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |url-status=live}}</ref>. Barlıq veb-saytlardıń shama menen 85 procenti belsendi emes dep esaplanadı<ref>{{Cite web |last=Deon |date=2020-05-26 |title=How Many Websites Are There Around the World? [2021] |url=https://siteefy.com/how-many-websites-are-there/ |access-date=2021-05-17 |website=Siteefy |language=en-US |archive-date=17 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210517211328/https://siteefy.com/how-many-websites-are-there/ |url-status=live}}</ref>. == Statikalıq veb-sayt == Statikalıq veb-sayt - bul klient veb-brauzerine jiberiletuǵın formatta serverde saqlanǵan veb-betleri bar sayt. Ol tiykarınan Gipertekst belgilew tili (HTML) menen kodlanǵan; Kaskadlı stil kesteleri (CSS) tiykarǵı HTMLden tısqarı kóriniske baqlaw ushın qollanıladı. Súwretler kóbinese qálegen kórinisti jaratıw hám tiykarǵı mazmunnıń bir bólegi retinde qollanıladı. Eger audio yamasa video avtomatik túrde oynatılsa yamasa ulıwma interaktiv bolmasa, olar da «statikalıq» kontent dep esaplanıwı múmkin. Bunday tiptegi veb-sayt ádette barlıq kiriwshilerge birdey informaciyanı kórsetedi. Klientlerge yamasa tutınıwshılarǵa baspa broshyura tarqatıwǵa uqsas, statikalıq veb-sayt ádette uzaq waqıt dawamında turaqlı, standart informaciyanı usınadı. Veb-sayt iyesi waqtı-waqtı menen jańalap tursa da, tekst, fotosúwretler hám basqa mazmundı redaktorlaw qol menen islenetuǵın process bolıp, tiykarǵı veb-dizayn kónlikpeleri hám programmalıq támiynatın talap etiwi múmkin. Ápiwayı formalar yamasa veb-saytlardıń marketing mısalları, máselen klassikalıq veb-sayt, bes betli veb-sayt yamasa broshyura veb-saytı kóbinese statikalıq veb-saytlar boladı, sebebi olar paydalanıwshıǵa aldın ala belgilengen, statikalıq informaciyanı usınadı. Oǵan tekst, fotosúwretler, animaciyalar, audio/video hám navigaciya menyuları arqalı kompaniya hám onıń ónimleri hám xızmetleri haqqında informaciya kiriwi múmkin. Statikalıq veb-saytlar redaktorlaw qolaylılıǵı ushın server tárepten kirgiziwlerdi (SSI) paydalanıwı múmkin, máselen kóp betlerde ulıwma menyu panelin bólisiw ushın. Sayttıń oqıwshıǵa qatnası ele de statikalıq bolǵanlıqtan, bul dinamikalıq sayt dep esaplanbaydı. == Dinamikalıq veb-sayt == [[Image:Server-side websites programming languages.PNG|thumb|2016-jılı server táreptegi [[Programmalastırıw tili|programmalastırıw tilleriniń]] qollanılıwı]] Dinamikalıq veb-sayt - bul jiyi hám avtomatik túrde ózgeretuǵın yamasa ózin sáykeslestiretuǵın sayt. Server táreptegi dinamikalıq betler [[HTML]] islep shıǵaratuǵın kompyuter kodı tárepinen «sol waqıtta» generaciyalanadı ([[CSS]] kóriniske juwapker bolıp, sonlıqtan statikalıq fayllar bolıp esaplanadı). Programmalıq támiynatlardıń CGI, Java Servlets hám Java Server Pages (JSP), Active Server Pages hám ColdFusion (CFML) sıyaqlı keń kólemdegi túrleri bar, olar dinamikalıq veb sistemaların hám dinamikalıq saytlardı jaratıw ushın qollanıladı. Quramalı dinamikalıq veb-saytlardı tezirek hám ańsatıraq jaratıw ushın Perl, [[PHP]], [[Python (Programmalastırıw tili)|Python]] hám Ruby sıyaqlı ulıwma qollanılatuǵın programmalastırıw tilleri ushın hár túrli veb-qosımsha freymvorkleri hám veb-shablon sistemaları bar. Sayt paydalanıwshılar arasındaǵı dialogtıń házirgi jaǵdayın kórsete aladı, ózgerip turatuǵın jaǵdaydı baqlay aladı yamasa hár bir paydalanıwshınıń talaplarına jeke beyimlestirilgen maǵlıwmatlardı bere aladı. Mısalı, jańalıqlar saytınıń bas beti soraw etilgende, veb-serverde islep atırǵan kod saqlanǵan HTML bóleklerin [[RSS]] arqalı maǵlıwmatlar bazasınan yamasa basqa veb-sayttan alınǵan jańalıqlar menen biriktirip, eń sońǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan betti jarata aladı. Dinamikalıq saytlar HTML formaların paydalanıw, brauzer cookie faylların saqlaw hám oqıw arqalı, yamasa aldıńǵı basıwlar tariyxın kórsetetuǵın betler dizbegin jaratıw arqalı interaktiv bola aladı. Dinamikalıq mazmunnıń jáne bir mısalı - media ónimler maǵlıwmatlar bazası bar usaqlap satıw veb-saytı paydalanıwshıǵa Beatles sıyaqlı gilt sózdi kirgiziw arqalı izlew sorawın jiberiwge múmkinshilik beredi. Oǵan juwap retinde, veb-bettiń mazmunı óz-ózinen ózgerip, CD diskler, DVD diskler hám kitaplar sıyaqlı Beatles ónimleriniń dizimin kórsetedi. Dinamikalıq HTML veb-brauzerge bettiń mazmunın interaktiv túrde qalay ózgertiwdi kórsetiw ushın JavaScript kodın paydalanadı. Hár bir paydalanıwshı yamasa baylanıs ushın dinamikalıq mashinanı iske túsiriwden bolǵan ónimlilik joǵaltıwlarınan qashıw arqalı belgili bir túrdegi dinamikalıq veb-sayttı simulyaciyalawdıń bir usılı - dáwirli túrde avtomat statikalıq betlerdiń úlken toparın qayta jaratıw bolıp tabıladı. == Multimedia hám interaktiv kontent == Dáslepki veb-saytlarda tek tekst, keyinirek súwretler bolǵan. Sońınan audio, video hám interaktivlikti (máselen, tekst processorı sıyaqlı kompyuter qosımshasınıń quramalılıǵın sáwlelendiretuǵın bay veb-qosımsha ushın) qosıw ushın veb-brauzer plaginleri paydalanılǵan. Bunday plaginlerge mısallar - Microsoft Silverlight, Adobe Flash Player, Adobe Shockwave Player hám Java SE. HTML 5 plaginlersiz audio hám videonı qamtıydı. JavaScript te kópshilik zamanagóy veb-brauzerlerge kirgizilgen hám veb-sayt jaratıwshılarǵa veb-brauzerge bettiń mazmunın interaktiv túrde ózgertiw hám kerek bolǵan jaǵdayda veb-server menen baylanısıw usılların kórsetetuǵın kodtı jiberiwge múmkinshilik beredi. Brauzerdiń mazmundı ishki kórsetiwi Document Object Model (DOM) dep ataladı. WebGL (Web Graphics Library) - plaginlerdi paydalanbastan interaktiv 3D grafikanı kórsetiw ushın zamanagóy JavaScript API bolıp tabıladı. Ol 3D animaciyalar, vizualizaciyalar hám video túsindirmeler sıyaqlı interaktiv mazmundı paydalanıwshılarǵa eń túsinikli usılda usınıwǵa múmkinshilik beredi<ref>{{Cite web|url=https://www.khronos.org/webgl/|title=OpenGL ES for the Web|website=khronos.org|date=19 July 2011|access-date=1 April 2019|archive-date=15 December 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091215025546/http://www.khronos.org/webgl/|url-status=live}}</ref>. 2010-jıllardaǵı veb-saytlardaǵı «juwap beriwshi dizayn» dep atalǵan tendenciya qurılmaǵa tiykarlanǵan maketti paydalanıwshılarǵa usınıw arqalı eń jaqsı kóriw tájiriybesin berdi. Bul veb-saytlar ózleriniń maketin qurılma yamasa mobil platformaǵa qaray ózgertedi, solay etip bay paydalanıwshı tájiriybesin beredi<ref>{{Cite web|url=https://developers.google.com/web/fundamentals/design-and-ui/responsive/|title=Responsive Web Design Basics - Web|website=Google Developers|access-date=13 March 2017|author=Pete LePage|archive-date=5 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170305050613/https://developers.google.com/web/fundamentals/design-and-ui/responsive/|url-status=live}}</ref>. == Túrleri == Veb-saytlardı eki keń kategoriyaǵa bóliwge boladı - statikalıq hám interaktiv. Interaktiv saytlar Web 2.0 jámiyetiniń bir bólegi bolıp, sayt iyesi menen sayt keliwshileri yamasa paydalanıwshıları arasında interaktivlikke múmkinshilik beredi. Statikalıq saytlar informaciyanı usınadı yamasa jıynaydı, biraq auditoriya yamasa paydalanıwshılar menen tikkeley baylanısıwǵa múmkinshilik bermeydi. Ayırım veb-saytlar informaciyalıq yamasa qızıǵıwshılar tárepinen jaratılǵan ya bolmasa jeke paydalanıw yamasa oyın-zawıq ushın arnalǵan. Kóplegen veb-saytlar bir yamasa bir neshe biznes modellerin paydalanıp, payda tabıwǵa umtıladı, sonıń ishinde: * Qızıqlı kontentti járiyalaw hám kontekstli reklamanı tikkeley satıw yamasa reklama tarmaǵı arqalı satıw. * Elektron kommerciya: ónimler yamasa xızmetler veb-sayt arqalı tikkeley satıp alınadı. * Fizikalıq dúkanda bar ónimler yamasa xızmetlerdi reklamalaw. * Fremium: tiykarǵı mazmun biypul, biraq premium mazmunǵa kiriw ushın tólem talap etiledi (mısalı, WordPress veb-saytı, ol blog yamasa veb-sayt dúziw ushın ashıq kodlı platforma). * Ayırım veb-saytlar kontentke kiriw ushın paydalanıwshı dizimnen ótiwin yamasa jazılıwın talap etedi. Jazılıw talap etetuǵın veb-saytlarǵa mısallar - kóplegen biznes saytları, jańalıqlar veb-saytları, akademiyalıq jurnal veb-saytları, oyın veb-saytları, fayl bólisiw veb-saytları, xabar taxtaları, vebke-tiykarlanǵan elektron pochta, sociallıq tarmaq veb-saytları, real waqıt rejiminde birja maǵlıwmatların usınatuǵın veb-saytlar, sonday-aq hár túrli basqa xızmetlerdi usınatuǵın saytlar. ==Derekler== {{Derekler}} [[Kategoriya:Internet]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] 72sj0bt52c9sc9wbp07dbrbrwigec6g 10 8659 124341 52987 2025-07-04T16:33:35Z Inosham 10264 124341 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:URL|url}}</includeonly>{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:URL mánziller|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:URL]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | 1 | 2 }}<noinclude>{{documentation}}</noinclude> s4ta21pg5dqa6lk4brc27foennh4872 124351 124341 2025-07-04T16:42:32Z Inosham 10264 [[Special:Contributions/Inosham|Inosham]] ([[User talk:Inosham|talqılaw]]) tárepinen islengen [[Special:Diff/124341|124341]] sanlı ózgeris biykarlandı. 124351 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{1|}}}|<!-- --><span class="url"><!-- -->{{#ifeq:{{#titleparts:{{lc:x{{{1|}}}}}|1|1}}|{{lc:x{{{1|}}}}}|<!-- work-around when titleparts doesn't accept the URL and returns the full string without a capital: don't attempt to transform the displayed URL -->[{{#if:1|{{{1|}}}}} {{#if:{{{2|}}}|{{#if:1|{{{2|}}}}}|{{#if:1|{{{1|}}}}}}}]<!-- These "#if:1" pseudo-tests (always true) allow trimming leading spaces in their text parameter -->|<!-- -->{{#switch:{{lc:{{#titleparts:{{{1|}}}|2}}}} |https:/ |http:/ |ftp:/=<!-- Matches https:/ or http:/ or ftp:/ -->[{{#if:1|{{{1|}}}}} <!-- This #if:1 allows trimming leading spaces in the full URL: {{{1|}}} -->{{#if:{{{2|}}}|{{#if:1|{{{2|}}}}}| <!-- This #if:1 allows trimming leading spaces in the specified display text : {{{2|}}} -->{{lc:<!-- domain name in lowercase -->{{#ifeq:{{lc:{{padleft:|4|{{#titleparts:{{{1|}}}|1|3}}}}}}|www.<!-- -->|{{Str right|{{#titleparts:{{{1|}}}|1|3}}|4}}<!-- -->|{{#titleparts:{{{1|}}}|1|3}}<!-- -->}}<!-- -->}}<!-- -->{{#if:{{#titleparts:{{{1|}}}||4}}<!-- rest of the path -->|/{{#titleparts:{{{1|}}}||4}}<!-- -->}}<!-- -->}}<!-- -->]<!-- -->|#default=<!-- Not https:/ or http:/ or ftp:/ -->[http://{{#if:1|{{{1|}}}}} <!-- This #if:1 allows trimming leading spaces in the full URL: {{{1|}}} -->{{#if:{{{2|}}}|{{#if:1|{{{2|}}}}}| <!-- This #if:1 allows trimming leading spaces in the specified display text : {{{2|}}} -->{{lc:<!-- domain name in lowercase -->{{#ifeq:{{lc:{{padleft:|4|{{#titleparts:{{{1|}}}|1|1}}}}}}|www.<!-- -->|{{Str right|{{#titleparts:{{{1|}}}|1|1}}|4}}<!-- -->|{{#titleparts:{{{1|}}}|1|1}}<!-- -->}}<!-- -->}}<!-- -->{{#if:{{#titleparts:{{{1|}}}||2}}<!-- rest of the path -->|/{{#titleparts:{{{1|}}}||2}}<!-- -->}}<!-- -->}}<!-- -->]<!-- -->}}<!-- -->}}<!-- --></span><!-- -->}}</includeonly><noinclude>{{hújjet}}</noinclude> 24y3g1p48zu5ak28btgl37horbsjg5s 10 8833 124286 106920 2025-07-04T14:48:44Z Inosham 10264 124286 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{NAMESPACE}}||[[Kategoriya:Alfavit boyınsha xalıq punktleri]]}}</includeonly> {{Infoqutı | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | deneklası = geography vcard | deneusılı = width:23em; font-size:88% | asttemausılı = background-color:#cddeff;font-weight:normal; | asttema = <div style="display:inline-block;font-size:1.3em;font-weight:bold;" class="fn org">{{if empty|{{{qaraqalpaqsha atı|{{{rásmiy atı|{{{atı|}}}}}}}}} | {{PAGENAMEBASE}} }}</div> <br> | asttemausılı1 = font-size:1.0em;white-space:nowrap;font-weight:normal;border-style: none; | asttema1 = {{#if: {{{milliy atı|{{{milliy_atı|{{{negizgi atı|{{{negizgi_atı|}}}}}}}}}}}} | <div class="nickname" style="font-weight:normal;font-size:1.0em;display:inline-block;padding-top:0.2em;">{{{milliy atı|{{{milliy_atı|{{{negizgi atı|{{{negizgi_atı|}}}}}}}}}}}}</div> }} | temausılı = text-align:left | qatarklası1 = mergedtoprow | qatarusılı1 = font-weight:bold;border-style: none; | maǵlıwmat1 = {{#if:{{{image_skyline|}}}{{wikidata|p18|{{{súwret|}}}|plain=true}}|<!-- -->{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{if empty|{{{image_skyline|}}}|{{wikidata|p18|{{{súwret|}}}|plain=true}}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{eni|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{túsindirme|}}}|{{{túsindirme|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}|<!-- -->{{#if:{{{atı|}}}|Skyline of {{{atı}}}}}|<!-- -->{{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|Skyline of {{{qaraqalpaqsha atı}}}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{túsindirme|}}}{{{túsindirme|}}}|<div style="display:inline" style="padding:0.4em 0 0 0;">{{if empty|{{{túsindirme|}}}|{{{túsindirme|}}}}}</div>}} }} <!-- ***Bayraq, gerb, shield hám Coat of arms*** --> | qatarklası2 = mergedtoprow | klass3 = maptable | maǵlıwmat4 = {{#if:{{{bayraq|}}}{{{gerb|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Xalıq punkti infoqutısı/baǵanalar | 1 = {{#if:{{{bayraq|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{bayraq}}}|size={{{bayraq eni|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title={{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{atı}}} rásmiy bayraǵı}}}}<br /><small>{{Xalıq punkti infoqutısı/silteme|type=Bayraq|link={{{flag_link|}}}|name={{{qaraqalpaqsha atı}}}}}</small>}} | 2 = {{#if:{{{gerb|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{gerb|}}}|size={{{gerb eni|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title={{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{atı}}} rásmiy gerbi}}}}<br /><small>{{Xalıq punkti infoqutısı/silteme|type={{#if:{{{gerb_túri|}}}|{{{gerb_túri}}}|Gerb}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{qaraqalpaqsha atı}}}}}</small>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title=Coat of arms of {{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{atı}}}}}}}<br /><small>{{Xalıq punkti infoqutısı/silteme|type=Coat of arms|link={{{shield_link|}}}|name={{{qaraqalpaqsha atı}}}}}</small>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title={{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{atı}}} rásmiy logotipi}}}}<br /><small>{{Xalıq punkti infoqutısı/silteme|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{qaraqalpaqsha atı}}}}}</small>}} | 5 = {{#if:{{{karta|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{karta}}}|size={{{karta_eni|}}}|sizedefault=100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{karta_túsindirmesi|{{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{atı}}}}}}}}}}{{#if:{{{karta_túsindirmesi|}}}|<div style="padding:0.4em 0 0 0;">{{{karta_túsindirmesi}}}}}</div>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Karta*** --> | qatarklası5 = mergedtoprow | maǵlıwmat6 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{karta|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{karta}}}|size={{{karta_eni|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{karta_túsindirmesi|{{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{rásmiy atı|}}}|{{{atı}}}}} jaylasıwı}}}}}{{#if:{{{karta_túsindirmesi|}}}|<div style="padding:0.3em 0 0 0;">{{{karta_túsindirmesi}}}</div>}} }}}} | qatarklası7 = mergedrow | maǵlıwmat8 = {{#if:{{{karta1|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{karta1}}}|size={{{karta_eni1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{karta_túsindirmesi1|{{#if:{{{qaraqalpaqsha atı|}}}|{{{qaraqalpaqsha atı}}}|{{{rásmiy atı|}}}|{{{atı}}}}} jaylasıwı}}}}}{{#if:{{{karta_túsindirmesi1|}}}|<div style="padding:0.3em 0 0 0;">{{{karta_túsindirmesi1}}}</div>}} }} <!-- ***Pushpin Map*** --> | qatarklası9 = mergedtoprow | maǵlıwmat10 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} | maǵlıwmat11 = {{wikidata-coords|coord|12345678 |lat_deg = {{{lat_deg|}}} |lat_min = {{{lat_min|}}} |lat_sec = {{{lat_sec|}}} |lat_dir = {{{lat_dir|}}} |lon_deg = {{{lon_deg|}}} |lon_min = {{{lon_min|}}} |lon_sec = {{{lon_sec|}}} |lon_dir = {{{lon_dir|}}} |type = city |region = {{ISO 3166|{{wikidata|p17|{{{mámleket|}}}|plain=true}}}} |scale = {{#if:{{{CoordScale|}}}|{{{CoordScale}}}|100000}} |display = {{#if:{{{display|}}}|{{{display}}}|title,inline}} }} | belgi12 = {{{subdivision_type1|}}} | maǵlıwmat12 = {{{subdivision_name1|}}} | qatarklası13 = mergedrow | belgi14 = {{{subdivision_type2|}}} | maǵlıwmat14 = {{{subdivision_name2|}}} | qatarklası15 = mergedrow | belgi16 = {{{subdivision_type3|}}} | maǵlıwmat16 = {{{subdivision_name3|}}} | qatarklası17 = mergedrow | belgi18 = Aymaq túri | maǵlıwmat18 = {{{túri|{{{túr|}}}}}} | qatarklası19 = mergedrow | belgi20 = {{#if:{{{aymaq túri|}}}|{{ucfirst:{{{aymaq túri}}}}}|[[Mámleketler dizimi|Mámleket]]}} | maǵlıwmat20 = {{#if:{{{kórsetilgen mámleket|}}}|{{{kórsetilgen mámleket}}}|{{#if:{{#if:{{{kestede mámleket|}}}|{{{kestede mámleket|}}}|{{{mámleket|}}}}}|{{#if:{{{kestede mámleket|}}}|[[{{{kestede mámleket|}}}]]|{{{mámleket|}}}}}}}}} | qatarklası21 = mergedrow | belgi22 = {{#if:{{{region túri|}}}|[[{{{region túri}}}]]|Region}} | maǵlıwmat22 = {{#if:{{{kórsetilgen region|}}}|{{{kórsetilgen region}}}|{{#if:{{#if:{{{kestede region|}}}|{{{kestede region|}}}|{{{region|}}}}}|{{#if:{{{kestede region|}}}|[[{{{kestede region|}}}]]|[[{{{region|}}}]]}}}}}} | qatarklası23 = mergedrow | belgi24 = {{#if:{{{rayon túri|}}}|[[{{{rayon túri}}}]]|[[Rayon]]}} | maǵlıwmat24 = {{#if:{{{kórsetilgen rayon|}}}|{{{kórsetilgen rayon}}}|{{#if:{{#if:{{{kestede rayon|}}}|{{{kestede rayon|}}}|{{{rayon|}}}}}|{{#if:{{{kestede rayon|}}}|[[{{{kestede rayon|}}}]]|[[{{{rayon|}}}]]}}}}}} | qatarklası25 = mergedrow | belgi26 = {{{jámiyet túri|}}} | maǵlıwmat26 = {{{jámiyet|}}} | qatarklası27 = mergedrow | belgi28 = Statusı | maǵlıwmat28 = {{{status|{{{poziciya|{{{statusı|}}}}}}}}} | qatarklası29 = mergedrow | belgi30 = Boysınıw dárejesi | maǵlıwmat30 = {{{qaraydı|{{{boysınadı|}}}}}} | qatarklası31 = mergedrow | belgi32 = Ishki bóliniwi | maǵlıwmat32 = {{{ishki bóliniw|}}}{{{ishki bóliniwi|}}} | tema33 = {{#if:{{{basshı_ataǵı|}}}{{{basshı túri|}}}{{{basshı|}}}{{{jetekshi|}}}{{{basshı_atı|}}}| Hákimiyat}} | belgi34 = {{#if:{{{basshı_ataǵı|}}}{{{basshı túri|}}}|&nbsp;•&nbsp;[[{{{basshı_ataǵı|}}}{{{basshı túri|}}}]]}} | maǵlıwmat34 = {{{basshı|}}}{{{jetekshi|}}}{{{basshı_atı|}}} | qatarklası35 = mergedrow | belgi36 = Dúzilgen waqtı | maǵlıwmat36 = {{{dúzilgen waqtı|}}} | qatarklası37 = mergedrow | belgi38 = Dáslepki derekler | maǵlıwmat38 = {{{dáslepki derekler|}}} | qatarklası39 = mergedrow | belgi40 = Aldınǵı atı | maǵlıwmat40 = {{{aldınǵı_atı|}}}{{{aldınǵı atı|}}} | qatarklası41 = mergedrow | belgi42 = Aldınǵı atları | maǵlıwmat42 = {{{aldınǵı_atları|}}}{{{aldınǵı atları|}}} | qatarklası43 = mergedrow | belgi44 = Qashannan berli {{lc:{{{status|}}}}} | maǵlıwmat44 = {{{status qashan berilgen|}}} | qatarklası45 = mergedrow | belgi46 = Jer maydanı | maǵlıwmat46 = {{#if: {{{maydan_jámi_km²|}}}{{{jer maydanı|}}} | {{{maydan_jámi_km²|}}}{{{jer maydanı|}}} km²}} | qatarklası47 = mergedrow | belgi48 = Íqlımı | maǵlıwmat48 = {{{ıqlımı|}}} | qatarklası49 = mergedrow | belgi50 = Xalıq sanı<div style="font-weight:normal;display:inline;">{{#if:{{{sanalǵan jıl|}}}|{{nbsp}}({{{sanalǵan jıl|}}})}}{{{xalıq_túsindirmeler|}}}</div> | maǵlıwmat50 = {{#if:{{{xalıq sanı|}}} | {{formatnum:{{{xalıq sanı}}} adam}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{xalıq_jámi|}}} | {{formatnum:{{{xalıq_jámi}}}}} }} }} }} | qatarklası51 = mergedrow | belgi52 = Xalıq tıǵızlıǵı | maǵlıwmat52 = {{{xalıq_tıǵızlıq_km²|}}}{{{xalıq tıǵızlıǵı|}}} {{#if: {{{xalıq_tıǵızlıq_km²|}}}{{{xalıq tıǵızlıǵı|}}} | adam/km{{sup|2}} | }} | qatarklası53 = mergedrow | belgi54 = Aglomeraciya | maǵlıwmat54 = {{{aglomeraciya|}}} | qatarklası55 = mergedrow | belgi56 = Milliy quramı | maǵlıwmat56 = {{{milliy quramı|}}} | qatarklası57 = mergedrow | belgi58 = Konfessiyalıq quramı | maǵlıwmat58 = {{{konfessiyalıq quramı|}}} | qatarklası59 = mergedrow | belgi60 = Rásmiy tili | maǵlıwmat60= {{{til|}}}{{{rásmiy til|}}} | qatarklası61 = mergedrow | belgi62 = Rásmiy tilleri | maǵlıwmat62= {{{tiller|}}}{{{rásmiy tiller|}}} | qatarklası63 = mergedrow | belgi64 = [[Etnoxoronim]] | maǵlıwmat64 = {{{etnoxoronim|}}} | qatarklası65 = mergedrow | belgi66 = [[Waqıt zonası]] | maǵlıwmat66 = {{#if:{{{waqıt zonası|}}}|UTC{{{waqıt zonası|}}}{{#if:{{{DST|}}}|, [[DST|jazda]] UTC{{#ifexpr:{{{waqıt zonası}}}+1>=0|+}}{{#expr:{{{waqıt zonası}}}+1}}}} }} | qatarklası67 = mergedrow | belgi68= [[Telefon nomerlew rejesi|Telefon kodı]] | maǵlıwmat68 = {{{telefon kodı|}}} | qatarklası69 = mergedrow | belgi70 = Pochta indeksi | maǵlıwmat70 = {{{pochta indeksi|}}}{{{pochta_indeksi|}}} | qatarklası71 = mergedrow | belgi72 = Pochta indeksleri | maǵlıwmat72 = {{{pochta indeksleri|}}}{{{pochta_indeksleri|}}} | qatarklası73 = mergedrow | belgi74 = [[:kategoriya:Mámleketler avtomobil nomerleri indeksleri|Avtomobil kodı]] | maǵlıwmat74 = {{{avtomobil kodı|}}} | qatarklası75 = mergedrow | belgi76 = [[{{{identifikator túri|}}}]] | maǵlıwmat76 = {{{sanlı identifikator|}}} | qatarklası77 = mergedrow | belgi78 = Websayt | maǵlıwmat78 = {{{websayt|}}}{{{sayt|}}} | tómengi = {{#ifeq:{{{mámleket kartası qál|{{{mámleket_kartası_qál|}}}}}} | awa | | {{#if:{{{lat_deg|}}}{{wikidata|p625|plain=true}}|{{#ifeq: {{{mámleket kartası|}}}{{{region kartası|}}}{{{rayon kartası|}}}| 000 || {{#ifexpr: {{REVISIONSIZE}} < 10240 | <div style="background:#dcebff; padding: 1px 0; min-width: 297px; width: 100%;"></div> <div {{#if:{{{kartalardı keńeytiw|}}}||mw-collapsed}}"> <div class="mw-collapsible-content" style="margin-top: 2px;">}}}}{{#if:{{{основные НП на карте|}}}|{{wikidata-coords|Xalıq punkti infoqutısı/OrınKarta |qaraqalpaqsha atı = {{{qaraqalpaqsha atı|}}}{{{atı|}}} |lat_deg = {{{lat_deg|}}} |lat_min = {{{lat_min|}}} |lat_sec = {{{lat_sec|}}} |lat_dir = {{{lat_dir|}}} |lon_deg = {{{lon_deg|}}} |lon_min = {{{lon_min|}}} |lon_sec = {{{lon_sec|}}} |lon_dir = {{{lon_dir|}}} |mámleket = {{wikidata|p17|{{{mámleket|}}}|plain=true}} |территория в таблице = {{{территория в таблице|}}} |карта страны = {{{карта страны|}}} |в страну = {{{в страну|}}} |A в страну = {{{A в страну|}}} |B в страну = {{{B в страну|}}} |C в страну = {{{C в страну|}}} |D в страну = {{{D в страну|}}} |region = {{{region|}}} |регион в таблице = {{{регион в таблице|}}} |карта региона = {{{карта региона|}}} |в регион = {{{в регион|}}} |A в регион = {{{A в регион|}}} |B в регион = {{{B в регион|}}} |C в регион = {{{C в регион|}}} |D в регион = {{{D в регион|}}} |rayon = {{{rayon|}}} |район в таблице = {{{район в таблице|}}} |карта района = {{{карта района|}}} |в район = {{{в район|}}} |A в район = {{{A в район|}}} |B в район = {{{B в район|}}} |C в район = {{{C в район|}}} |D в район = {{{D в район|}}} }}|{{wikidata-coords|Xalıq punkti infoqutısı/OrınKarta |qaraqalpaqsha atı = {{{qaraqalpaqsha atı|}}}{{{atı|}}} |lat_deg = {{{lat_deg|}}} |lat_min = {{{lat_min|}}} |lat_sec = {{{lat_sec|}}} |lat_dir = {{{lat_dir|}}} |lon_deg = {{{lon_deg|}}} |lon_min = {{{lon_min|}}} |lon_sec = {{{lon_sec|}}} |lon_dir = {{{lon_dir|}}} |mámleket = {{wikidata|p17|{{{mámleket|}}}|plain=true}} |mámleketkarta = {{{mámleketkarta|}}} |mámleketkartası atı = {{{mámleketkartası atı|}}} |regionkarta = {{{regionkarta|}}} |regionkartası atı = {{{regionkartası atı|}}} |mámleketkarta position = {{{mámleketkarta position|}}} |regionkarta position = {{{regionkarta position|}}} |rayonkarta position = {{{rayonkarta position|}}} |mámleket kartası = {{{mámleket kartası|}}} |region = {{{region|}}} |region kartası = {{{region kartası|}}} |rayon = {{{rayon|}}} |rayon kartası = {{{rayon kartası|}}} }}}}{{#ifeq: {{{mámleket kartası|}}}{{{region kartası|}}}{{{rayon kartası|}}}| 000 || {{#ifexpr: {{REVISIONSIZE}} < 10240 | </div></div> }}}}}} }} }} <noinclude>{{hújjet}}</noinclude> b6si7ba25gh7p4l4z6w93c673w04srs 0 10755 124255 97777 2025-07-04T13:42:16Z Inosham 10264 124255 wikitext text/x-wiki '''Wayback Machine''' ({{aytılıwı|ˈweɪbæk maˈʃin}}) onlayn-[[arxiv]] sanaladı. Oǵan 1996-jılı [[Massachusetts texnologiya institutı]] studentleri — [[Brewster Kahle]] hám [[Bruce Gilliat]] tiykar salǵan. Wayback Machineǵa [[Internet Archive]] kommerciyalıq emes kitapxanası iyelik etedi. == Derekler == {{derekler}} == Siltemeler == * {{Rásmiy sayt|https://web.archive.org/}} {{ref-en}} {{shala}} 7f8xkcbyc235zqf65mc7ad0scho40xg 10 11039 124288 92941 2025-07-04T14:49:40Z Inosham 10264 /* Mısalı */ 124288 wikitext text/x-wiki {{Hújjet astbeti}} {{High-use|demo={{ROOTPAGENAME}}}} {{Lua|Module:Coordinates}} [[Xalıq punkti|Xalıq punktleri]] haqqındaǵı maqalalar ushın maǵqutı. {{clear}} == Paydalanıw == <syntaxhighlight lang="html" style="overflow:auto"> {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | negizgi atı = | túri = | súwret = | gerb = | bayraq = | gerb túsindirmesi = | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = | lat_dir = | lat_deg = | lat_min = | lat_sec = | lon_dir = | lon_deg = | lon_min = | lon_sec = | CoordAddon = | CoordScale = | mámleket = | status = | qaraydı = | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | rayon 2 = | rayon 3 = | rayon 4 = | rayon 5 = | kestede rayon = | kestede rayon 2 = | kestede rayon 3 = | kestede rayon 4 = | kestede rayon 5 = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = | basshı túri = | basshı = | dúzilgen waqtı = | dáslepki derekler = | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = | status qashan berilgen = | jer maydanı = | ıqlımı = | xalıq sanı = | sanalǵan jıl = | xalıq tıǵızlıǵı = | aglomeraciya = | milliy quramı = | konfessiyalıq quramı = | rásmiy til = | rásmiy tiller = | etnoxoronim = | waqıt zonası = | DST = | telefon kodı = | pochta indeksi = | pochta indeksleri = | avtomobil kodı = | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = }} </syntaxhighlight> == Mısalı == {{Xalıq punkti infoqutısı | atı = Tashkent | negizgi atı = {{lang-uz|Toshkent}} | túri = qala | súwret = {{Fotomontaj | photo1a = Toshkent Panoramasi.jpg | photo2a = TashkentCity.jpg | photo2b = | photo3a = Humo_Arena.jpg | photo3b = | photo4a = Tashkent City Park at night 2019.jpg | spacing = 2 | position = center | color_border = white | color = white | size = 290 | foot_montage = }} | gerb = Emblem of Tashkent.svg | bayraq = Flag_of_Tashkent.svg | gerb túsindirmesi = Tashkent qalasınıń rásmiy gerbi | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = | koordinatları = {{Coord|41|18|40|N|69|16|47|E|region:UZ|display=inline,title}} | mámleket = {{Bayraq|Ózbekstan}} | status = mámleket [[paytaxt]]ı | qaraydı = respublika | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | kestede rayon = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = 250 | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = 12 rayon | basshı túri = Hákim | basshı = [[Jáhángir Artıqxodjaev]] | dúzilgen waqtı = 1865-jıl | dáslepki derekler = b.e.sh. V-III ásir | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = Yuni, Choch, Shosh (Madina-ash-Shash), Binkat | qashannan berli statuslı = | jer maydanı = 334.8 | ıqlımı = kontinental | xalıq sanı = 2 571 668 | sanalǵan jıl = 1-yanvar 2020-jıl | xalıq tıǵızlıǵı = 6859.3 | aglomeraciya = 6.5 millionǵa jaqın | milliy quramı = {{plainlist| * [[ózbekler]] 63,0% * [[ruslar]] 20,0% * [[tatarlar]] 4,5% * [[koreysler]] 2,2% * [[qazaqlar]] 1,2% * basqalar 7,0% }} | konfessiyalıq quramı = [[musılmanlar]], [[xristianlar]] hám basqalar | rásmiy til = [[ózbek tili]] | rásmiy tilleri = | etnoxoronim = tashkentli, tashkentliler | waqıt zonası = +5 | DST = | telefon kodı = +998 71 | pochta indeksi = | pochta indeksleri = 100000, 130100 — 130117 | avtomobil kodı = 01—09, (10, 30 — eskisi) | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = https://tashkentnews.uz/ }} <pre> {{Xalıq punkti infoqutısı | atı = Tashkent | negizgi atı = {{lang-uz|Toshkent}} | túri = qala | súwret = {{Fotomontaj | photo1a = Toshkent Panoramasi.jpg | photo2a = TashkentCity.jpg | photo2b = | photo3a = Humo_Arena.jpg | photo3b = | photo4a = Tashkent City Park at night 2019.jpg | spacing = 2 | position = center | color_border = white | color = white | size = 290 | foot_montage = }} | gerb = Emblem of Tashkent.svg | bayraq = Flag_of_Tashkent.svg | gerb túsindirmesi = Tashkent qalasınıń rásmiy gerbi | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = | lat_deg = 41| lat_min = 18 | lat_sec = | lon_deg = 69| lon_min = 16 | lon_sec = | CoordAddon = type:city_region:UZ | CoordScale = | mámleket = Ózbekstan | status = mámleket [[paytaxt]]ı | qaraydı = respublika | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | kestede rayon = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = 250 | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = 12 rayon | basshı túri = Hákim | basshı = [[Jáhángir Artıqxodjaev]] | dúzilgen waqtı = 1865-jıl | dáslepki derekler = b.e.sh. V-III ásir | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = Yuni, Choch, Shosh (Madina-ash-Shash), Binkat | qashannan berli statuslı = | jer maydanı = 334.8 | ıqlımı = kontinental | xalıq sanı = 2 571 668 | sanalǵan jıl = 1-yanvar 2020-jıl | xalıq tıǵızlıǵı = 6859.3 | aglomeraciya = 6.5 millionǵa jaqın | milliy quramı = {{plainlist| * [[ózbekler]] 63,0% * [[ruslar]] 20,0% * [[tatarlar]] 4,5% * [[koreysler]] 2,2% * [[qazaqlar]] 1,2% * basqalar 7,0% }} | konfessiyalıq quramı = [[musılmanlar]], [[xristianlar]] hám basqalar | rásmiy til = [[ózbek tili]] | rásmiy tilleri = | etnoxoronim = tashkentli, tashkentliler | waqıt zonası = +5 | DST = | telefon kodı = +998 71 | pochta indeksi = | pochta indeksleri = 100000, 130100 — 130117 | avtomobil kodı = 01—09, (10, 30 — eskisi) | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = https://tashkentnews.uz/ }}</pre> == Úlgi parametrleri == {{tl|Xalıq punkti infoqutısı}} úlgisi ushın parametrler. <templatedata>{ "description": "Xalıq punktiniń sıpatlamasın beriw ushın paydalanıladı", "params": { "atı": { "label": "Atı", "aliases": [ "name" ], "description": "Xalıq punktiniń atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "example": "Nyu-York" }, "negizgi atı": { "aliases": [ "native_name" ], "label": "Negizgi atı", "description": "Xalıq punktiniń negizgi tildegi atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "example": "New York" }, "qaraydı": { "label": "Boysınıw dárejesi", "example": "respublika, wáláyat, rayon", "description": "Xalıq punktiniń qaysı administrativlik birlikke boysınıwın belgileń", "type": "string", "required": false }, "túri": { "aliases": [ "settlement_type" ], "label": "Túri", "example": "qala, APJ", "description": "Xalıq punktiniń túrin kirgiziń. Mısalı: qala, APJ", "type": "string", "required": false }, "súwret": { "aliases": [ "image_skyline" ], "label": "súwret", "description": "Xalıq punktine tiyisli súwretlerdi qosıń.", "type": "string", "required": false }, "bayraq": { "aliases": [ "image_flag" ], "label": "Bayraq", "description": "Bayraq", "type": "string", "required": false }, "bayraq eni": { "label": "Bayraq eni", "description": "Bayraq eniniń ólshemin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "flag_size" ], "example": " ", "default": "100px" }, "gerb": { "aliases": [ "image_shield" ], "label": "Gerb", "description": "Gerb", "type": "string", "required": false }, "gerb eni": { "label": "Gerb eni", "description": "Gerb eniniń ólshemin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "shield_size" ], "default": "100px" }, "mámleket": { "label": "Mámleket", "aliases": [ "subdivision_name" ], "example": "Ózbekstan", "description": "Mámleket atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "region túri": { "label": "Region túri", "description": "Regionnıń túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_type1" ] }, "region": { "label": "Region", "aliases": [ "subdivision_name1" ], "example": "Qaraqalpaqstan", "description": "Region atın kirgiziń", "type": "string", "required": false }, "rayon túri": { "label": "Rayon túri", "description": "Rayonnıń túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_type2" ] }, "rayon": { "label": "Rayon", "description": "Rayon atın kirgiziń", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_name2" ] }, "jámáát túri": { "label": "Jámáát túri", "description": "Jámááttiń túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_type3" ] }, "jámáát": { "label": "jámáát", "description": "Jámáát atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_name3" ] }, "lat_deg": { "label": "Lat_deg", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_deg": { "label": "Lon_deg", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lat_min": { "label": "Lat_min", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lat_sec": { "label": "Lat_sec", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lat_dir": { "label": "Lat_dir", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_min": { "label": "Lon_min", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_sec": { "label": "Lon_sec", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_dir": { "label": "Lon_dir", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "CoordAddon": { "label": "CoordAddon", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "ishki bóliniwi": { "label": "Ishki bóliniwi", "description": "Xalıq punktiniń quramı nelerden ibarat ekenligin jazıń. Mısalı: 10 rayon, 2 qala", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "parts" ] }, "basshı túri": { "label": "Basshı túri", "description": "Basshı túrin kirgiziń. Mısalı: Hákim, Mer, Gubernator", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "leader_title" ] }, "basshı": { "label": "Basshı", "description": "Basshı ismin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "leader_name" ], "example": "Pálensheev Tólenshe" }, "dúzilgen waqtı": { "aliases": [ "established_date" ], "label": "Dúzilgen waqtı", "description": "Xalıq punktiniń rásmiy dúzilgen waqtın jazıń.", "type": "string", "required": false }, "dáslepki derekler": { "label": "Dáslepki derekler", "description": "Xalıq punkti haqqında tariyxtaǵı eń dáslepki jazba derekler qaysı jıllarǵa tuwrı keliwin kórsetiń.", "type": "string", "required": false }, "aldınǵı atları": { "label": "Aldınǵı atları", "description": "Xalıq punktiniń aldınǵı, góne atların kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "status qashan berilgen": { "label": "Qashannan berli statusqa iye", "description": "Xalıq punkti qaysı waqıttan berli kórsetilgen statusqa iye ekenligin kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "jer maydanı": { "aliases": [ "area_total_km2" ], "label": "Jer maydanı", "description": "Jer maydanın kirgiziń.", "type": "number", "required": false }, "ıqlımı": { "label": "Íqlımı", "description": "Íqlım túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "rásmiy til": { "label": "Rásmiy til(ler)i", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "xalıq sanı": { "aliases": [ "population_total" ], "label": "Xalıq sanı", "description": "Xalıq punktiniń turǵınları sanın kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "sanalǵan jıl": { "aliases": [ "population_as_of" ], "label": "Sanalǵan jıl", "description": "Xalıq punktiniń turǵınları sanı esaplanǵan sáneni kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "xalıq tıǵızlıǵı": { "aliases": [ "population_density_km2" ], "label": "Xalıq tıǵızlıǵı", "description": "Xalıq punkti ushın xalıq tıǵızlıǵı kórsetkishin kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "aglomeraciya": { "label": "Aglomeraciya", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "area_metro_km2" ] }, "milliy quramı": { "label": "Milliy quramı", "description": "Xalıq punkti turǵınlarınıń milliy quramın kórsetiń.", "type": "string", "required": false }, "konfessiyalıq quramı": { "label": "Konfessiyalıq quramı", "description": "Xalıq punkti turǵınlarınıń diniy quramın kórsetiń.", "type": "string", "required": false }, "etnoxoronim": { "label": "Etnoxoronim", "description": "Etnoxoronimdi kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "population_demonym" ], "example": "Qaraózekli" }, "waqıt zonası": { "aliases": [ "utc_offset " ], "label": "Waqıt zonası", "description": "Xalıq punkti ushın tiyisli waqıt zonasın kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "DST": { "label": "DST", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "utc_offset_DST" ] }, "telefon kodı": { "label": "Telefon kodı", "description": "Xalıq punkti ushın tiyisli telefon kodın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "area_code" ] }, "pochta indeksi": { "label": "Pochta indeksi", "description": "Xalıq punkti ushın tiyisli pochta indeksin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "postal_code", "pochta indeksleri" ], "example": "90210" }, "avtomobil kodı": { "label": "Avtomobil kodı", "description": "Xalıq punkti avtomobilleri ushın ajıratılǵan mámleketlik nomerlerdiń kodın kórsetiń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "registration_plate" ] }, "sanlı identifikator": { "label": "Sanlı identifikator", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "identifikator túri": { "label": "Identifikator turi", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "sayt": { "aliases": [ "website" ], "label": "Sayt", "description": "Xalıq punktiniń rásmiy web saytın jazıń.", "type": "string", "required": false }, "koordinatlar": { "aliases": [ "coordinates" ], "label": "Koordinatlar", "description": "Koordinatlardı kirgiziń. {{Coord}} úlgisin qollanıń.", "example": "{{coord|41|50|15|N|87|40|55|W}}", "type": "wiki-template-name" } }, "paramOrder": [ "atı", "negizgi atı", "qaraydı", "túri", "súwret", "bayraq", "bayraq eni", "gerb", "gerb eni", "mámleket", "region túri", "region", "rayon túri", "rayon", "jámáát túri", "jámáát", "lat_deg", "lon_deg", "lat_min", "lat_sec", "lat_dir", "lon_min", "lon_sec", "lon_dir", "CoordAddon", "ishki bóliniwi", "basshı túri", "basshı", "dúzilgen waqtı", "dáslepki derekler", "aldınǵı atları", "status qashan berilgen", "jer maydanı", "ıqlımı", "rásmiy til", "xalıq sanı", "sanalǵan jıl", "xalıq tıǵızlıǵı", "aglomeraciya", "milliy quramı", "konfessiyalıq quramı", "etnoxoronim", "waqıt zonası", "DST", "telefon kodı", "pochta indeksi", "avtomobil kodı", "sanlı identifikator", "identifikator túri", "sayt", "koordinatlar" ] }</templatedata> <includeonly> [[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]] </includeonly> 7n9t20q4pmwxph8hlonmj96iwte47x4 124291 124288 2025-07-04T14:50:19Z Inosham 10264 /* Mısalı */ 124291 wikitext text/x-wiki {{Hújjet astbeti}} {{High-use|demo={{ROOTPAGENAME}}}} {{Lua|Module:Coordinates}} [[Xalıq punkti|Xalıq punktleri]] haqqındaǵı maqalalar ushın maǵqutı. {{clear}} == Paydalanıw == <syntaxhighlight lang="html" style="overflow:auto"> {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | negizgi atı = | túri = | súwret = | gerb = | bayraq = | gerb túsindirmesi = | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = | lat_dir = | lat_deg = | lat_min = | lat_sec = | lon_dir = | lon_deg = | lon_min = | lon_sec = | CoordAddon = | CoordScale = | mámleket = | status = | qaraydı = | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | rayon 2 = | rayon 3 = | rayon 4 = | rayon 5 = | kestede rayon = | kestede rayon 2 = | kestede rayon 3 = | kestede rayon 4 = | kestede rayon 5 = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = | basshı túri = | basshı = | dúzilgen waqtı = | dáslepki derekler = | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = | status qashan berilgen = | jer maydanı = | ıqlımı = | xalıq sanı = | sanalǵan jıl = | xalıq tıǵızlıǵı = | aglomeraciya = | milliy quramı = | konfessiyalıq quramı = | rásmiy til = | rásmiy tiller = | etnoxoronim = | waqıt zonası = | DST = | telefon kodı = | pochta indeksi = | pochta indeksleri = | avtomobil kodı = | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = }} </syntaxhighlight> == Mısalı == {{Xalıq punkti infoqutısı | atı = Tashkent | negizgi atı = {{lang-uz|Toshkent}} | túri = qala | súwret = {{Fotomontaj | photo1a = Toshkent Panoramasi.jpg | photo2a = TashkentCity.jpg | photo2b = | photo3a = Humo_Arena.jpg | photo3b = | photo4a = Tashkent City Park at night 2019.jpg | spacing = 2 | position = center | color_border = white | color = white | size = 290 | foot_montage = }} | gerb = Emblem of Tashkent.svg | bayraq = Flag_of_Tashkent.svg | gerb túsindirmesi = Tashkent qalasınıń rásmiy gerbi | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = | koordinatları = {{Coord|41|18|40|N|69|16|47|E|region:UZ|display=inline,title}} | mámleket = {{Bayraq|Ózbekstan}} [[Ózbekstan]] | status = mámleket [[paytaxt]]ı | qaraydı = respublika | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | kestede rayon = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = 250 | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = 12 rayon | basshı túri = Hákim | basshı = [[Jáhángir Artıqxodjaev]] | dúzilgen waqtı = 1865-jıl | dáslepki derekler = b.e.sh. V-III ásir | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = Yuni, Choch, Shosh (Madina-ash-Shash), Binkat | qashannan berli statuslı = | jer maydanı = 334.8 | ıqlımı = kontinental | xalıq sanı = 2 571 668 | sanalǵan jıl = 1-yanvar 2020-jıl | xalıq tıǵızlıǵı = 6859.3 | aglomeraciya = 6.5 millionǵa jaqın | milliy quramı = {{plainlist| * [[ózbekler]] 63,0% * [[ruslar]] 20,0% * [[tatarlar]] 4,5% * [[koreysler]] 2,2% * [[qazaqlar]] 1,2% * basqalar 7,0% }} | konfessiyalıq quramı = [[musılmanlar]], [[xristianlar]] hám basqalar | rásmiy til = [[ózbek tili]] | rásmiy tilleri = | etnoxoronim = tashkentli, tashkentliler | waqıt zonası = +5 | DST = | telefon kodı = +998 71 | pochta indeksi = | pochta indeksleri = 100000, 130100 — 130117 | avtomobil kodı = 01—09, (10, 30 — eskisi) | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = https://tashkentnews.uz/ }} <pre> {{Xalıq punkti infoqutısı | atı = Tashkent | negizgi atı = {{lang-uz|Toshkent}} | túri = qala | súwret = {{Fotomontaj | photo1a = Toshkent Panoramasi.jpg | photo2a = TashkentCity.jpg | photo2b = | photo3a = Humo_Arena.jpg | photo3b = | photo4a = Tashkent City Park at night 2019.jpg | spacing = 2 | position = center | color_border = white | color = white | size = 290 | foot_montage = }} | gerb = Emblem of Tashkent.svg | bayraq = Flag_of_Tashkent.svg | gerb túsindirmesi = Tashkent qalasınıń rásmiy gerbi | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = | lat_deg = 41| lat_min = 18 | lat_sec = | lon_deg = 69| lon_min = 16 | lon_sec = | CoordAddon = type:city_region:UZ | CoordScale = | mámleket = Ózbekstan | status = mámleket [[paytaxt]]ı | qaraydı = respublika | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | kestede rayon = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = 250 | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = 12 rayon | basshı túri = Hákim | basshı = [[Jáhángir Artıqxodjaev]] | dúzilgen waqtı = 1865-jıl | dáslepki derekler = b.e.sh. V-III ásir | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = Yuni, Choch, Shosh (Madina-ash-Shash), Binkat | qashannan berli statuslı = | jer maydanı = 334.8 | ıqlımı = kontinental | xalıq sanı = 2 571 668 | sanalǵan jıl = 1-yanvar 2020-jıl | xalıq tıǵızlıǵı = 6859.3 | aglomeraciya = 6.5 millionǵa jaqın | milliy quramı = {{plainlist| * [[ózbekler]] 63,0% * [[ruslar]] 20,0% * [[tatarlar]] 4,5% * [[koreysler]] 2,2% * [[qazaqlar]] 1,2% * basqalar 7,0% }} | konfessiyalıq quramı = [[musılmanlar]], [[xristianlar]] hám basqalar | rásmiy til = [[ózbek tili]] | rásmiy tilleri = | etnoxoronim = tashkentli, tashkentliler | waqıt zonası = +5 | DST = | telefon kodı = +998 71 | pochta indeksi = | pochta indeksleri = 100000, 130100 — 130117 | avtomobil kodı = 01—09, (10, 30 — eskisi) | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = https://tashkentnews.uz/ }}</pre> == Úlgi parametrleri == {{tl|Xalıq punkti infoqutısı}} úlgisi ushın parametrler. <templatedata>{ "description": "Xalıq punktiniń sıpatlamasın beriw ushın paydalanıladı", "params": { "atı": { "label": "Atı", "aliases": [ "name" ], "description": "Xalıq punktiniń atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "example": "Nyu-York" }, "negizgi atı": { "aliases": [ "native_name" ], "label": "Negizgi atı", "description": "Xalıq punktiniń negizgi tildegi atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "example": "New York" }, "qaraydı": { "label": "Boysınıw dárejesi", "example": "respublika, wáláyat, rayon", "description": "Xalıq punktiniń qaysı administrativlik birlikke boysınıwın belgileń", "type": "string", "required": false }, "túri": { "aliases": [ "settlement_type" ], "label": "Túri", "example": "qala, APJ", "description": "Xalıq punktiniń túrin kirgiziń. Mısalı: qala, APJ", "type": "string", "required": false }, "súwret": { "aliases": [ "image_skyline" ], "label": "súwret", "description": "Xalıq punktine tiyisli súwretlerdi qosıń.", "type": "string", "required": false }, "bayraq": { "aliases": [ "image_flag" ], "label": "Bayraq", "description": "Bayraq", "type": "string", "required": false }, "bayraq eni": { "label": "Bayraq eni", "description": "Bayraq eniniń ólshemin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "flag_size" ], "example": " ", "default": "100px" }, "gerb": { "aliases": [ "image_shield" ], "label": "Gerb", "description": "Gerb", "type": "string", "required": false }, "gerb eni": { "label": "Gerb eni", "description": "Gerb eniniń ólshemin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "shield_size" ], "default": "100px" }, "mámleket": { "label": "Mámleket", "aliases": [ "subdivision_name" ], "example": "Ózbekstan", "description": "Mámleket atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "region túri": { "label": "Region túri", "description": "Regionnıń túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_type1" ] }, "region": { "label": "Region", "aliases": [ "subdivision_name1" ], "example": "Qaraqalpaqstan", "description": "Region atın kirgiziń", "type": "string", "required": false }, "rayon túri": { "label": "Rayon túri", "description": "Rayonnıń túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_type2" ] }, "rayon": { "label": "Rayon", "description": "Rayon atın kirgiziń", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_name2" ] }, "jámáát túri": { "label": "Jámáát túri", "description": "Jámááttiń túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_type3" ] }, "jámáát": { "label": "jámáát", "description": "Jámáát atın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "subdivision_name3" ] }, "lat_deg": { "label": "Lat_deg", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_deg": { "label": "Lon_deg", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lat_min": { "label": "Lat_min", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lat_sec": { "label": "Lat_sec", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lat_dir": { "label": "Lat_dir", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_min": { "label": "Lon_min", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_sec": { "label": "Lon_sec", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "lon_dir": { "label": "Lon_dir", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "CoordAddon": { "label": "CoordAddon", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "ishki bóliniwi": { "label": "Ishki bóliniwi", "description": "Xalıq punktiniń quramı nelerden ibarat ekenligin jazıń. Mısalı: 10 rayon, 2 qala", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "parts" ] }, "basshı túri": { "label": "Basshı túri", "description": "Basshı túrin kirgiziń. Mısalı: Hákim, Mer, Gubernator", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "leader_title" ] }, "basshı": { "label": "Basshı", "description": "Basshı ismin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "leader_name" ], "example": "Pálensheev Tólenshe" }, "dúzilgen waqtı": { "aliases": [ "established_date" ], "label": "Dúzilgen waqtı", "description": "Xalıq punktiniń rásmiy dúzilgen waqtın jazıń.", "type": "string", "required": false }, "dáslepki derekler": { "label": "Dáslepki derekler", "description": "Xalıq punkti haqqında tariyxtaǵı eń dáslepki jazba derekler qaysı jıllarǵa tuwrı keliwin kórsetiń.", "type": "string", "required": false }, "aldınǵı atları": { "label": "Aldınǵı atları", "description": "Xalıq punktiniń aldınǵı, góne atların kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "status qashan berilgen": { "label": "Qashannan berli statusqa iye", "description": "Xalıq punkti qaysı waqıttan berli kórsetilgen statusqa iye ekenligin kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "jer maydanı": { "aliases": [ "area_total_km2" ], "label": "Jer maydanı", "description": "Jer maydanın kirgiziń.", "type": "number", "required": false }, "ıqlımı": { "label": "Íqlımı", "description": "Íqlım túrin kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "rásmiy til": { "label": "Rásmiy til(ler)i", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "xalıq sanı": { "aliases": [ "population_total" ], "label": "Xalıq sanı", "description": "Xalıq punktiniń turǵınları sanın kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "sanalǵan jıl": { "aliases": [ "population_as_of" ], "label": "Sanalǵan jıl", "description": "Xalıq punktiniń turǵınları sanı esaplanǵan sáneni kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "xalıq tıǵızlıǵı": { "aliases": [ "population_density_km2" ], "label": "Xalıq tıǵızlıǵı", "description": "Xalıq punkti ushın xalıq tıǵızlıǵı kórsetkishin kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "aglomeraciya": { "label": "Aglomeraciya", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "area_metro_km2" ] }, "milliy quramı": { "label": "Milliy quramı", "description": "Xalıq punkti turǵınlarınıń milliy quramın kórsetiń.", "type": "string", "required": false }, "konfessiyalıq quramı": { "label": "Konfessiyalıq quramı", "description": "Xalıq punkti turǵınlarınıń diniy quramın kórsetiń.", "type": "string", "required": false }, "etnoxoronim": { "label": "Etnoxoronim", "description": "Etnoxoronimdi kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "population_demonym" ], "example": "Qaraózekli" }, "waqıt zonası": { "aliases": [ "utc_offset " ], "label": "Waqıt zonası", "description": "Xalıq punkti ushın tiyisli waqıt zonasın kirgiziń.", "type": "string", "required": false }, "DST": { "label": "DST", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "utc_offset_DST" ] }, "telefon kodı": { "label": "Telefon kodı", "description": "Xalıq punkti ushın tiyisli telefon kodın kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "area_code" ] }, "pochta indeksi": { "label": "Pochta indeksi", "description": "Xalıq punkti ushın tiyisli pochta indeksin kirgiziń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "postal_code", "pochta indeksleri" ], "example": "90210" }, "avtomobil kodı": { "label": "Avtomobil kodı", "description": "Xalıq punkti avtomobilleri ushın ajıratılǵan mámleketlik nomerlerdiń kodın kórsetiń.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "registration_plate" ] }, "sanlı identifikator": { "label": "Sanlı identifikator", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "identifikator túri": { "label": "Identifikator turi", "description": "Bul parametrge túsindirme berilmegen. Parametrge túsindirme berip, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin.", "type": "string", "required": false }, "sayt": { "aliases": [ "website" ], "label": "Sayt", "description": "Xalıq punktiniń rásmiy web saytın jazıń.", "type": "string", "required": false }, "koordinatlar": { "aliases": [ "coordinates" ], "label": "Koordinatlar", "description": "Koordinatlardı kirgiziń. {{Coord}} úlgisin qollanıń.", "example": "{{coord|41|50|15|N|87|40|55|W}}", "type": "wiki-template-name" } }, "paramOrder": [ "atı", "negizgi atı", "qaraydı", "túri", "súwret", "bayraq", "bayraq eni", "gerb", "gerb eni", "mámleket", "region túri", "region", "rayon túri", "rayon", "jámáát túri", "jámáát", "lat_deg", "lon_deg", "lat_min", "lat_sec", "lat_dir", "lon_min", "lon_sec", "lon_dir", "CoordAddon", "ishki bóliniwi", "basshı túri", "basshı", "dúzilgen waqtı", "dáslepki derekler", "aldınǵı atları", "status qashan berilgen", "jer maydanı", "ıqlımı", "rásmiy til", "xalıq sanı", "sanalǵan jıl", "xalıq tıǵızlıǵı", "aglomeraciya", "milliy quramı", "konfessiyalıq quramı", "etnoxoronim", "waqıt zonası", "DST", "telefon kodı", "pochta indeksi", "avtomobil kodı", "sanlı identifikator", "identifikator túri", "sayt", "koordinatlar" ] }</templatedata> <includeonly> [[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]] </includeonly> 6ap48yn360o25th1kjmfoenzugv1f0e 4 11390 124247 119887 2025-07-04T13:11:02Z Inosham 10264 /* Telegram kanalı */ 124247 wikitext text/x-wiki {{Sociallıq menyu}} <div class="inverted-content-padding" style="margin-bottom: 1.5em;"> <div class="content-padding" style="background:#C3D7EF; color:#000; padding:1rem;"> <div class="nomobile" style="text-align:center;">[[Fayl:Wikipedia-Telegram.png|x105px|link=]]</div> {{Qısqartpa|WP:TG}} [[Telegram]] — [[Android]], [[iOS]], [[Windows Phone]], [[Windows]], [[Linux]], [[macOS]] platformalarınan paydalanatuǵın [[Wikipedia:Wikipediashılar|wikipediashılar]] ushın tez xabarlasıw maqsetinde ashılǵan qosımsha sáwbet maydanı. Telegramdaǵı topar házirgi waqıtta dodalawlar ótkeriw hám topar aǵzaları arasında basqa media túrlerin bólisiw ushın paydalanıw múmkin bolǵan tekst toparın óz ishine aladı. Birneshe qaraqalpaq tilindegi Wikipedia paydalanıwshıları tárepinen basqarılatuǵın qaraqalpaq tilindegi Wikipedia Telegram toparı 2022-jılı shólkemlestirilgen. Toparǵa qosılıw arqalı belsendilik kórsetip atırǵan basqa Wikipediashılar menen bir waqıtta sáwbetlesiw, óz pikirlerińiz benen ortaqlasıw, sorawlarıńızdı jetkeriwińiz múmkin. Topar ishindegi barlıq sóylesiwlerde «[[meta:Friendly_space_policies/kaa|doslıq qaǵıydaları]]»na ámel etiń. Toparǵa tómendegi shaqırıw siltemesin basıw arqalı qosılıwıńız múmkin: <div style="margin-top:1rem; text-align:center;"><span class="plainlinks">[https://t.me/kaa_wiki <span class="mw-ui-button" style="border:0; box-shadow:0 2px 6px 0 rgba(0,0,0,.2); padding:1rem 1rem; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: #000; text-decoration-color:#000;">Toparǵa qosılıw<span style="margin-left:0.25rem;">]</span></div> </div> </div> == Telegram kanalı == Telegram kanalında [[Qaraqalpaqsha Wikipedia]]ǵa tiyisli eń aktual jańalıqlar, túrli tańlawlar, bellesiwler (mısalı, wiki konferenciyalar, seminar ilajları h.t.b) járiyalanadı hám sonday-aq, bul kanal wikipedia ıshqıpazları, tiykarınan, kem ushraytuǵın maqalalardı almaslaw ushın mólsherlengen. {| class=" wikitable" |+<div class="center">'''Telegram kanalǵa úsh túrli usılda qosıla alasız:'''</div> |- ! Silteme arqalı (tómendegi túymeni basıwıńız kerek)!! Telefonıńızdan QR kodtı skanerlew arqalı!! Telegramda izlew arqalı |- |<div class="center">{{Clickable button 2|Telegram kanalǵa qosılıw|url=https://t.me/qaraqalpaqsha_wikipedia||class=mw-ui-progressive}}</div>||</div> [[Fayl:Qaraqalpaqsha Wikipedia kanalı.jpg|thumb|center|Bul jerde kórsetilgen QR kodtı skanerlew arqalı Telegram kanalına jazılıwıńız múmkin, bul tek Telegram Desktop qollanbaytuǵın, mobil versiyasınan paydalanatuǵınlar ushın]] || [[Fayl:Telegram logo.svg|40px]] Telegramnıń ishki izlew sisteması arqalı [https://t.me/kaa_wiki Qaraqalpaqsha Wikipedia] kanalın tabıń hám oǵan qosılıń |} == Topardıń Wikimediaǵa baylanısı == Telegram toparı [[Wikimedia Fondı|Wikimedia fondı]]na tiyisli emes yamasa Wikimedia fondı tárepinen qadaǵalanbaydı. Paydalanıwshılar telegramdaǵı sóylesiwlerdi serverde qatnasıp atırǵan hár bir adam oqıwı múmkin ekenligin biliwi kerek. Telegram toparındaǵı sóylesiwlerde qabıl etilgen qararlar Wikipedia joybarı ushın májbúriy emes. == Paydalanıwshı qutısı == Wikipediashılardıń telegram toparına basqa paydalanıwshılardı shaqırıw ushın [[Arnawlı:Jeke betim|jeke paydalanıwshı betińizge]] usı [[Wikipedia:Userboxlar|userbox]] úlgisin qoya alasız: <br> {|border="1px" |- |Paydalanılıwı |'''Nátiyje''' |- |<nowiki>{{Userbox/Telegram paydalanıwshısı}}</nowiki> |{{Userbox/Telegram paydalanıwshısı}} |} Eger siz úlgiden paydalanıwdı qálemeseńiz, paydalanıwshı betińizdiń astına tómendegi tekstti qoyıń. <nowiki>[[Kategoriya:Telegram topar aǵzaları]]</nowiki> paydalanıwshı beti [[:Kategoriya:Telegram topar aǵzaları]] kategoriyasına qosıladı. [[Kategoriya:Wikipedia administraciyası]] [[Kategoriya:Wikipedia:Xabarlasıw]] non3qv8kwwaujjjx6e3gpj9uu8ro360 124248 124247 2025-07-04T13:13:29Z Inosham 10264 /* Topardıń Wikimediaǵa baylanısı */ 124248 wikitext text/x-wiki {{Sociallıq menyu}} <div class="inverted-content-padding" style="margin-bottom: 1.5em;"> <div class="content-padding" style="background:#C3D7EF; color:#000; padding:1rem;"> <div class="nomobile" style="text-align:center;">[[Fayl:Wikipedia-Telegram.png|x105px|link=]]</div> {{Qısqartpa|WP:TG}} [[Telegram]] — [[Android]], [[iOS]], [[Windows Phone]], [[Windows]], [[Linux]], [[macOS]] platformalarınan paydalanatuǵın [[Wikipedia:Wikipediashılar|wikipediashılar]] ushın tez xabarlasıw maqsetinde ashılǵan qosımsha sáwbet maydanı. Telegramdaǵı topar házirgi waqıtta dodalawlar ótkeriw hám topar aǵzaları arasında basqa media túrlerin bólisiw ushın paydalanıw múmkin bolǵan tekst toparın óz ishine aladı. Birneshe qaraqalpaq tilindegi Wikipedia paydalanıwshıları tárepinen basqarılatuǵın qaraqalpaq tilindegi Wikipedia Telegram toparı 2022-jılı shólkemlestirilgen. Toparǵa qosılıw arqalı belsendilik kórsetip atırǵan basqa Wikipediashılar menen bir waqıtta sáwbetlesiw, óz pikirlerińiz benen ortaqlasıw, sorawlarıńızdı jetkeriwińiz múmkin. Topar ishindegi barlıq sóylesiwlerde «[[meta:Friendly_space_policies/kaa|doslıq qaǵıydaları]]»na ámel etiń. Toparǵa tómendegi shaqırıw siltemesin basıw arqalı qosılıwıńız múmkin: <div style="margin-top:1rem; text-align:center;"><span class="plainlinks">[https://t.me/kaa_wiki <span class="mw-ui-button" style="border:0; box-shadow:0 2px 6px 0 rgba(0,0,0,.2); padding:1rem 1rem; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: #000; text-decoration-color:#000;">Toparǵa qosılıw<span style="margin-left:0.25rem;">]</span></div> </div> </div> == Telegram kanalı == Telegram kanalında [[Qaraqalpaqsha Wikipedia]]ǵa tiyisli eń aktual jańalıqlar, túrli tańlawlar, bellesiwler (mısalı, wiki konferenciyalar, seminar ilajları h.t.b) járiyalanadı hám sonday-aq, bul kanal wikipedia ıshqıpazları, tiykarınan, kem ushraytuǵın maqalalardı almaslaw ushın mólsherlengen. {| class=" wikitable" |+<div class="center">'''Telegram kanalǵa úsh túrli usılda qosıla alasız:'''</div> |- ! Silteme arqalı (tómendegi túymeni basıwıńız kerek)!! Telefonıńızdan QR kodtı skanerlew arqalı!! Telegramda izlew arqalı |- |<div class="center">{{Clickable button 2|Telegram kanalǵa qosılıw|url=https://t.me/qaraqalpaqsha_wikipedia||class=mw-ui-progressive}}</div>||</div> [[Fayl:Qaraqalpaqsha Wikipedia kanalı.jpg|thumb|center|Bul jerde kórsetilgen QR kodtı skanerlew arqalı Telegram kanalına jazılıwıńız múmkin, bul tek Telegram Desktop qollanbaytuǵın, mobil versiyasınan paydalanatuǵınlar ushın]] || [[Fayl:Telegram logo.svg|40px]] Telegramnıń ishki izlew sisteması arqalı [https://t.me/kaa_wiki Qaraqalpaqsha Wikipedia] kanalın tabıń hám oǵan qosılıń |} == Topardıń Wikimediaǵa baylanısı == Telegram topar [[Wikimedia Fondı|Wikimedia qorı]]na tiyisli emes yamasa Wikimedia qorı tárepinen qadaǵalanbaydı. Paydalanıwshılar telegramdaǵı sóylesiwlerdi serverde qatnasıp atırǵan hár bir adam oqıwı múmkin ekenligin biliwi kerek. Telegram toparındaǵı sóylesiwlerde qabıl etilgen qararlar Wikipedia joybarı ushın májbúriy emes. == Paydalanıwshı qutısı == Wikipediashılardıń telegram toparına basqa paydalanıwshılardı shaqırıw ushın [[Arnawlı:Jeke betim|jeke paydalanıwshı betińizge]] usı [[Wikipedia:Userboxlar|userbox]] úlgisin qoya alasız: <br> {|border="1px" |- |Paydalanılıwı |'''Nátiyje''' |- |<nowiki>{{Userbox/Telegram paydalanıwshısı}}</nowiki> |{{Userbox/Telegram paydalanıwshısı}} |} Eger siz úlgiden paydalanıwdı qálemeseńiz, paydalanıwshı betińizdiń astına tómendegi tekstti qoyıń. <nowiki>[[Kategoriya:Telegram topar aǵzaları]]</nowiki> paydalanıwshı beti [[:Kategoriya:Telegram topar aǵzaları]] kategoriyasına qosıladı. [[Kategoriya:Wikipedia administraciyası]] [[Kategoriya:Wikipedia:Xabarlasıw]] 09gnzbi8hd4qfrxb4gc9a5vdr0asa0p 0 11793 124484 117132 2025-07-05T10:38:04Z Janabaevazizbek 10433 124484 wikitext text/x-wiki '''.gb''' — [[Ullı Britaniya]] ushın [[joqarı dárejeli milliy domenler|joqarı dárejeli milliy domen]]. == Siltemeler == * [https://web.archive.org/web/20060427080207/http://www.iana.org/root-whois/gb.htm IANA .gb whois maǵlıwmatları] * [https://web.archive.org/web/20090221173552/http://www.ja.net/ JANET(UK) website] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090221173552/http://www.ja.net/ |date=2009-02-21 }} * [https://web.archive.org/web/20021016114822/http://www.dra.hmg.gb/newsite/home_2.htm www.dra.hmg.gb] Last accessible copy of www.dra.hmg.gb in the Internet Archive {{ccTLD}} f6qy4p7pr7znjlj90euopyg0w1soqnw 0 11857 124482 96177 2025-07-05T10:25:48Z Janabaevazizbek 10433 124482 wikitext text/x-wiki '''.kw''' — [[Kuveyt]] ushın joqarı dárejeli milliy domen. == Ekinshi dárejeli domenler == * '''edu.kw''': Bilimlendiriw hám ilim-izertlew institutları * '''com.kw''': Kommerciyalıq shólkemler hám shaxslar * '''net.kw''': Kommerciyalıq shólkemler hám shaxslar * '''org.kw''': Kommerciyalıq emes shólkemler * '''gov.kw''': Mámleketlik shólkemler == Siltemeler == * [http://www.iana.org/root-whois/kw.htm IANA .kw whois maǵlıwmatları] * [https://web.archive.org/web/20070405152029/http://www.kw/ dizimnen ótiw saytı] {{ccTLD}} 0iybj0om2z5gts5l87e6h0bioaouqne 0 11864 124481 117237 2025-07-05T10:25:03Z Janabaevazizbek 10433 124481 wikitext text/x-wiki '''.sk''' — [[Slovakiya]] ushın joqarı dárejeli milliy domen. == Siltemeler == * [https://web.archive.org/web/20080705202533/http://www.iana.org/root-whois/sk.htm IANA .sk whois maǵlıwmatları] * [https://www.sk-nic.sk/ .sk domenine dizimnen ótiw saytı, tek slovak tilinde.] {{ccTLD}} [[Kategoriya:Slovakiya]] rfqpmzj6u166mnv3nv3qv6dudrhyiaa 10 13292 124246 88242 2025-07-04T13:09:17Z Inosham 10264 124246 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Úlgi:Sociallıq menyu/style.css" /> <div id="menu-container"><!-- -->{{Clickable button 2|[[File:Font Awesome 5 solid home white.svg|x20px|middle|link=]]&nbsp;&nbsp;Jámiyet portalı|url={{fullurl:Wikipedia:Jámiyet portalı}}|class=mw-ui-progressive}} <!-- -->{{Clickable button 2|[[File:Font Awesome 5 solid comments.svg|x20px|middle|link=]]&nbsp;&nbsp;Talqılaw teması|url={{fullurl:Wikipedia:Talqılaw teması}}|class=mw-ui-progressive}} <!-- -->{{Clickable button 2|[[File:Font Awesome 5 solid bell.svg|x20px|middle|link=]]&nbsp;&nbsp;Forum|url={{fullurl:Wikipedia:Forum}}|class=mw-ui-progressive}} <!-- -->&nbsp;&nbsp;'''Social tarmaqlar:'''&nbsp;<!-- <-- {{Clickable button 2|[[File:Font Awesome 5 solid envelope.svg|x20px|middle|link=]]&nbsp;&nbsp;e-posta|url={{fullurl:BURAYA LINK GELİR}}}} --!> --->{{Clickable button 2|[[File:Telegram logo.svg|x20px|middle|link=]]|url=https://t.me/kaa_wiki}}<!-- -->{{Clickable button 2|[[File:YouTube social white circle (2017).svg|x30px|middle|link=]]|url=https://youtube.com/@qaraqalpaqshawikipedia?si=MpwZWSnpIVSvN60M}}<!-- -->{{Clickable button 2|[[File:Facebook f logo (2019).svg|x20px|middle|link=]]|url=https://www.facebook.com/share/beK9VkbjttKX4tGj/?mibextid=qi2Omg}}<!-- -->{{Clickable button 2|[[File:Instagram logo 2016.svg|x20px|middle|link=]]|url=https://www.instagram.com/qaraqalpaqsha_wikipedia/}}<!-- -->{{Clickable button 2|[[File:X_logo_2023.svg|x20px|middle|link=]]|url={{fullurl:Wikipedia:Twitter siltemesi}}}} </div> hmtk3heeodzg9vhit85xxxdaad8eac5 10 17267 124253 121257 2025-07-04T13:37:29Z Inosham 10264 124253 wikitext text/x-wiki {{ref-lang|kat.|katalansha|}}<noinclude> [[Kategoriya:Tiller úlgileri]] {{doc}} </noinclude> loysd6e7br2yv53uiw2u9bc7lmcl3dj 3 17345 124251 123358 2025-07-04T13:29:41Z Inosham 10264 /* «Redaktorlanbaqta» úlgisinen soń qol qoyıwdı umıtpańız */ taza bólim 124251 wikitext text/x-wiki == Assalawma áleykum! == {{Hello|[[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:06, 2024 j. maydıń 22 (UTC)}} [[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:06, 2024 j. maydıń 22 (UTC) == Kandidat == Sálem. Admınıstratorlikka kandidatimdi qoydım. [[Wikipedia:Administratorlardı_saylaw#Umarxon_III|Dawıs berińiz]]. [[Paydalanıwshı:Umarxon III|Umarxon III]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Umarxon III|talqılaw]]) 15:15, 2024 j. iyunnıń 7 (UTC). == Infoqutı == @[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]], infoqutılardı islegende birdeylikti saqlaw ushın [[:Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]ndegi infoqutılardıń ishki dúzilisi menen tanısıp shıǵıp isleń. Raxmet! Mazmunlı wikiler! --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 04:36, 2025 j. apreldiń 17 (UTC) == Háriplerdi tuwrı paydalanıń == Assalawma áleykum, @[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]]. Aqırǵı waqıtta kaawikige qosıp atırǵan úlesińiz ushın alǵıslar. Tilekke qarsı, qaraqalpaq tiliniń milliy ózinsheligin bildiretuǵın háriplerdiń ayırımlarında qáte jiberip atırsız. Mısalı, ámeldegi, ǵ háribin ģ formasında, ń háribin ñ formasında paydalanıw baqlanıp atır. Sonlıqtan itibarlı bolayıq. Jazǵan jerińizdi járiyalamastan aldın bir ret kózden ótkeriń. Bul mashqalanı aldınǵı imlada jazılǵan maqalardan arındırıwǵa háreket etip atırǵan bir payıtta, házir jazılıp atırǵan hám aldınǵı waqıtta jazılatuǵın maqalalardıń olardıń ústine júk bolmawınıń aldın alıwımız kerek. Taǵı ayta keterim, maqalalardaǵı infoqutını jaqsı toltırıp atırsız, sol sıyaqlı maqalalarıńızdı da, ilajı barınsha, ele de tolıqtırıwıńızdı ótinish etip qalamız. Ótinish, ana tilimiz ushın birgelikte háreket eteyik, Wikipediamızdı bayıtıw jolında toqtap qalmań, mazmunlı wikiler! Húrmet penen, [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 08:39, 2025 j. maydıń 12 (UTC) == «Tariyxshı» juldızı == Húrmetli, @[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]]! Qaraqalpaqsha Wikipediada islegen 3000 redaktorlawıńız hám tariyx boyınsha jazıp atırǵan maqalalarıńız ushın tómendegi sıylıqtı óńirińizge taqtım. Qaraqalpaq tiline úles qosıw jolında heshqashan toqtap qalmań! {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | [[Fayl:History Barnstar.png|60px]] |style="font-size: large; padding: 1px 1px 0 1px; height: 0.5em;" | '''«Tariyxshı» juldızı''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 1px;" | Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa tariyx haqqındaǵı maǵlıwmatlardı qosıp atırǵanıńız ushın. <span style="text-shadow: 1px 1px 2px #73C9FF; font-size: 100%;"><small><br>[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 14:01, 2025 j. iyunnıń 30 (UTC) </small> |} :Raxmet! [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 14:39, 2025 j. iyunnıń 30 (UTC) == «Redaktorlanbaqta» úlgisinen soń qol qoyıwdı umıtpańız == Sálem húrmetli paydalanıwshı! Áwelem bar, qaraqalpaqsha Wikipediaǵa qosıp atırǵan tariyxiy maqalalarıńız ushın shın kewilden minnetdarman. Sonıń menen birge, ayırım juwmaqlanbaǵan [[Napoleon urısları|maqala]]larıńızǵa [[Úlgi:Redaktorlanbaqta|redaktorlanbaqta]] úlgisin qoyıp ketkenińiz maqtawǵa ılayıqlı! Biraq, sol úlgiden keyin qol qoyıwdı umıtpańız, maǵlıwmat ushın [[Úlgi:Redaktorlanbaqta/doc|usı bette]] tanısıp shıqsańız boladı. Qol qoyıw ushın úlgiden soń <nowiki>~~~~</nowiki> belgisin qoysańız jetkilikli. Jaǵımlı redaktorlawlar tileymen! [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 13:29, 2025 j. iyuldıń 4 (UTC) f1tzk33qoofz8ksutejtez7nenpp6zw 124258 124251 2025-07-04T14:24:56Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* «Redaktorlanbaqta» úlgisinen soń qol qoyıwdı umıtpańız */ Juwap beriw 124258 wikitext text/x-wiki == Assalawma áleykum! == {{Hello|[[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:06, 2024 j. maydıń 22 (UTC)}} [[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:06, 2024 j. maydıń 22 (UTC) == Kandidat == Sálem. Admınıstratorlikka kandidatimdi qoydım. [[Wikipedia:Administratorlardı_saylaw#Umarxon_III|Dawıs berińiz]]. [[Paydalanıwshı:Umarxon III|Umarxon III]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Umarxon III|talqılaw]]) 15:15, 2024 j. iyunnıń 7 (UTC). == Infoqutı == @[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]], infoqutılardı islegende birdeylikti saqlaw ushın [[:Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]ndegi infoqutılardıń ishki dúzilisi menen tanısıp shıǵıp isleń. Raxmet! Mazmunlı wikiler! --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 04:36, 2025 j. apreldiń 17 (UTC) == Háriplerdi tuwrı paydalanıń == Assalawma áleykum, @[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]]. Aqırǵı waqıtta kaawikige qosıp atırǵan úlesińiz ushın alǵıslar. Tilekke qarsı, qaraqalpaq tiliniń milliy ózinsheligin bildiretuǵın háriplerdiń ayırımlarında qáte jiberip atırsız. Mısalı, ámeldegi, ǵ háribin ģ formasında, ń háribin ñ formasında paydalanıw baqlanıp atır. Sonlıqtan itibarlı bolayıq. Jazǵan jerińizdi járiyalamastan aldın bir ret kózden ótkeriń. Bul mashqalanı aldınǵı imlada jazılǵan maqalardan arındırıwǵa háreket etip atırǵan bir payıtta, házir jazılıp atırǵan hám aldınǵı waqıtta jazılatuǵın maqalalardıń olardıń ústine júk bolmawınıń aldın alıwımız kerek. Taǵı ayta keterim, maqalalardaǵı infoqutını jaqsı toltırıp atırsız, sol sıyaqlı maqalalarıńızdı da, ilajı barınsha, ele de tolıqtırıwıńızdı ótinish etip qalamız. Ótinish, ana tilimiz ushın birgelikte háreket eteyik, Wikipediamızdı bayıtıw jolında toqtap qalmań, mazmunlı wikiler! Húrmet penen, [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 08:39, 2025 j. maydıń 12 (UTC) == «Tariyxshı» juldızı == Húrmetli, @[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]]! Qaraqalpaqsha Wikipediada islegen 3000 redaktorlawıńız hám tariyx boyınsha jazıp atırǵan maqalalarıńız ushın tómendegi sıylıqtı óńirińizge taqtım. Qaraqalpaq tiline úles qosıw jolında heshqashan toqtap qalmań! {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | [[Fayl:History Barnstar.png|60px]] |style="font-size: large; padding: 1px 1px 0 1px; height: 0.5em;" | '''«Tariyxshı» juldızı''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 1px;" | Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa tariyx haqqındaǵı maǵlıwmatlardı qosıp atırǵanıńız ushın. <span style="text-shadow: 1px 1px 2px #73C9FF; font-size: 100%;"><small><br>[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 14:01, 2025 j. iyunnıń 30 (UTC) </small> |} :Raxmet! [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 14:39, 2025 j. iyunnıń 30 (UTC) == «Redaktorlanbaqta» úlgisinen soń qol qoyıwdı umıtpańız == Sálem húrmetli paydalanıwshı! Áwelem bar, qaraqalpaqsha Wikipediaǵa qosıp atırǵan tariyxiy maqalalarıńız ushın shın kewilden minnetdarman. Sonıń menen birge, ayırım juwmaqlanbaǵan [[Napoleon urısları|maqala]]larıńızǵa [[Úlgi:Redaktorlanbaqta|redaktorlanbaqta]] úlgisin qoyıp ketkenińiz maqtawǵa ılayıqlı! Biraq, sol úlgiden keyin qol qoyıwdı umıtpańız, maǵlıwmat ushın [[Úlgi:Redaktorlanbaqta/doc|usı bette]] tanısıp shıqsańız boladı. Qol qoyıw ushın úlgiden soń <nowiki>~~~~</nowiki> belgisin qoysańız jetkilikli. Jaǵımlı redaktorlawlar tileymen! [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 13:29, 2025 j. iyuldıń 4 (UTC) :Sálem! Itibarıńız ushın raxmet. Endigiden bılay bunnan paydalanıwdı baslayman. [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 14:24, 2025 j. iyuldıń 4 (UTC) twcgmbw3dcytkp05tpszdwyj0b4k3av 0 19334 124492 93682 2025-07-05T10:49:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 972 adam → Xalqı — 972 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124492 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 20.50 | xalıq sanı =972 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 972 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.50&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ou4qaxhqo87oluj40xjb7azhdxyjpom 0 19335 124493 93679 2025-07-05T10:49:59Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 20,605 adam → Xalqı — 20,605 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti k using [[Project:AWB|AWB]] 124493 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =117.92 | xalıq sanı =20,605 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 20,605 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 117.92&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ogtelz70gohz2e133vpr9qs8hb562ee 0 19336 124494 93672 2025-07-05T10:50:05Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,626 adam → Xalqı — 1,626 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124494 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =29.14 | xalıq sanı = 1,626 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,626 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 29.14 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ehawwnmvch8ubeay1g3gdr625iivch8 0 19337 124502 93648 2025-07-05T10:51:54Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,298 adam → Xalqı — 2,298 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124502 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =9.23 | xalıq sanı =2,298 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,298 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 9.23 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} il6g574ypuw9esy275m19ghbvt6ludz 0 19349 124495 93671 2025-07-05T10:50:13Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 822 adam → Xalqı — 822 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124495 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =12.03 | xalıq sanı =822 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 822 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 12.03&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} lbl7gofjynil7cvbrp2evg318f6mhri 0 19350 124496 93668 2025-07-05T10:50:20Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,794 adam → Xalqı — 3,794 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124496 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =48.47 | xalıq sanı =3,794 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,794 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 48.47&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} h48ak6om8c2fhdq1m1modg37t1traxr 0 19351 124497 93664 2025-07-05T10:51:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 409 adam → Xalqı — 409 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124497 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =19.68 | xalıq sanı =409 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 409 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.68 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} omf7jvwcu86a78n5mbcaxzihlnvizh4 0 19352 124498 93661 2025-07-05T10:51:29Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 6,064 adam → Xalqı — 6,064 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124498 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =21.94 | xalıq sanı = 6,064 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 6,064 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 21.94&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} jjpd4fmhmhezjky1155jaknnim8ky5j 0 19353 124499 93656 2025-07-05T10:51:35Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,957 adam → Xalqı — 2,957 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124499 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =55 | xalıq sanı =2,957 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,957 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 55&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} owz6yhy07vz25qe3ohrpm0hsr7l4wly 0 19354 124500 93655 2025-07-05T10:51:42Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 5,037 adam → Xalqı — 5,037 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124500 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =19.73 | xalıq sanı =5,037 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 5,037 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.73&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0ym59hoz3raq8u322fc7u544wrweyvr 0 19355 124501 93654 2025-07-05T10:51:47Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,770 adam → Xalqı — 1,770 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124501 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =28.40 | xalıq sanı = 1,770 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,770 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.40&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} px9j33t7ovgzaxxytu521232neqjr5m 0 19358 124510 93618 2025-07-05T10:52:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,161 adam → Xalqı — 2,161 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124510 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =14.62 | xalıq sanı = 2,161 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,161 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.62&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 8c2a32b05ghocelauitmt30zcnr4o8c 0 19359 124509 93619 2025-07-05T10:52:41Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,160 adam → Xalqı — 2,160 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124509 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =20.62 | xalıq sanı =2,160 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,160 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.62&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} rsb16eswixy0johvqp5fj26epqc7d8o 0 19360 124508 93626 2025-07-05T10:52:36Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,485 adam → Xalqı — 4,485 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124508 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =19.59 | xalıq sanı =4,485 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,485 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.59&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} s2fc7c7mxt53yh0rxrfli67k30fbh98 0 19361 124507 93628 2025-07-05T10:52:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,535 adam → Xalqı — 2,535 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124507 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =27.50 | xalıq sanı =2,535 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,535 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 27.50&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0qa9uyv6d176ycubt412gt56frmxve3 0 19362 124506 93635 2025-07-05T10:52:24Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,012 adam → Xalqı — 3,012 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124506 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =25.42 | xalıq sanı =3,012 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,012 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 25.42&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} f5b1n6sjuu57pube69ut1d1xzi8yvuo 0 19363 124505 93639 2025-07-05T10:52:18Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,353 adam → Xalqı — 2,353 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124505 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 33.61 | xalıq sanı = 2,353 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,353 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 33.61&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} p8z0njrxcunp96xxdjsdas7s6op5lgl 0 19364 124504 93646 2025-07-05T10:52:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,188 adam → Xalqı — 1,188 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124504 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =25.85 | xalıq sanı =1,188 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,188 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 25.85 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} dh9eq8e74lb44f5ghucc9fqdjvjd7jf 0 19365 124503 93647 2025-07-05T10:52:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 803 adam → Xalqı — 803 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124503 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.28 | xalıq sanı =803 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 803 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.28&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 9m8uldfzxdej7984ge6olxxwqyslnpz 0 19366 124512 93584 2025-07-05T10:53:04Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 683 adam → Xalqı — 683 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommun using [[Project:AWB|AWB]] 124512 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.90 | xalıq sanı = 683 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 683 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.90&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0jaefns4jlj93px32zymo27ys91425h 0 19368 124519 93554 2025-07-05T10:54:59Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 611 adam → Xalqı — 611 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124519 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 9.09 | xalıq sanı =611 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 611 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 9.09&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} room73wa32hp8avvp8iu7jljt2cx5ri 0 19369 124511 93593 2025-07-05T10:52:58Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,111 adam → Xalqı — 1,111 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124511 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 7.43 | xalıq sanı = 1,111 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,111 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 7.43 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} bzz9z2h5b4veee15dn4u0n23c431wl4 0 19370 124540 93460 2025-07-05T10:59:08Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,723 adam → Xalqı — 2,723 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124540 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =41.90 | xalıq sanı =2,723 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,723 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 41.90&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} dnu06jha1t2unse13lyj1p06qwiwbvm 0 19439 124541 93458 2025-07-05T10:59:13Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 7,974 adam → Xalqı — 7,974 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124541 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =10.25 | xalıq sanı =7,974 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 7,974 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.25&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 7rwy2sei8ygibs2iqo6ot9id2zolas5 0 19442 124513 93579 2025-07-05T10:53:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,157 adam → Xalqı — 1,157 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124513 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =11.96 | xalıq sanı =1,157 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,157 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.96&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} kzpghjzmpqn458v3dx49180ujpgs3fi 0 19457 124514 93574 2025-07-05T10:53:16Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,214 adam → Xalqı — 1,214 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124514 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =25.38 | xalıq sanı =1,214 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,214 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 25.38&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 8hjp5djscyl27q9du3ilmeizk2i1v5u 0 19459 124515 93565 2025-07-05T10:54:34Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 638 adam → Xalqı — 638 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124515 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =17.48 | xalıq sanı =638 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 638 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 17.48&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} k2d0tzwxegpm3yrjj4kint1awqf83jl 0 19464 124516 93563 2025-07-05T10:54:39Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 5,597 adam → Xalqı — 5,597 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124516 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =36.65 | xalıq sanı =5,597 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 5,597 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 36.65&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} iup3vicnv3jr01o8gge8m544p6vnryq 0 19466 124517 93556 2025-07-05T10:54:46Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 325 adam → Xalqı — 325 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124517 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =13.81 | xalıq sanı =325 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 325 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 13.81&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} f7r43eaph9acfws1mq9z62ev6xi8knh 0 19467 124518 93555 2025-07-05T10:54:52Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 649 adam → Xalqı — 649 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124518 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =17.07 | xalıq sanı =649 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 649 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 17.07&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} gobf1vah5jnd8g5wh19v6ilve4s7l86 0 19469 124526 93507 2025-07-05T10:55:57Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 859 adam → Xalqı — 859 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124526 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =22.09 | xalıq sanı =859 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 859 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 22.09&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} j2jx8lygscs9drv3e46gdkaysstwu5o 0 19474 124521 93536 2025-07-05T10:55:19Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,068 adam → Xalqı — 2,068 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124521 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =32.03 | xalıq sanı =2,068 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,068 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 32.03&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fopoat45uxbm6jdvew21fetgr19047w 0 19475 124520 93537 2025-07-05T10:55:05Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,245 adam → Xalqı — 4,245 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124520 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =54.26 | xalıq sanı =4,245 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,245 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 54.26&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 5rdwha3ydhtuer0sw2lnro4yvf4ob56 0 19478 124522 93535 2025-07-05T10:55:26Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,507 adam → Xalqı — 1,507 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124522 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 42.93 | xalıq sanı =1,507 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,507 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 42.93&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fpl0iygg7tb0rp22lja6jbf5jjjf089 0 19480 124523 93530 2025-07-05T10:55:35Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,519 adam → Xalqı — 3,519 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124523 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 28.15 | xalıq sanı = 3,519 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,519 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.15&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 1qtdy42beoloeknbeic4flgwlxx5ttc 0 19486 124524 93529 2025-07-05T10:55:41Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 983 adam → Xalqı — 983 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124524 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =10.92 | xalıq sanı =983 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 983 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.92&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} rnrypz8ezfz7refps27whlxak10517k 0 19487 124525 93518 2025-07-05T10:55:47Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 660 adam → Xalqı — 660 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124525 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =14.11 | xalıq sanı =660 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 660 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.11&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} p3ehj06milm8rfhpzuf571ufhqbgum5 0 19489 124527 93502 2025-07-05T10:56:05Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,924 adam → Xalqı — 1,924 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124527 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 20.19 | xalıq sanı =1,924 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,924 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.19&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ksmimz5q89g70n66k64nm5u7k65fs4z 0 19490 124528 93496 2025-07-05T10:57:46Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,371 adam → Xalqı — 1,371 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124528 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =12.63 | xalıq sanı =1,371 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,371 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 12.63&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tjz7vyr5kbp56an3h2w6ma595f8dv4t 0 19491 124529 93495 2025-07-05T10:57:55Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 538 adam → Xalqı — 538 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124529 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =11.63 | xalıq sanı =538 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 538 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.63&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ou50ktgmwkdpunjysrmq90h6bhdr7d3 0 19492 124530 93488 2025-07-05T10:58:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,121 adam → Xalqı — 1,121 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124530 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =20.85 | xalıq sanı =1,121 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,121 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.85&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} iuexl05j1tw19yp39tff07g2j6o83ro 0 19493 124531 93487 2025-07-05T10:58:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 506 adam → Xalqı — 506 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124531 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.53 | xalıq sanı =506 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 506 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.53&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} r0092hsxwt8bzwc0jo46mus63du4fg2 0 19494 124532 93484 2025-07-05T10:58:16Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,632 adam → Xalqı — 2,632 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124532 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =42.42 | xalıq sanı =2,632 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,632 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 42.42 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} q6estcg6ciq4fo1lngyqrm9sztm8hpl 0 19495 124539 93464 2025-07-05T10:59:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,606 adam → Xalqı — 1,606 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124539 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =24.34 | xalıq sanı =1,606 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,606 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 24.34&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} t4ri91d84gfgnyg5yzyqoj0wutxyr0k 0 19496 124538 93469 2025-07-05T10:58:55Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,770 adam → Xalqı — 1,770 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124538 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.37 | xalıq sanı =1,770 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,770 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.37&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} nn87cz07g1kt55mxxxoee2evmwt3b61 0 19497 124537 93472 2025-07-05T10:58:49Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,860 adam → Xalqı — 3,860 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124537 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =36.82 | xalıq sanı =3,860 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,860 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 36.82&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ad5bvortffo9lll83eegcho5dw0ga4e 0 19502 124534 93479 2025-07-05T10:58:29Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 398 adam → Xalqı — 398 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124534 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =13.91 | xalıq sanı =398 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 398 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 13.91&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} hjqi117w6qckiaxnq5177v4rcmpsrvh 0 19503 124533 93480 2025-07-05T10:58:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 539 adam → Xalqı — 539 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124533 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =21.08 | xalıq sanı =539 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 539 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 21.08&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} brpatly2ao201lglgesk9gck1mkh7z9 0 19510 124536 93476 2025-07-05T10:58:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,409 adam → Xalqı — 2,409 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124536 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 39.47 | xalıq sanı = 2,409 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,409 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 39.47&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} mrfqq6otffn5b5qny15fxk6mwcppnzn 0 19511 124535 93477 2025-07-05T10:58:35Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 391 adam → Xalqı — 391 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommun using [[Project:AWB|AWB]] 124535 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =16.24 | xalıq sanı = 391 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 391 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.24&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fwcq77myaxybht1i07kqlyowi81lbd6 0 19547 124485 93729 2025-07-05T10:48:07Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,773 adam → Xalqı — 2,773 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124485 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =25.65 | xalıq sanı =2,773 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,773 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 25.65&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tv7zqvgext1gis44xg97aoyx3puqpnh 0 19556 124486 93727 2025-07-05T10:48:12Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 123 adam → Xalqı — 123 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommun using [[Project:AWB|AWB]] 124486 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =4.25 | xalıq sanı = 123 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 123 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 4.25&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} gky75gnwa8emxpplazxpth7swn5kjtg 0 19570 124487 93723 2025-07-05T10:48:18Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} using [[Project:AWB|AWB]] 124487 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =14.77 | xalıq sanı =499 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı v adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.77&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} prfkcwq6ywveguocpezqgsk3ik8r9fd 0 19571 124488 93718 2025-07-05T10:48:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,187 adam → Xalqı — 1,187 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124488 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.11 | xalıq sanı =1,187 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,187 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.11&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 3lhg0y56dbuuya9u05rbtdcyhrzry2t 0 19573 124491 93701 2025-07-05T10:49:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,561 adam → Xalqı — 1,561 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124491 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =11.83 | xalıq sanı =1,561 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,561 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.83&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tkm9g8emax9n0e7n2vj40uqiw8qzs4f 0 19574 124490 93702 2025-07-05T10:49:38Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,065 adam → Xalqı — 1,065 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124490 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 22.23 | xalıq sanı =1,065 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,065 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 22.23 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 4s9dyzwqw8qq508p43qlni13nhyawyf 0 19576 124489 93704 2025-07-05T10:49:31Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 679 adam → Xalqı — 679 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124489 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 20.95 | xalıq sanı =679 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 679 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.95&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} exja5sqwehhs6fbkfg9npgc9a1xll8d 10 23731 124398 122887 2025-07-04T18:42:39Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124398 wikitext text/x-wiki {{Infoqutı |úlgi_atı = Qurallı soqlıǵısıw |deneusılı = width:27em; |joqarǵı = {{{conflict|{{{soqlıǵısıw ataması}}}}}} |joqarǵıusılı = background: lightsteelblue |joqarǵı2 = {{#if: {{{partof|{{{часть|}}}}}} | Основной конфликт: {{{partof|{{{часть}}}}}} }} |joqarǵıusılı2 = background:#eee |joqarǵıklası2 = infobox-header |súwret = {{#if:{{{image|{{{súwret|}}}}}}|[[Fayl:{{{image|{{{súwret}}}}}}|{{#if:{{{eni|}}}|{{{eni}}}|300px}}|{{{caption|{{{súwret ataması|súwret}}}}}}]]}} |súwret_ataması = {{{súwret ataması|}}} |súwret_usılı = border-bottom: 1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); |temausılı = background: lightsteelblue |belgi1 = Sáne |maǵlıwmat1 = {{{date|{{{sáne|}}}}}} |belgi2 = Orın |maǵlıwmat2 = {{{place|{{{orın|}}}}}} |belgi3 = Sebep |maǵlıwmat3 = {{{casus|{{{sebep|}}}}}} |belgi4 = {{#if: {{{statusı|}}} | Statusı| Nátiyje }} |klass4 = noplainlist |maǵlıwmat4 = {{#if: {{{statusı|}}} | {{{statusı}}} | {{{result|{{{nátiyje|}}}}}} }} |belgi5 = Aymaqlıq<br />ózgerisler |klass5 = noplainlist |maǵlıwmat5 = {{{territory|{{{ózgerisler|}}}}}} |tema6 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | Qarsılaslar }} |maǵlıwmat7 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; display: table; width: 100%; text-align: left; table-layout: fixed;"><tr> <td style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" style="padding-left:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}}{{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;"> {{{combatant3|{{{qarsılas3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;">{{{combatant4|{{{qarsılas4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema8 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | Qolbasshıları }} |maǵlıwmat9 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}}{{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander3|{{{komandir3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander4|{{{komandir4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema10 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | Tárepler kúshi }} |maǵlıwmat11 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}}{{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength3|{{{kúshler3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength4|{{{kúshler4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema12 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | Shıǵınlar }} |maǵlıwmat13 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{қарсылас3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}}{{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties3|{{{shıǵınlar3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties4|{{{shıǵınlar4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema14 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | Ulıwma shıǵınlar }} |maǵlıwmat15 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} </td></tr> </table> }} |tema16 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | Puqaralıq shıǵınlar }} |maǵlıwmat17 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{puqaralıq shıǵınlar|}}} </td></tr> </table> }} |maǵlıwmat18 = {{{notes|{{{eskertiwler|}}}}}} |maǵlıwmatusılı18 = text-align: left; |tómengiusılı = background: lightsteelblue |tómengi = {{#if:{{{commons|}}}|<div>'''[[commons:Category:{{{commons}}}{{!}}{{#if:{{{soqlıǵısıw|}}}|{{{soqlıǵısıw}}}|{{{commons}}}}}]]''' [[Wikiqoyma]]da</div>}} }}<includeonly>[[Kategoriya:Urıslar]]</includeonly><noinclude>[[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]{{Hújjet}}</noinclude> 9whvn7505kouv0lwnwdqlobazehjoqf 124399 124398 2025-07-04T18:44:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124399 wikitext text/x-wiki {{Infoqutı |úlgi_atı = Qurallı soqlıǵısıw |deneusılı = width:27em; |joqarǵı = {{{conflict|{{{soqlıǵısıw ataması}}}}}} |joqarǵıusılı = background: lightsteelblue |joqarǵı2 = {{#if: {{{partof|{{{bólim|}}}}}} | Tiykarǵı and: {{{partof|{{{bólim}}}}}} }} |joqarǵıusılı2 = background:#eee |joqarǵıklası2 = infobox-header |súwret = {{#if:{{{image|{{{súwret|}}}}}}|[[Fayl:{{{image|{{{súwret}}}}}}|{{#if:{{{eni|}}}|{{{eni}}}|300px}}|{{{caption|{{{súwret ataması|súwret}}}}}}]]}} |súwret_ataması = {{{súwret ataması|}}} |súwret_usılı = border-bottom: 1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); |temausılı = background: lightsteelblue |belgi1 = Sáne |maǵlıwmat1 = {{{date|{{{sáne|}}}}}} |belgi2 = Orın |maǵlıwmat2 = {{{place|{{{orın|}}}}}} |belgi3 = Sebep |maǵlıwmat3 = {{{casus|{{{sebep|}}}}}} |belgi4 = {{#if: {{{statusı|}}} | Statusı| Nátiyje }} |klass4 = noplainlist |maǵlıwmat4 = {{#if: {{{statusı|}}} | {{{statusı}}} | {{{result|{{{nátiyje|}}}}}} }} |belgi5 = Aymaqlıq<br />ózgerisler |klass5 = noplainlist |maǵlıwmat5 = {{{territory|{{{ózgerisler|}}}}}} |tema6 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | Qarsılaslar }} |maǵlıwmat7 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; display: table; width: 100%; text-align: left; table-layout: fixed;"><tr> <td style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" style="padding-left:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}}{{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;"> {{{combatant3|{{{qarsılas3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;">{{{combatant4|{{{qarsılas4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema8 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | Qolbasshıları }} |maǵlıwmat9 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}}{{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander3|{{{komandir3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander4|{{{komandir4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema10 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | Tárepler kúshi }} |maǵlıwmat11 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}}{{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength3|{{{kúshler3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength4|{{{kúshler4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema12 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | Shıǵınlar }} |maǵlıwmat13 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{қарсылас3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}}{{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties3|{{{shıǵınlar3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties4|{{{shıǵınlar4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema14 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | Ulıwma shıǵınlar }} |maǵlıwmat15 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} </td></tr> </table> }} |tema16 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | Puqaralıq shıǵınlar }} |maǵlıwmat17 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{puqaralıq shıǵınlar|}}} </td></tr> </table> }} |maǵlıwmat18 = {{{notes|{{{eskertiwler|}}}}}} |maǵlıwmatusılı18 = text-align: left; |tómengiusılı = background: lightsteelblue |tómengi = {{#if:{{{commons|}}}|<div>'''[[commons:Category:{{{commons}}}{{!}}{{#if:{{{soqlıǵısıw|}}}|{{{soqlıǵısıw}}}|{{{commons}}}}}]]''' [[Wikiqoyma]]da</div>}} }}<includeonly>[[Kategoriya:Urıslar]]</includeonly><noinclude>[[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]{{Hújjet}}</noinclude> bpody7prygzb3dmgl3w1hnh25dk35xy 124404 124399 2025-07-04T18:50:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124404 wikitext text/x-wiki {{Infoqutı |úlgi_atı = Qurallı soqlıǵısıw |deneusılı = width:27em; |joqarǵı = {{{conflict|{{{soqlıǵısıw ataması}}}}}} |joqarǵıusılı = background: lightsteelblue |joqarǵı2 = {{#if: {{{partof|{{{bólim|}}}}}} | Tiykarǵı soqlıǵısıw: {{{partof|{{{bólim}}}}}} }} |joqarǵıusılı2 = background:#eee |joqarǵıklası2 = infobox-header |súwret = {{#if:{{{image|{{{súwret|}}}}}}|[[Fayl:{{{image|{{{súwret}}}}}}|{{#if:{{{eni|}}}|{{{eni}}}|300px}}|{{{caption|{{{súwret ataması|súwret}}}}}}]]}} |súwret_ataması = {{{súwret ataması|}}} |súwret_usılı = border-bottom: 1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); |temausılı = background: lightsteelblue |belgi1 = Sáne |maǵlıwmat1 = {{{date|{{{sáne|}}}}}} |belgi2 = Orın |maǵlıwmat2 = {{{place|{{{orın|}}}}}} |belgi3 = Sebep |maǵlıwmat3 = {{{casus|{{{sebep|}}}}}} |belgi4 = {{#if: {{{statusı|}}} | Statusı| Nátiyje }} |klass4 = noplainlist |maǵlıwmat4 = {{#if: {{{statusı|}}} | {{{statusı}}} | {{{result|{{{nátiyje|}}}}}} }} |belgi5 = Aymaqlıq<br />ózgerisler |klass5 = noplainlist |maǵlıwmat5 = {{{territory|{{{ózgerisler|}}}}}} |tema6 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | Qarsılaslar }} |maǵlıwmat7 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; display: table; width: 100%; text-align: left; table-layout: fixed;"><tr> <td style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" style="padding-left:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}}{{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;"> {{{combatant3|{{{qarsılas3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;">{{{combatant4|{{{qarsılas4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema8 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | Qolbasshıları }} |maǵlıwmat9 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}}{{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander3|{{{komandir3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander4|{{{komandir4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema10 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | Tárepler kúshi }} |maǵlıwmat11 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}}{{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength3|{{{kúshler3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength4|{{{kúshler4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema12 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | Shıǵınlar }} |maǵlıwmat13 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{қарсылас3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}}{{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties3|{{{shıǵınlar3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties4|{{{shıǵınlar4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema14 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | Ulıwma shıǵınlar }} |maǵlıwmat15 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} </td></tr> </table> }} |tema16 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | Puqaralıq shıǵınlar }} |maǵlıwmat17 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{puqaralıq shıǵınlar|}}} </td></tr> </table> }} |maǵlıwmat18 = {{{notes|{{{eskertiwler|}}}}}} |maǵlıwmatusılı18 = text-align: left; |tómengiusılı = background: lightsteelblue |tómengi = {{#if:{{{commons|}}}|<div>'''[[commons:Category:{{{commons}}}{{!}}{{#if:{{{soqlıǵısıw|}}}|{{{soqlıǵısıw}}}|{{{commons}}}}}]]''' [[Wikiqoyma]]da</div>}} }}<includeonly>[[Kategoriya:Urıslar]]</includeonly><noinclude>[[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]{{Hújjet}}</noinclude> nmois3nfvf9ud0od5qty2v66jawmuue 124410 124404 2025-07-04T18:55:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124410 wikitext text/x-wiki {{Infoqutı |úlgi_atı = Qurallı soqlıǵısıw |deneusılı = width:27em; |joqarǵı = {{{conflict|{{{soqlıǵısıw ataması}}}}}} |joqarǵıusılı = background: lightsteelblue - {{#if:{{{Bólim|}}} | {{!}} colspan="2" style="text-align:center; background:#DCDCDC; color:#202122; padding:.1em; margin-bottom:2px;" {{!}} Tiykarǵı soqlıǵısıw: {{{Bólim}}} }} |joqarǵıusılı2 = background:#eee |joqarǵıklası2 = infobox-header |súwret = {{#if:{{{image|{{{súwret|}}}}}}|[[Fayl:{{{image|{{{súwret}}}}}}|{{#if:{{{eni|}}}|{{{eni}}}|300px}}|{{{caption|{{{súwret ataması|súwret}}}}}}]]}} |súwret_ataması = {{{súwret ataması|}}} |súwret_usılı = border-bottom: 1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); |temausılı = background: lightsteelblue |belgi1 = Sáne |maǵlıwmat1 = {{{date|{{{sáne|}}}}}} |belgi2 = Orın |maǵlıwmat2 = {{{place|{{{orın|}}}}}} |belgi3 = Sebep |maǵlıwmat3 = {{{casus|{{{sebep|}}}}}} |belgi4 = {{#if: {{{statusı|}}} | Statusı| Nátiyje }} |klass4 = noplainlist |maǵlıwmat4 = {{#if: {{{statusı|}}} | {{{statusı}}} | {{{result|{{{nátiyje|}}}}}} }} |belgi5 = Aymaqlıq<br />ózgerisler |klass5 = noplainlist |maǵlıwmat5 = {{{territory|{{{ózgerisler|}}}}}} |tema6 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | Qarsılaslar }} |maǵlıwmat7 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; display: table; width: 100%; text-align: left; table-layout: fixed;"><tr> <td style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" style="padding-left:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}}{{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;"> {{{combatant3|{{{qarsılas3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;">{{{combatant4|{{{qarsılas4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema8 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | Qolbasshıları }} |maǵlıwmat9 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}}{{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander3|{{{komandir3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander4|{{{komandir4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema10 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | Tárepler kúshi }} |maǵlıwmat11 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}}{{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength3|{{{kúshler3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength4|{{{kúshler4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema12 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | Shıǵınlar }} |maǵlıwmat13 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{қарсылас3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}}{{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties3|{{{shıǵınlar3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties4|{{{shıǵınlar4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema14 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | Ulıwma shıǵınlar }} |maǵlıwmat15 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} </td></tr> </table> }} |tema16 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | Puqaralıq shıǵınlar }} |maǵlıwmat17 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{puqaralıq shıǵınlar|}}} </td></tr> </table> }} |maǵlıwmat18 = {{{notes|{{{eskertiwler|}}}}}} |maǵlıwmatusılı18 = text-align: left; |tómengiusılı = background: lightsteelblue |tómengi = {{#if:{{{commons|}}}|<div>'''[[commons:Category:{{{commons}}}{{!}}{{#if:{{{soqlıǵısıw|}}}|{{{soqlıǵısıw}}}|{{{commons}}}}}]]''' [[Wikiqoyma]]da</div>}} }}<includeonly>[[Kategoriya:Urıslar]]</includeonly><noinclude>[[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]{{Hújjet}}</noinclude> dbng93agj9ruls2q1iobu919lh25l97 124411 124410 2025-07-04T18:56:32Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124411 wikitext text/x-wiki {{Infoqutı |úlgi_atı = Qurallı soqlıǵısıw |deneusılı = width:27em; |joqarǵı = {{{conflict|{{{soqlıǵısıw ataması}}}}}} |joqarǵıusılı = background: lightsteelblue |joqarǵı2 = {{#if: {{{partof|{{{bólim|}}}}}} | Tiykarǵı soqlıǵısıw: {{{partof|{{{bólim}}}}}} }} |joqarǵıusılı2 = background:#eee |joqarǵıklası2 = infobox-header |súwret = {{#if:{{{image|{{{súwret|}}}}}}|[[Fayl:{{{image|{{{súwret}}}}}}|{{#if:{{{eni|}}}|{{{eni}}}|300px}}|{{{caption|{{{súwret ataması|súwret}}}}}}]]}} |súwret_ataması = {{{súwret ataması|}}} |súwret_usılı = border-bottom: 1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); |temausılı = background: lightsteelblue |belgi1 = Sáne |maǵlıwmat1 = {{{date|{{{sáne|}}}}}} |belgi2 = Orın |maǵlıwmat2 = {{{place|{{{orın|}}}}}} |belgi3 = Sebep |maǵlıwmat3 = {{{casus|{{{sebep|}}}}}} |belgi4 = {{#if: {{{statusı|}}} | Statusı| Nátiyje }} |klass4 = noplainlist |maǵlıwmat4 = {{#if: {{{statusı|}}} | {{{statusı}}} | {{{result|{{{nátiyje|}}}}}} }} |belgi5 = Aymaqlıq<br />ózgerisler |klass5 = noplainlist |maǵlıwmat5 = {{{territory|{{{ózgerisler|}}}}}} |tema6 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | Qarsılaslar }} |maǵlıwmat7 = {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}}{{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; display: table; width: 100%; text-align: left; table-layout: fixed;"><tr> <td style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | {{{combatant1|{{{qarsılas1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" style="padding-left:.4em; width:50%;"> {{#ifeq: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | {{{combatant2|{{{qarsılas2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}}{{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;"> {{{combatant3|{{{qarsılas3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | <td style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); width:50%;">{{{combatant4|{{{qarsılas4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema8 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | Qolbasshıları }} |maǵlıwmat9 = {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}}{{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | {{{commander1|{{{komandir1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | {{{commander2|{{{komandir2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}}{{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{commander3|{{{komandir3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander3|{{{komandir3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{commander4|{{{komandir4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{commander4|{{{komandir4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema10 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | Tárepler kúshi }} |maǵlıwmat11 = {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}}{{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | {{{strength1|{{{kúshler1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{qarsılas3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | {{{strength2|{{{kúshler2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}}{{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{strength3|{{{kúshler3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength3|{{{kúshler3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{strength4|{{{kúshler4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{strength4|{{{kúshler4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema12 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | Shıǵınlar }} |maǵlıwmat13 = {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}}{{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%; text-align: left;"><tr> <td width="50%" style="border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); padding-right:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | {{{casualties1|{{{shıǵınlar1|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td> <td rowspan="{{#if: {{{combatant3|{{{қарсылас3|}}}}}} | {{#if: {{{combatant4|{{{qarsılas4|}}}}}} | 1 | 2 }} | 1 }}" width="50%" style="padding-left:.4em;"> {{#ifeq: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | - | &nbsp; | {{#if: {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | {{{casualties2|{{{shıǵınlar2|}}}}}} | ''belgisiz'' }} }} </td></tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}}{{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <tr> {{#if: {{{casualties3|{{{shıǵınlar3|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1); border-right: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties3|{{{shıǵınlar3}}}}}} </td> }} {{#if: {{{casualties4|{{{shıǵınlar4|}}}}}} | <td width="50%" style="border-top: 1px dotted var(--border-color-base, #a2a9b1);">{{{casualties4|{{{shıǵınlar4}}}}}} </td> }} </tr> }} </table> }} |tema14 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | Ulıwma shıǵınlar }} |maǵlıwmat15 = {{#if: {{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{overall_casualties|{{{ulıwma shıǵınlar|}}}}}} </td></tr> </table> }} |tema16 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | Puqaralıq shıǵınlar }} |maǵlıwmat17 = {{#if: {{{puqaralıq shıǵınlar|}}} | <table style="background: transparent; color: inherit; width: 100%;"><tr> <td>{{{puqaralıq shıǵınlar|}}} </td></tr> </table> }} |maǵlıwmat18 = {{{notes|{{{eskertiwler|}}}}}} |maǵlıwmatusılı18 = text-align: left; |tómengiusılı = background: lightsteelblue |tómengi = {{#if:{{{commons|}}}|<div>'''[[commons:Category:{{{commons}}}{{!}}{{#if:{{{soqlıǵısıw|}}}|{{{soqlıǵısıw}}}|{{{commons}}}}}]]''' [[Wikiqoyma]]da</div>}} }}<includeonly>[[Kategoriya:Urıslar]]</includeonly><noinclude>[[Kategoriya:Infoqutı úlgileri]]{{Hújjet}}</noinclude> nmois3nfvf9ud0od5qty2v66jawmuue 4 23879 124243 124024 2025-07-04T12:01:45Z Jembot 4424 Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı 124243 wikitext text/x-wiki {{/begin|50}} |- | 1 || [[User:Qaraqalpaqpan|<span style="color:gray">Qaraqalpaqpan</span>]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}} |- | 2 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:17368}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}} |- | 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3941}}]] || {{Permissions|Inosham}} |- | 4 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:3483}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}} |- | 5 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3475}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}} |- | 6 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|<span style="color:gray">Abdullaeva Shaxnoza-Banu</span>]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}} |- | 7 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:2402}}]] || {{Permissions|Bekan88}} |- | 8 || [[User:Рахман3|<span style="color:gray">Рахман3</span>]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}} |- | 9 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1929}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}} |- | 10 || [[User:PirjanovNurlan|<span style="color:gray">PirjanovNurlan</span>]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}} |- | 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1392}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}} |- | 12 || [[User:Anas1712|<span style="color:gray">Anas1712</span>]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}} |- | 13 || [[User:Qarahat|<span style="color:gray">Qarahat</span>]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1104}}]] || {{Permissions|Qarahat}} |- | 14 || [[User:Gozzalina|<span style="color:gray">Gozzalina</span>]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1043}}]] || {{Permissions|Gozzalina}} |- | 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:788}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 16 || [[User:Kuwanishbek|<span style="color:gray">Kuwanishbek</span>]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:778}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}} |- | 17 || [[User:AlefZet|<span style="color:gray">AlefZet</span>]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}} |- | 18 || [[User:Aysabirlijol|<span style="color:gray">Aysabirlijol</span>]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}} |- | 19 || [[User:Umarxon III|<span style="color:gray">Umarxon III</span>]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}} |- | 20 || [[User:Baurzhanuly|<span style="color:gray">Baurzhanuly</span>]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}} |- | 21 || [[User:Biypona|<span style="color:gray">Biypona</span>]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}} |- | 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|<span style="color:gray">Bazarbaeva Eleonora</span>]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}} |- | 23 || [[User:QRNKS|<span style="color:gray">QRNKS</span>]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}} |- | 24 || [[User:Mrshaxas|<span style="color:gray">Mrshaxas</span>]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}} |- | 25 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}} |- | 26 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:353}}]] || {{Permissions|Minorax}} |- | 27 || [[User:Muxammedqudaynazarov|<span style="color:gray">Muxammedqudaynazarov</span>]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}} |- | 28 || [[User:Begdullaman|Begdullaman]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:318}}]] || {{Permissions|Begdullaman}} |- | 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|<span style="color:gray">Nurlibek Urgenichbaev</span>]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}} |- | 30 || [[User:Qareken Balasi|<span style="color:gray">Qareken Balasi</span>]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}} |- | 31 || [[User:BEGJIGIT|<span style="color:gray">BEGJIGIT</span>]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}} |- | 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|<span style="color:gray">Saxibjamal Esemuratova</span>]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}} |- | 33 || [[User:Pirnazarova|<span style="color:gray">Pirnazarova</span>]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}} |- | 34 || [[User:Holder|<span style="color:gray">Holder</span>]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}} |- | 35 || [[User:Miracle0302|<span style="color:gray">Miracle0302</span>]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}} |- | 36 || [[User:Begjigit|<span style="color:gray">Begjigit</span>]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}} |- | 37 || [[User:Kmoksy|<span style="color:gray">Kmoksy</span>]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}} |- | 38 || [[User:ДолбоЯщер|<span style="color:gray">ДолбоЯщер</span>]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 39 || [[User:NurkaArzay|<span style="color:gray">NurkaArzay</span>]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}} |- | 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|<span style="color:gray">Gúlxan Medetbekovna</span>]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}} |- | 41 || [[User:Bakhit|<span style="color:gray">Bakhit</span>]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}} |- | 42 || [[User:Melek jurnalist|<span style="color:gray">Melek jurnalist</span>]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}} |- | 43 || [[User:DARIO SEVERI|<span style="color:gray">DARIO SEVERI</span>]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}} |- | 44 || [[User:Jannazarova Sh|<span style="color:gray">Jannazarova Sh</span>]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}} |- | 45 || [[User:Jámiy|<span style="color:gray">Jámiy</span>]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}} |- | 46 || [[User:Romaine|<span style="color:gray">Romaine</span>]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}} |- | 47 || [[User:Kagansky|<span style="color:gray">Kagansky</span>]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}} |- | 48 || [[User:Munavvaroy|<span style="color:gray">Munavvaroy</span>]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}} |- | 49 || [[User:Purodha|<span style="color:gray">Purodha</span>]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}} |- | 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|<span style="color:gray">Maqmud Abdujaparov</span>]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}} {{/end}} 5ak40yhr39zt5ja0578ep77chtxt5vb 0 24902 124417 124145 2025-07-04T19:20:15Z Bekan88 11311 124417 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 22em;" |- ! colspan="2" style="text-align:center; font-size: 125%; font-weight: bold; background-color: #E9E9E9;" | iOS 8 |- | colspan="2" style="text-align:center;" | iOS operaciyalıq sistemasınıń versiyası |- | colspan="2" style="text-align:center;" | [[File:IOS_8_logo.png|100px]] |- ! Islep shıǵarıwshı | [[Apple Inc.]] |- ! Derek modeli | [[Menshikli programmalıq támiynat|Jabıq]], [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] komponentler menen |- ! Dáslepki shıǵarılıwı | [[17-sentyabr]], [[2014]] |- ! Sońǵı versiyası | 8.4.1 (12H321) / 13-avgust, 2015 |- ! Jańalaw usılı | Baǵdarlama jańalawı |- ! Paket basqarıwshısı | [[App Store]] |- ! Platformaları | [[iPhone]], iPod Touch, iPad |- ! Yadro túri | Gibrid (XNU) |- ! Licenziyası | Biypul programmalıq támiynat komponentlerin esapqa almaǵanda patentlengen EULA |- ! Aldıńǵısı | [[iOS 7]] |- ! Keyingisi | [[iOS 9]] |- ! Rásmiy veb-saytı | iOS 8 - [https://web.archive.org/web/20150905181128/http://www.apple.com/ios/ Apple] (Wayback Machine arxivinde, 5-sentyabr 2015) |- ! Sloganı | Eń úlken iOS relizi |- ! Qollaw statusı | Eski, qollanılmaydı. Endi qáwipsizlik jańalawların almaydı, sebebi iOS 8 di qollaytuǵın barlıq iPhone, iPad hám iPod Touch quralları iOS 9 dı qollaydı. iPhone 4 ti qollawdı toqtattı. |} '''iOS 8''' bul [[Apple Inc.]] kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan [[iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] segizinshi úlken relizi bolıp, [[iOS 7]] sistemasınıń miyrasxorı esaplanadı. Ol kompaniyanıń 2014-jıl 2-iyun kúni ótkerilgen [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyasında]] (Worldwide Developers Conference) járiyalandı hám 2014-jıl 17-sentyabrde shıǵarıldı. Onıń ornın 2015-jıl 16-sentyabrde [[iOS 9]] iyeledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/9/9/9245073/apple-ios-9-download-release-date-iphone-upgrade|bet=iOS 9 will be released on September 16th|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025164014/http://www.theverge.com/2015/9/9/9245073/apple-ios-9-download-release-date-iphone-upgrade|arxivsáne=October 25, 2016|avtor=Brandom|at=Russell|sáne=September 9, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> iOS 8 operaciyalıq sistemaǵa áhmiyetli ózgerisler kirgizdi. Onda qosımshalar arasında baylanıs ushın programmalastırıw interfeysi<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/6/2/5773080/ios-8-apps-can-talk-to-each-other|bet=iOS 8 apps can talk to each other|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220409211618/https://www.theverge.com/2014/6/2/5773080/ios-8-apps-can-talk-to-each-other|arxivsáne=April 9, 2022|avtor=Byford|at=Sam|sáne=2014-06-02|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2021-10-14}}</ref> hám «Continuity» dep atalǵan kross-platformalı (Mac, [[iPhone]] hám iPad) sisteması usınıldı. Bul sistema hár túrli ónim kategoriyalarındaǵı qurılmalar arasında baylanıs ornatıwǵa, mısalı, Mac hám iPad arqalı qońırawlarǵa juwap beriw hám SMS xabarlarǵa juwap jazıw imkaniyatın beredi. Continuity sisteması «Handoff» funkciyasın óz ishine aladı, bul funkciya paydalanıwshılarǵa bir qurılmada baslaǵan tapsırmanı basqa qurılmada dawam ettiriwge múmkinshilik beredi. Basqa ózgerisler qatarına Spotlight Suggestions izlew nátiyjeleri funkciyası qosıldı, ol burınǵıdan da tolıǵıraq nátiyjelerdi usınadı; Family Sharing (Shańaraq penen bólisiw) funkciyası arqalı shańaraq aǵzaları óz akkauntların birlestirip, kontent penen bólise aladı, bul jerde bir ata-ana administrator sıpatında ruqsatlardı basqaradı; QuickType funkciyası bar jańartılǵan klaviatura kontekstke tán sóz usınısların beredi; hám Extensibility (Keńeytiw imkaniyatı) funkciyası qosımshalar arasında kontent penen ańsat bólisiwge múmkinshilik jaratadı. Úshinshi tárep baǵdarlamashıları óz qosımshaların operaciyalıq sistemaǵa tereńirek integraciyalaw ushın qosımsha funkciyalarǵa iye boldı, sonıń ishinde Xabarlandırıw orayındaǵı (Notification Center) vidjetlerdi qollap-quwatlaw hám paydalanıwshılar standart iOS klaviaturasın almastıra alatuǵın klaviaturalardı jaratıw imkaniyatı bar. Bul relizdegi qosımsha jańalanıwlarına tómendegiler kirdi: hár qıylı fitnes qosımshalarınan maǵlıwmatlardı toplawǵa, sonday-aq ayrıqsha jaǵdaylar ushın qulplanǵan ekranda qoljetimli Medicinalıq ID (Medical ID) jaratıwǵa imkaniyat beretuǵın jańa Health (Densawlıq) qosımshası; Photos (Fotosúwretler) qosımshasında [[iCloud]] Photo Library (iCloud foto kitapxanası) qollap-quwatlanıwı, bul fotosúwretlerdi sinxronizaciyalawǵa hám bultta saqlawǵa múmkinshilik beredi; hám iCloud Drive, bul paydalanıwshılarǵa fayllardı bultta saqlawǵa hám olardı hár qıylı qurılmalarda kóriwge múmkinshilik beredi. iOS 8.4 versiyasında Apple óziniń Music (Muzıka) qosımshasın [[Apple Music]] dep atalatuǵın aǵımlı xızmet hám [[Apple Music 1]] dep atalatuǵın 24 saatlıq radiostanciya menen jańarttı. iOS 8 jaqsı qabıl etildi. Sınshılar Continuity hám Extensibility funkciyaların túrli qosımshalar hám qurılmalar arasında ańsat basqarıw hám óz-ara baylanıstı támiyinleytuǵın tiykarǵı funkciyalar sıpatında maqtadı. Olar sonday-aq QuickType klaviaturasınıń sóz usınısların unattı hám Spotlight Suggestions funkciyasın iPhonedı «hámme nárse ushın derlik portativ izlew portalına» aylandırǵanı ushın ayrıqsha atap ótti. Degen menen, sın pikir bildiriwshiler iOS 8 sistemasınıń tolıq potencialı tek úshinshi tárep baǵdarlamashıları óz qosımshaların jańa funkciyalardı, ásirese Xabarlandırıw orayındaǵı vidjetlerdi qollap-quwatlaw ushın integraciyalaǵannan keyin ǵana ámelge asatuǵının atap ótti. Shıǵarılǵannan keyin shama menen bir hápte ótkennen soń, iOS 8 iOS paydalanıw úlesiniń 46% iyeledi. 2014-jıl oktyabr ayında qabıl etiw dárejesi «toqtap qalǵanı» hám aldıńǵı ayǵa salıstırǵanda tek «bir procentlik punktke» artqanı haqqında xabar etildi. Bul jaǵday jańalanıwdı ornatıw ushın úlken muǵdardaǵı bos yad ornınıń talap etiliwi menen baylanıslı boldı, bul ásirese 8 yamasa 16 gigabayt maksimal saqlaw ornı menen satılǵan iPhonelar ushın qıyınshılıq tuwdırdı. Keyingi dekabr ayında iOS 8 paydalanıw úlesiniń 63% iyeledi, bul oktyabr ayındaǵı ólshemge salıstırǵanda áhmiyetli 16% ósiw boldı. == Tariyxı == === Járiyalanıwı hám dáslepki shıǵarılıwı === iOS 8 kompaniyanıń 2014-jıl 2-iyun kúni ótkerilgen [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyasında]] (Worldwide Developers Conference) járiyalandı,<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2014/06/02/apple-introduces-ios-8/|bet=Apple Introduces iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221234329/https://techcrunch.com/2014/06/02/apple-introduces-ios-8/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Crook|at=Jordan|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> birinshi beta versiyası konferenciya qatnasıwshılarına tiykarǵı prezentaciyadan keyin usınıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/6/2/5772600/ios-8-features-and-release-date|bet=Apple announces iOS 8 with widgets and OS X Continuity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190531164027/https://www.theverge.com/2014/6/2/5772600/ios-8-features-and-release-date|arxivsáne=May 31, 2019|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> iOS 8 rásmiy túrde 2014-jıl 17-sentyabrde shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/09/09/apple-releases-ios-8-gm-ahead-of-sep-17-public-release/|bet=Apple releases iOS 8 GM ahead of Sep. 17 public release|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190513193910/https://9to5mac.com/2014/09/09/apple-releases-ios-8-gm-ahead-of-sep-17-public-release/|arxivsáne=May 13, 2019|avtor=Hall|at=Zac|sáne=September 9, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> [[File:IOS_8.4.1_iPad_Air_2.png|oñğa|nobaý|iPad Air 2 qurılmasındaǵı tiykarǵı ekran]] == Sistema ózgeshelikleri == === Dawamlılıq === iOS 8 sisteması «Continuity» dep atalatuǵın kross-platformalı (Mac, iPhone hám iPad) sistemasın usındı. Bul sistema hár qıylı ónim kategoriyalarındaǵı qurılmalar arasında baylanıs ornatıwǵa múmkinshilik beredi. Continuity iPad hám Mac ushın telefon qońırawları funkciyasın támiyinleydi, bunda qońırawlar iPhone arqalı ekinshi dárejeli qurılmaǵa baǵdarlanadı. Soń ekinshi dárejeli qurılma dinamik telefon xızmetin atqaradı. Bul sonday-aq iPad hám Mac ushın SMS qollap-quwatlawın alıp keledi, bul aldınǵı versiyalardaǵı iMessage funkciyasınıń keńeytilgen túri bolıp tabıladı.<ref name="Continuity">{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/14/09/17/how-to-use-ios-8-continuity-between-your-iphone-ipad-for-calls-texts-apps-more|bet=How to use iOS 8 Continuity between your iPhone & iPad for calls, texts, apps & more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180911191808/http://appleinsider.com/articles/14/09/17/how-to-use-ios-8-continuity-between-your-iphone-ipad-for-calls-texts-apps-more|arxivsáne=September 11, 2018|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=September 17, 2014|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> Continuity sistemasına «Handoff» dep atalatuǵın funkciya qosılǵan. Bul funkciya paydalanıwshılarǵa bir qurılmada baslaǵan tapsırmanı basqa qurılmada dawam ettiriwge múmkinshilik beredi, mısalı, iPhoneda elektron xattı jazıwdı baslap, onı iPadta dawam ettirip, Macta jiberiwden aldın tamamlaw. Handoff hám Continuity funkciyaların qollap-quwatlaw ushın Mac kompyuterlerinde OS X Yosemite operaciyalıq sistemasınıń<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apples-new-hand-off-brings-proximity-awareness/|bet=Apple's Handoff brings proximity awareness to your devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190419031818/https://www.cnet.com/news/apples-new-hand-off-brings-proximity-awareness/|arxivsáne=April 19, 2019|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> (ol 2014-jıl oktyabr ayında shıǵarılǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/10/16/6978157/mac-os-x-yosemite-release-mac-app-store-october-16th|bet=OS X Yosemite will be available today from the Mac App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190713095936/https://www.theverge.com/2014/10/16/6978157/mac-os-x-yosemite-release-mac-app-store-october-16th|arxivsáne=July 13, 2019|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=October 16, 2014|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref>) hám Bluetooth Low Energy texnologiyasınıń qollap-quwatlanıwı talap etiledi. === Spotlight === iOS 8 sisteması Spotlight Suggestions dep atalatuǵın jańa izlew funkciyasın usındı. Bul funkciya kóp sanlı veb-saytlar hám xızmetler menen integraciyalanıp, burınǵıdan da tolıqıraq izlew nátiyjelerin kórsetedi, sonıń ishinde Wikipedia maqalalarınan úzindiler, jergilikli jańalıqlar, qurılmada ornatılǵan qosımshalarǵa tez kiriw, [[iTunes]] kontenti, filmlerdiń kórsetiw waqıtları, jaqın jerdegi orınlar hám hár qıylı veb-saytlardan alınǵan informaciya. Spotlight Suggestions iOS tiykarǵı ekranında hám Safari veb-brauzeriniń izlew qatarında qoljetimli.<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2014/06/03/yosemite-and-ios-8-spotlight-search-features/|bet=Here's one major new Yosemite and iOS 8 feature that got overlooked|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170426211210/http://bgr.com/2014/06/03/yosemite-and-ios-8-spotlight-search-features/|arxivsáne=April 26, 2017|avtor=Smith|at=Chris|sáne=June 3, 2014|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/06/02/hands-on-with-spotlight-suggestions-in-ios-8-video/|bet=Hands-on with Spotlight Suggestions in iOS 8 (Video)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222153827/https://9to5mac.com/2014/06/02/hands-on-with-spotlight-suggestions-in-ios-8-video/|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Esposito|at=Dom|sáne=June 2, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> === Xabarlandırıwlar === Tómenge túsiriletuǵın Xabarlandırıw orayı (Notification Center) endi vidjet funkciyasın qollap-quwatlaytuǵın etip qayta dizaynlandı. Úshinshi tárep baǵdarlamashıları óz qosımshalarına vidjet qollap-quwatlawın qosa aladı, bul paydalanıwshılarǵa hár bir tiyisli qosımshanı ashpastan-aq Xabarlandırıw orayında informaciya kóriwge múmkinshilik beredi. Paydalanıwshılar hár qanday waqıtta vidjetlerdi qosıwı, orınların awıstırıwı yamasa óshiriwi múmkin. Vidjetlerge mısal retinde hawa rayın kórsetetuǵın Weather (Hawa rayı) qosımshasın hám aldaǵı waqıyalardı kórsetetuǵın Calendar (Kalendar) qosımshasın keltiriwge boladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2686117/get-to-know-ios-8-customize-your-notification-center-with-handy-new-widgets.html|bet=Get to know iOS 8: Customize your Notification Center with handy new widgets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222152655/http://www.macworld.com/article/2686117/get-to-know-ios-8-customize-your-notification-center-with-handy-new-widgets.html|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Walter|at=Derek|sáne=September 19, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/how-to/iosapps/ios-notification-centre-tips-3529660/|bet=How to use iOS 8 Notification Centre|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161207040805/http://www.macworld.co.uk/how-to/iosapps/ios-notification-centre-tips-3529660/|arxivsáne=December 7, 2016|avtor=Paris|at=Steve|sáne=November 26, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> Xabarlandırıwlar endi interaktiv bolıp, paydalanıwshılarǵa xabar tez tómenge túsiwshi kóriniste payda bolǵanda oǵan juwap beriwge yamasa Xabarlandırıw orayı arqalı xabarlandırıwǵa ámel etiwge múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2014/06/02/ios-8-actionable-notifications/|bet=The most important new feature on iOS 8: Actionable notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230230653/http://bgr.com/2014/06/02/ios-8-actionable-notifications/|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Siegal|at=Jacob|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/interactive-notifications-ios-8-explained|bet=Interactive notifications in iOS 8: Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161231074740/http://www.imore.com/interactive-notifications-ios-8-explained|arxivsáne=December 31, 2016|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=June 24, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> === Klaviatura === iOS 8 sisteması QuickType dep atalatuǵın jańa intellektual tekst teriw funkciyasın óz ishine aladı. Bul funkciya paydalanıwshı tekst tergende klaviaturanıń joqarı bóleginde sóz usınısların kórsetedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/using-ios-8s-quicktype-keyboard/|bet=Using iOS 8's QuickType keyboard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161223201927/https://www.cnet.com/how-to/using-ios-8s-quicktype-keyboard/|arxivsáne=December 23, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 19, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 23, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/how-to/iphone/using-quicktype-swype-in-ios-8-3534355/|bet=How to use keyboards in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161224030442/http://www.macworld.co.uk/how-to/iphone/using-quicktype-swype-in-ios-8-3534355/|arxivsáne=December 24, 2016|avtor=Hattersley|at=Lucy|sáne=September 3, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 23, 2016}}</ref> Apple endi úshinshi tárep baǵdarlamashılarına paydalanıwshılar standart iOS klaviaturasın almastıra alatuǵın klaviatura qosımshaların jaratıwǵa ruqsat beredi. Qosımsha qáwipsizlik ushın Apple «Tolıq kiriwge ruqsat beriw» (Allow Full Access) dep atalatuǵın baslawdı qostı. Bul baslaw klaviaturaǵa óz qosımshasınıń «qumırsqa uyasınan» (app sandbox) tısqarı háreket etiwge, mısalı, klaviatura maǵlıwmatların bultqa sinxronizaciyalawǵa múmkinshilik beredi (minnetli emes).<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2014/10/04/everything-you-need-to-know-about-ios-8-keyboard-permissions-but-were-afraid-to-ask/|bet=Everything You Need To Know About iOS 8 Keyboard Permissions (But Were Afraid To Ask)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161223201827/https://techcrunch.com/2014/10/04/everything-you-need-to-know-about-ios-8-keyboard-permissions-but-were-afraid-to-ask/|arxivsáne=December 23, 2016|avtor=Lomas|at=Natasha|sáne=October 4, 2014|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 23, 2016}}</ref> Úshinshi tárep klaviaturalarına dawıs penen tekst teriw ushın Siri-dı paydalanıwǵa ruqsat etilmeydi hám ayırım qáwipsiz tekst maydanları kirgiziwge jol qoymaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2014/09/22/ios-8-the-best-apple-keyboard-replacements/|bet=iOS 8: The Best Apple Keyboard Replacements|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161223205005/http://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2014/09/22/ios-8-the-best-apple-keyboard-replacements/|arxivsáne=December 23, 2016|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=September 22, 2014|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 23, 2016}}</ref> === Family Sharing (Shańaraq penen bólisiw) === iOS 8 sisteması Family Sharing funkciyasın usındı. Bul funkciya 6 adamǵa shekem birgelki [[iTunes]] akkauntların dizimnen ótkeriwge hám olardı bir-birine baylanıstırıwǵa imkaniyat beredi, bul jerde bir ata-ana administrator bolıp, ulıwma tájiriybeni basqaradı. Bir akkauntta ámelge asırılǵan satıp alıwlar basqa shańaraq aǵzaları menen bólisiliwi múmkin, biraq 13 jasqa tolmaǵan balalar tárepinen ámelge asırılǵan satıp alıwlar ata-ananıń ruqsatın talap etedi. Eresekler tárepinen ámelge asırılǵan satıp alıwlar balalarǵa ulıwma kórsetilmeydi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/anthonykosner/2014/06/14/apples-new-family-plan-makes-it-easy-to-solve-the-itunes-identity-crisis/|bet=Apple's New Family Plan Makes It Easy To Solve The iTunes Identity Crisis|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161110093918/http://www.forbes.com/sites/anthonykosner/2014/06/14/apples-new-family-plan-makes-it-easy-to-solve-the-itunes-identity-crisis/|arxivsáne=November 10, 2016|avtor=Kosner|at=Andrew|sáne=June 14, 2014|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> Family Sharing sonday-aq qosımshalarǵa da keńeyedi, hár bir shańaraq aǵzasınıń Photos (Fotosúwretler) qosımshasında avtomatlı túrde Shared album (Bólisilgen albom) jaratıladı. Bul hámmege fotosúwretlerdi, videolardı hám pikirlerdi ulıwmalıq orınǵa qosıwǵa imkaniyat beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/icloud/family-sharing/|bet=Family Sharing. Bring harmony to your family's digital life.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228085926/http://www.apple.com/icloud/family-sharing/|arxivsáne=December 28, 2016|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> Ask to Buy (Satıp alıwdı soraw) funkciyası hár kimge App Store, [[iTunes Store]] hám iBooks Store dúkanlarındaǵı zatlardı, sonday-aq qosımsha ishindegi satıp alıwlar hám [[iCloud]] saqlaǵıshın satıp alıwdı sorawǵa múmkinshilik beredi, bul jerde administrator satıp alıwdı maqullaw yamasa biykar etiw imkaniyatına iye boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT201089|bet=Request and make purchases with Ask to Buy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226145100/https://support.apple.com/en-us/HT201089|arxivsáne=December 26, 2016|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> === Kóp wazıypalılıq (Multitasking) === Kóp wazıypalılıq ekranı jaqında qońıraw etilgen hám tańlanǵan baylanıslardıń dizimin kórsetedi. Bul funkciyanı Baslawlar (Settings) bóliminde óshirip qoyıwǵa boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/09/28/ios-8-how-to-customize-and-disable-the-contacts-section-in-the-multitasking-interface/|bet=iOS 8 How-to: Customize and disable the contacts section in the multitasking interface|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226145803/https://9to5mac.com/2014/09/28/ios-8-how-to-customize-and-disable-the-contacts-section-in-the-multitasking-interface/|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Guarino|at=Sarah|sáne=September 28, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/how-use-multitasking-contacts-ios-8|bet=How to use multitasking contacts in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226215532/http://www.imore.com/how-use-multitasking-contacts-ios-8|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Kazmucha|at=Allyson|sáne=October 9, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> === Basqalar === iOS 8 Evropadaǵı paydalanıwshılar ushın Parametrler (Settings) bóliminde qosımsha maǵlıwmatlar roumingi opciyasın óz ishine aladı, bul sırt elde maǵlıwmatlardan paydalanıwdı kóbirek qadaǵalawǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.cultofmac.com/288360/europeans-new-roaming-options/|bet=Europeans get new roaming options in iOS 8 beta 4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140726164212/http://www.cultofmac.com/288360/europeans-new-roaming-options/|arxivsáne=July 26, 2014|avtor=Bell|at=Killian|sáne=July 22, 2014|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2014/07/22/ios-8-beta-4-features-eu-internet/|bet=iOS 8 beta 4 comes with special roaming setting for Europe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228031719/http://bgr.com/2014/07/22/ios-8-beta-4-features-eu-internet/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Smith|at=Chris|sáne=July 22, 2014|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> Siri jeke dawıs járdemshisi endi Shazam integraciyasına iye. Siri-ge «Bul qanday qosıq?» (What song is this?) dep soraw berseńiz, ol qaysı qosıq atqarılıp atırǵanın anıqlaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/uk/how-to/siri-can-now-name-that-tune-via-ios-8/|bet=Shazam-powered Siri can now name that tune in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161227203418/https://www.cnet.com/uk/how-to/siri-can-now-name-that-tune-via-ios-8/|arxivsáne=December 27, 2016|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=September 18, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> Wi-Fi arqalı mobillik telefon qońırawların ámelge asırıw ushın Wi-Fi calling (Wi-Fi arqalı qońıraw) funkciyası qosıldı. Sonnan keyin mobil operatorlar óz xızmetlerinde Voice-over-Wi-Fi (Wi-Fi arqalı dawıs) funkciyasın iske qosıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2014/09/12/att-wifi-calling-2015/|bet=AT&T To Get iPhone 6-Friendly Wi-Fi Calling In 2015|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161227200629/https://techcrunch.com/2014/09/12/att-wifi-calling-2015/|arxivsáne=December 27, 2016|avtor=Kumparak|at=Greg|sáne=September 12, 2014|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> == Qosımsha funkciyaları == === Photos (Fotosúwretler) hám Camera (Kamera) === ==== Kamera qosımshası ==== Camera qosımshası eki jańa funkciyaǵa iye boldı: time-lapse (waqıt aralıǵı menen súwretke alıw) hám self-timer (avtomat taymer). Time-lapse funkciyası kadrlardı ádettegi film chastotalarına qaraǵanda qısqa intervallar menen jazıp aladı hám olardı filmge aylandırıp, waqıyalardı tezletilgen túrde kórsetedi. Self-timer paydalanıwshıǵa fotosúwretti avtomatlı túrde alıwdan aldın úsh sekundlıq yamasa on sekundlıq keri sandı usınadı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.cultofmac.com/293717/ios-8-gives-photos-app-superpowers/|bet=iOS 8 gives the Photos app superpowers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222153510/http://www.cultofmac.com/293717/ios-8-gives-photos-app-superpowers/|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Sorrel|at=Charlie|sáne=September 18, 2014|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> iPad-lar endi panoramalıq rejimde súwretke túsire aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/roundup/ios-8-features|bet=iOS 8: New Features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170115084549/http://www.macrumors.com/roundup/ios-8-features/|arxivsáne=January 15, 2017|sáne=September 28, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref> ==== iCloud Photo Library (iCloud foto kitapxanası) ==== iOS 8 Photos (Fotosúwretler) qosımshasına iCloud Photo Library qollap-quwatlawın qostı, bul hár qıylı Apple qurılmaları arasında fotosúwretlerdi sinxronizaciyalawǵa múmkinshilik beredi. Fotosúwretler hám videolar tolıq ajıratımlılıqta hám túpnusqa formatlarında rezerv kóshirmelendi. Bul funkciya tolıq ólshemli súwretlerdiń ornına tómen sapalı versiyalarınıń qurılmada keshleniwi múmkin ekenligin ańlattı, bul sheklengen saqlaw ornı bar modellerde áhmiyetli dárejede yad ornın únemlewi múmkin edi.<ref name="iMore Photos explained">{{Web deregi|url=http://www.imore.com/photos-ios-8-explained|bet=Photos in iOS 8: Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222153800/http://www.imore.com/photos-ios-8-explained|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=August 15, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> ==== Izlew ==== Photos (Fotosúwretler) qosımshası jaqsıraq izlew funkciyasına iye boldı, onda hár qıylı izlew kategoriyaları, sonıń ishinde Nearby (Jaqın jerde), One Year Ago (Bir jıl burın), Favorites (Tańlanǵanlar) hám Home (Úy) opciyaları bar, olar fotosúwrettiń túsirilgen geoornalasıwına hám sánesine tiykarlanadı. ==== Redaktorlaw ==== Sonıń menen bir qatarda, Photos (Fotosúwretler) qosımshası dál redaktorlaw qurallarına iye boldı, sonıń ishinde jaqsılanǵan burıw; bir basıw arqalı avtomatlı jaqsılaw quralları; hám tereńirek reńlerdi dúzetiw, mısalı, jaqtılıq, kontrast, ekspoziciya hám kóleńkeler. Sonday-aq, fotosúwretti óshirmesten jasırıw opciyası da bar.<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2014/10/02/ios-8-hidden-features/|bet=14 Hidden Tricks and Tools in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170308045848/http://mashable.com/2014/10/02/ios-8-hidden-features/|arxivsáne=March 8, 2017|avtor=Murphy|at=Samantha|sáne=October 2, 2014|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=2017-03-07}}</ref> ==== Keńeytpeler (Extensions) ==== Apple iOS 8 sistemasına Extensibility (Keńeytiw imkaniyatı) dep atalatuǵın funkciyanı qostı. Bul úshinshi tárep qosımshalarınıń filtrleri hám effektlerine tikkeley standart Photos (Fotosúwretler) qosımshasındaǵı menyu arqalı kiriwge múmkinshilik beredi, burın bolsa effektlerdi qollanıw ushın fotosúwretlerdi hár bir tiyisli qosımsha arqalı import hám eksport etiw kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/inter-app-photo-and-video-editing-ios-8-explained|bet=Inter-app photo and video editing in iOS 8: Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222153525/http://www.imore.com/inter-app-photo-and-video-editing-ios-8-explained|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=July 7, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref> ==== Camera Roll (Kamera oramı) ==== iOS 8 diń dáslepki relizinde Apple Photos (Fotosúwretler) qosımshasınan «Camera Roll» (Kamera oramı) funkciyasın alıp tasladı. Camera Roll qurılmadaǵı barlıq fotosúwretlerdiń ulıwma kórinisi edi, biraq onıń ornın paydalanıwshınıń fotosúwretlerdi qanshelli jaqında túsirgenine qaray kórsetetuǵın «Recently Added» (Jaqında qosılǵanlar) foto kórinisi iyeledi.<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2014/09/23/ios-8-camera-roll/|bet=This might just be the most annoying new feature in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170116151047/http://bgr.com/2014/09/23/ios-8-camera-roll/|arxivsáne=January 16, 2017|avtor=Smith|at=Chris|sáne=September 23, 2014|jumıs=BGR|qaralǵan sáne=January 13, 2017}}</ref> «Recently Added» (Jaqında qosılǵanlar) albomı menen almastırılǵanına qaramastan, Camera Roll (Kamera oramı) funkciyasınıń alıp taslanıwı paydalanıwshılardıń narazılıǵın keltirip shıǵardı,<ref>{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/iphone-users-freaking-out-after-apple-removed-camera-roll-2014-9|bet=iPhone Users Are Freaking Out After Apple Removed 'Camera Roll' And Made It Harder To Delete Photos|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170105083149/http://www.businessinsider.com/iphone-users-freaking-out-after-apple-removed-camera-roll-2014-9|arxivsáne=January 5, 2017|avtor=Cook|at=James|sáne=September 22, 2014|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> sonlıqtan Apple bul funkciyanı iOS 8.1 jańalanıwında qaytardı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-to-bring-back-camera-roll-with-ios-8-1/|bet=Miss the camera roll? Apple iOS 8.1 to bring it back|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170104234728/https://www.cnet.com/news/apple-to-bring-back-camera-roll-with-ios-8-1/|arxivsáne=January 4, 2017|avtor=Kerr|at=Dara|sáne=October 16, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> === Xabarlar === iOS 8 de Messages (Xabarlar) qosımshası toparlıq sáwbetlesiwler ushın jańa funkciyalarǵa iye boldı, sonıń ishinde sáwbetlesiw xabarlandırıwların óshiretuǵın Do Not Disturb (Kesent etpeń) rejimi, sonday-aq qatnasıwshılardı chattan óshiriw imkaniyatı. Jańa Tap to Talk (Sóylesiw ushın basıń) chat tuymesi paydalanıwshılarǵa alıwshıǵa tez dawıslı pikirlerdi jiberiwge, al Record (Jazıp alıw) túymesi qısqa videolardı jazıp alıwǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.idownloadblog.com/2014/06/02/ios-8-improves-group-messaging-on-imessage/|bet=iOS 8 improves messaging on iMessage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170210223744/http://www.idownloadblog.com/2014/06/02/ios-8-improves-group-messaging-on-imessage/|arxivsáne=February 10, 2017|avtor=Rossignol|at=Joe|sáne=June 2, 2014|jumıs=iDownloadBlog|qaralǵan sáne=December 24, 2016}}</ref> Eki Apple paydalanıwshısı arasındaǵı óz-ara baylanıs ushın Messages (Xabarlar) qosımshası paydalanıwshılarǵa 2 minutlıq jaramlılıq múddeti menen qısqa súwret, video yamasa audio kliplerdi jiberiwge múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://lifehacker.com/how-to-use-all-of-messages-new-features-in-ios-8-1635030388|bet=How to Use All of Messages' New Features in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170103002531/http://lifehacker.com/how-to-use-all-of-messages-new-features-in-ios-8-1635030388|arxivsáne=January 3, 2017|avtor=Klosowski|at=Thorin|sáne=September 17, 2014|jumıs=[[Lifehacker]]|baspaxana=[[Univision Communications]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://ios.wonderhowto.com/how-to/11-hidden-features-ios-8s-new-messages-app-for-iphone-ipad-0155476/|bet=11 Hidden Features in iOS 8's New Messages App for iPhone & iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161219171824/http://ios.wonderhowto.com/how-to/11-hidden-features-ios-8s-new-messages-app-for-iphone-ipad-0155476/|arxivsáne=December 19, 2016|avtor=Aguilar|at=Nelson|sáne=June 16, 2014|jumıs=iOS Gadget Hacks Blog|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> Parametrler qosımshasında paydalanıwshı belgili bir waqıttan keyin xabarlardı avtomatlı túrde óshiriw opciyasına iye.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2014/nov/07/-sp-apple-ios-8-25-tips|bet=25 hidden features from iOS 8, Apple's new operating system|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170328023157/https://www.theguardian.com/technology/2014/nov/07/-sp-apple-ios-8-25-tips|arxivsáne=March 28, 2017|avtor=Tufnell|at=Nicholas|sáne=November 7, 2014|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=March 27, 2017}}</ref> === Safari === Safari veb-brauzerinde baǵdarlamashılar endi Safari Password Sharing (Safari parol bólisiw) ushın qollap-quwatlawdı qosa aladı. Bul olarǵa ózlerine tiyisli saytlar hám qosımshalar arasında login maǵlıwmatların bólisiwge múmkinshilik beredi, bul potencial túrde paydalanıwshılardıń óz qosımshaları hám xızmetleri ushın login maǵlıwmatların teriw sanın azaytadı. Brauzer sonday-aq WebGL grafikalıq API ushın qollap-quwatlawdı qosadı.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/09/ios-8-thoroughly-reviewed/7/|bet=iOS 8, thoroughly reviewed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161112074255/http://arstechnica.com/apple/2014/09/ios-8-thoroughly-reviewed/7/|arxivsáne=November 12, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=September 17, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 24, 2016}}</ref> === iCloud Drive === Fayl menedjerge uqsas stilde, iCloud Drive bul fayl xosting xızmeti bolıp, Parametrler (Settings) bóliminde iske qosılǵannan keyin, paydalanıwshılarǵa hár qanday túrdegi fayldı qosımshada saqlawǵa múmkinshilik beredi hám media basqa iOS qurılmalarına, sonday-aq Mac kompyuterlerine sinxronizaciyalanadı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.techrepublic.com/article/pro-tip-how-to-use-icloud-drive-in-ios-8/|bet=Pro tip: How to use iCloud Drive in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226145608/http://www.techrepublic.com/article/pro-tip-how-to-use-icloud-drive-in-ios-8/|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Bohon|at=Cory|sáne=October 22, 2014|jumıs=[[TechRepublic]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> === App Store === iOS 8 de Apple [[App Store]] dúkanın jańarttı, onda qosımshalardı tabıwdı jaqsılaytuǵın «Explore» (Izertlew) qosımsha beti, «Search» (Izlew) qosımsha betinde trendtegi izlewler hám baǵdarlamashılarǵa bir neshe qosımshanı bir jeńillikli paketke birlestiriw imkaniyatı payda boldı. Jańa «preview» (aldın ala kóriw) videoları baǵdarlamashılarǵa qosımshanıń funkciyasın vizual túrde kórsetiwge múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2014/06/02/new-app-store-bundles-betas/|bet=Apple to Enhance App Store with 'Explore' Tab, App Bundles, Beta Testing, and More|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161004150033/http://www.macrumors.com/2014/06/02/new-app-store-bundles-betas/|arxivsáne=October 4, 2016|avtor=Sumra|at=Husain|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=July 20, 2017}}</ref> === Densawlıq === HealthKit – bul baǵdarlamashılarǵa jańa Health (Densawlıq) qosımshası menen integraciyalanatuǵın qosımshalar jaratıwǵa múmkinshilik beretuǵın xızmet. Health (Densawlıq) qosımshası tiykarınan paydalanıwshınıń qurılmasında ornatılǵan fitnes qosımshalarınan maǵlıwmatlardı toplaydı, tek paydalanıwshınıń iPhone-ındaǵı háreket processorı arqalı baqlanatuǵın basqıshlar hám kóterilgen qabatlar buǵan kirmeydi. Paydalanıwshılar óz medicinalıq tariyxın Medical ID (Medicinalıq ID) ge kirgize aladı, ol ayrıqsha jaǵdaylarda qulplanǵan ekranda qoljetimli boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/apple-health-app-how-to-set-up-import/|bet=The complete guide to the iPhone's Health app|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226145322/https://www.cnet.com/how-to/apple-health-app-how-to-set-up-import/|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Profis|at=Sharon|sáne=October 13, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> === HomeKit === HomeKit – bul [[Freymvork|baǵdarlamalıq támiynat freymvorkı]] bolıp, ol qollanıwshılarǵa iPhone telefonların aqıllı úy ásbapların konfiguraciyalaw, olar menen baylanısıw hám basqarıw ushın paydalanıwǵa imkaniyat beredi. HomeKit xızmetinde bólmeler, elementler hám háreketlerdi jobalastırıw arqalı paydalanıwshılar Siri arqalı ápiwayı dawıslıq diktovka yamasa qosımshalar arqalı úyde avtomatlıq háreketlerdi iske qosa aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/homekit-ios-8-explained|bet=HomeKit in iOS 8: Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226145924/http://www.imore.com/homekit-ios-8-explained|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=August 27, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> HomeKit qollap-quwatlaytuǵın qurılmalar óndiriwshileri licenziya satıp alıwı kerek,<ref>{{Web deregi|url=https://developer.apple.com/homekit/|bet=Working with HomeKit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170105043219/https://developer.apple.com/homekit/|arxivsáne=January 5, 2017|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> hám barlıq HomeKit ónimleri shifrlaw ko-processorına iye bolıwı talap etiledi.<ref>{{Web deregi|url=http://fortune.com/2015/06/09/ceo-apple-homekit-mess/|bet=What one startup CEO learned from handling Apple's HomeKit mess|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202111815/http://fortune.com/2015/06/09/ceo-apple-homekit-mess/|arxivsáne=February 2, 2017|avtor=Higginbotham|at=Stacey|sáne=June 10, 2015|jumıs=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|baspaxana=[[Time Inc.]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> HomeKit-ti qollap-quwatlamaytuǵın úskenelerdi «shlyuz» ónimi, mısalı, sol qurılmalar hám HomeKit xızmeti arasında baylanıs ornatıwshı xab arqalı paydalanıwǵa boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/1/8/7510647/first-homekit-devices-confirm-apple-tvs-role-in-home-automation|bet=First HomeKit devices confirm Apple TV's limited role in home automation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222082055/http://www.theverge.com/2015/1/8/7510647/first-homekit-devices-confirm-apple-tvs-role-in-home-automation|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Ricker|at=Thomas|sáne=January 8, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref> === Passbook === iOS 8 degi Passbook qosımshası Apple Pay, cifrlı tólem xızmetin qollap-quwatlaw ushın jańalandı, ol iOS 8.1 shıǵıwı menen iPhone 6 hám 6 Plus telefonlarında qoljetimli boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/14/10/20/how-to-set-up-apple-pay-on-an-iphone-6-or-6-plus-running-ios-81-and-where-you-can-use-it-right-now|bet=How to set up Apple Pay on an iPhone 6 or 6 Plus running iOS 8.1, and where you can use it right now|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161229171930/http://appleinsider.com/articles/14/10/20/how-to-set-up-apple-pay-on-an-iphone-6-or-6-plus-running-ios-81-and-where-you-can-use-it-right-now|arxivsáne=December 29, 2016|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=October 20, 2014|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref> === Muzıka === Jańa muzıka aǵımlaw xızmeti, [[Apple Music]], iOS 8.4 jańalanıwında engizildi. Ol jazılıwshılarǵa talap boyınsha sheksiz sandaǵı qosıqlardı tıńlawǵa imkaniyat beredi. Muzıka xızmetiniń shıǵıwı menen iOS-taǵı standart Muzıka qosımshası Apple Music, sonday-aq 24 saatlıq tіkeley efir radiostanciyası Beats 1 di óz ishine alıw ushın vizuallıq hám funkcionallıq jaqtan jańartıldı.<ref name="Apple Music">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/06/30/apple-releases-ios-8-4-with-apple-music/|bet=Apple Releases iOS 8.4 With Apple Music, Beats 1, and Revamped Music App|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221235157/http://www.macrumors.com/2015/06/30/apple-releases-ios-8-4-with-apple-music/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=June 30, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> === Esletpeler === Esletpeler qosımshası qalıń, kursiv yamasa astı sızılǵan tekstti qollap-quwatlaytuǵın bay tekstti redakciyalaw imkaniyatına hám súwretti qollap-quwatlawǵa iye boldı, bul paydalanıwshılarǵa qosımshaǵa foto súwretlerdi jaylastırıwǵa imkaniyat berdi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2358643/20-ios-8-features-apple-didnt-talk-about.html|bet=20-plus iOS 8 features Apple didn't talk about|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170106010758/http://www.macworld.com/article/2358643/20-ios-8-features-apple-didnt-talk-about.html|arxivsáne=January 6, 2017|avtor=Caldwell|at=Serenity|sáne=June 3, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.igeeksblog.com/how-to-format-text-and-add-pictures-in-notes-app-in-ios-8/|title=How To Format Text And Add Pictures in Notes App in iOS 8 on iPhone and iPad|last=Padhiyar|first=Jignesh|date=January 29, 2015|access-date=January 13, 2017}}</ref> === Hawa rayı === Hawa rayı qosımshası endi [[Yahoo!]] ornına The Weather Channel den hawa rayı maǵlıwmatların paydalanadı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.recode.net/2014/6/20/11628186/as-weather-channel-blows-yahoo-off-apples-upcoming-ios-8-app-storms|bet=As Weather Channel Blows Yahoo Off Apple's Upcoming iOS 8, App Storms Ahead for Mayer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170109183844/http://www.recode.net/2014/6/20/11628186/as-weather-channel-blows-yahoo-off-apples-upcoming-ios-8-app-storms|arxivsáne=January 9, 2017|avtor=Swisher|at=Kara|sáne=June 20, 2014|jumıs=[[Recode]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2014/06/20/why-apple-switched-from-yahoo-to-weather-channel-for-weather-data-in-ios-8/|bet=Why Apple switched from Yahoo to Weather Channel for Weather data in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170106011236/https://9to5mac.com/2014/06/20/why-apple-switched-from-yahoo-to-weather-channel-for-weather-data-in-ios-8/|arxivsáne=January 6, 2017|avtor=Kahn|at=Jordan|sáne=June 20, 2014|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2014/06/03/ios-8-new-weather-app/|bet=iOS 8 Ditches Yahoo Weather for Content From The Weather Channel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170220092351/https://www.macrumors.com/2014/06/03/ios-8-new-weather-app/|arxivsáne=February 20, 2017|avtor=Clover|at=Juli|sáne=June 3, 2014|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=February 19, 2017}}</ref> Qosımsha sonday-aq paydalanıwshı interfeysinde biraz ózgerislerge iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/14/06/20/weather-channel-providing-apple-more-detailed-data-for-ios-8-weather-app-than-yahoo-did|bet=Weather Channel providing Apple more detailed data for iOS 8 Weather app than Yahoo did|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170106011359/http://appleinsider.com/articles/14/06/20/weather-channel-providing-apple-more-detailed-data-for-ios-8-weather-app-than-yahoo-did|arxivsáne=January 6, 2017|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=June 20, 2014|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> 2019-jıl mart ayında Yahoo! iOS 7 hám odan aldınǵı versiyalardaǵı Hawa rayı qosımshasın qollap-quwatlawdı toqtattı. === Keńesler === iOS 8 jańa «Keńesler» qosımshasın qostı, ol hár hápte sayın iOS taǵı funkciyalar haqqında keńesler hám qısqasha informaciya kórsetedi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2014/07/21/ios-8-beta-4-tidbits/|bet=iOS 8 Beta 4 Tidbits: Tips App, Control Center Redesign, New Display Options|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170108002015/http://www.macrumors.com/2014/07/21/ios-8-beta-4-tidbits/|arxivsáne=January 8, 2017|avtor=Clover|at=Juli|sáne=July 21, 2014|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> === Touch ID === iOS 8 Touch ID di úshinshi tárep qosımshalarında paydalanıwǵa imkaniyat beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/14/09/17/apple-opens-touch-id-to-third-party-applications-with-ios-8|bet=Apple opens Touch ID to third-party applications with iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219112010/http://appleinsider.com/articles/14/09/17/apple-opens-touch-id-to-third-party-applications-with-ios-8|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=September 17, 2014|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}</ref> == Qabıllaw == iOS 8 unamlı pikirlerge iye boldı. Engadget tán Bred Molen Continuity funkciyasın bir neshe Apple qurılmaları bar paydalanıwshılar ushın úlken alǵa ilgerlew dep atap ótti. Ol sonday-aq qosımshalardıń maǵlıwmat almasıwına imkaniyat beretuǵın Keńeytiw funkciyasın maqtadı hám úshinshi tárep klaviaturaların qollap-quwatlaǵanın unattı. Biraq, Molen jańa kirgizilgen funkciyalardıń ayırımları – Family Sharing, Continuity hám iCloud Drive – jumıs islewi ushın Apple ekosistemasına tereńirek kiriwdi talap etetuǵının atap ótti. Ol ásirese ámeliy xabarlandırıwlardı hám Xabarlandırıwlar orayındaǵı úshinshi tárep vidjetlerin qollap-quwatlaǵanın unattı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/09/16/ios-8-review/|bet=iOS 8 review: Some overdue updates, but well worth the wait|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230232059/https://www.engadget.com/2014/09/16/ios-8-review/|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Molen|at=Brad|sáne=September 16, 2014|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> The Guardian jurnalisti Charlz Artur Keńeytiwdi, sonday-aq iOS klaviaturasındaǵı jańa QuickType sóz usınısları funkciyasın unattı. Ol ádepki qosımshalardı tańlaw imkaniyatınıń joqlıǵın sınǵa aldı, sonday-aq Parametrler menyusiniń túsiniksiz hám intuitiv emesligin sınǵa aldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2014/sep/17/ios-8-review-iphone-ipad-apple|bet=iOS 8 review: the iPhone and iPad get customised, extended and deepened|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161229173026/https://www.theguardian.com/technology/2014/sep/17/ios-8-review-iphone-ipad-apple|arxivsáne=December 29, 2016|avtor=Arthur|at=Charles|sáne=September 17, 2014|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> TechCrunch tán Darrell Eterington iMessage degi jaqsılanıwlardı maqtap, bılay dep jazdı: «Men ushın eń jaqsısı toparlıq sóylesiwlerdi únsizlendiriw hám olardan shıǵıp ketiw imkaniyatı boldı, bul toparlıq iMessage sóylesiwleri engizilgennen berli men ushın qattı jetispegen nárse». Ol Fotolardaǵı jańa izlew hám redakciyalaw funkciyaların, sonday-aq klaviaturadaǵı QuickType funkciyasın unattı, biraq ásirese Spotlight Suggestions di «iOS 8 diń eń jaqsı funkciyalarınıń biri, hátte ol kishi xızmet qosımshası bolsa da» dep atap ótti, hám «ol siziń iPhone-ıńızdı barlıq nárse ushın derlik kóshpeli izlew portalına aylandıradı» dep atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2014/09/16/ios-8-review/|bet=iOS 8 Review: Refinements And Relaxed Limitations Add Up For A Better Experience|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230233157/https://techcrunch.com/2014/09/16/ios-8-review/|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Etherington|at=Darrell|sáne=September 16, 2014|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> The Next Web jurnalisti Martin Brayant «bul jerde áhmiyetli rawajlanıwlar ele alda» dep jazdı, hám «Apple ne islewge bolatuǵını haqqında demonstraciyalardı qostı, biraq úshinshi tárep baǵdarlamashıları jańa funkciyalardı óz qosımshalarına basqıshpa-basqısh engizgen sayın, sistemanıń haqıyqıy kúshi kelesi kúnlerde, háptelerde hám aylarda ámelge asadı» dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/apple/2014/09/17/ios-8-review/|bet=iOS 8 review: The real advances here are yet to come|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160509053647/http://thenextweb.com/apple/2014/09/17/ios-8-review/|arxivsáne=May 9, 2016|avtor=Bryant|at=Martin|sáne=September 17, 2014|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> 2014-jıl 23-sentyabrde, iOS 8 shıqqannan keyin «shama menen bir hápte ótkennen soń», iOS 8 di paydalanıwshılardıń qabıllaw dárejesi 46% ke jetti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2014/09/23/ios-8-adoption-46/|bet=Apple's App Store Usage Numbers Suggest 46% Adoption Rate for iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219093832/https://www.macrumors.com/2014/09/23/ios-8-adoption-46/|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Padilla|at=Richard|sáne=September 23, 2014|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}</ref> 2014-jıl oktyabr ayında Ars Technica xızmetkeri Endryu Kanningem iOS 8 di paydalanıwshılardıń qabıllaw dárejesi «toqtap qalǵanın», aldınǵı sentyabrdegi 46% kórsetkishinen tek «bir procent punktke» óskenligin xabarladı. Kanningem bunı «hawa arqalı» jańalawdıń ornatıw ushın 5 gigabayttı talap etkeni, 8 gigabaytlıq hám 16 gigabaytlıq qurılmalardan paydalanıwshılar ushın qıyınshılıq tuwdırǵan «shamadan tıs úlken muǵdar» dep atadı. Basqa alternativa sıpatında Apple jańalawdı óz [[iTunes]] baǵdarlaması arqalı usındı, biraq Kanningem «iTunes arqalı baylanısıw búgingi kúnde bir neshe jıl aldınǵıǵa qaraǵanda ele de qıyın boladı, sebebi Apple sońǵı úsh jıl dawamında adamlarǵa óz iDevice qurılmaların kompyuterlerinen ǵárezsiz paydalanıwdı úyretti» dep atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/10/theres-more-than-one-reason-why-ios-8s-growth-has-stalled/|bet=There's more than one reason why iOS 8's growth has stalled|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219172258/https://arstechnica.com/apple/2014/10/theres-more-than-one-reason-why-ios-8s-growth-has-stalled/|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=October 9, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}</ref> Dekabr ayında Ars Technica dan jańa esabat iOS 8 di paydalanıwshılardıń sanı 63% ke óskenligin, «belgili 16 procentke» óskenligin bildirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/12/apple-dashboard-says-ios-8-now-runs-on-about-two-thirds-of-devices/|bet=Apple dashboard says iOS 8 now runs on about two-thirds of devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219172302/https://arstechnica.com/apple/2014/12/apple-dashboard-says-ios-8-now-runs-on-about-two-thirds-of-devices/|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=December 10, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}</ref> == Máseleler == === Qosımshanıń buzılıw dárejesi === Apteligent (burınǵı Crittercism) tárepinen ótkerilgen izertlewge qaraǵanda, olardıń testlerinde qosımshalardıń toqtap qalıw dárejesi iOS 8 de 3.56% ti quraǵan, bul iOS 7.1 degi 2% ten joqarı bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.networkworld.com/article/929866/crashing-apples-ios-8-party.html|bet=Crashing Apple's iOS 8 party|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231208193658/https://www.networkworld.com/article/929866/crashing-apples-ios-8-party.html|arxivsáne=December 8, 2023|avtor=Brown|at=Bob|sáne=September 22, 2014|jumıs=Network World|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> === 8.0.1 jańalawındaǵı máseleler === 2014-jıl sentyabr ayında iOS 8.0.1 jańalawı iPhone 6 daǵı Touch ID hám ayırım úlgilerdegi uyalı tarmaq baylanısı menen áhmiyetli máselelerdi keltirip shıǵardı. Apple jábirlengen paydalanıwshılarǵa 8.0.2 versiyası tayar bolǵansha dáslepki iOS 8 relizin qayta ornatıwdı usındı.<ref name="8.0.1 broke - The Verge">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/9/24/6839235/apple-ios-8-0-1-released|bet=Apple pulls iOS 8.0.1 after users report major problems with update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221234750/http://www.theverge.com/2014/9/24/6839235/apple-ios-8-0-1-released|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Welch|at=Chris|sáne=September 24, 2014|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref name="8.0.1 broke - Engadget">{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/09/25/apple-iphone-ios-8-update/|bet=Apple explains how to fix its busted iOS 8 update, new one coming soon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222001414/https://www.engadget.com/2014/09/25/apple-iphone-ios-8-update/|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Smith|at=Mat|sáne=September 25, 2014|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref name="8.0.1 broke - Ars Technica">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2014/09/apple-releases-ios-8-0-1-with-healthkit-keyboard-iphone-6-fixes/|bet=iOS 8.0.1 disabling cellular and TouchID on some phones [Updated]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010080603/http://arstechnica.com/apple/2014/09/apple-releases-ios-8-0-1-with-healthkit-keyboard-iphone-6-fixes/|arxivsáne=October 10, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=September 24, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> iOS 8.0.2 8.0.1 den bir kún keyin shıǵarıldı, hám 8.0.1 jańalawı payda etken máselelerdi dúzetti.<ref name="8.0.2">{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2687761/apple-quickly-issues-ios-8-0-2-update.html|bet=Apple quickly issues iOS 8.0.2 update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222081626/http://www.macworld.com/article/2687761/apple-quickly-issues-ios-8-0-2-update.html|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Breen|at=Christopher|sáne=September 25, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> === Hár túrli qáteler === Forbes Wi-Fi hám batareya,<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2014/09/22/ios-8-wifi-and-battery-life-problems/|bet=iOS 8 Hit By WiFi And Battery Life Complaints|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161227204320/http://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2014/09/22/ios-8-wifi-and-battery-life-problems/|arxivsáne=December 27, 2016|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=September 22, 2014|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> Bluetooth,<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2014/10/02/ios-8-bluetooth-problems/|bet=iOS 8 Troubles Continue. iPhones Hit By Bluetooth Problems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161227205314/http://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2014/10/02/ios-8-bluetooth-problems/|arxivsáne=December 27, 2016|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=October 2, 2014|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> hám kalendar<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2015/01/23/apple-ios-8-gmt-bug/|bet=Apple's iOS 8 Crisis Continues With Controversial New Bug|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161227204709/http://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2015/01/23/apple-ios-8-gmt-bug/|arxivsáne=December 27, 2016|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=January 23, 2015|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> ǵa baylanıslı iOS 8 degi mashqalalarǵa baǵdarlanǵan bir neshe maqala jariyaladı. === «Natiyjeli kúsh» tekstli xabardıń toqtap qalıwı === 2015-jıl may ayında ǵalaba xabar quralları belgili bir tańbalar hám arab háripleriniń kombinaciyası bar tekstli xabardı qabıllaw Messages qosımshasınıń toqtap qalıwına hám iPhone nıń qayta júkleniwine sebep bolǵan qáte haqqında xabarladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/05/26/ios-bug-crashing-iphones-with-text-message/|bet=New iOS Bug Crashing iPhones Simply by Receiving a Text Message [Includes Fix]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170102180610/http://www.macrumors.com/2015/05/26/ios-bug-crashing-iphones-with-text-message/|arxivsáne=January 2, 2017|avtor=Clover|at=Juli|sáne=May 26, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/this-single-text-message-is-crashing-people-s-iphones-here-s-the-fix-1295019|bet=This single text message is crashing people's iPhones - here's the fix|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161125142204/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/this-single-text-message-is-crashing-people-s-iphones-here-s-the-fix-1295019|arxivsáne=November 25, 2016|avtor=Peckham|at=James|sáne=May 27, 2015|jumıs=[[TechRadar]]|baspaxana=[[Future plc]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/05/26/ios-messages-crash-bug/|bet=iOS bug causes Messages to crash, iPhone to reboot when a certain text is received|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161227201225/https://9to5mac.com/2015/05/26/ios-messages-crash-bug/|arxivsáne=December 27, 2016|avtor=Miller|at=Chance|sáne=May 26, 2015|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> «Natiyjeli kúsh» dep atalǵan bul qáte,<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/amitchowdhry/2015/05/29/apple-effective-power-bug/|bet=Apple Acknowledges Disastrous iPhone Messages Bug, Suggests This Temporary Fix|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190714042044/https://www.forbes.com/sites/amitchowdhry/2015/05/29/apple-effective-power-bug/|arxivsáne=July 14, 2019|avtor=Chowdhry|at=Amit|sáne=May 29, 2015|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/iphone-effective-power-bug-how-to-be-safe-from-ios-flaw-that-lets-people-crash-iphone-with-text-10280801.html|bet=iPhone 'effective power' text: how to be safe from iOS bug that lets people crash your phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190714042041/https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/iphone-effective-power-bug-how-to-be-safe-from-ios-flaw-that-lets-people-crash-iphone-with-text-10280801.html|arxivsáne=July 14, 2019|avtor=Griffin|at=Andrew|sáne=May 28, 2015|jumıs=[[The Independent]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> eger xabar qulıplanǵan ekranda kórinse, qurılmanı úziliksiz qayta júklewi múmkin edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/amitchowdhry/2015/05/27/new-apple-ios-bug-causes-reboots-and-messages-app-crashes|bet=New Apple iOS Bug Causes Shut Downs And App Crashes, But There Is A Fix|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228040330/http://www.forbes.com/sites/amitchowdhry/2015/05/27/new-apple-ios-bug-causes-reboots-and-messages-app-crashes/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Chowdhry|at=Amit|sáne=May 27, 2015|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> Bul kemshilik basqalardıń telefonların qasaqana toqtap qalıwǵa májbúrlew arqalı trolling maqsetinde paydalanıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11633176/This-text-will-make-your-friends-iPhone-crash-if-you-send-it-to-them-heres-how-to-protect-your-own-phone.html|bet=This 'effective power' text will make your friend's iPhone crash if you send it to them - here's how to protect your own phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170104191737/http://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11633176/This-text-will-make-your-friends-iPhone-crash-if-you-send-it-to-them-heres-how-to-protect-your-own-phone.html|arxivsáne=January 4, 2017|avtor=Horton|at=Helena|sáne=May 29, 2015|jumıs=[[The Daily Telegraph]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> Qáte 2015-jıl iyun ayında shıǵarılǵan iOS 8.4 jańalanıwında dúzetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2015/06/apple-releases-ios-8-4-with-new-music-app-fix-for-crashing-bug/|bet=Apple releases iOS 8.4 with new Music app, fix for crashing bug|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161219001541/http://arstechnica.com/apple/2015/06/apple-releases-ios-8-4-with-new-music-app-fix-for-crashing-bug/|arxivsáne=December 19, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=June 30, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 27, 2016}}</ref> Qurılma iOS 8 ge jańalanǵannan keyin, onı qayta iOS 7 ge qaytarıw múmkin emes. == Aldawshılıq == === «Apple Wave» mikrotolqınlı zaryadlaw === 2014-jıl sentyabr ayında iOS 8 diń «Wave» dep atalǵan aldawshılıq sıpatındaǵı Apple reklaması [[Twitter]] de tarqaldı, ol paydalanıwshılarǵa iPhone telefonların mikrotolqınlı peshte qızdırıw arqalı qayta zaryadlawǵa wáde bergen. Bul funkciya bolmaǵan, hám ǵalaba xabar quralları kóp sanlı adamlardıń Twitter degi reklamada súwretlengen proceduranı orınlaw arqalı iPhone telefonların joq etkenin xabarlaǵanın keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/ios-8-hoax-claims-you-can-charge-your-iphone-in-the-microwave-using-new-operating-system-s-wave-9743281.html|bet=iPhone 'Wave': iOS 8 hoax claims you can charge your iPhone in the microwave - you can't|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170317190512/http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/ios-8-hoax-claims-you-can-charge-your-iphone-in-the-microwave-using-new-operating-system-s-wave-9743281.html|arxivsáne=March 17, 2017|avtor=Paton|at=Callum|sáne=September 20, 2014|jumıs=[[The Independent]]|qaralǵan sáne=February 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.escapistmagazine.com/news/view/137568-Wave-Hoax-Tells-iPhone-Users-to-Microwave-Their-Phones|bet=Wave Hoax Tricks Gullible iPhone Users Into Microwaving Their Phones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170921120752/http://www.escapistmagazine.com/news/view/137568-Wave-Hoax-Tells-iPhone-Users-to-Microwave-Their-Phones|arxivsáne=September 21, 2017|avtor=Bogos|at=Steven|sáne=September 21, 2014|jumıs=[[The Escapist (magazine)|The Escapist]]|baspaxana=[[Defy Media]]|qaralǵan sáne=February 16, 2017}}</ref> Bul aldawshılıq anonim súwret taxtası hám forum saytı bolǵan 4chan nan kelip shıqqan. == Derekler == {{Derekler}} __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:IOS]] mf2ssospl7xq1s6kb0s6odk66c2kcdl 0 24914 124420 124148 2025-07-04T19:24:27Z Bekan88 11311 124420 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em" ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: 125%; font-weight: bold; background: #E9E9E9;" | iOS 9 |- | colspan="2" style="text-align: center; padding: 0px;" | iOS operaciyalıq sistemasınıń versiyası |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[Fayl:IOS_9_Logo.png|100px]] |- ! Islep shıǵarıwshı | [[Apple Inc.]] |- ! Dereklik modeli | [[Menshikli programmalıq támiynat|Jabıq]], [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] komponentler menen |- ! Dáslepki shıǵarılıwı | [[16-sentyabr]], [[2015]] |- ! Sońǵı versiyası | 9.3.6 (13G37) / 22-iyul, 2019 |- ! Jańalaw usılı | Programmalıq támiynat jańalawı |- ! Paket basqarıwshısı | App Store |- ! Platformalar | iPhone, iPod Touch, iPad |- ! Yadro túri | Gibrid (XNU) |- ! Licenziya | Ashıq kodlı komponentlerdi esapqa almaǵanda menshikli EULA |- ! Aldıńǵısı | [[iOS 8]] |- ! Keyingisi | [[iOS 10]] |- ! Rásmiy veb-saytı | [https://web.archive.org/web/20160906075542/https://www.apple.com/ios/ iOS 9 – Apple] (arxivlengen) |- ! Uranı | Eń rawajlanǵan mobil tájiriybe. Endi jáne de kóbirek. |- ! Qollaw statusı | Eskirgen, qollanılmaydı |} '''iOS 9''' – bul [[Apple Inc.]] tárepinen islep shıǵılǵan [[iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasınıń]] toǵızınshı úlken relizi, [[iOS 8]] diń miyrasxorı bolıp tabıladı. Ol 2015-jıl 8-iyunda kompaniyanıń [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnyajúzlik baǵdarlamashılar konferenciyasında]] járiyalandı hám 2015-jıl 16-sentyabrde shıǵarıldı. Onıń ornın 2016-jıl 13-sentyabrde [[iOS 10]] bastı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2016/09/13/apple-releases-ios-10/|bet=Apple Releases iOS 10 With Redesigned Lock Screen, New Messages Features, Third-Party Siri, and More|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228010133/http://www.macrumors.com/2016/09/13/apple-releases-ios-10/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=September 13, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref> iOS 9 ornatılǵan qosımshalarǵa kóp funkciyalıq jańalanıwlardı óz ishine aldı. Eń áhmiyetlisi, Notes qosımshası hár qıylı qurallar menen eskizler súwretlew, súwret qoyıw, veb-sayt siltemeleri hám kartadaǵı orınlar ushın kórnekli vizuallıq kórinis hám de jetilistirilgen dizimlerdi formatlaw imkaniyatlarına iye boldı; pútkilley jańa [[Apple News]] qosımshası hár túrli dereklerden maqalalardı biriktiredi; hám Apple Maps jámiyetlik transporttı qollap-quwatlaw funkciyasın aldı, biraq, iske túsirilgen waqıtta bul funkciya sheklengen sandaǵı orınlarda ámel etti. Úlken jańa sistemalıq jańalanıwlar proaktivlilikti óz ishine aladı, onda Siri hám jetilistirilgen izlew birlestirilip, operaciyalıq sistemanı informaciyaǵa (mısalı, waqıt hám orın sıyaqlı) kontekstlik jaqtan kóbirek xabardar etedi hám paydalanıwshıǵa informaciyanı aldın-ala usına aladı. Izlew ushın proaktiv intellekt hawa-rayı, sport, jańalıqlar hám basqalardı qamtıǵan tez nátiyjelerdi vidjet sıyaqlı formatta kórsete aladı. iOS 9 sonday-aq iPad ushın kóp wazıypalılıqtıń bir neshe túrin qostı. iOS 9.3 versiyasında Apple Night Shift (Túńgi rejim) rejimin qostı, bul qurılma displeyiniń reńin jıllıraq, «kók jaqtılıq» azıraq bolǵan túske ózgertip, paydalanıwshılardıń kóz densawlıǵına unamsız tásirlerdi azaytıwǵa járdem beredi. Qosımsha, iOS 9 iPhone 6s telefonlarındaǵı sensorlı displey texnologiyasına tiykarlanǵan Quick Actions (Tez háreketler) hám Peek and Pop sıyaqlı jańa paydalanıwshı tájiriybesi funkciyaların alıp keldi. Quick Actions - bul tiykarǵı ekrandaǵı qosımsha belgilerindegi qısqa jollar. Paydalanıwshılar aldın-ala kórilgen kontentti tolıq kóriniske kirgizbesten («Pop») aldın, aǵımdaǵı ekrannan shıqpastan kontentti aldın-ala kóre aladı («Peek»). iOS 9 unamlı bahalandı. Sınshılar belsendilikti hám Siri di Xabarlandırıw Orayın barlıq informaciya ushın oraylıq orınǵa aylandırǵanı ushın, sonday-aq keleshektegi jańalanıwlardıń funkcionallıqtı jaqsılaw potencialı ushın maqtadı. iPad ushın jańa kóp wazıypalılıq funkciyaları, sonday-aq Notes qosımshasındaǵı súwret salıw hám foto qoyıw funkciyaları da maqtawǵa ılayıq boldı. Biraq, [[Apple News]] qosımshası jaqsı kórinisli maqalalardıń azlıǵı ushın, al Apple Maps bolsa jámiyetlik transporttı qollap-quwatlawdıń sheklengen geografiyalıq qoljetimliligi ushın sınǵa alındı. Shıǵarılǵannan keyin bes kún ótkennen soń, Apple iOS 9 «belsendi» iOS qurılmalarınıń 50% ten aslamına ornatılǵanın járiyaladı, bunı Apple «jańa operaciyalıq sistema ushın eń tez qabıllaw dárejesi» dep sıpatladı. iOS 9 klassikalıq «slayder» háreketin qollanatuǵın iOS tıń sońǵı versiyası bolıp tabıladı. iOS 10 shıǵıwı menen Apple «Búgin» (Today view) kórinisin engizdi, oǵan bloklanǵan ekranda ońǵa ısırıw arqalı kiriw múmkin boldı. Apple iOS 10 da «ısırıp ashıw» funkciyasın alıp tasladı, sebebi paydalanıwshılar telefondı ekrandı ısırıw arqalı ashpaqshı bolǵanda, telefondı ashıwdıń ornına, bul olardı jańa «Búgin» kórinisine alıp baratuǵın bolǵanlıqtan aljasıwlarǵa alıp keletuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://bgr.com/tech/ios-10-swipe-unlock-press-home/|bet=Apple has replaced 'slide to unlock' with something really dumb|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211017104907/https://bgr.com/tech/ios-10-swipe-unlock-press-home/|arxivsáne=October 17, 2021|avtor=Smith|at=Chris|sáne=2016-06-14|til=en-US|jumıs=BGR|qaralǵan sáne=2022-05-08}}</ref> iOS 9 - bul [[iPhone 4s]], iPad 2 hám iPad (3-áwlad) sıyaqlı 30 kontaktlı dok-konnektorı bar qurılmalar menen úylesimli iOS tıń sońǵı versiyası. Bul sonday-aq iPad Mini (1-áwlad) hám sońǵı 32-bitlik iPod Touch, yaǵnıy iPod Touch (5-áwlad)tı qollap-quwatlaytuǵın iOS tıń sońǵı versiyası. iOS 9 dıń miyrasxorı, iOS 10, A5 yamasa A5X chipleri bar qurılmalardı qollap-quwatlawdı toqtatadı. == Sholıw == [[File:IOS_9.3_iPad_Pro.png|oñğa|nobaý|274x274 nükte|iOS 9.3 tiń 9,7 dyuymlik iPad Pro (1-áwlad) tiykarǵı ekranı]] iOS 9 2015-jıl 8-iyunda Apple kompaniyasınıń Dúnyajúzlik baǵdarlamashılar konferenciyasında usınıldı, birinshi beta-versiyası tiykarǵı bayanattan keyin dizimnen ótken baǵdarlamashılar ushın qoljetimli etildi, al jámiyetlik beta-versiyası iyul ayında usınıldı.<ref name="Announce">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/6/8/8730557/apple-ios9-release-wwdc-2015|bet=Apple announces iOS 9, release later this year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170206023203/http://www.theverge.com/2015/6/8/8730557/apple-ios9-release-wwdc-2015|arxivsáne=February 6, 2017|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=June 8, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/ios-9-beta-users-can-sign-up-for-beta-scheme-to-get-new-iphone-operating-system-in-july-10306392.html|bet=iOS 9 beta: users can sign up for beta scheme to get new iPhone operating system in July|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160729221113/http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/ios-9-beta-users-can-sign-up-for-beta-scheme-to-get-new-iphone-operating-system-in-july-10306392.html|arxivsáne=July 29, 2016|avtor=Griffin|at=Andrew|sáne=June 8, 2015|jumıs=[[The Independent]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11662734/iOS-9-everything-we-know-after-WWDC-2015.html|bet=iOS 9: what we've learnt from WWDC 2015|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304051528/http://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11662734/iOS-9-everything-we-know-after-WWDC-2015.html|arxivsáne=March 4, 2016|avtor=Curtis|at=Sophie|sáne=June 9, 2015|jumıs=[[The Daily Telegraph]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Bul keń jámiyetshiliktiń iOS tıń jańa versiyaların rásmiy shıǵarılıwınan aldın sınap kóriw imkaniyatına iye bolǵan birinshi jaǵday edi. Apple kompaniyasınıń Internet Programmalıq Támiynatı hám Xızmetleri boyınsha aǵa vice-prezidenti Eddi Kyudiń Fast Company ge aytıwınsha, jámiyetlik beta-baǵdarlaması «Kartalar sebepli» baslanǵan, bul kompaniyanıń dáslepki kúnlerinde áhmiyetli mashqalalarǵa ushıraǵan Apple Maps qosımshasınıń iske qosılıwına baylanıslı edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.fastcompany.com/3062090/tim-cooks-apple/playing-the-long-game-inside-tim-cooks-apple|bet=Playing The Long Game Inside Tim Cook's Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170414121749/https://www.fastcompany.com/3062090/tim-cooks-apple/playing-the-long-game-inside-tim-cooks-apple|arxivsáne=April 14, 2017|avtor=Tetzeli|at=Rick|sáne=August 8, 2016|jumıs=[[Fast Company (magazine)|Fast Company]]|baspaxana=Mansueto Ventures|qaralǵan sáne=July 5, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/8/8/12401638/apple-created-ios-beta-because-maps|bet=Apple created the iOS public beta because its Maps app was so bad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161113052020/http://www.theverge.com/2016/8/8/12401638/apple-created-ios-beta-because-maps|arxivsáne=November 13, 2016|avtor=Welch|at=Chris|sáne=August 8, 2016|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=July 5, 2017}}</ref> iOS 9 rásmiy túrde 2015-jıl 16-sentyabrde shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/9/9/9245073/apple-ios-9-download-release-date-iphone-upgrade|bet=iOS 9 will be released on September 16th|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025164014/http://www.theverge.com/2015/9/9/9245073/apple-ios-9-download-release-date-iphone-upgrade|arxivsáne=October 25, 2016|avtor=Brandom|at=Russell|sáne=September 9, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=November 10, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/ios-9-release-sept-16/|bet=iOS 9 to be released Sept. 16|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161111061155/https://www.cnet.com/news/ios-9-release-sept-16/|arxivsáne=November 11, 2016|avtor=German|at=Kent|sáne=September 9, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=November 10, 2016}}</ref> == Sistema ózgeshelikleri == === 3D Touch === iPhone 6s hám iPhone 6s Plus telefonlarında iOS 9 ǵa 3D Touch dep atalatuǵın sensorlı displey imkaniyatı kirgizilgen. Ol ayırım Apple MacBook kompyuterleriniń trekpadında ushırasatuǵın Force Touch qa uqsaydı. 3D Touch imkaniyatın qollap-quwatlaytuǵın qosımshalarǵa Tez háreketler hám qısqa jollar qosılǵan bolıp, olar qosımsha belgishesine biraz qattıraq basıw arqalı iske túsedi. Ol sonday-aq Peek hám Pop dep atalatuǵın háreketlerdi usınadı, bul paydalanıwshılarǵa qalqıp turıwshı aynada hár qanday kontentti aldın-ala kóriw («Peek») ushın bekkem uslap turıwǵa múmkinshilik beredi, sońınnan, qálewi boyınsha, kontentti tolıq kóriniske kirgiziw («Pop») ushın qosımsha basım túsiredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/how-to/iphone-6s-3d-touch/|bet=How to Use 3D Touch on iPhone 6s and 6s Plus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161121223000/http://www.macrumors.com/how-to/iphone-6s-3d-touch/|arxivsáne=November 21, 2016|avtor=Gil|at=Lory|sáne=October 30, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> iPhone 6S tegi Taptic Engine paydalanıwshılar ekrandı qattıraq basqan sayın taktillik (sezimlik) juwap beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.ibtimes.co.uk/iphone-6s-iphone-6s-plus-first-look-hands-3d-touch-1519139|bet=iPhone 6s and iPhone 6s Plus first look: Hands-on with 3D Touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228061256/http://www.ibtimes.co.uk/iphone-6s-iphone-6s-plus-first-look-hands-3d-touch-1519139|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Arthur|at=Charles|sáne=September 9, 2015|jumıs=[[International Business Times]]|baspaxana=[[IBT Media]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Batareya === iOS 9 batareyanı únemlewshi eki áhmiyetli jańalanıw menen keledi. Telefon ekranı tómen qaratıp qoyılǵanda, xabarlandırıwlar kelgende ekran janbaydı. Apple sonday-aq Tómen Energiya Jumsaw Rejimin (Low Power Mode) qostı, bul fon xızmetleri hám animaciyalarǵa jumsalatuǵın energiya muǵdarın ózgertedi. Mısalı, Tómen Energiya Jumsaw Rejimi waqtında fonlıq qosımshalardı jańalaw hám push elektron pochta xızmetleri toqtatıladı. Telefon batareyasınıń dárejesi 20% ke jetkende, paydalanıwshılarǵa avtomatlı túrde Tómen Energiya Jumsaw Rejimin isletiw usınıs etiledi, bul ekrannıń joqarǵı qatarındaǵı status panelindegi batareya belgisiniń reńin sarıǵa ózgertedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-low-power-mode-on-ios-9/|bet=How to use low-power mode on iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221090254/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-low-power-mode-on-ios-9/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=July 16, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Batareya dárejesi 80% ten asqanda, Tómen Energiya Jumsaw Rejimi avtomatlı túrde óshedi.<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2015/09/29/ios-9-batter-life-trick-low-power-mode/|bet=This obvious iOS 9 trick helps your iPhone battery last much longer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171013013454/http://bgr.com/2015/09/29/ios-9-batter-life-trick-low-power-mode/|arxivsáne=October 13, 2017|avtor=Smith|at=Chris|sáne=September 29, 2015|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=October 12, 2017}}</ref> === Dizayn === San Francisco, jańa sistema shrifti, iOS tıń sistemalı shrifti sıpatında Helvetica Neue di almastırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2015/06/apple-abandoned-worlds-beloved-typeface/|bet=Why Apple Abandoned the World's Most Beloved Typeface|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150613012051/http://www.wired.com/2015/06/apple-abandoned-worlds-beloved-typeface/|arxivsáne=June 13, 2015|avtor=Stinson|at=Liz|sáne=June 9, 2015|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2015/09/16/apple-ios-9-font|bet=All hail Apple's new iOS 9 font, San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170109183948/http://mashable.com/2015/09/16/apple-ios-9-font/|arxivsáne=January 9, 2017|avtor=Strange|at=Adario|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> iOS 9 Xabarlandırıw Orayına hár qanday jalǵanǵan Bluetooth qurılmasınıń batareyasınıń xızmet múddetin hám zaryadlaw statusın kórsetetuǵın jańa batareya vidjetin qostı.<ref>{{Web deregi|url=https://theappfactor.com/how-to-add-ios-9-battery-widget-to-notification-center/|bet=How to add the iOS 9 battery widget to Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228032819/https://theappfactor.com/how-to-add-ios-9-battery-widget-to-notification-center/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Kazmucha|at=Allyson|sáne=September 18, 2015|jumıs=The App Factor|qaralǵan sáne=December 28, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tekrevue.com/tip/ios-9-battery-widget-notification-center/|bet=New in iOS 9: Track iPhone Accessory Battery Life in Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228032923/https://www.tekrevue.com/tip/ios-9-battery-widget-notification-center/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Tanous|at=Jim|sáne=September 28, 2015|jumıs=TekRevue|qaralǵan sáne=December 28, 2016}}</ref> Shift tuymesi belsendi emes bolǵanda, aldınǵı iOS versiyalarındaǵıday barlıq háriplerdiń bas hárip penen kórsetiliwiniń ornına, klaviaturada kishi háripler kórsetiledi.<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/06/08/ios-9-shift-key/|bet=Here's how Apple finally fixed the shift key in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160923011117/https://9to5mac.com/2015/06/08/ios-9-shift-key/|arxivsáne=September 23, 2016|avtor=Beasley|at=Mike|sáne=June 8, 2015|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Ornatıw === iOS 9, iOS 8 ge qaraǵanda kishirek jańalanıw bolıp, iOS 8 ushın 4.58 GB orın talap etilse, bul tek 1.3 GB orın talap etedi.<ref name="Installation">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/06/23/ios-9-app-delete-reinstall-os-update-feature/|bet=iOS 9 Includes New Auto App Delete/Reinstall Feature for OS Updates on Devices With Insufficient Space|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170103003255/http://www.macrumors.com/2015/06/23/ios-9-app-delete-reinstall-os-update-feature/|arxivsáne=January 3, 2017|avtor=Clover|at=Juli|sáne=June 23, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> Qosımsha, iOS 9 jańalanıwdıń ornatılıwına ruqsat beriw ushın qosımshalardı waqıtsha óshiriw imkaniyatın óz ishine aladı. Jańalanıw ornatılǵannan keyin, qosımshalar App Store dan avtomatlı túrde qayta ornatıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/6/23/8834059/apple-ios-9-can-temporarily-delete-apps-before-updates|bet=iOS 9 can temporarily delete apps to make room for software updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170130003249/http://www.theverge.com/2015/6/23/8834059/apple-ios-9-can-temporarily-delete-apps-before-updates|arxivsáne=January 30, 2017|avtor=Welch|at=Chris|sáne=June 23, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> iOS 9 sonday-aq «qosımshanı ıqshamlaw» (app thinning) funkciyasına iye, onda pútkil qosımshanıń ornına hár bir jeke qurılmada qosımshalardı isletiw ushın tek zárúr bolǵan aktivler ǵana júklep alınadı, bul potencial túrde orındı únemleydi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.trustedreviews.com/news/apple-fixes-flaw-that-prevented-ios-9-app-thinning|bet=Apple fixes flaw that prevented iOS 9 app-thinning|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160125204526/http://www.trustedreviews.com/news/apple-fixes-flaw-that-prevented-ios-9-app-thinning|arxivsáne=January 25, 2016|avtor=Smith|at=Chris|sáne=October 6, 2015|jumıs=TrustedReviews|qaralǵan sáne=February 1, 2017}}</ref> Mısalı, jańa «qosımshanı ıqshamlaw» texnologiyası menen, paydalanıwshı jańa iPhone 6S telefonına jańa qosımshanı júklep alǵanda, júklep alınǵan maǵlıwmat tek sol qurılma ushın zárúr bolǵan súwretler hám maǵlıwmatlardı ǵana óz ishine aladı, sonlıqtan qurılmada qollanılmaytuǵın súwretler hám maǵlıwmatlar ushın orın talap etilmeydi. === Kóp wazıypalılıq === Birinshi ret, iOS 9 ónimdarlıqtı arttırıw ushın iPad qa bir qatar funkciyalardı qosadı. Bularǵa OS X El Capitan daǵı tájiriybege uqsas, jetilistirilgen kóp wazıypalılıq ushın Slide Over, Split Screen (Bólingen Ekran) hám Picture in Picture (Súwret ishinde súwret) kiredi. Slide Over paydalanıwshıǵa displeydiń oń shetinen ısırıw arqalı ekinshi qosımshanı tartıp kirgiziwge múmkinshilik beredi. Bul qosımsha ekrannıń 1/3 bólegin iyelep, ekrannıń oń tárepine jaylasadı, al fonda belsendi emes qaldırılǵan tolıq ekranlı qosımsha menen óz-ara baylanıs waqtınsha toqtatıladı. Bul funkciya paydalanıwshılarǵa tez wazıypalardı orınlawǵa, sońınnan qosımshanı qayta jabıwǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-the-ipads-new-slide-over-feature-in-ios-9/|bet=How to use the iPad's new 'slide-over' feature in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160814023017/http://www.cnet.com/how-to/how-to-use-the-ipads-new-slide-over-feature-in-ios-9/|arxivsáne=August 14, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=August 28, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref name="MacRumors Multitasking">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/09/16/ios-9-split-screen-multitasking-ipad/|bet=Inside iOS 9: Split-Screen Multitasking for the iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161229060035/http://www.macrumors.com/2015/09/16/ios-9-split-screen-multitasking-ipad/|arxivsáne=December 29, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Eger paydalanıwshı Slide Over aynasınıń janındaǵı uslaǵıshtı bassa yamasa aynanı ekrannıń shep tárepine qaray keńeytse, paydalanıwshı Split Screen (Bólingen Ekran) rejimine ótedi, bul olarǵa eki qosımsha menen bir waqıtta 50/50 proporciyasında qatar islesiwge múmkinshilik beredi. Paydalanıwshılar Slide Over rejiminde de, Split Screen kórinisinde de hár bir qosımshanıń joqarǵı bólegindegi uslaǵıshtı tómen tartıp, dizimnen basqa qosımshanı tańlaw arqalı ámeldegisin almastıra aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/get-to-know-the-ipads-new-split-view-feature-in-ios-9/|bet=Get to know the iPad's new 'split-view' feature in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170222021122/https://www.cnet.com/how-to/get-to-know-the-ipads-new-split-view-feature-in-ios-9/|arxivsáne=February 22, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 11, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> «Súwret ishinde súwret» (Picture in Picture) rejimi paydalanıwshılarǵa FaceTime qońırawların yamasa qollap-quwatlanatuǵın videolardı kishirek aynaǵa kishireytiwge hám iPad ta basqa wazıypalardı orınlaw waqtında olardı kóriwdi dawam ettiriwge múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-ios-9s-picture-in-picture-feature-with-youtube/|bet=How to use iOS 9's picture-in-picture feature with YouTube|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170225035309/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-ios-9s-picture-in-picture-feature-with-youtube/|arxivsáne=February 25, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=January 14, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Bólingen ekran (Split Screen) kóp wazıypalılıq funkciyası tek iPad Air 2, iPad mini 4, hám iPad Pro ushın qoljetimli, al Slide Over hám «Súwret ishinde súwret» funkciyaları iPad Air, iPad Air 2, iPad mini 2 hám onnan keyingi jańaları, hám iPad Pro ushın qoljetimli.<ref>{{Web deregi|url=http://www.iphonehacks.com/2015/09/ipad-support-ios-9-split-view-slide-over-picture-in-picture.html|bet=Here are the iPads that will support iOS 9's Split View, Slide Over and Picture-in-Picture features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220202425/http://www.iphonehacks.com/2015/09/ipad-support-ios-9-split-view-slide-over-picture-in-picture.html|arxivsáne=December 20, 2016|avtor=Pandey|at=Rajesh|sáne=September 15, 2015|jumıs=iPhoneHacks.com|qaralǵan sáne=December 19, 2016}}</ref> Banner xabarlandırıwları basılıp, basqa qosımshanıń ashılıwına sebep bolǵanda, ekrannıń joqarǵı shep múyeshine paydalanıwshını aldınǵı qosımshaǵa qaytaratuǵın artqa qaytıw tuymesi qosılǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/08/09/how-to-use-the-new-back-button-in-ios-9|bet=How to use the new back button in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170406110541/http://appleinsider.com/articles/15/08/09/how-to-use-the-new-back-button-in-ios-9|arxivsáne=April 6, 2017|avtor=Oliver|at=Sam|sáne=August 9, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=April 6, 2017}}</ref> iPhone da iOS 9 qosımsha almastırǵıshınıń kórinisin iOS 8 degi qatar kórinisten kartaǵa uqsas kóriniske ózgertti. === Night Shift === Night Shift (Túńgi rejim) – bul iOS 9.3 te usınılǵan displey rejimi. Bul rejim qurılma displeyiniń reńlerin jıllıraq etedi, bul [[Microsoft Windows]] hám Apple macOS kompyuterleri ushın belgili baǵdarlama bolǵan F.lux qa uqsaydı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2016/01/11/apple-ios-9-3-night-shift/|bet=Apple Introduces New 'Night Shift' Feature in iOS 9.3|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161028063833/http://www.macrumors.com/2016/01/11/apple-ios-9-3-night-shift/|arxivsáne=October 28, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=January 11, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/16/03/22/why-apples-night-shift-in-ios-93-will-help-you-get-a-better-nights-sleep|bet=Why Apple's Night Shift in iOS 9.3 will help you get a better night's sleep|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161225221935/http://appleinsider.com/articles/16/03/22/why-apples-night-shift-in-ios-93-will-help-you-get-a-better-nights-sleep|arxivsáne=December 25, 2016|sáne=March 22, 2016|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Iske qosılǵanda, ol funkciyanı qashan qosıw yamasa óshiriwdi belgilew ushın qurılmanıń saatı hám geografiyalıq ornalasıwın qollanadı. Zárúrlik boyınsha, paydalanıwshı qol menen keste ornata aladı yamasa ulıwma keste ornatpawı da múmkin. Qolaylı kiriw ushın Basqarıw Orayında jańa Night Shift almastırǵıshı bar. Night Shift parametrleri «Parametrler» (Settings) qosımshasında «Displey hám Jaqtılıq» (Display and Brightness) bóliminde jaylasqan, hám funkciyanı isletiw hám keste ornatıwdan tısqarı, paydalanıwshı displeydiń jılılıǵın da sazlay aladı.<ref name="About Night Shift">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/how-to/use-ios-9-3-night-shift-mode/|bet=How to Use Night Shift Mode in iOS 9.3|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161120081201/http://www.macrumors.com/how-to/use-ios-9-3-night-shift-mode/|arxivsáne=November 20, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=January 14, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> 2016-jıl mart ayında iOS 9.3 te usınılǵanına qaramastan, eki aydan keyin iOS 9.3.2 shıqqanǵa shekem Night Shift hám Tómen Energiya Jumsaw Rejimin bir waqıtta qollanıw múmkin emes edi.<ref name="Night Shift and Low Power Mode">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2016/05/16/apple-releases-ios-9-3-2/|bet=Apple Releases iOS 9.3.2 With Support for Simultaneous Night Shift/Low Power Mode Usage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161117213604/http://www.macrumors.com/2016/05/16/apple-releases-ios-9-3-2/|arxivsáne=November 17, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=May 16, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Night Shift tek Apple A7 yamasa onnan jańa chiplerde ushırasatuǵın 64 bitlik processordı talap etedi, bul [[iPhone 4s]], [[iPhone 5]], [[iPhone 5c]], iPad 2, iPad 3, iPad 4, birinshi áwlad iPad Mini, hám 5-áwlad iPod Touch sıyaqlı eskirek iOS qurılmalarınıń Night Shift rejimin almaytuǵının ańlatadı. === Ónimdarlıq === iOS 9 Metal API keńeytilgen qollanılıwı sebepli ónimdarlıq hám tezlik jaqsılanıwların óz ishine aladı. Metal [[iOS 8]] de usınılǵan edi hám burın tek oyın baǵdarlamashıları ushın sheklengen edi. iOS 9 da Metal dı qollanıw onıń kópshilik tiykarǵı paydalanıwshı interfeysi elementleri hám grafikasın basqarıwına múmkinshilik beriw ushın keńeytilgen.<ref>{{Web deregi|url=http://www.ibtimes.co.uk/9-reasons-why-ios-9-will-make-your-old-iphone-feel-like-new-1519281|bet=9 reasons why iOS 9 will make your old iPhone feel like new|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170420090946/http://www.ibtimes.co.uk/9-reasons-why-ios-9-will-make-your-old-iphone-feel-like-new-1519281|arxivsáne=April 20, 2017|avtor=McClelland|at=David|sáne=September 10, 2015|jumıs=[[International Business Times]]|baspaxana=[[IBT Media]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Belsendilik === Intellekt – iOS 9 dıń tiykarǵı imkaniyatlarınıń biri bolıp, ol jańadan birlestirilgen Siri hám Izlewden (burın Spotlight dep atalǵan), sonday-aq pútkil operaciyalıq sistemadaǵı «proaktivlikten» ibarat. iOS endi kontekstlik informaciyadan (mısalı, waqıt hám orın) kóbirek xabardar bolıp, paydalanıwshıǵa olardıń waqıtı hám kúsh-ǵayratın únemlew ushın aldın-ala kerek bolıwı múmkin nárselerdi proaktiv túrde usınadı. Teriw waqtında, Izlew funkciyası da Siri interfeysinde usınılǵanǵa uqsas, tez juwaplardı bir qaraǵanda kórinetuǵın, vidjetke uqsas formatta kórsetiw ushın jetilistirildi. Izlew ámeldegi hawa rayın, sport esapların, jańalıqlardı hám basqalardı kórsete aladı. Proaktiv usınısları bar Izlew ekranına xabarlandırıwlar aynasın tómen tartıw arqalı, Safari veb-brauzerinde izlew qatarı arqalı, yamasa tiykarǵı ekranda shepke qaray ısırıw arqalı kiriwge boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2015/09/ios-9-thoroughly-reviewed/5/#h5|bet=iOS 9, thoroughly reviewed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221000039/http://arstechnica.com/apple/2015/09/ios-9-thoroughly-reviewed/5/#h5|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Intellekt sonday-aq qosımshalarǵa da tarqaladı. Mısalı, Mail qosımshasında, eger xabar mazmunında tiyisli maǵlıwmatlar tabılsa, waqıyalar avtomatlı túrde Kalendarǵa qosılıwı múmkin, hám xabardı jazıw waqtında múmkin bolǵan qosımsha alıwshılar usınıs etiledi. Siri sonday-aq tiykarǵı tuymeni basıp turıw arqalı iske qosılǵanda, ekranda ne bar ekenligin biledi.<ref>{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/gallery/technology/2015/06/09/9-best-ios-9-features|bet=9 things you'll love about iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304201101/http://money.cnn.com/gallery/technology/2015/06/09/9-best-ios-9-features/|arxivsáne=March 4, 2016|avtor=Goldman|at=David|sáne=June 9, 2015|baspaxana=[[CNN]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Qáwipsizlik === iOS 9 bir neshe qáwipsizlik jaqsılanıwların usınadı. Ol standart retinde 6 tańbalı parol kodın (aldınǵı 4 cifrlı standarttan eki cifrǵa artıq) usınadı, sonday-aq eki faktorlı autentifikaciyanı qollap-quwatlaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/apple-ibm-passcode-security-six-digits-event-september-9/|bet=Apple just relieved a big security headache for work iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304111616/http://www.zdnet.com/article/apple-ibm-passcode-security-six-digits-event-september-9/|arxivsáne=March 4, 2016|avtor=Whittaker|at=Zack|sáne=September 10, 2015|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://nakedsecurity.sophos.com/2015/06/10/ios-9-enhances-two-factor-authentication-introduces-6-digit-passcodes/|bet=iOS 9 enhances two factor authentication, introduces 6-digit passcodes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161210013132/https://nakedsecurity.sophos.com/2015/06/10/ios-9-enhances-two-factor-authentication-introduces-6-digit-passcodes/|arxivsáne=December 10, 2016|avtor=Munson|at=Lee|sáne=June 10, 2015|jumıs=Naked Security|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> 6 tańbalı parol kodları álleqayda qáwipsizirek boldı, sebebi 4 tańbalı parol kodları ushın tek 10 000 múmkin bolǵan kombinaciya bolsa, endi 1 million múmkin bolǵan parol kod kombinaciyası payda boldı. 2015-jıl sentyabrdegi iOS 9 dıń dáslepki relizi aldınǵı iOS versiyalarındaǵı qáwipsizlik mashqalasın dúzetti, onda «kemshilik AirDrop paydalanıwshısınıń diapazonındaǵı hár qanday adamǵa maqsetli qurılmaǵa zıyanlı baǵdarlama ornatıwǵa hám jábirleniwshi kiriwshi AirDrop faylın biykar etse de, eksployttiń islewi ushın iOS sazlawların ózgertiwge múmkinshilik beretuǵın edi».<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2015/09/16/airdrop-ios-vulnerability/|bet=One Great Reason To Update To iOS 9 – A Nasty Silent AirDrop Attack Is In Town|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170215221433/http://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2015/09/16/airdrop-ios-vulnerability/|arxivsáne=February 15, 2017|avtor=Fox-Brewster|at=Thomas|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-airdrop-flaw-leaves-users-vulnerable-to-exploit/|bet=Apple iOS 9 fixes serious AirDrop vulnerability|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221090252/https://www.cnet.com/news/apple-airdrop-flaw-leaves-users-vulnerable-to-exploit/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Osborne|at=Charlie|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Parametrler === iOS 9 daǵı «Parametrler» (Settings) qosımshası parametrler hám opciyalardı tabıwdı ańsatlastıratuǵın jańa izlew qatarın óz ishine aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2985017/ios/settings-in-ios-9-every-notable-change-you-need-to-know.html|bet=Settings in iOS 9: Every notable change you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161127171601/http://www.macworld.com/article/2985017/ios/settings-in-ios-9-every-notable-change-you-need-to-know.html|arxivsáne=November 27, 2016|avtor=Ochs|at=Susie|sáne=September 21, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.iphonehacks.com/2015/10/how-to-search-settings-on-iphone-ipad-in-ios-9.html|bet=How to search Settings on iPhone or iPad in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206201105/http://www.iphonehacks.com/2015/10/how-to-search-settings-on-iphone-ipad-in-ios-9.html|arxivsáne=December 6, 2017|avtor=Obaizamomwan|at=Osas|sáne=October 7, 2015|jumıs=iPhoneHacks.com|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/9/18/9352327/new-ios-9-features-iphone-tips-tricks-guide|bet=The best iOS 9 features you don't know about yet|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170109180831/http://www.theverge.com/2015/9/18/9352327/new-ios-9-features-iphone-tips-tricks-guide|arxivsáne=January 9, 2017|sáne=September 18, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref> Paydalanıwshıda sonday-aq xabarlandırıwlardı olardıń qaysı qosımshadan kelgenine qaray toparlaw,<ref name="Forbes 25">{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2015/09/19/apple-ios-9-secrets/|bet=Apple iOS 9 Has 25 Great Secret Features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170415105224/https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2015/09/19/apple-ios-9-secrets/|arxivsáne=April 15, 2017|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=September 19, 2015|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/09/22/ios-9-tips-display-notification-center-alerts-individually-by-time|bet=iOS 9 tips: Free Notification Center alerts from app groupings|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170415200417/http://appleinsider.com/articles/15/09/22/ios-9-tips-display-notification-center-alerts-individually-by-time|arxivsáne=April 15, 2017|avtor=Edwards|at=Marty|sáne=September 22, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref> hám «Biykar etiw ushın silkiw» (Shake to Undo) funkciyasın qosıw yamasa óshiriw imkaniyatı bar.<ref name="Redmond 45">{{Web deregi|url=http://www.redmondpie.com/the-hidden-ios-9-features-apple-didnt-tell-you-about/|bet=The 45 Hidden iOS 9 Features Apple Didn't Tell You About|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170415104427/http://www.redmondpie.com/the-hidden-ios-9-features-apple-didnt-tell-you-about/|arxivsáne=April 15, 2017|avtor=Ghani|at=Uzair|sáne=June 16, 2015|jumıs=Redmond Pie|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref> === Basqa ózgerisler === iPad ta klaviaturada eki barmaq penen súyrew kursordı ádettegi trekpad sıyaqlı erkin jıljıtıp, kursordı jaylastırıwdı hám tekstti belgilewdi ańsatlastıradı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/feature/ipad/everything-you-need-know-about-ios-9-on-ipad-3621941/|bet=Complete guide to iOS 9 Multitasking on the iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170106151212/http://www.macworld.co.uk/feature/ipad/everything-you-need-know-about-ios-9-on-ipad-3621941/|arxivsáne=January 6, 2017|avtor=Macro|at=Ashleigh|sáne=September 14, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Klaviaturadan trekpadqa ótiw funkciyası iPhone 6S hám 6S Plus telefonlarına da keńeytilgen, onda paydalanıwshılar trekpadtı isletiw ushın klaviaturanı 3D Touch (kúsh penen basıw) arqalı basa aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/11/how-to-use-ios-9s-keyboard-as-a-trackpad-with-3d-touch-on-iphone-6s-|bet=How to use iOS 9's keyboard as a trackpad with 3D Touch on iPhone 6s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221090520/http://appleinsider.com/articles/15/10/11/how-to-use-ios-9s-keyboard-as-a-trackpad-with-3d-touch-on-iphone-6s-|arxivsáne=December 21, 2016|sáne=October 11, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Sonday-aq iPad ta kesiw, kóshiriw, qoyıw, biykar etiw hám qayta orınlaw funkciyaları ushın qısqa qatarlar paneli qosılǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/how-use-shortcut-bar-ipad|bet=How to use the keyboard shortcut bar on iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161207193111/http://www.imore.com/how-use-shortcut-bar-ipad|arxivsáne=December 7, 2016|avtor=Filipowicz|at=Luke|sáne=March 28, 2016|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> hám papkalar iPhone daǵı 9 benen salıstırǵanda hár bette 16 qosımshanı 4x4 tártibinde kórsetedi,<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/07/08/ipad-home-screen-folders-now-display-16-apps-per-page-in-apples-new-ios-9-beta-3|bet=Inside iOS 9: iPad home screen folders now display 16 apps per page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170320052107/http://appleinsider.com/articles/15/07/08/ipad-home-screen-folders-now-display-16-apps-per-page-in-apples-new-ios-9-beta-3|arxivsáne=March 20, 2017|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=July 8, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=March 19, 2017}}</ref> bul bir papkada barlıǵı 240 qosımshaǵa shekem bolıwına múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/07/08/new-folders-ios-9/|bet=iOS 9 lets you store 105 more apps per folder on the iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171015150809/https://9to5mac.com/2015/07/08/new-folders-ios-9/|arxivsáne=October 15, 2017|avtor=Miller|at=Chance|sáne=July 8, 2015|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 15, 2017}}</ref> iOS 9 Wi-Fi Assist funkciyasın usındı – bul (standart boyınsha qosılǵan) múmkinshilik Wi-Fi baylanısı turaqsız bolǵanda telefondı avtomatlı túrde mobil maǵlıwmatlarǵa almastıradı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2015/09/28/ios-9-wifi-assist/|bet=iOS 9's WiFi Assist is killing your data plan|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170105083132/https://www.engadget.com/2015/09/28/ios-9-wifi-assist/|arxivsáne=January 5, 2017|avtor=Baldwin|at=Roberto|sáne=September 28, 2015|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2015/09/28/ios-9-features-wi-fi-assist/|bet=There's a great new iOS 9 feature you might have to turn off right now|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226093541/http://bgr.com/2015/09/28/ios-9-features-wi-fi-assist/|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Smith|at=Chris|sáne=September 28, 2015|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2015/sep/30/ignore-the-haters-wi-fi-assist-is-ios-9|bet=Ignore the haters: Wi-Fi Assist is the best new feature in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161013111413/https://www.theguardian.com/technology/2015/sep/30/ignore-the-haters-wi-fi-assist-is-ios-9|arxivsáne=October 13, 2016|avtor=Hern|at=Alex|sáne=September 30, 2015|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=January 8, 2017}}</ref> Paydalanıwshıǵa ushıw informaciyası usınılǵan hár qanday waqıtta, paydalanıwshı sol ushıw ushın aldın-ala kóriwdi kóriw ushın siltemeni basa aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2015/09/17/ios-9-hidden-features/|bet=12 hidden features in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170324160947/http://mashable.com/2015/09/17/ios-9-hidden-features/|arxivsáne=March 24, 2017|avtor=Bell|at=Karissa|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/08/12/apple-brings-native-flight-tracking-support-to-ios-9-and-os-x-el-capitan|bet=Apple brings native flight tracking support to iOS 9 and OS X El Capitan|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170329211804/http://appleinsider.com/articles/15/08/12/apple-brings-native-flight-tracking-support-to-ios-9-and-os-x-el-capitan|arxivsáne=March 29, 2017|sáne=August 12, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=June 10, 2017}}</ref> == Qosımshalardıń ózgeshelikleri == === iBooks === iOS 9.3 hám keyingi versiyalarında Safari yamasa [[iTunes]] arqalı iBooks qosımshasına saqlanǵan PDF fayllar [[iCloud]] penen sinxronlastırılıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/01/11/ios-9-3-gallery-night-shift-new-3d-touch-features-notes-touch-id-more/|bet=iOS 9.3 Gallery & Feature List: Night Shift, New 3D Touch features, updated Health app, Notes Touch ID, more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170128213424/https://9to5mac.com/2016/01/11/ios-9-3-gallery-night-shift-new-3d-touch-features-notes-touch-id-more/|arxivsáne=January 28, 2017|avtor=Gurman|at=Mark|sáne=January 11, 2016|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === iCloud === iOS 9 tiykarǵı ekranda iCloud Drive qosımshasın qosatuǵın parametrge iye. iCloud Drive paydalanıwshıǵa iCloud ta fayllar hám papkalardı saqlawǵa hám kórip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/06/08/dedicated-icloud-drive-app/|bet=Dedicated iCloud Drive App Included Within Settings of iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170226131147/https://www.macrumors.com/2015/06/08/dedicated-icloud-drive-app/|arxivsáne=February 26, 2017|avtor=Broussard|at=Mitchel|sáne=June 8, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/6/9/8750365/icloud-drive-app-ios-9|bet=iOS 9 has a hidden iCloud Drive app|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161229171431/http://www.theverge.com/2015/6/9/8750365/icloud-drive-app-ios-9|arxivsáne=December 29, 2016|avtor=Byford|at=Sam|sáne=June 9, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/06/08/icloud-drive-app/|bet=iCloud Drive gets its own app on iOS 9, but it's hidden by default|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161229171718/https://9to5mac.com/2015/06/08/icloud-drive-app/|arxivsáne=December 29, 2016|avtor=Beasley|at=Mike|sáne=June 8, 2015|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref> === Densawlıq === iOS 8 de usınılǵan Health (Densawlıq) qosımshası iPhone da albomlıq (landshaft) rejimge iye boldı. Ol sonday-aq reproduktivlik densawlıq, ultrafiolet nurlanıwı, suwdı qabıl etiw hám háreketsiz jaǵday maǵlıwmatlarınıń túrlerin qollap-quwatlawdı qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/06/09/apples-expands-healthkit-in-ios-9-to-track-uv-exposure-water-intake-sexual-activity-ovulation|bet=Apple expands HealthKit in iOS 9 to track sexual activity, ovulation, UV exposure, water intake|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170209235235/http://appleinsider.com/articles/15/06/09/apples-expands-healthkit-in-ios-9-to-track-uv-exposure-water-intake-sexual-activity-ovulation|arxivsáne=February 9, 2017|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=June 9, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}</ref> iOS 9.3 te ol sonday-aq Apple Watch tan uyqı, shınıǵıw hám salmaqtı baqlap baradı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2016/mar/21/ios-93-better-sleep-health-app-and-fingerprint-locking-for-notes|bet=iOS 9.3 now available with Night Shift mode to help you sleep|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170218234639/https://www.theguardian.com/technology/2016/mar/21/ios-93-better-sleep-health-app-and-fingerprint-locking-for-notes|arxivsáne=February 18, 2017|avtor=Gibbs|at=Samuel|sáne=March 21, 2016|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=February 18, 2017}}</ref> === Xabarlar === Xabarlar endi paydalanıwshıǵa tekstti izlewge hám sol tekstti belgilewge (hám aylandırıwǵa) múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.foxnews.com/tech/2015/09/17/10-more-hidden-features-in-ios.html|bet=10 more hidden features in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170327081731/http://www.foxnews.com/tech/2015/09/17/10-more-hidden-features-in-ios.html|arxivsáne=March 27, 2017|avtor=Epstein|at=Zach|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[Fox News]]|baspaxana=[[Fox Entertainment Group]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref> === Kartalar === Apple Maps Baltimor, [[Berlin]], [[Chikago]], [[London]], [[Los-Andjeles]], [[Mexiko]], [[Nyu-York]], [[Parij]], Filadelfiya, [[San Francisco|San-Francisko]], [[Toronto]], hám Vashington (Kolumbiya Okrugi) ushın, sonday-aq «Qıtaydaǵı 300 den aslam orın» ushın jámiyetlik transport baǵdarların qollap-quwatlawdı qosadı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2932429/ios/apple-maps-in-ios-9-adds-public-transit-local-business-search.html|bet=Apple Maps in iOS 9 adds public transit, local business search|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160817191150/http://www.macworld.com/article/2932429/ios/apple-maps-in-ios-9-adds-public-transit-local-business-search.html|arxivsáne=August 17, 2016|avtor=Tabini|at=Marco|sáne=June 8, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Maps qosımshası endi jaqsılanǵan orın maǵlıwmatlarına iye, sonıń ishinde paydalanıwshıǵa jaqın jerdegi dúkanlardı, restoranlardı hám ishimlik ishetuǵın orınlardı usınıs etetuǵın «Jaqın átirapta» (Nearby) funkciyası bar. Awqat usınatuǵın orınlar ushın paydalanıwshılar qanday túrdegi awqattı qáleytuǵının anıq kórsete aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2952647/ios/hands-on-with-maps-in-ios-9-introducing-public-transit-and-more-accurate-data.html|bet=Hands-on with Maps in iOS 9: Introducing public transit and more accurate data|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010080659/http://www.macworld.com/article/2952647/ios/hands-on-with-maps-in-ios-9-introducing-public-transit-and-more-accurate-data.html|arxivsáne=October 10, 2016|avtor=McGarry|at=Caitlin|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/09/16/ios-9-apple-maps-transit-nearby/|bet=Inside iOS 9: Apple Maps Gains Transit Mode and Nearby Search|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161022065148/http://www.macrumors.com/2015/09/16/ios-9-apple-maps-transit-nearby/|arxivsáne=October 22, 2016|avtor=Rossignol|at=Joe|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Jańalıqlar === iOS 9 jańa Apple News qosımshasın (Newsstand qosımshasın almastırıwshı) óz ishine aladı, ol hár túrli dereklerden jańalıqlardı Flipboard sıyaqlı uqsas stilde jıynaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/get-started-with-ios-9s-news-app/|bet=Get started with iOS 9's News app|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160812235332/http://www.cnet.com/how-to/get-started-with-ios-9s-news-app/|arxivsáne=August 12, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 11, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Qosımsha «tez júklenetuǵın hám maǵlıwmat beriwshi animaciyalarǵa hám tolıq qaplawshı súwretlerge iye mobil formatındaǵı maketke» iye. Qosımsha, News Safari veb-brauzerinen [[RSS]] lentaların qollap-quwatlaydı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/07/08/ios-9-beta-3-tidbits/|bet=iOS 9 Beta 3 Tidbits: 4x4 Folders on iPad, Screenshot and Selfie Folders, News App, and More|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161022174821/http://www.macrumors.com/2015/07/08/ios-9-beta-3-tidbits/|arxivsáne=October 22, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=July 8, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Shıǵarılǵan waqıtta, News qosımshası tek [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarında]] qoljetimli boldı, biraq ol iOS 9.1 jańalanıwı menen Ullı Britaniya hám Avstraliyaǵa keńeytildi.<ref name="Apple News in UK and Australia">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/10/21/apple-releases-ios-9-1/|bet=Apple Releases iOS 9.1 With New Emoji, Live Photos Improvements|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160912045820/http://www.macrumors.com/2015/10/21/apple-releases-ios-9-1/|arxivsáne=September 12, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 21, 2015|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> 2016-jıldıń mart ayında Apple News platformasın barlıq jańalıqlar agentliklerine, sonıń ishinde ǵárezsiz blogerlerge de ashtı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/03/16/apple-news-opens-up/|bet=Apple opens its iOS News app to all publishers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160911000054/https://techcrunch.com/2016/03/16/apple-news-opens-up/|arxivsáne=September 11, 2016|avtor=Shu|at=Catherine|sáne=March 16, 2016|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.vanityfair.com/news/2016/03/apple-news-opens-to-publishers|bet=Apple just opened its News app in a big way|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161018045330/http://www.vanityfair.com/news/2016/03/apple-news-opens-to-publishers|arxivsáne=October 18, 2016|avtor=Fox|at=Emily Jane|sáne=March 15, 2016|jumıs=[[Vanity Fair (magazine)|Vanity Fair]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Eskertpeler === Notes qosımshası iOS 9 da bir qatar jaqsılanıwlar aldı, sonıń ishinde dúziw sızıqlar ushın sızǵısh sıyaqlı hár túrli qurallar menen súwretler salıw imkaniyatı bar. Súwretler de qosılıwı múmkin, al veb-saytlarǵa hám Kartadaǵı orınlarǵa siltemeler esletpelerge qosılǵanda anaǵurlım belgili, vizual kóriniske iye boladı. iPad ta hám iPhone da albom rejiminde, Notes súwret salıw ushın hár túrli reń opciyalarına, sonday-aq óshirgishke iye. Belgilengen, markerlengen, sızıqshalı hám nomerlengen dizimlerdi qosqanda, keńeytilgen formatlaw opciyaları.<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/06/12/inside-ios-9-apples-notes-app-is-greatly-enhanced-with-drawings-lists-pictures-links-more|bet=Inside iOS 9: Apple's Notes app is greatly enhanced with drawings, lists, pictures, links & more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161116155337/http://appleinsider.com/articles/15/06/12/inside-ios-9-apples-notes-app-is-greatly-enhanced-with-drawings-lists-pictures-links-more/|arxivsáne=November 16, 2016|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=June 12, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2947866/ios/meet-the-new-notes-ios-9s-feature-packed-evernote-rival.html|bet=Meet the new Notes, iOS 9's feature-packed Evernote rival|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170129041137/http://www.macworld.com/article/2947866/ios/meet-the-new-notes-ios-9s-feature-packed-evernote-rival.html|arxivsáne=January 29, 2017|avtor=McGarry|at=Caitlin|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Qosımsha sonday-aq [[iCloud]] tı qollap-quwatlaydı hám papkalardı ańsat jaratıwǵa imkaniyat beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/products/apple-ios-9/review/|bet=Apple iOS 9 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170422034938/https://www.cnet.com/products/apple-ios-9/review/|arxivsáne=April 22, 2017|avtor=Ralph|at=Nate|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=April 21, 2017}}</ref> iOS 9.3 te kirgizilgen qáwipsiz esletpeler funkciyası,<ref name="1970 Bug Fix and new Notes app">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2016/03/21/apple-releases-ios-9-3/|bet=Apple Releases iOS 9.3 With Night Shift, New Quick Actions, App Improvements, '1970' Bug Fix and More|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161027173442/http://www.macrumors.com/2016/03/21/apple-releases-ios-9-3/|arxivsáne=October 27, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=March 21, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> iOS paydalanıwshısına óz esletpelerin parol yamasa Touch ID menen qorǵawǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-secure-the-notes-app-on-ios-9-3/|bet=How to secure the Notes app on iOS 9.3|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220222811/https://www.cnet.com/how-to/how-to-secure-the-notes-app-on-ios-9-3/|arxivsáne=December 20, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=March 21, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 19, 2016}}</ref> === Fotosúwretler === iOS 9 daǵı Photos qosımshası fotosúwret kóriwshide jaqsılanǵan slayder sızıǵın, «Ekran kóshirmeleri» hám «Selfiler» albomların hám bir neshe fotosúwretti jekelep óshirmesten ańsat uslap turıw hám tańlaw imkaniyatın óz ishine aldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/ios-9-to-have-special-photo-albums-for-screenshots-and-selfies-10376996.html|bet=iOS 9 to have special photo albums for screenshots and selfies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170216070122/http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/ios-9-to-have-special-photo-albums-for-screenshots-and-selfies-10376996.html|arxivsáne=February 16, 2017|avtor=Griffin|at=Andrew|sáne=July 9, 2015|jumıs=[[The Independent]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref> Ol sonday-aq paydalanıwshıǵa jańa Jasırıw opciyası arqalı jasırın materialdı jasırıwǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://fieldguide.gizmodo.com/23-things-you-can-do-in-ios-9-that-you-couldnt-do-in-io-1731300214|bet=23 Things You Can Do in iOS 9 That You Couldn't Do in iOS 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170204044132/http://fieldguide.gizmodo.com/23-things-you-can-do-in-ios-9-that-you-couldnt-do-in-io-1731300214|arxivsáne=February 4, 2017|avtor=Nield|at=David|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[Gizmodo]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.igeeksblog.com/how-to-hide-multiple-photos-videos-on-iphone-or-ipad-in-ios-9/|bet=How to Hide Multiple Photos/Videos on iPhone or iPad in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170327080258/https://www.igeeksblog.com/how-to-hide-multiple-photos-videos-on-iphone-or-ipad-in-ios-9/|arxivsáne=March 27, 2017|avtor=Padhiyar|at=Jignesh|jumıs=iGeeksBlog|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref> Qosımsha sonday-aq paydalanıwshıǵa video oynatılıp atırǵanda úlkeytiw ushın shımshıp úlkeytuwge múmkinshilik beredi. === Safari === iOS 9 shıǵarılıwı menen Safari veb-brauzeri úshinshi tárep kontentin bloklawshı qosımshalarǵa ruqsat beredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2984483/ios/hands-on-with-content-blocking-safari-extensions-in-ios-9.html|bet=Hands-on with content blocking Safari extensions in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222190647/http://www.macworld.com/article/2984483/ios/hands-on-with-content-blocking-safari-extensions-in-ios-9.html|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Fleishman|at=Glenn|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2986298/ios/how-to-enable-safari-ad-blockers-in-ios-9.html|bet=How to enable Safari ad-blockers in iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221091117/http://www.macworld.com/article/2986298/ios/how-to-enable-safari-ad-blockers-in-ios-9.html|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Raymundo|at=Oscar|sáne=September 28, 2015|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Safari sonday-aq paydalanıwshılarǵa Oqıw rejiminiń kórinisin hárip hám fon reńi opciyaları menen sazlawǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/customize-the-appearance-of-safaris-reader-mode-on-ios-9/|bet=Customize the appearance of Safari's Reader mode on iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170415104115/https://www.cnet.com/how-to/customize-the-appearance-of-safaris-reader-mode-on-ios-9/|arxivsáne=April 15, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 3, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref> iOS 9 shıǵarılǵannan bir neshe kún ótkennen soń, reklamanı bloklawshı programmalıq támiynat [[App Store]] da birinshi orınlarǵa shıqtı, Peace qosımshasınıń baǵdarlamashısı Marko Armenttiń aytıwınsha, «veb-reklama hám minez-qulıqtı baqlaw qadaǵalawdan shıǵıp ketti. Olar qabıl etilmeytuǵın dárejede qorqınıshlı, hawlıqtırǵısh, biyzar etetuǵın hám qáwipsiz emes, hám olar qáwipli tezlik penen jamanlasıp baratır».<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/ad-blockers-top-apple-charts-as-ios-9-debuts/|bet=Ad blockers top Apple charts as iOS 9 debuts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160906053530/http://www.cnet.com/news/ad-blockers-top-apple-charts-as-ios-9-debuts/|arxivsáne=September 6, 2016|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=September 17, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/ad-blockers-help-some-and-hurt-others-top-apple-ios-app-pulled-for-being-too-blunt/|bet=Ad blockers help some and hurt others: Top Apple iOS app pulled for being too blunt|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160807184900/http://www.zdnet.com/article/ad-blockers-help-some-and-hurt-others-top-apple-ios-app-pulled-for-being-too-blunt/|arxivsáne=August 7, 2016|avtor=Miller|at=Matthew|sáne=September 19, 2015|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Watch === Apple Watch qosımshası tek Watch dep ózgertildi. === Shıjlan === Passbook qosımshası iOS 9 da Wallet (shıjlan) dep ózgertildi hám dúkannıń sadıqlıq kartaları, sıylıq kartaları, Discover kredit/debet kartaları hám Ullı Britaniyada Apple Pay ushın qollap-quwatlaw sıyaqlı kóplegen jańa ózgerislerdi óz ishine aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/ios-9-wallet-using-the-shortcut-loyalty-cards-and-more-1305062|bet=iOS 9 Wallet: Using the shortcut, loyalty cards and more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161127153807/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/ios-9-wallet-using-the-shortcut-loyalty-cards-and-more-1305062|arxivsáne=November 27, 2016|avtor=Bookwalter|at=J.R.|sáne=September 24, 2015|jumıs=[[TechRadar]]|baspaxana=[[Future plc]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Wallet qosımshasına sonday-aq qulplanǵan ekrannan da kiriwge boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-access-your-wallet-from-the-lock-screen-on-ios-9/|bet=How to access your Wallet from the lock screen on iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160816080448/http://www.cnet.com/how-to/how-to-access-your-wallet-from-the-lock-screen-on-ios-9/|arxivsáne=August 16, 2016|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=July 20, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> == Baǵdarlamashı API ları == iOS 9.3 te «Muzıka API» baǵdarlamashılarǵa qosımshalardı [[Apple Music]] aǵımlı xızmetine integraciyalawǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2016/04/28/apple-music-new-api-ios-9-3/|bet=Apple Promotes New Apple Music API Introduced in iOS 9.3|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170321093736/https://www.macrumors.com/2016/04/28/apple-music-new-api-ios-9-3/|arxivsáne=March 21, 2017|avtor=Clover|at=Juli|sáne=April 28, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=June 11, 2017}}</ref> == Qabıl etiliwi == iOS 9 kóbinese unamlı pikirler aldı. The Verge xızmetkeri Den Seyfert Proactivity hám Siri daǵı jaqsılanıwlardı maqtap, xabarlandırıwlar ashılatuǵın menyusinde paydalanıwshıǵa kerek bolǵan kópshilik, hátte barlıq informaciyanıń bar ekenligin atap ótti. Ol Google dıń Google Now hám Microsoft tıń Cortana jeke járdemshilerine uqsas xızmetlerdi, geyde nátiyjelerge erisiwdiń «jaqsıraq hám hár túrli usılları» menen usınıs etetuǵının kórsetse de, iOS taǵı jaqsılanıwlar «keleshekte bunnan da kóp imkaniyatlar ushın tiykar jaratadı» dep atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/9/16/9336351/apple-ios-9-review-iphone-release|bet=Apple iOS 9 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170110075530/http://www.theverge.com/2015/9/16/9336351/apple-ios-9-review-iphone-release|arxivsáne=January 10, 2017|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=September 16, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Engadget xızmetkeri Kris Velasko «kishi, oylastırılǵan» dizayn ózgerislerin unattı, biraq iPad ushın jańa kóp wazıypalılıq funkciyalarına, atap aytqanda Bólingen Ekrandı «ájayıp kishkene funkciya» dep atap, qattı tásirlendi. Degen menen, ol Apple News taǵı jaqsı kórinisli maqalalardıń az sanın sınǵa alıp, «siz ayırım maqalalardıń qalay isleniwinde ayırmashılıqtı bayqaysız – kópshiligi tek ǵana ústinde basılımnıń logotipi bar aq fondaǵı formatlanǵan tekst» dep jazdı hám sonday-aq, Apple Maps ta shıǵarılǵan waqıtta jámiyetlik transport baǵdarların qollap-quwatlaytuǵın orınlardıń sheklengen sanın atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2015/09/22/ios-9-review/|bet=iOS 9 review: Making the basics work even better|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161027185055/https://www.engadget.com/2015/09/22/ios-9-review/|arxivsáne=October 27, 2016|avtor=Velazco|at=Chris|sáne=September 22, 2015|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> TechRadar xızmetkeri Mett Svider Siri hám Proactivity dizimleri «bekkem» ekenligin jazdı hám xabarlandırıwlardıń qosımsha boyınsha emes, xronologiyalıq tártipte sortlanıwın unattı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/reviews/pc-mac/software/operating-systems/ios-9-1300933/review|bet=iOS 9 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221091003/http://www.techradar.com/reviews/pc-mac/software/operating-systems/ios-9-1300933/review|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Swider|at=Matt|sáne=September 19, 2015|jumıs=[[TechRadar]]|baspaxana=[[Future plc]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> The Guardian xızmetkeri Semyuel Gibbs Notes taǵı súwret salıw hám fotosúwret kirgiziw, Telefon arqalı elektron xatlardaǵı belgisiz nomerlerdi anıqlaw hám naushniklerdi qosqanda Siri diń Music qosımshasın avtomat túrde iske túsiriwi sıyaqlı ornatılǵan qosımshalardaǵı ózgerislerdi joqarı bahaladı. Ol sonday-aq klaviaturadaǵı jańalanıwlardı maqtap, onı «paydalanıw ushın ádewir ańsat» dep atadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2015/sep/15/apple-ios-9-review-iphone-ipad-software-better-battery-life-multitasking-siri|bet=iOS 9 review: an upgrade to jump for, or skip?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161024231613/https://www.theguardian.com/technology/2015/sep/15/apple-ios-9-review-iphone-ipad-software-better-battery-life-multitasking-siri|arxivsáne=October 24, 2016|avtor=Gibbs|at=Samuel|sáne=September 15, 2015|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Apple iOS 9 benen [[iPhone 4s]] ti ástenletiwi múmkin degen ayıplawlar boyınsha sud isine ushıradı.<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2015/12/31/iphone-4s-ios-9-lawsuit/#eXy9FfemJPqJ|bet=Apple faces $5 million lawsuit over allegedly slowing the iPhone 4S with iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160621002805/http://mashable.com/2015/12/31/iphone-4s-ios-9-lawsuit/#eXy9FfemJPqJ|arxivsáne=June 21, 2016|avtor=Wong|at=Raymond|sáne=December 31, 2015|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/15/12/29/lawsuit-seeks-more-than-5m-from-apple-for-allegedly-slowing-older-iphones-with-ios-9-upgrade|bet=Lawsuit seeks more than $5M from Apple for slowing older iPhones with iOS 9 upgrade|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161213202538/http://appleinsider.com/articles/15/12/29/lawsuit-seeks-more-than-5m-from-apple-for-allegedly-slowing-older-iphones-with-ios-9-upgrade|arxivsáne=December 13, 2016|avtor=Campbell|at=Mikey|sáne=December 29, 2015|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref>[jańalaw kerek] On September 21, 2015, Apple announced that iOS 9 had been installed on more than 50% of "active" iOS devices, as measured by the [[App Store]]. According to Apple, this was "the fastest adoption rate ever for a new operating system".<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2015/09/apple-ios-9-on-more-than-half-of-all-devices-fastest-adoption-rate-ever/|bet=Apple: iOS 9 on more than half of all devices, fastest adoption rate ever|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170107035326/http://arstechnica.com/apple/2015/09/apple-ios-9-on-more-than-half-of-all-devices-fastest-adoption-rate-ever/|arxivsáne=January 7, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=September 21, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-touts-ios-9-adoption-rate-of-more-than-50/|bet=Apple: Latest iPhone, iPad software surpasses 50 percent adoption|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221093346/https://www.cnet.com/news/apple-touts-ios-9-adoption-rate-of-more-than-50/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=September 21, 2015|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> == Máseleler == === «53-qáte» qurılmanı islemey qaldırıw máselesi === 2016-jıldıń fevral ayında xabar tarqatıwshı agentlikler, úshinshi tárep tárepinen ońlanǵan komponentleri (ásirese Touch ID barmaq izin tanıp biliw sensorı) bar belgili bir qurılmada iOS 9-ǵa jańalanǵan paydalanıwshılardıń telefonları paydalanıwǵa jaramsız bolıp qalǵanın xabarladı. «53-qáte» dep atalǵan bul másele,<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/jaymcgregor/2016/02/05/iphone-6-killing-error-53-highlights-big-ios-9-problem|bet=iPhone 6 Killing 'Error 53' Highlights Big iOS 9 Problem|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222085520/http://www.forbes.com/sites/jaymcgregor/2016/02/05/iphone-6-killing-error-53-highlights-big-ios-9-problem/|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=McGregor|at=Jay|sáne=February 5, 2016|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/money/2016/feb/05/error-53-apple-iphone-software-update-handset-worthless-third-party-repair|bet='Error 53' fury mounts as Apple software update threatens to kill your iPhone 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222040915/https://www.theguardian.com/money/2016/feb/05/error-53-apple-iphone-software-update-handset-worthless-third-party-repair|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Brignall|at=Miles|sáne=February 5, 2016|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> iFixIt kompaniyasınıń aytıwınsha, tek [[IPhone 6|iPhone 6 hám 6 Plus]] qurılmalarına tiyisli edi.<ref>{{Web deregi|url=http://ifixit.org/blog/7889/whats-up-with-error-53/|bet=What's Up With Error 53?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161122143259/http://ifixit.org/blog/7889/whats-up-with-error-53/|arxivsáne=November 22, 2016|avtor=Wiens|at=Kyle|sáne=February 5, 2016|jumıs=[[iFixIt]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Apple bılay dep málimledi:<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2016/02/05/apple-iphone-error-53/|bet=Apple says the iPhone-breaking Error 53 is a security measure|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161022180457/https://www.engadget.com/2016/02/05/apple-iphone-error-53/|arxivsáne=October 22, 2016|avtor=Velazco|at=Chris|sáne=February 5, 2016|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><blockquote> «Biz barmaq izi maǵlıwmatların Touch ID sensorı menen birgelki juplasqan qáwipsiz qorshaw arqalı qorǵaymız. iPhone Apple tárepinen wákil xızmet kórsetiwshi yamasa Apple usaqlap satıw dúkanı tárepinen Touch ID sensorına tásir etetuǵın ózgerisler ushın xızmet kórsetilgende, juplaw qayta tastıyıqlanadı. ... Bul tekseriw qurılma hám Touch ID menen baylanıslı iOS funkciyalarınıń qáwipsiz qalıwın támiyinleydi. Bul birgelki juplasıwsız, zıyankes Touch ID sensorı almastırılıp, qáwipsiz qorshawǵa kiriw múmkinshiligin alıwı múmkin. iOS juplasıwdıń ámelge aspaǵanın anıqlaǵanda, qurılmanıń qáwipsiz qalıwı ushın Apple Pay kirgizilgen Touch ID óshirip qoyıladı.» </blockquote>Apple máseleni sheshiw ushın fevral ayınıń aqırında iOS 9.2.1 diń jańa versiyasın shıǵardı.<ref name="9.2.1 error 53 fixed">{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/02/18/apple-apologizes-and-updates-ios-to-restore-iphones-disabled-by-error-53/|bet=Apple Apologizes And Updates iOS To Restore iPhones Disabled By Error 53|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161223144111/https://techcrunch.com/2016/02/18/apple-apologizes-and-updates-ios-to-restore-iphones-disabled-by-error-53/|arxivsáne=December 23, 2016|avtor=Panzarino|at=Matthew|sáne=February 28, 2016|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === Sáneni qayta júklew máselesi === 2016-jıl fevral ayında 64 bitlik qurılmalardı jaramsız awhalǵa keltiriwi múmkin bolǵan qáte tabıldı. Sáneni 1970-jıl 1-yanvarǵa ornatıw arqalı payda bolatuǵın bul qáte, batareya tawsılǵansha yamasa waqıt sazlawı 1-yanvardan ótkenshe qurılmanıń qayta júkleniw procesinde turıp qalıwına sebep bolatuǵın edi. Uqsas qáte 32 bitlik qurılmalarǵa da tiyisli, onda batareya 0% zaryadtı kórsetetuǵın edi hám Wi-Fi óshiriledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2016/feb/12/setting-the-date-to-1-january-1970-will-brick-your-iphone-ipad-or-ipod-touch|bet=Setting the date to 1 January 1970 will brick your iPhone, iPad or iPod touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221152315/https://www.theguardian.com/technology/2016/feb/12/setting-the-date-to-1-january-1970-will-brick-your-iphone-ipad-or-ipod-touch|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Gibbs|at=Samuel|sáne=February 12, 2016|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> 2016-jıl 21-martta shıǵarılǵan iOS 9.3 bul máseleni sheshti. === 9.7 dyuymlik iPad Pro qátesi === 2016-jıl may ayında Apple iOS 9.3.2 ni shıǵardı. Jańalawdan keyin onıń ayırım 9.7 dyuymlik iPad Pro lardı «<nowiki/>[[iTunes]] ke jalǵań» xabarı hám iTunes te planshetti qayta tiklew múmkin emesligi tuwralı «Error 56» xabarı menen toqtatıp taslaǵanı haqqında xabarlar payda boldı.<ref name="9.7-inch iPad Pro bricked">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2016/05/16/ios-9-3-2-bricking-some-9-7-ipad-pros/|bet=iOS 9.3.2 Bricking Some 9.7-inch iPad Pro Devices With 'Error 56' Message [Updated]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221090713/http://www.macrumors.com/2016/05/16/ios-9-3-2-bricking-some-9-7-ipad-pros/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=May 16, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2016/06/apple-pulls-ios-9-3-2-update-for-9-7-inch-ipad-pro-after-reports-of-bricking/|bet=After bricking saga, Apple re-posts iOS 9.3.2 update for 9.7-inch iPad Pro [Updated]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221000357/http://arstechnica.com/apple/2016/06/apple-pulls-ios-9-3-2-update-for-9-7-inch-ipad-pro-after-reports-of-bricking/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=June 2, 2016|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> Apple 2016-jıl iyun ayında versiyanıń qayta shıǵarılıwı máseleni sheshkenshe, 9.7 dyuymlik iPad Pro ushın 9.3.2 jańalanıwın waqıtsha toqtattı.<ref name="Bricking issue fixed">{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2016/06/02/apple-releases-ios-9-3-2-for-9-7-ipad-pro/|bet=Apple Releases Updated Version of iOS 9.3.2 for 9.7-Inch iPad Pro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161120001734/http://www.macrumors.com/2016/06/02/apple-releases-ios-9-3-2-for-9-7-ipad-pro/|arxivsáne=November 20, 2016|avtor=Clover|at=Juli|sáne=June 2, 2016|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 20, 2016}}</ref> === iBooks toqtap qalıwı === 2016-jıl iyul ayında iOS 9.3.3 tiń shıǵarılıwınan keyin iBooks dúkanınıń isten shıqqanı haqqında xabarlar payda boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2016/07/22/apple-ios-9-3-3-ibooks-ipads/|bet=Apple iOS 9.3.3 Has A Nasty Surprise|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222121510/http://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2016/07/22/apple-ios-9-3-3-ibooks-ipads/|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=July 22, 2016|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> Degen menen, Apple avgust ayında waqıttıń sáykes keliwi ekenin hám iBooks qosımshasınıń toqtap qalıwı programmalıq támiynat jańalanıwı emes, al server máselesiniń nátiyjesi ekenin túsindirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2016/08/01/apple-ios-9-3-3-server-problems/|bet=Apple Confirms Problem Around iOS 9.3.3|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161107175202/http://www.forbes.com/sites/gordonkelly/2016/08/01/apple-ios-9-3-3-server-problems/|arxivsáne=November 7, 2016|avtor=Kelly|at=Gordon|sáne=August 1, 2016|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> === Shpionlıq programma hújimi === 2016-jıl avgust ayında iOS 9.3.5 shıǵarılıwı úsh kritikalıq qáwipsizlik kemshiligin dúzetti. Bul kemshilikler jasırın túrde djeylbreykti (operaciyalıq sistema sheklewlerin alıp taslawdı) isletip, «Pegasus» dep atalatuǵın shpionlıq programmanı zıyanlı túrde ornatıw ushın paydalanılıwı múmkin edi. Pegasus tekst xabarların, elektron pochtalardı uslap alıp oqıwı, qońırawlardı baqlawı, telefonnıń ornalasıwın anıqlawı, mikrofondı aktivlestiriwi hám iMessage, [[Gmail]], Viber, [[Facebook]], [[WhatsApp]], [[Telegram]] hám [[Skype]] sıyaqlı (biraq olar menen sheklenbegen) qosımshalardan informaciya jıynay aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2016/08/25/everything-we-know-about-nso-group-the-professional-spies-who-hacked-iphones-with-a-single-text/|bet=Everything We Know About NSO Group: The Professional Spies Who Hacked iPhones With A Single Text|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170110135726/http://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2016/08/25/everything-we-know-about-nso-group-the-professional-spies-who-hacked-iphones-with-a-single-text/|arxivsáne=January 10, 2017|avtor=Fox-Brewster|at=Thomas|sáne=August 25, 2016|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> Kemshiliklerdiń tabılıwı 9.3.5 jańalanıwı shıǵarılıwınan 10 kún aldın bolǵan. [[Birlesken Arab Ámirlikleri|Arab]] adam huqıqları qorǵawshısı Axmed Mansur gúmanlı siltemesi bar gúmanlı tekst xabarın aldı hám onı Citizen Lab qa jiberdi. Lookout penen birgelikte alıp barılǵan tergew, eger Mansur siltemeni bassa, onıń telefonı djeylbreyk etilip, oǵan shpionlıq programma ornatılatuǵının anıqladı. Citizen Lab bul hújimdi «nızamlı uslap alıw» ushın Pegasus tı húkimetlerge satatuǵın NSO Group dep atalatuǵın Izrail baqlaw kompaniyası menen baylanıstırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.vice.com/en/article/government-hackers-iphone-hacking-jailbreak-nso-group/|bet=Government Hackers Caught Using Unprecedented iPhone Spy Tool|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200903100656/https://www.vice.com/en_us/article/3da5qj/government-hackers-iphone-hacking-jailbreak-nso-group|arxivsáne=September 3, 2020|avtor=Franceschi-Bicchierai|at=Lorenzo|sáne=August 25, 2016|til=en-US|jumıs=Vice|qaralǵan sáne=June 4, 2019}}</ref> Máseleniń qanshelli keń tarqalǵanı haqqında Lookout óz blogında bılay dep túsindirdi: «Biz bul shpionlıq programmanıń kod ishindegi ayırım kórsetkishlerge tiykarlanıp, ádewir waqıt dawamında erkin aylanısta bolǵanına isenemiz» hám kodtıń «<nowiki/>[[iOS 7]] ge shekemgi mánisleri bar yadrolıq kartalaw kestesiniń» belgilerin kórsetetuǵının atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://blog.lookout.com/blog/2016/08/25/trident-pegasus/|bet=Sophisticated, persistent mobile attack against high-value targets on iOS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161217041121/https://blog.lookout.com/blog/2016/08/25/trident-pegasus/|arxivsáne=December 17, 2016|sáne=August 25, 2016|jumıs=Lookout|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> Shpionlıq programma haqqındaǵı jańalıqlar ǵalaba xabar qurallarında áhmiyetli dárejede itibarǵa alındı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2016/08/26/technology/apple-software-vulnerability-ios-patch.html|bet=IPhone Users Urged to Update Software After Security Flaws Are Found|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220110442/http://www.nytimes.com/2016/08/26/technology/apple-software-vulnerability-ios-patch.html|arxivsáne=December 20, 2016|avtor=Perlroth|at=Nicole|sáne=August 25, 2016|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/pegasus-nso-group-iphone-2016-8|bet=Inside 'Pegasus,' the impossible-to-detect software that hacks your iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221162145/http://www.businessinsider.com/pegasus-nso-group-iphone-2016-8|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Szoldra|at=Paul|sáne=August 26, 2016|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2016/digital/news/iphone-hack-pegasus-malware-security-ios-update-1201845700/|bet=This App Can Tell if an iPhone Was Hacked With Latest Pegasus Spy Malware|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221162858/http://variety.com/2016/digital/news/iphone-hack-pegasus-malware-security-ios-update-1201845700/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Roettgers|at=Janko|sáne=August 26, 2016|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2016/08/hacking-group-selling-ios-vulnerabilities-state-actors/|bet=A Hacking Group Is Selling iPhone Spyware to Governments|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221163133/https://www.wired.com/2016/08/hacking-group-selling-ios-vulnerabilities-state-actors/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Newman|at=Lily Hay|sáne=August 25, 2016|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.usatoday.com/story/tech/2016/08/25/apple-issues-security-update-prevent-iphone-spyware/89347242/|bet=Apple issues security update to prevent iPhone spyware|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160830100432/http://www.usatoday.com/story/tech/2016/08/25/apple-issues-security-update-prevent-iphone-spyware/89347242/|arxivsáne=August 30, 2016|avtor=Swartz|at=Jon|sáne=August 26, 2016|jumıs=[[USA Today]]|baspaxana=[[Gannett Company]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> atap aytqanda, onıń burın bolmaǵan «eń quramalı» smartfon hújimi dep atalıwı<ref>{{Web deregi|url=http://www.huffingtonpost.co.uk/entry/what-is-the-pegasus-iphone-spyware-and-why-was-it-so-dangerous_uk_57c0043fe4b0ba22a4d3f930|bet=What Is The "Pegasus" iPhone Spyware And Why Was It So Dangerous?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221232824/http://www.huffingtonpost.co.uk/entry/what-is-the-pegasus-iphone-spyware-and-why-was-it-so-dangerous_uk_57c0043fe4b0ba22a4d3f930|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Tamblyn|at=Thomas|sáne=August 26, 2016|jumıs=[[The Huffington Post]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.ibtimes.co.in/meet-pegasus-most-sophisticated-spyware-that-hacks-iphones-how-serious-was-it-691467|bet=Meet Pegasus, the most-sophisticated spyware that hacks iPhones: How serious was it?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221162549/http://www.ibtimes.co.in/meet-pegasus-most-sophisticated-spyware-that-hacks-iphones-how-serious-was-it-691467|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Khan|at=Sami|sáne=August 27, 2016|jumıs=[[International Business Times]]|baspaxana=[[IBT Media]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> hám iPhone tariyxında birinshi ret aralıqtan djeylbreyk eksploytiniń anıqlanıwı sebepli boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/8/25/12646656/iphone-vulnerability-ios-patch-remote-jailbreak|bet=A serious attack on the iPhone was just seen in use for the first time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161116145320/http://www.theverge.com/2016/8/25/12646656/iphone-vulnerability-ios-patch-remote-jailbreak|arxivsáne=November 16, 2016|avtor=Brandom|at=Russell|sáne=August 25, 2016|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 21, 2016}}</ref> === «Broadpwn» Wi-Fi kemshiligi === 2017-jıl iyul ayında 1 milliard iOS hám Android qurılmalarına tásir etetuǵın kritikalıq Wi-Fi qáwipsizlik kemshiligi haqqında informaciya járiyalandı. «Broadpwn» dep atalǵan bul másele hújimshige jaqın aradaǵı hálsiz qurılmalardı aralıqtan basqarıwǵa hám tásirlengen qurılmalardı «jalǵan kiriw noqatlarına» aylandırıwǵa imkaniyat beredi, bul bolsa infekciyanıń basqa jaqın aralıqtaǵı qurılmalarǵa jáne de tarqalıwına alıp keledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.wired.com/story/broadpwn-wi-fi-vulnerability-ios-android/|bet=How a bug in an obscure chip exposed a billion smartphones to hackers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170918234540/https://www.wired.com/story/broadpwn-wi-fi-vulnerability-ios-android|arxivsáne=September 18, 2017|avtor=Greenberg|at=Andy|sáne=July 27, 2017|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=October 12, 2017}}</ref> Apple bul másele boyınsha qáwipsizlik jamawın iOS 10.3.3 jańalanıwınıń bir bólegi sıpatında shıǵardı,<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/17/07/20/apples-ios-1033-update-protects-against-broadpwn-wi-fi-exploit|bet=Apple's iOS 10.3.3 update protects against 'Broadpwn' Wi-Fi exploit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171013013705/http://appleinsider.com/articles/17/07/20/apples-ios-1033-update-protects-against-broadpwn-wi-fi-exploit|arxivsáne=October 13, 2017|avtor=Fingas|at=Roger|sáne=July 20, 2017|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=October 12, 2017}}</ref> biraq iOS 9 da islep turǵan eski qurılmalar, sonıń ishinde iPad 2, 3-áwlad iPad, [[iPhone 4s]], birinshi áwlad iPad Mini hám 5-áwlad iPod Touch jańalawsız qaldı, bul iPad 2, 3-áwlad iPad hám birinshi áwlad iPad Mini diń mekteplerdegi qáwipsizligine baylanıslı qáweterlerdi payda etti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.sirius.co.nz/thousands-of-ipad-2-tablets-are-ticking-timebombs/|bet=Thousands of iPad 2 tablets in schools just became ticking timebombs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190119182158/https://www.sirius.co.nz/thousands-of-ipad-2-tablets-are-ticking-timebombs/|arxivsáne=January 19, 2019|avtor=Walters|at=Andrew|sáne=August 1, 2017|baspaxana=Sirius Information Services [New Zealand]}}</ref> === iPhone 4s sud isi === 2015-jıl 22-dekabrde Apple iPhone 4s ti iOS 9 jańalanıwı menen isten shıǵarǵanı ushın toparlıq shaǵım menen júzlesti, ayırım adamlar hátte iOS 9 olardıń qurılmaların jaramsız awhalǵa keltirgenin ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techtimes.com/articles/120915/20160103/apple-facing-lawsuit-for-allegedly-forcing-people-to-buy-newer-models-by-slowing-down-iphone-4s-with-ios-9.htm|bet=Apple Facing Lawsuit For Allegedly Forcing People To Buy Newer Models By Slowing Down iPhone 4s with iOS 9|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201108114627/http://www.techtimes.com/articles/120915/20160103/apple-facing-lawsuit-for-allegedly-forcing-people-to-buy-newer-models-by-slowing-down-iphone-4s-with-ios-9.htm|arxivsáne=November 8, 2020|jumıs=TechTimes|qaralǵan sáne=April 14, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/404282/5-million-lawsuit-asks-did-ios-9-cripple-iphone-4s-devices/|bet=$5 million lawsuit asks: Did iOS 9 cripple iPhone 4s devices?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201108142001/https://www.cultofmac.com/404282/5-million-lawsuit-asks-did-ios-9-cripple-iphone-4s-devices/|arxivsáne=November 8, 2020|sáne=December 30, 2015|jumıs=Cult Of Mac|qaralǵan sáne=April 14, 2020}}</ref> 4s tek 512MB [[Operativ yad|operativ yadqa]] (RAM) iye edi,<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/apple_iphone_4s-4212.php|bet=Apple iPhone 4S|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200329215441/https://www.gsmarena.com/apple_iphone_4s-4212.php|arxivsáne=March 29, 2020|sáne=April 14, 2020|jumıs=GSMArena|qaralǵan sáne=April 14, 2020}}</ref> sonlıqtan ol iOS 9 jańalanıwın kótere almadı. 2022-jılı kelisimge erisildi, soǵan muwapıq, Nyu-York yamasa Nyu-Djerside jasap atırıp, iPhone 4s ke iOS 9 dı júklep alǵan paydalanıwshılar Apple tárepinen tólengen 20 000 000 AQSH dolları muǵdarındaǵı fondtan hár biri 15 AQSH dollarınan alıwı múmkin boldı.<ref name="Macworld-20220505">{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/698021/iphone-4s-ios-9-class-actions-lawsuit-settlement.html|bet=If you downloaded iOS 9 on an iPhone 4s, you may be entitled to a refund check|avtor=Michael Simon|sáne=2022-05-05|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=2023-12-16}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theledger.com/story/business/columns/2022/06/03/gadget-daddy-end-really-near-7-year-old-iphone-4-s-lawsuit/7481109001/|bet=Gadget Daddy: Apple offers $20M in 7-year-old iPhone 4S lawsuit. But is the end really near?|avtor=Lonnie Brown|sáne=2022-06-03|jumıs=The Ledger|qaralǵan sáne=2023-12-16}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.docketalarm.com/cases/New_York_Eastern_District_Court/1--15-cv-07381/Lerman_v._Apple_Inc/173/|bet=Memorandum and Order, ''Lerman et al. v. Apple Inc.'', 15-CV-7381 (LB)|sáne=2022-10-04|baspaxana=United States District Court, Eastern District of New York|qaralǵan sáne=2023-12-16}}</ref> === Aktivlestiriw qátesi menen toqtap qalıw máselesi === Shama menen 2018-jıldıń basında, A9 chipi bar iOS 9 da islep turǵan qurılmaları bar ayırım paydalanıwshılar hár qanday kútpegen waqıtta payda bolatuǵın «Aktivlestiriw qátesi» ekranına ushıraǵanın xabarladı. Bul qáte ekranınan shıǵıwǵa urınıw paydalanıwshını tek sol ekranǵa qaytaratuǵın edi, eger olar óz qurılmasın iTunes tegi eń sońǵı iOS versiyasına qayta tiklemese (bul eger qurılmada kontent bolsa, maǵlıwmat joǵalıwı múmkin ekenin ańlatadı, sebebi qurılmanı qayta tiklew ondaǵı barlıq nárseni óshiredi). Bul qáte házirgi kúnde de A9 qurılmalarında iOS 9 dı isletip atırǵan belgili bir paydalanıwshılar ushın saqlanıp qalmaqta hám onıń sebebi házirshe belgisiz.<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=UxaCUugPoRY|bet=Older iPhones Bricked For Being Too Outdated - Locking Users From Their Data|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230110090423/https://www.youtube.com/watch?v=UxaCUugPoRY|arxivsáne=January 10, 2023|jumıs=YouTube|qaralǵan sáne=January 9, 2023}}</ref> 2025-jıl may ayına kelip, Apple bul másele boyınsha hesh qanday ashıq málimleme bermedi. == Derekler == {{Derekler}} __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:IOS]] 288g67cqwh2fhy9ic206un1t1xwz6sn 2 25238 124469 121235 2025-07-05T09:15:41Z Janabaevazizbek 10433 124469 wikitext text/x-wiki {{Bot|Janabaevazizbek}} Sálem, húrmetli (jigildik jegen) paydalanıwshı! Meniń atım kórinip turǵanınday '''JigildikBot'''. Baslıǵım [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] tárepinen basqarılatuǵın botpan. Wazıypam betlerdegi negizgi redaktorlawlardı islew. Ádette, qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiya]]lıq hám stillik qátelerdi dúzetemen. Sonday-aq, betlerdegi inglis tilindegi úlgi parametrlerin qap-qaraqalpaqshalastıraman. ed9iouo8530pv9iyex37w47jhind0ng 0 25496 124419 124144 2025-07-04T19:23:49Z Bekan88 11311 124419 wikitext text/x-wiki '''Family Sharing''' — bul 2014-jıldıń iyun ayında [[Apple Inc.]] tárepinen [[iOS 8]]-de usınılǵan xızmet bolıp, ol Apple dúkanlarınan satıp alınǵan zatlardı bólisiwge múmkinshilik beredi<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://www.pocket-lint.com/parenting/news/apple/129972-what-is-apple-s-family-sharing-feature-for-ios-8-and-why-should-you-care|bet=What is Apple's Family Sharing feature and what is shared?|avtor=Pocket-lint|sáne=2019-08-21|til=en-gb|jumıs=Pocket-lint|qaralǵan sáne=2020-02-10}}</ref>. Bir toparǵa altı aǵza App Store, [[iTunes Store]] hám [[Apple Books|Apple Books Store]] dúkanlarınan satıp alıwlar, [[Apple Music]] shańaraqlıq jazılıwı, [[Apple News|Apple News+]] jazılıwı hám [[iCloud]] saqlaw jobasın bólise aladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/if-youre-not-using-apple-family-sharing-youre-wasting-money/|bet=Save money. Use Apple Family Sharing|avtor=Cipriani|at=Jason|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=2020-02-10}}</ref>. Shańaraq aǵzaları sonday-aq fotoalbom, kalendar hám esletpelerdi bólise aladı hám bir-biriniń joǵalǵan qurılmaların tabıwǵa járdem bere aladı. Appleǵa tiyisli bolmaǵan dereklerden satıp alınǵan yamasa júklep alınǵan zatlardı Shańaraq penen Bólisiw arqalı bólisiw múmkin emes. Shańaraq penen Bólisiw funkciyasın iOS 8 yamasa onnan keyingi versiyası bar iPhone, iPad yamasa iPod touch qurılmalarında, OS X Yosemite (versiya 10.10) yamasa onnan keyingi versiyası hám [[iTunes]] 12 bar Mac kompyuterinde, yamasa Windows ushın [[iCloud]] ornatılǵan JK-de paydalanıwǵa boladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.peachpit.com/articles/article.aspx?p=2320215|bet=10 Things to Know Before Enabling Apple's Family Sharing {{!}} 1: You need iOS 8 and OS X Yosemite. {{!}} Peachpit|jumıs=www.peachpit.com|qaralǵan sáne=2020-02-10}}</ref>. Bir úlken adam topardıń «shólkemlestiriwshisi» retinde háreket etedi hám shańaraq toparınıń sazlawların basqaradı, al topar ushın barlıq tólemler shólkemlestiriwshiniń kredit kartası arqalı ámelge asırıladı. Hár bir aǵza toparǵa qosılǵanda, Shańaraq penen Bólisiw funkciyası olardıń qurılmalarında avtomatik túrde sazlanadı. Shólkemlestiriwshi bir aǵzanı bala sıpatında belgiley aladı, onıń satıp alıwların ata-ana maqullawın talap etetuǵın etip sazlawǵa boladı. Eger bir aǵza topar menen bólisiw ushın kóbirek xızmetler qosıwdı qálese, shólkemlestiriwshi Shańaraq penen Bólisiw sazlawların hár qanday waqıtta jańalay aladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/3391414/family-sharing-is-broken-but-apple-could-easily-fix-it.html|bet=Family Sharing is broken, but Apple could easily fix it|sáne=2019-05-03|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=2020-02-10}}</ref>. Aǵzalar keyin shólkemlestiriwshi tárepinen baylanıstırılatuǵın unikal [[Apple akkauntı|Apple ID]]-lerin dizimnen ótkere aladı. Bir akkauntta islengen satıp alıwlardı basqa shańaraq toparınıń aǵzaları menen bólisiwge boladı. Bala aǵzalar tárepinen islenetuǵın satıp alıwlar yamasa biypul júklep alıwlar shólkemlestiriwshiniń maqullawın talap etiwi múmkin, al úlkenlerdiń satıp alıwları bala aǵzalarǵa kórsetilmeydi<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/anthonykosner/2014/06/14/apples-new-family-plan-makes-it-easy-to-solve-the-itunes-identity-crisis/|bet=Apple's New Family Plan Makes It Easy To Solve The iTunes Identity Crisis|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161110093918/http://www.forbes.com/sites/anthonykosner/2014/06/14/apples-new-family-plan-makes-it-easy-to-solve-the-itunes-identity-crisis/|arxivsáne=November 10, 2016|avtor=Kosner|at=Andrew|sáne=June 14, 2014|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=December 26, 2016}}</ref>. Shańaraq penen Bólisiw qosımshalarǵa da keńeyedi. Mısalı, hár bir shańaraq aǵzasınıń Súwretler qosımshasında ulıwma albom avtomatik túrde jaratıladı, bul hár kimge ulıwma orınǵa súwretler, videolar hám pikirler qosıwǵa múmkinshilik beredi. «Satıp Alıwǵa Soraw» funkciyası hár kimge App Store, [[iTunes Store]] hám [[Apple Books|Apple Books Store]] dúkanlarınan zatlar satıp alıwdı, sonday-aq qosımsha ishindegi satıp alıwlardı hám [[iCloud]] saqlaw ornın sorawǵa múmkinshilik beredi, bunda administrator satıp alıwdı maqullaw yamasa biykarlaw imkaniyatına iye boladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.tapsmart.com/tips-and-tricks/guide-how-apples-ask-to-buy-system-works-request-make-purchases/|bet=Guide: How Apple's Ask To Buy system works – request & make purchases|sáne=2016-05-04|til=en-US|jumıs=TapSmart|qaralǵan sáne=2020-02-10}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ rx24xgnfcsnvr5zzg2gaebepeu8w4f0 10 25502 124443 123606 2025-07-05T02:58:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124443 wikitext text/x-wiki {{Infoqutı |deneklası = vcard |deneusılı = {{WPMILHIST Infobox style|{{#switch:{{{eni_uslubi|}}}|narrow|person|auto=main_box_raw_auto_width|wide|military|#default=main_box_raw}}}} |joqarǵı = {{{at|{{{atı|{{PAGENAME}}}}}}}} |joqarǵıusılı = font-size:125%; {{WPMILHIST Infobox style|header_color}} | subheaderstyle = font-weight:bold; | subheader = {{#ifeq:{{lc:{{{embed}}}}}|yes|{{if empty|{{{embed_title|}}}|{{#ifeq:{{{embed_title_large|}}}|yes|<div style="text-align: center; font-size: 125%; line-height: 1.2em; font-weight: bold;">Áskeriy iskerligi</div>|Áskeriy iskerligi}}}}}} | decat = yes <!-- remove from template:infobox tracking categories --> |súwret = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{portret|{{{súwret|}}}}}}|size={{#ifeq:{{lc:{{{landscape|}}}}}|yes|{{min|300|{{#if:{{#ifexpr:{{{portret eni|{{{portret_eni|{{{súwret eni|{{{súwret_eni|{{{eni|}}}}}}}}}}}}}}}}}|300|{{{portret eni|{{{portret_eni|{{{súwret eni|{{{súwret_eni|{{{eni|}}}}}}}}}}}}}}}}}}}x200px|{{{portret eni|{{{portret_eni|{{{súwret eni|{{{súwret_eni|{{{eni|}}}}}}}}}}}}}}}}}|sizedefault=frameless|upright={{{image_upright|1}}}|alt={{{portret qolı|{{{alt|}}}}}}|suppressplaceholder=yes}} |astjazıw = {{{súwret táriypi|}}} |temausılı = font-weight:normal; |qatarusılı = text-align:left; vertical-align:top; |maǵlıwmatusılı = padding-right: 1em |belgi1 = Negizgi atı |maǵlıwmat1 = {{{asl_ismi|{{{asl_ism|}}}}}} |belgi2 = Ómir súrgen jılları |maǵlıwmat2 = {{{lived|{{{ómir_súrgen_jılları|}}}}}} |belgi3 = Laqap(lar)ı |maǵlıwmat3 = {{{nickname|{{{laqabı|{{{laqab|{{{laqap|{{{laqabı|}}}}}}}}}}}}}}} |belgi4 = Tuwılǵan sánesi |maǵlıwmat4 = {{wikidata/p569|{{{tuwılǵan sánesi|}}}|{{{qaytıs bolǵan sánesi|}}}|from={{{from|}}}|nocat={{{nocat|}}}}} |belgi5 = Tuwılǵan jeri |maǵlıwmat5 = {{{tuwılǵan jeri|{{{tuwǵan jeri|}}}}}} |belgi6 = Qaytıs bolǵan sánesi |maǵlıwmat6 = {{wikidata/p570|{{{qaytıs bolǵan sánesi|}}}|{{{tuwılǵan sánesi|}}}|from={{{from|}}}|nocat={{{nocat|}}}}} |belgi7 = Qaytıs bolǵan&nbsp;jeri |maǵlıwmat7 = {{{qaytıs bolǵan jeri|}}} |belgi8 = Puqaralıǵı |maǵlıwmat8 = {{{allegiance|{{{puqaralıǵı|}}}}}} |belgi9 = Armiya&nbsp;túrleri |maǵlıwmat9 = {{{branch|}}}{{{armiya_túrleri|}}}{{{armiya túrleri|}}}{{{armiya_túrleri|}}}{{{armiya túrleri|}}} |belgi10 = Xızmettegi&nbsp;jılları |maǵlıwmat10 = {{{serviceyears|}}}{{{xızmet_jılları|}}}{{{xızmet jılları|}}} |belgi11 = Ataq |maǵlıwmat11 = {{{rank|}}}{{{ataǵı|}}} |belgi12 = Áskeriy&nbsp; bólim |maǵlıwmat12 = {{{unit|}}}{{{bólim|}}} |belgi13 = komandirlik&nbsp;qılǵan |maǵlıwmat13 = {{{commands|}}}{{{komandirlik|}}} |belgi14 = Lawazımı |maǵlıwmat14 = {{{office|}}}{{{lawazımı|}}} |belgi15 = Sawash/urıs |maǵlıwmat15 = {{{battles|}}}{{{urıs|}}} |belgi16 = Sıylıqları |maǵlıwmat16 = {{{awards|}}}{{{sıylıqları|}}} |belgi17 = Bilimi |maǵlıwmat17 = {{{bilimi|}}} |belgi18 = Ákesi |maǵlıwmat18 = {{{father|}}}{{{ákesi|}}} |belgi19 = Anası |maǵlıwmat19 = {{{mother|}}}{{{anası|}}} |belgi20 = Ómirlik joldası |maǵlıwmat20 = {{{wife|}}}{{{ómirlik joldası|}}} |belgi21 = Balaları |maǵlıwmat21 = {{{kids|}}}{{{balaları|}}} |belgi22 = Baylanıs |maǵlıwmat22 = {{{relations|}}}{{{baylanıs|}}} |belgi23 = Octavkada |maǵlıwmat23 = {{{laterwork|}}}{{{octavkada|}}} |belgi24 = Qolı |maǵlıwmat24 = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{signature|{{{qolı|{{{qol|}}}}}}}}}|size={{{qol_eni|}}}|sizedefault=100px|alt={{{qol alt|{{{qol_alt|}}}}}}}} |belgi25 = Xızmet qılǵan mámleketi | maǵlıwmat25 = {{{mámleket|}}}{{{opadarlıq|}}} | data29 = {{{modul|}}} }}<noinclude> {{doc}} </noinclude> 4pja04u8522oiqvu5nc4ryq82qv8k54 0 25506 124397 123712 2025-07-04T18:23:19Z InternetArchiveBot 9299 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 124397 wikitext text/x-wiki '''Mixail Illarionovich Golenishev-Kutuzov''' ({{lang-ru|Михаи́л Илларио́нович Голени́щев-Куту́зов}}; [[1745|1745-jıl]] [[16-sentyabr]], [[Sankt-Peterburg]] — [[1813|1813-jıl]] [[28-aprel]], [[Boleslavec|Bunclau]]) — rus áskerbasısı, mámleketlik ǵayratker hám diplomat, Golenishev-Kutuzovlar áwladınan general-feldmarshal. == Xızmet baslanıwı == General-poruchik Illarion Matveevich Golenishev-Kutuzovtıń (1717-1784) hám onıń hayalı, 1728-jılı tuwılǵan Anna Illarionovnanıń balası. Arxiv hújjetlerine qaraǵanda onıń ákesi octavkadaǵı kapitan Bedrinskiy bolǵan. Sońǵı waqıtlarǵa shekem Kutuzovtıń qábirine jazılǵan 1745-jıldı tuwılǵan jılı dep esaplaw qabıl etilgen edi. Biraq 1769, 1785, 1791-jıllardaǵı bir qatar formulyar dizimlerde hám jeke xatlardaǵı maǵlıwmatlar onıń tuwılǵan jılı 1747-jılǵa tiyisli bolıwı múmkinligin kórsetedi<ref name="ТАСС">{{cite news|title=Историки: Кутузов родился на два года позже, чем принято считать|url=http://tass.ru/nauka/2382945|accessdate=2015-11-09|agency=ТАСС|date=2015-10-27|archivedate=2015-11-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151104102415/http://tass.ru/nauka/2382945}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.hrono.ru/libris/lib_r/1761kutuz.html |title=Аттестат М. И. Кутузова за 1761 г. |access-date=2007-03-12 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930060036/http://www.hrono.ru/libris/lib_r/1761kutuz.html |deadlink=no }}</ref>. M. I. Kutuzovtıń sońǵı ómir bayanlarında tap 1747-jıl tuwılǵan dep kórsetiledi<ref>''Абрамов Е. П.'' [https://web.archive.org/web/20090125174127/http://www.rusimfonia.ru/abramov.html Биография М. И. Кутузова] {{Wayback|url=http://www.rusimfonia.ru/abramov.html |date=20090125174127 }}.</ref><ref>[http://opochka.ru/content/ii-golenishchevy-kutuzovy-i-ih-rodstvenniki II. Голенищевы-Кутузовы и их родственники] {{Wayback|url=http://opochka.ru/content/ii-golenishchevy-kutuzovy-i-ih-rodstvenniki |date=20131011125939 }}. Опочка.</ref>. Mixail jeti jasınan úyinde oqıydı, 1759-jılı iyulda atası artilleriya iliminen sabaq bergen artilleriya hám injenerlik dvoryanlar mektebine jiberiledi. Sol jıldıń dekabrinde-aq Kutuzov ant beriw hám aylıq tayınlaw menen 1-klass konduktor dárejesin aldı. Qábiletli jigit oficerlerdi oqıtıwǵa tartıldı. Onıń attestatında «francuz hám nemec tillerinde sóyleydi hám ádewir jaqsı awdaradı, latın tilinde avtordı túsinedi» dep jazılǵan edi. 1761-jılı fevralda Mixail mektepti pitkerdi hám graf Shuvalovtıń usınısı boyınsha injener-praporshik ataǵı menen mektepte tárbiyalanıwshılarǵa matematikadan sabaq beriw ushın qaldırıldı. Bes aydan soń Revel general-gubernatorı shaxzada Golshteyn-Beklı fligel-adyutantı boldı. Golshteyn-Beklı kancelyariyasın epshillik penen basqarıp, 1762-jılı tez arada kapitan dárejesin alıwǵa eristi. Sol jılı Astraxan piyada áskerler polkınıń rota komandiri etip tayınlandı, bul waqıtta polkovnik A. V. Suvorov komandirlik etti. 1764-jıldan Polshadaǵı rus áskerlerınıń sárkardası general-poruchik I. I. Veymarn qaramaǵında bolǵan, Polsha konfederatlarına qarsı háreket etken kishi otryadlarǵa komandirlik etken. 1770-jılı qublada turǵan general-feldmarshal P. A. Rumyancevtıń birinshi armiyasına ótkizildi hám 1768-jılı baslanǵan Turkiya menen urısta qatnastı. == Derekler == md01zrucko5lzketr9amh8b3kvi67kn 0 25527 124416 124142 2025-07-04T19:19:36Z Bekan88 11311 124416 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em" ! colspan="2" style="text-align:center; font-size: 125%; font-weight: bold; background:#E6E6FA" | iTunes |- | colspan="2" style="text-align:center;" | [[File:ITunes_12.2_logo.png|150px]] |- ! [[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashı]] | [[Apple Inc.]] |- ! Dáslepki shıǵarılıwı | [[9-yanvar]], [[2001|2001-jıl]] |- ! Turaqlı versiyası | 12.13.7.1 / [[31-mart]], [[2025|2025-jıl]] |- ! [[Operaciyalıq sistema]] | * macOS Mojave hám aldıńǵı versiyaları (12.9.5 versiyasına shekem); úshinshi tárep baǵdarlamaları járdeminde macOS Catalina dan macOS Sequoia ǵa shekem ornatıwǵa boladı * Windows 10 (2025-jıl 14-oktyabrge shekem qollap-quwatlanadı) hám Windows 11 (sońǵı versiyası) |- ! Platforma | * [[macOS]] * [[Microsoft Windows|Windows]] |- ! Ornın basıwshı | Media ushın: * TV (macOS hám Windows) * Music (macOS hám Windows) * Podcasts (tek macOS) Qurılmanı basqarıw ushın: * Finder (macOS) * Apple Devices (Windows) |- ! Túri | * CD ripper * Cifrlı aktiv basqarıwı * Media pleer * Optikalıq disk jazıw * Teg redaktorı |- ! Licenziya | Biypul baǵdarlama |- ! Veb-saytı | [https://www.apple.com/itunes/?cid=OAS-US-DOMAINS-itunes.com itunes.com] |} '''iTunes''' — bul [[Apple Inc.|Apple]] tárepinen islep shıǵarılǵan media pleyer, media kitapxana hám mobil qurılmalardı basqarıw (MDM) utilitası. Ol [[macOS]] hám [[Microsoft Windows|Windows]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalarında]] isleytuǵın jeke kompyuterlerde cifrlı multimediyanı satıp alıw, oynatıw, júklep alıw hám shólkemlestiriw ushın qollanıladı hám CDlerden qosıqlardı kóshirip alıw, sonday-aq dinamikalıq, aqıllı pleylistlerden kontent oynatıw ushın da paydalanılıwı múmkin. Ol dawıstı optimallastırıw hám iTunes kitapxanaların sımsız bólisiw opciyaların óz ishine aladı. iTunes 2001-jılı 9-yanvarda Apple bas direktorı [[Stiv Djobs]] tárepinen járiyalandı. Onıń dáslepki hám tiykarǵı baǵdarı muzıka bolıp, Mac paydalanıwshılarınıń muzıka kollekciyaların shólkemlestiriw hám saqlaw imkaniyatın usınatuǵın kitapxanası bar edi. 2003-jılı cifrlı muzıkanı satıp alıw hám júklep alıw ushın iTunes Store qosılıwı hám programmanıń Windows versiyasınıń shıǵıwı menen, ol Appledıń iPod media pleyerleri liniyasında muzıkanı basqarıw hám basqa funkciyalardı sazlaw ushın keń tarqalǵan quralǵa aylandı, bul keyinirek [[iPhone]] hám iPad shıǵarılǵanda da dawam etti. 2005-jıldan baslap Apple óziniń tiykarǵı muzıka funkciyaların cifrlı video, podkastlar, elektron kitaplar hám [[App Store|iOS App Store]] dúkanınan satıp alınǵan mobil qosımshalar menen qollap-quwatlawdı keńeytti. 2011-jılı iOS 5 shıqqannan berli, bul qurılmalar iTunesqa azıraq ǵárezli bolıp qaldı, degen menen onı mazmunın rezervlew ushın ele de paydalanıwǵa boladı. Dáslepki jılları jaqsı qabıl etilgenine qaramastan, iTunes óziniń dáslepki muzıkaǵa baǵdarlanǵan funkciyalarınan tısqarı funkciyalardı qamtıǵan, paydalanıwshı tájiriybesiniń tolıp ketkenligi ushın barǵan sayın kóbirek sınǵa ushıradı. macOS Catalina isleytuǵın Mac-lardan baslap, iTunes bólek qosımshalar, yaǵnıy Muzıka, Podkastlar hám TV menen almastırıldı, al Finder hám Apple Devices qurılmalardı basqarıw múmkinshiliklerin óz qolına aldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019|bet=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019|arxivsáne=January 30, 2021|avtor=Carman|at=Ashley|sáne=June 3, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=June 3, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/|bet=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/|arxivsáne=January 30, 2021|avtor=Roettgers|at=Janko|sáne=June 3, 2019|til=en|jumıs=Variety|qaralǵan sáne=June 3, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php|bet=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php|arxivsáne=January 30, 2023|sáne=January 13, 2023|jumıs=GSMArena.com|qaralǵan sáne=January 30, 2023}}</ref>. Bul ózgeris Windows yamasa eski macOS versiyalarında isleytuǵın iTunesqa tásir etpedi<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/|bet=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/|arxivsáne=November 24, 2021|avtor=Spangler|at=Todd|sáne=June 3, 2019|til=en|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=June 3, 2019}}</ref>. 2024-jıldıń fevral ayında Windows ushın iTunestıń kópshilik funkciyaları Apple TV, Muzıka hám Apple Devices qosımshalarına bólindi. Qosımshalar ornatılǵanda, iTunes ele de podkastlar hám audiokitaplar ushın qollanıladı, sebebi házirgi waqıtta Apple Podkastlarınıń Windows versiyası joq<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/|bet=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/|arxivsáne=May 10, 2024|sáne=2024-02-07|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2024-02-08}}</ref>. Windows ushın iTunes ele de qollap-quwatlanadı hám ele de qáwipsizlik hám iOS qurılma drayverlerin jańalawların aladı. == Tariyxı == 1999-jılı Casady & Greene tárepinen shıǵarılǵan SoundJam MP, keyingi jılı [[Apple Inc.|Apple]] onı satıp alǵanda «iTunes» dep qayta ataldı. Programmalıq támiynattıń tiykarǵı baǵdarlamashıları satıp alıwdıń bir bólimi retinde Appleǵa ótti hám SoundJam-nıń paydalanıwshı interfeysin ápiwayılastırdı, CDlerdi jazıw múmkinshiligin qostı hám onıń jazıp alıw funkciyası menen temanı qollap-quwatlawın alıp tasladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html|bet=The Song Is Over for SoundJam|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html|arxivsáne=April 2, 2019|avtor=Seff|at=Jonathan|sáne=May 1, 2001|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Cite book|last=Levy|first=Steven|url=|title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness|date=2006|publisher=[[Simon and Schuster]]}}</ref>. iTunestıń birinshi versiyası, reklama retinde «Dúnyadaǵı eń jaqsı hám eń ańsat paydalanılatuǵın Jukebox programmalıq támiynatı»<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/|bet=iTunes through the ages|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Cheng|at=Jacqui|sáne=November 23, 2012|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref> dep atalǵan, 2001-jılı 9-yanvarda járiyalandı<ref name="History">{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html|bet=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=McElhearn|at=Kirk|sáne=January 9, 2016|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. iTunestıń keyingi relizleri kóbinese jańa apparatlıq támiynat qurılmaları menen birge keldi hám basqıshpa-basqısh «aqıllı pleylistler», iTunes Store hám jańa audio formatlar sıyaqlı jańa funkciyalardı qollap-quwatlawdı óz ishine aldı. === Platformanıń qoljetimliligi === Apple 2003-jılı 16-oktyabrde Windows ushın iTunestı shıǵardı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/|bet=Apple Launches iTunes for Windows|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/|arxivsáne=January 9, 2021|sáne=October 16, 2003|jumıs=Apple Newsroom|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2018-jılı 26-aprelde iTunes [[Windows 10]] ushın Microsoft Store dúkanında shıǵarıldı,<ref>{{Cite news|last=Warren|first=Tom|date=April 26, 2018|title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10|work=[[The Verge]]|url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download|access-date=April 26, 2018}}</ref> bul tiykarınan onı tek Microsoft Storedan programmalıq támiynat ornatıwǵa ruqsat beretuǵın etip sazlanǵan Windows 10 qurılmalarına ornatıwǵa múmkinshilik beriw ushın edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10|bet=Apple is bringing iTunes to the Windows Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201238/https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Warren|at=Tom|sáne=May 11, 2017|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Basqa platformalar ushın Windows versiyalarınan ayırmashılıǵı, ol dúkanda tarqatıw ushın texnikalıq talaplar sebepli kóbirek ǵárezsiz (Bonjour sıyaqlı fon járdemshi xızmetlerin ornatpaydı) hám Apple Programmalıq támiynat jańalanıwı ornına dúkan arqalı avtomatik túrde jańalanadı<ref>{{Web deregi|url=https://blog.elcomsoft.com/2019/01/apple-itunes-standalone-vs-microsoft-store-edition/|bet=Apple iTunes: Standalone vs. Microsoft Store Edition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201016073231/https://blog.elcomsoft.com/2019/01/apple-itunes-standalone-vs-microsoft-store-edition/|arxivsáne=October 16, 2020|sáne=January 23, 2019|til=en-US|jumıs=ElcomSoft blog|qaralǵan sáne=October 9, 2020}}</ref>. iTunestıń roli ǵárezsiz qosımshalar, Apple Muzıka, Apple Podkastlar, Apple Kitaplar hám Apple TV menen almastırıldı; macOS 10.15 Catalina-dan baslap iPhone, iPod hám iPad basqarıwı Finderge integraciyalandı hám [[Windows 10]]-nan baslap Apple Devices retinde payda boldı<ref name="appledevices2024">{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/118290|bet=Download iTunes for Windows|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240606030542/https://support.apple.com/en-us/118290|arxivsáne=June 6, 2024|jumıs=[[Apple, Inc]]|qaralǵan sáne=June 9, 2024}}</ref><ref name="appledevicesverge2024">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2024/2/8/24065866/apple-windows-apps-music-tv-devices-itunes|bet=Apple moves away from iTunes on PC with new Windows apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240529000914/https://www.theverge.com/2024/2/8/24065866/apple-windows-apps-music-tv-devices-itunes|arxivsáne=May 29, 2024|avtor=Warren|at=Tom|sáne=February 8, 2024|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=June 9, 2024}}</ref>. == Muzıka kitapxanası == iTuneste muzıka kitapxanası bar. Hár bir trektiń metamaǵlıwmat dep atalatuǵın atributları bar, olardı paydalanıwshı redaktorlay aladı, sonıń ishinde atqarıwshınıń, albomnıń hám janrdıń atın, shıǵarılǵan jılın, muqabasın hám basqa qosımsha sazlawlardı ózgertiw<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/clean-up-and-organize-your-itunes-music-library/|bet=Clean up and organize your iTunes music library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014027/https://www.cnet.com/how-to/clean-up-and-organize-your-itunes-music-library/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Elliott|at=Matt|sáne=April 30, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/2097420/how-i-edit-track-metadata-in-itunes.html|bet=How I edit track metadata in iTunes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014236/https://www.macworld.com/article/2097420/how-i-edit-track-metadata-in-itunes.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Miller|at=Dan|sáne=February 13, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Programmalıq támiynat cifrlı audio treklerdi importlawdı qollap-quwatlaydı, olardı keyin [[iOS]] qurılmalarına ótkiziwge boladı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/add-downloaded-mp3s-to-itunes-4103834|bet=How to Import Downloaded Music to iTunes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201439/https://www.lifewire.com/add-downloaded-mp3s-to-itunes-4103834|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Costello|at=Sam|sáne=October 4, 2017|jumıs=[[Lifewire]]|baspaxana=[[Dotdash]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>sonday-aq CD-lerden kontentti kóshirip alıwdı da qollap-quwatlaydı<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/copy-cd-to-ipod-iphone-with-itunes-1999496|bet=Use iTunes to Copy CDs to Your iPhone or iPod|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111161621/https://www.lifewire.com/copy-cd-to-ipod-iphone-with-itunes-1999496|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Costello|at=Sam|sáne=June 13, 2017|jumıs=[[Lifewire]]|baspaxana=[[Dotdash]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1156861/software-graphics/howto-rip-cds.html|bet=How to rip CDs with iTunes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014244/https://www.macworld.com/article/1156861/software-graphics/howto-rip-cds.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Breen|at=Christopher|sáne=January 12, 2011|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. iTunes WAV, AIFF, Apple Lossless, AAC hám MP3 audio formatların qollap-quwatlaydı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/3053566/software/the-complete-guide-to-using-itunes-with-lossless-audio.html|bet=The complete guide to using iTunes with lossless audio|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111161623/https://www.macworld.com/article/227769/the-complete-guide-to-using-itunes-with-lossless-audio.html|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=McElhearn|at=Kirk|sáne=April 14, 2016|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Ol audio CD-ler ushın trek atları dizimin usınıw ushın Gracenote muzıka maǵlıwmatlar bazasın paydalanadı. Paydalanıwshılar CD-den kontentti kóshirip alǵanda, iTunes qosıqlardı Gracenote xızmeti menen sáykeslendiriwge háreket etedi. Óz betinshe basıp shıǵarılǵan CDler yamasa belgili emes dawıs jazıw kompaniyalarınıń CDleri ushın iTunes ádette treklerdi tek nomerlengen jazıwlar («Trek 1» hám «Trek 2») retinde belgili emes atqarıwshınıń atı joq albomında kórsetedi, bul maǵlıwmatlardı qoldan kirgiziwdi talap etedi<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/when-itunes-doesnt-have-cd-names-for-music-2000484|bet=What To Do When iTunes Doesn't Have CD Names for Your Music|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180711152001/https://www.lifewire.com/when-itunes-doesnt-have-cd-names-for-music-2000484|arxivsáne=July 11, 2018|avtor=Costello|at=Sam|sáne=March 28, 2017|jumıs=[[Lifewire]]|baspaxana=[[Dotdash]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Fayl metamaǵlıwmatları paydalanıwshılardıń kitapxanalarında, sonıń ishinde albom, atqarıwshı, janr, kompozitor hám basqalar sıyaqlı qatarlarda kórsetiledi<ref>{{Web deregi|url=http://www.dummies.com/consumer-electronics/mp3-players/ipod/how-to-browse-itunes-by-artist-and-album/|bet=How to browse iTunes by artist and album|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201443/http://www.dummies.com/consumer-electronics/mp3-players/ipod/how-to-browse-itunes-by-artist-and-album/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Bove|at=Tony|jumıs=[[For Dummies]]|baspaxana=[[John Wiley & Sons]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Paydalanıwshılar túrli qatarlardı iske qosıwı yamasa óshiriwi múmkin, sonday-aq kórinis sazlawların ózgerte aladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/how-to/software/applications/how-to-change-itunes-playlist-view-1302442|bet=How to change iTunes playlist view|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201440/http://www.techradar.com/how-to/software/applications/how-to-change-itunes-playlist-view-1302442|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Bohon|at=Cory|sáne=August 21, 2015|jumıs=[[TechRadar]]|baspaxana=[[Future plc]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Arnawlı pleylistler === 2004-jılı usınılǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1030797/000169.html|bet=iTunes 4.5: Hits and Misses|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014229/https://www.macworld.com/article/1030797/000169.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Snell|at=Jason|sáne=April 28, 2004|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref> «Party Shuffle» kitapxanadan tosınnan oynaw ushın treklerdi tańlaytuǵın edi, degen menen paydalanıwshılar qosıqtı ótkizip jiberip, dizimdegi keyingisine ótiw ushın túymeni basa alatuǵın edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1055239/marchplaylist.html|bet=Doing the iTunes shuffle|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014143/https://www.macworld.com/article/1055239/marchplaylist.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=McElhearn|at=Kirk|sáne=February 5, 2007|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Bul funkciya keyinirek «iTunes DJ» dep qayta ataldı,<ref>{{Web deregi|url=http://www.complex.com/pop-culture/2015/01/worst-itunes-changes/|bet=Happy Birthday, iTunes: Here's How Apple's Media App Has Changed Over 14 Years|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201447/http://www.complex.com/pop-culture/2015/01/worst-itunes-changes/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Hahn|at=Jason Duaine|sáne=January 10, 2015|jumıs=[[Complex (magazine)|Complex]]|baspaxana=[[Verizon Hearst Media Partners]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref> sońınan pútkilley toqtatıldı, onıń ornına ádewir ápiwayı «Up Next» funkciyası keldi, ol «iTunes DJ» funkciyalarınıń ayırımların joǵaltqan<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/up-next-feature-in-itunes-4103858|bet=Using the Up Next Feature in iTunes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111161621/https://www.lifewire.com/up-next-feature-in-itunes-4103858|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Costello|at=Sam|sáne=February 9, 2017|jumıs=[[Lifewire]]|baspaxana=[[Dotdash]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2008-jılı iTunes 8-de usınılǵan «Genius» paydalanıwshınıń kitapxanasınan «bir-birine júdá sáykes keletuǵın» qosıqlardan avtomat túrde pleylist jarata aladı<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2008/09/apple-announces-new-products-at-lets-rock-event/|bet=Apple rocks out, announces new iPods, iTunes 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014200/https://arstechnica.com/gadgets/2008/09/apple-announces-new-products-at-lets-rock-event/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Chartier|at=David|sáne=September 9, 2008|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. «Genius» paydalanıwshınıń kitapxanası haqqındaǵı informaciyanı Appleǵa anonim túrde jiberedi hám waqıt ótiwi menen óziniń usınıs sistemasın jetilistiredi. Ol sonıń menen birge kitapxanadaǵı «boslıqlardı» toltırıw ushın satıp alıwlardı da usınıwı múmkin<ref>{{Cite journal|last=Dumas|first=Daniel|date=September 9, 2008|title=Let's rock: Apple unveils new iPod, Genius playlists, HDTV, NBC|url=https://www.wired.com/2008/09/apple-event-let/|journal=[[Wired (website)|Wired]]|publisher=[[Condé Nast]]|access-date=December 16, 2017}}</ref>. Bul funkciya 2009-jılı iTunes 9 menen jańalanıp, belgili bir muzıka janrlarına tiykarlanǵan pleylistler jaratatuǵın «Genius Mixes» funkciyasın usındı<ref>{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/16094/update-genius-in-itunes-9-to-access-genius-mixes/|bet=Tip: Update Genius in iTunes 9 to Access Genius Mixes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201445/https://www.cultofmac.com/16094/update-genius-in-itunes-9-to-access-genius-mixes/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Cox|at=Tim|sáne=September 9, 2009|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2009/09/11/itunes-9-genius-mixes-you-dont-need-to-be-a-genius-to-create/|bet=iTunes 9 Genius Mixes: You don't need to be a genius to create 'em|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014230/https://www.engadget.com/2009/09/11/itunes-9-genius-mixes-you-dont-need-to-be-a-genius-to-create/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Sande|at=Steven|sáne=September 11, 2009|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[Oath Inc.]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. «Aqıllı pleylistler» – bul [[maǵlıwmatlar bazası]] sorawına uqsas, sáykeslestirilgen tańlaw kriteryaları dizimine tiykarlanıp kitapxananı avtomat túrde filtrlewge sazlanıwı múmkin bolǵan pleylistler toparı. Aqıllı pleylistti basqarıw ushın bir neshe kriteryalar kirgiziliwi múmkin<ref>{{Cite journal|last=Gardiner|first=Bryan|date=September 3, 2013|title=Use Smart playlists to keep your iPhone filled with your newest music|url=https://www.wired.com/2013/09/itunes-smart-playlist/|journal=[[Wired (website)|Wired]]|publisher=[[Condé Nast]]|access-date=December 16, 2017}}</ref>. Tańlaw kriteryalarına mısallar retinde Rojdestvo muzikası sıyaqlı janr, jaqında oynalmaǵan qosıqlar yamasa belgili bir waqıt aralıǵında paydalanıwshı eń kóp tıńlaǵan qosıqlar kiredi<ref>{{Web deregi|url=https://lifehacker.com/355743/top-10-itunes-smart-playlists|bet=Top 10 iTunes Smart Playlists|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111161622/https://lifehacker.com/top-10-itunes-smart-playlists-355743|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Trapani|at=Gina|sáne=February 13, 2008|jumıs=[[Lifehacker]]|baspaxana=[[Univision Communications]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Kitapxana menen bólisiw === «Home Sharing» (Úyde bólisiw) funkciyası arqalı paydalanıwshılar ózleriniń iTunes kitapxanasın sımsız bólise aladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-share-your-itunes-music-library-on-a-home-network/|bet=How to share your iTunes music library on a home network|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201404/https://www.cnet.com/how-to/how-to-share-your-itunes-music-library-on-a-home-network/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Rawlinson|at=Nik|sáne=June 13, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Kompyuterdiń qorǵanıw diywalları tarmaq trafigine ruqsat beriwi kerek, al paydalanıwshılar iTunes sazlawlar menyusında bólisiwdi arnawlı túrde iske qosıwı kerek. Sonday-aq, Internetsiz kontentti ótkere alatuǵın [[iOS]] qosımshaları da bar<ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/computing/how-to-share-your-itunes-library/|bet=How to share your iTunes library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201257/https://www.digitaltrends.com/computing/how-to-share-your-itunes-library/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Prindle|at=Drew|sáne=April 4, 2013|jumıs=[[Digital Trends]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Sonıń menen birge, paydalanıwshılar tarmaqqa jalǵanǵan saqlaw sistemasın ornata aladı hám sol saqlaw sistemasına qosımsha arqalı jalǵana aladı<ref>{{Web deregi|url=http://uk.pcmag.com/music-products/87884/news/how-to-share-your-itunes-library-among-multiple-devices|bet=How to Share Your iTunes Library Among Multiple Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201211/http://uk.pcmag.com/music-products/87884/news/how-to-share-your-itunes-library-among-multiple-devices|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=February 16, 2017|jumıs=[[PC Magazine]]|baspaxana=[[Ziff Davis]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Dawıstı qayta islew === iTunes dawıstı qayta islew funkciyaların, mısalı, ekvalizaciya, «dawıstı jaqsılaw» hám crossfade (birewinen ekinshisine áste ótiw) sıyaqlı funkciyalardı óz ishine aladı. Sonday-aq, Sound Check dep atalatuǵın funkciya da bar, ol kitapxanadaǵı barlıq qosıqlardıń oynatıw dawısın birdey dárejege normallastıradı<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-improve-sound-quality-in-itunes/|bet=How to improve sound quality in iTunes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201450/https://www.cnet.com/how-to/how-to-improve-sound-quality-in-itunes/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Kessler|at=Topher|sáne=December 4, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/3074418/streaming-media/how-to-tweak-your-sound-in-itunes-and-on-ios-devices.html|bet=How to tweak your sound in iTunes and on iOS devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014238/https://www.macworld.com/article/3074418/streaming-media/how-to-tweak-your-sound-in-itunes-and-on-ios-devices.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=McElhearn|at=Kirk|sáne=June 6, 2016|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. == Onlayn muzıka funkciyası == === iTunes Store === 2003-jılı 28-aprelde usınılǵan iTunes Music Store paydalanıwshılarǵa qosıqlardı satıp alıwǵa hám júklep alıwǵa múmkinshilik berdi, iske qosılǵanda 200,000 trek qoljetimli boldı. Birinshi háptede klientler bir millionnan aslam qosıq satıp aldı. Satıp alınǵan muzıka cifrlı huqıqlardı basqarıw (DRM) dep atalatuǵın shifrlaw qatlamı FairPlay menen qorǵalǵan edi<ref>{{Web deregi|url=http://www.roughlydrafted.com/RD/RDM.Tech.Q1.07/2A351C60-A4E5-4764-A083-FF8610E66A46.html|bet=How FairPlay Works: Apple's iTunes DRM Dilemma|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170927030905/http://www.roughlydrafted.com/RD/RDM.Tech.Q1.07/2A351C60-A4E5-4764-A083-FF8610E66A46.html|arxivsáne=September 27, 2017|avtor=Dilger|at=Daniel Eran|sáne=February 26, 2007|jumıs=RoughlyDrafted|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Satıp alınǵan fayllardı oynata alatuǵın qurılmalardı shekleytuǵın DRM-di qollanıw,<ref>{{Web deregi|url=https://www.macobserver.com/tmo/article/itunes-drm-removal-keeps-me-legal|bet=How iTunes Movie DRM-Removal Software Keeps Me Honest|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206005923/https://www.macobserver.com/tmo/article/itunes-drm-removal-keeps-me-legal|arxivsáne=December 6, 2017|avtor=Hamilton|at=Dave|sáne=September 2, 2015|jumıs=The Mac Observer|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref> qorǵaw mexanizmin alıp taslaw háreketlerin oyattı<ref>{{Web deregi|url=https://www.tekrevue.com/itunes-drm-removal/|bet=The iTunes DRM Removal Saga: NoteBurner and a Look Back at Requiem|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171220140209/https://www.tekrevue.com/itunes-drm-removal/|arxivsáne=December 20, 2017|avtor=Tanous|at=Jim|sáne=September 2, 2015|jumıs=TekRevue|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Aqırında, 2007-jıldıń fevral ayında bas direktor Stiv Djobstıń muzıka sanaatına jollaǵan ashıq xatınan keyin,<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2007/02/06/steve-jobs-thoughts-on-music/|bet=Steve Jobs 'Thoughts on Music' – Asks for No Digital Rights Management|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201444/https://www.macrumors.com/2007/02/06/steve-jobs-thoughts-on-music/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Kim|at=Arnold|sáne=February 6, 2007|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref> Apple 2007-jıldıń aprel ayında iTunes Store-da DRM-sız muzıka toplamın usındı,<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2007/04/02/emi-apple-are-announcing-sale-of-non-drm-music/|bet=EMI, Apple To Sell DRM-Free Music for $1.29/song|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201437/https://techcrunch.com/2007/04/02/emi-apple-are-announcing-sale-of-non-drm-music/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Arrington|avtorsilteme=Michael Arrington|at=Michael|sáne=April 2, 2007|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[Oath Inc.]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref> sonnan keyin 2009-jıldıń yanvar ayında pútkil muzıka katalogın DRM-sız shıǵardı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2009/jan/06/apple-drops-itunes-copy-protection|bet=Apple drops DRM copy protection from millions of iTunes songs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140204034137/http://www.theguardian.com/technology/2009/jan/06/apple-drops-itunes-copy-protection|arxivsáne=February 4, 2014|avtor=Johnson|at=Bobbie|sáne=January 6, 2009|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === iTunes in the Cloud hám iTunes Match === 2011-jıldıń iyun ayında Apple «iTunes in the Cloud» (Bulttaǵı iTunes) járiyaladı, onda muzıka satıp alıwları Appledıń serverlerinde saqlanıp, jańa qurılmalarda avtomatik júklep alıw ushın qoljetimli etildi. Paydalanıwshı iyelik etetuǵın muzıka ushın, mısalı, CD-lerden kóshirilgen kontent ushın, kompaniya «iTunes Match» funkciyasın usındı, ol kontentti Appledıń serverlerine júkley aladı, onı óz katalogı menen sáykeslendire aladı, sapasın 256 kbit/s AAC formatına ózgerte aladı hám onı basqa qurılmalarda qoljetimli ete aladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2011/06/06/itunes-cloud-announced/|bet=iTunes in the Cloud beta available today, iTunes Match lets you 'upload' the tracks you already own for $24.99 a year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180920045434/https://www.theverge.com/2011/06/06/itunes-cloud-announced/|arxivsáne=September 20, 2018|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=June 6, 2011|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/wwdc/2011/06/06/apple-announces-itunes-in-the-cloud/|bet=iTunes Match: Apple announces its cloud based music service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201303/https://thenextweb.com/wwdc/2011/06/06/apple-announces-itunes-in-the-cloud/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Myers|at=Courtney Boyd|sáne=June 6, 2011|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Internet radio, iTunes Radio hám Apple Music === iTunes dáslep shıqqanda, ol Kerbango Internet radio tuner xızmetin qollap-quwatlaytuǵın edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.fastcompany.com/3017628/why-apples-itunes-is-still-fundamentally-flawed-even-in-ios-7|bet=Why Apple's iTunes Is Still Fundamentally Flawed, Even In iOS 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201615/https://www.fastcompany.com/3017628/why-apples-itunes-is-still-fundamentally-flawed-even-in-ios-7|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Gray|at=Tyler|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Fast Company (magazine)|Fast Company]]|baspaxana=Mansueto Ventures|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2013-jıldıń iyun ayında kompaniya iTunes Radio dep atalatuǵın biypul muzıka aǵımı xızmetin járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://edition.cnn.com/2013/06/10/tech/web/itunes-radio-apple-wwdc/index.html|bet=Apple arrives (late?) to music streaming with iTunes Radio|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201413/http://edition.cnn.com/2013/06/10/tech/web/itunes-radio-apple-wwdc/index.html|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Gross|at=Doug|sáne=June 11, 2013|jumıs=[[CNN]]|baspaxana=[[Turner Broadcasting System]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2015-jıldıń iyun ayında Apple jazılıwǵa tiykarlanǵan muzıka aǵımı xızmeti [[Apple Music]]-ti járiyaladı hám keyinirek oǵan iTunes Radio funkciyasın biriktirdi. [[Apple Music]] tárepinen iTunes arqalı usınılǵan muzıka trekleri 256 kbit/s AAC anıqlıǵında qoljetimli. Apple Music qosımshası sonıń menen birge janlı muzıka radio stanciyası bolǵan [[Apple Music 1]]-di de biriktiredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/6/8/8729481/apple-music-streaming-service-wwdc-15|bet=Apple announces its streaming music service, Apple Music|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200330163713/https://www.theverge.com/2015/6/8/8729481/apple-music-streaming-service-wwdc-15|arxivsáne=March 30, 2020|avtor=Popper|at=Ben|sáne=June 8, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Basqıshpa-basqısh toqtatıw === 2024-jılǵa kelip, Apple iTunestıń ornına úsh arnawlı qosımsha, Muzıka, Podkastlar hám TV-ge ótiwdi basqıshpa-basqısh ámelge asırmaqta, biraq iTunes Store ele de saqlanıp qaladı<ref>{{Web deregi|url=https://cordcuttersnews.com/apple-is-finally-getting-rid-of-the-last-vestige-of-itunes/|bet=Apple is Getting Closer to Phasing Out iTunes Completely|sáne=December 11, 2023}}</ref>. == Basqa ózgeshelikler == === Video === 2005-jıldıń may ayında iTunes 4.8 shıǵarılıwı menen iTunes-ke video qollap-quwatlawı usınıldı,<ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/05/05/09/itunes_48_adds_video_support_yorkdale_store_photos_more|bet=iTunes 4.8 adds video support, Yorkdale store photos, more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201433/http://appleinsider.com/articles/05/05/09/itunes_48_adds_video_support_yorkdale_store_photos_more|arxivsáne=December 16, 2017|sáne=May 9, 2005|jumıs=[[AppleInsider]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/175588/itunes-42.html|bet=Apple releases iTunes 4.8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230123124751/https://www.macworld.com/article/175588/itunes-42.html|arxivsáne=January 23, 2023|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=January 23, 2023}}</ref> degen menen ol albom satıp alıwlarınıń bir bólimi bolǵan bonus funkciyaları menen sheklengen edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/480263/today-apple-history-itunes-experiments-video-downloads/|bet=Today in Apple history: iTunes experiments with video downloads|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201624/https://www.cultofmac.com/480263/today-apple-history-itunes-experiments-video-downloads/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Dormehl|at=Luke|sáne=May 9, 2017|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Keyingi oktyabr ayında Apple iTunes Storedan satıp alınǵan video kontentti satıp alıw hám kóriwdi qollap-quwatlaytuǵın iTunes 6-nı usındı<ref name="Movies in store">{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1047429/itunes6.html|bet=Apple Releases iTunes 6|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014257/https://www.macworld.com/article/1047429/itunes6.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Honan|at=Mathew|sáne=October 12, 2005|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Iske qosılǵanda, dúkanda ABC tarmaǵınıń «Úmitsiz úy biykeleri» (Desperate Housewives) hám «Joǵalǵanlar» (Lost) sıyaqlı ataqlı shouları, sonday-aq Disney kanalınıń «Bul Reyven» (That's So Raven) hám «Zek penen Kodidiń Syuita Ómiri» (The Suite Life of Zack & Cody) serialları usınıldı. Bas direktor Stiv Djobs baspasózge bılay dedi: «Biz video ushın muzıka ushın islegenimizdi islep atırmız — biz onı satıp alıwdı hám júklep alıwdı, kompyuterińizde oynatıwdı hám iPodıńızda ózińiz benen alıp júriwdi ańsat hám qoljetimli etip atırmız». 2008-jılı Apple hám tańlanǵan kinostudiyalar «iTunes Digital Copy» (iTunes cifrlı nusqası) funkciyasın usındı, bul tańlanǵan DVD hám Blu-ray disklerinde iTunes hám oǵan baylanıslı media pleyerlerde cifrlı nusqa alıwǵa múmkinshilik berdi<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1131751/digitalcopy.html|bet=First Look: iTunes Digital Copy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014138/https://www.macworld.com/article/1131751/digitalcopy.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Frakes|at=Dan|sáne=January 22, 2008|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/08/03/10/lionsgate_joins_apples_digital_copy_for_itunes_program.html|bet=Lionsgate joins Apple's Digital Copy for iTunes program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201259/http://appleinsider.com/articles/08/03/10/lionsgate_joins_apples_digital_copy_for_itunes_program.html|arxivsáne=December 16, 2017|sáne=March 10, 2008|jumıs=[[AppleInsider]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/17/09/22/itunes-digital-copy-redemptions-from-non-4k-blu-rays-appear-to-support-4k-streaming-on-new-apple-tv|bet=iTunes Digital Copy redemptions from non-4K Blu-rays appear to support 4K streaming on new Apple TV|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201406/http://appleinsider.com/articles/17/09/22/itunes-digital-copy-redemptions-from-non-4k-blu-rays-appear-to-support-4k-streaming-on-new-apple-tv|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Hughes|at=Neil|sáne=September 22, 2017|jumıs=[[AppleInsider]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Podkastlar === [[Fayl:Podcasts_(iOS).svg|nobaý|75x75 nükte|Appledıń podkasttı bildiriw ushın paydalanatuǵın belgisi]] 2005-jıldıń iyun ayında Apple iTunes-ti podkastlardı qollap-quwatlaw funkciyası menen jańaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/tvandradio/11668186/The-10-best-ever-podcasts.html|bet=The 10 best ever podcasts|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/culture/tvandradio/11668186/The-10-best-ever-podcasts.html|arxivsáne=January 10, 2022|avtor=Naughton|at=Pete|sáne=June 14, 2015|jumıs=[[The Daily Telegraph]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref name="Podcasts how-to">{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1045522/podcastingfirstlook.html|bet=iTunes 4.9 First Look: Apple takes on Podcasting|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014241/https://www.macworld.com/article/1045522/podcastingfirstlook.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Farivar|at=Cyrus|sáne=June 28, 2005|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Paydalanıwshılar podkastlarǵa jazıla aladı, jańalanıw jiyiligin ózgerte aladı, qansha epizod júklep alıwdı hám neshewin óshiriwdi belgiley aladı. Qosıqlarǵa uqsas, «Aqıllı pleylistler» pleylisttegi podkastlardı basqarıw ushın paydalanılıwı múmkin, sáne hám tıńlanǵan sanı sıyaqlı kriteryalardı belgilep<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2008/02/01/how-to-create-a-smart-podcast-playlist-in-itunes/|bet=How to: Create a smart podcast playlist in iTunes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014202/https://www.engadget.com/2008/02/01/how-to-create-a-smart-podcast-playlist-in-itunes/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Schramm|at=Mike|sáne=February 1, 2008|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[Oath Inc.]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. [[Apple Inc.|Apple]] podkastingtiń dáslepki rawajlanıwınıń tiykarǵı túrtki bolıwshısı dep tán alınadı<ref>{{Cite news|title=Podcasting is Going Mainstream|url=https://www.forbes.com/sites/bradadgate/2019/11/18/podcasting-is-going-mainstream/#5f92fb891699|access-date=May 25, 2020}}</ref>. === Qosımshalar === 2008-jılı 10-iyulda Apple óziniń [[iOS]] operaciyalıq sisteması ushın jergilikli mobil qosımshalardı usındı. iOSta arnawlı App Store qosımshası qosımshalardı kóriw, júklep alıw, jańalaw hám basqasha basqarıw ushın dúkan retinde xızmet etti, al kompyuterlerdegi iTunes-te bólek qosımsha ornına arnawlı qosımshalar bólimi bar edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/2043841/the-app-store-turns-five-a-look-back-and-forward.html|bet=The App Store turns five: A look back and forward|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014248/https://www.macworld.com/article/2043841/the-app-store-turns-five-a-look-back-and-forward.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=July 8, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2017-jıldıń sentyabr ayında Apple iTunes-ti 12.7 versiyasına jańalap, sol processte App Store bólimin alıp tasladı<ref name="cutting the bloat">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/9/12/16298988/apple-itunes-desktop-update-removes-app-store|bet=Apple starts cutting the bloat from iTunes by removing iOS App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171213043031/https://www.theverge.com/2017/9/12/16298988/apple-itunes-desktop-update-removes-app-store|arxivsáne=December 13, 2017|avtor=Welch|at=Chris|sáne=September 12, 2017|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref name=":0">{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/apple-removes-ios-app-store-from-desktop-versions-of-itunes/|bet=Apple's iTunes removes iOS App Store from desktop version|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171214184718/http://www.zdnet.com/article/apple-removes-ios-app-store-from-desktop-versions-of-itunes/|arxivsáne=December 14, 2017|avtor=Smith|at=Jake|sáne=September 13, 2017|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Keyingi ayda App Store funkciyasın saqlap qalǵan iTunes 12.6.3 shıǵarıldı, 9to5Mac basılımı bul ekinshi relizdiń Apple tárepinen «ishki qosımshalardı jaylastırıw menen shuǵıllanatuǵın ayırım biznesler ushın zárúr» dep poziciyalanǵanın atap ótti<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2017/10/09/apple-itunes-apps-focused-removed-stopgap/|bet=Apple still offers an iTunes version with App Store, Ringtones and other features removed in 'focused' iTunes 12.7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217013938/https://9to5mac.com/2017/10/09/apple-itunes-apps-focused-removed-stopgap/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=October 9, 2017|jumıs=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2017/10/09/apple-itunes-with-app-store-included/|bet=Apple Quietly Releases iTunes 12.6.3 With Built-In App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201402/https://www.macrumors.com/2017/10/09/apple-itunes-with-app-store-included/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Hardwick|at=Tim|sáne=October 9, 2017|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === iTunes U === 2007-jıldıń may ayında Apple iTunes Store arqalı AQSHtıń eń jaqsı kolledjlerinen alınǵan universitet lekciyaların jetkerip beretuǵın «iTunes U» iske qosılǵanın járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1058118/itunesu.html|bet=iTunes U comes to the iTunes Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014203/https://www.macworld.com/article/1058118/itunesu.html|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Cohen|at=Peter|sáne=May 30, 2007|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2007/05/30/itunes-u-comes-to-the-itunes-store/|bet=iTunes U comes to the iTunes Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217015714/https://www.engadget.com/2007/05/30/itunes-u-comes-to-the-itunes-store/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=McNulty|at=Scott|sáne=May 30, 2007|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[Oath Inc.]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2017-jıldıń avgust ayındaǵı iTunes 12.7 versiyası menen iTunes U kollekciyaları Podkastlar qosımshasınıń bir bólimine aylandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2017/08/21/itunes-u-collections-to-apple-podcasts-september/|bet=iTunes U Collections Will Move to Apple Podcasts From September|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201321/https://www.macrumors.com/2017/08/21/itunes-u-collections-to-apple-podcasts-september/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Hardwick|at=Tim|sáne=August 21, 2017|jumıs=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. 2020-jılı 10-iyunda Apple iTunes U 2021-jıldıń aqırında toqtatılatuǵının rásmiy túrde járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-au/guide/itunesu/welcome/web|bet=iTunes U – June 2020 Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201024190914/https://support.apple.com/en-au/guide/itunesu/welcome/web|arxivsáne=October 24, 2020|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=August 8, 2020}}</ref>. === Apple mobil qurılmaları menen baylanısıw === iTunes dáslepki [[iPhone]] hám iPad qurılmaların aktivlestiriw ushın talap etilgen. 2008-jıldıń iyun ayındaǵı [[iPhone 3G]]-den baslap, aktivlestiriw iTunes-ti talap etpedi, satıw noqatında aktivlestiriwdi paydalandı<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2008/06/09/iphone-3g-the-details-you-never-wanted-to-know/|bet=iPhone 3G: the details you never wanted to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170719025838/http://bgr.com/2008/06/09/iphone-3g-the-details-you-never-wanted-to-know/|arxivsáne=July 19, 2017|avtor=Geller|at=Jonathan|sáne=June 9, 2008|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. Keyingi iPhone modelleri iTunes-ti paydalanbay-aq óz betinshe aktivlestirilip, sazlanıwı múmkin. iTunes sonıń menen birge paydalanıwshılarǵa ózleriniń Apple mobil qurılmalarınıń mazmunın, mısalı muzıka, súwretler, videolar, qońıraw dawısları hám qurılma sazlawların rezervlewge hám qayta tiklewge,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/22673693/iphone-apple-backup-ios-icloud|bet=How to back up your iPhone with or without iCloud|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220525175643/https://www.theverge.com/22673693/iphone-apple-backup-ios-icloud|arxivsáne=May 25, 2022|avtor=Krasnoff|at=Barbara|sáne=September 15, 2021|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=May 25, 2022}}</ref> sonday-aq qurılmalarınıń programmalıq támiynatın (firmware) qayta tiklewge de múmkinshilik beredi. Biraq, iTunes 12.7 versiyasınan baslap, qosımshalar endi iTunes járdeminde satıp alınıp, ornatıla almaydı. === Ping === 2010-jıldıń sentyabr ayında iTunes 10 shıǵarılıwı menen Apple iTunes Ping-ti járiyaladı, onı bas direktor Stiv Djobs «sociallıq muzıka ashılıwı» dep sıpatladı. Onda [[Facebook|Facebooktı]] esletetuǵın profiller hám basqa paydalanıwshılardı baqlaw múmkinshiligi sıyaqlı funkciyalar bar edi<ref>{{Jurnal deregi |last=Albanesius |first=Chloe |date=September 1, 2010 |title=Apple Goes Social with 'Ping' Inside iTunes 10 |url=https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2368579,00.asp |url-status=live |magazine=[[PC Magazine]] |publisher=[[Ziff Davis]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014025/https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2368579,00.asp |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017}}</ref>. Ping 2012-jıldıń sentyabr ayında toqtatıldı<ref>{{Jurnal deregi |last=Moscaritolo |first=Angela |date=September 13, 2012 |title=Apple Shutting Down iTunes Ping on Sept. 30 |url=http://uk.pcmag.com/music-products/60441/news/apple-shutting-down-itunes-ping-on-sept-30 |url-status=live |magazine=[[PC Magazine]] |publisher=[[Ziff Davis]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20171216202657/http://uk.pcmag.com/music-products/60441/news/apple-shutting-down-itunes-ping-on-sept-30 |archive-date=December 16, 2017 |access-date=December 16, 2017}}</ref>. == Sın == === Qáwipsizlik === The Telegraph basılımı 2011-jıldıń noyabr ayında Appledıń 2008-jıldan berli ruqsatsız úshinshi táreplerge paydalanıwshılardıń iTunes programmalıq támiynatına «jańalanıwlar» ornatıwǵa múmkinshilik beretuǵın qáwipsizlik kemshiliginen xabardar ekenin xabarladı. Apple bul máseleni Telegraphtıń esabatınan aldın dúzetti hám ǵalaba xabar qurallarına «Paydalanıwshılarımızdıń qáwipsizligi hám qupıyalılıǵı júdá áhmiyetli» dep ayttı, degen menen bunı qáwipsizlik izertlewshisi Brayan Krebs gúman astına aldı, ol basılımnıń aytıwınsha: «Belgili bir qáwipsizlik izertlewshisi Appleǵa bul qáwipli kemshilik haqqında 2008-jıldıń ortasında eskertken edi, biraq kompaniya bul kemshilikti dúzetiw ushın 1,200 kúnnen aslam kútti»<ref>{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/8912714/Apple-iTunes-flaw-allowed-government-spying-for-3-years.html|bet=Apple iTunes flaw 'allowed government spying for 3 years'|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/8912714/Apple-iTunes-flaw-allowed-government-spying-for-3-years.html|arxivsáne=January 10, 2022|avtor=Williams|at=Christopher|sáne=November 24, 2011|jumıs=[[The Daily Telegraph]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. === Programmalıq támiynattıń buzılıwı === iTunes Appledıń onı muzıka pleyerinen hámmesin qamtıytuǵın multimedia platformasına aylandırıw háreketleriniń bir bólimi retinde isinip ketkenligi ushın bir neshe ret ayıplanǵan<ref>{{Web deregi|url=https://qz.com/666078/itunes-is-13-years-old-today-and-its-still-awful/|bet=iTunes is 13 years old—and it's still awful|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171216201354/https://qz.com/666078/itunes-is-13-years-old-today-and-its-still-awful/|arxivsáne=December 16, 2017|avtor=Wang|at=Amy|sáne=April 28, 2016|jumıs=[[Quartz (publication)|Quartz]]|baspaxana=[[Atlantic Media]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/07/28/opinion-itunes-nuke-from-orbit/|bet=Opinion: iTunes is now so clunky the only safe solution is to nuke it from orbit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014145/https://9to5mac.com/2015/07/28/opinion-itunes-nuke-from-orbit/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=July 28, 2015|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2015/07/why-is-itunes-so-bad/399833/|bet=iTunes Really Is That Bad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217013950/https://www.theatlantic.com/technology/archive/2015/07/why-is-itunes-so-bad/399833/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Meyer|at=Robinson|sáne=July 29, 2015|jumıs=[[The Atlantic]]|baspaxana=[[Emerson Collective]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.wired.com/2008/11/the_top_ten_reasons_itunes_sucks/|bet=The top ten reasons iTunes sucks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171217014056/https://www.wired.com/2008/11/the_top_ten_reasons_itunes_sucks/|arxivsáne=December 17, 2017|avtor=Gilbertson|at=Scott|sáne=November 5, 2008|jumıs=[[Wired (website)|Wired]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. PC Worldtıń burınǵı redaktorı Ed Bott kompaniyanı uqsas ámeliyatları ushın [[Microsoft Windows|Windowsqa]] qarsı reklama hújimlerindegi ekijúzlilikte ayıpladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/slimming-down-the-bloated-itunes-installer/|bet=Slimming down the bloated iTunes installer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171108102507/http://www.zdnet.com/article/slimming-down-the-bloated-itunes-installer/|arxivsáne=November 8, 2017|avtor=Bott|at=Ed|sáne=October 3, 2008|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=December 16, 2017}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 5pmnqvbvqwoxfwof2mnpsj2nlsp1svb 0 25547 124364 124181 2025-07-04T16:59:19Z InternetArchiveBot 9299 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 124364 wikitext text/x-wiki {{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Ioaxim Myurat | negizgi atı = {{lang-fr|Joachim Murat}} | súwret = Murat2.jpg | súwret uzınlıǵı = 280px | súwret túsindirmesi = | qatarlıq sanı = | lawazım = Berg ullı gercogı | bayraq = Flag of the Grand Duchy of Berg (1806-1808).svg | bayraq2 = Wappen Berg.svg | gerb = | gerb2 = | lawazımdaǵı atı = | lawazımǵa kirisiw sánesi = [[1806|1806-jıl]] [[15-mart]] | lawazımnan ketiw sánesi = [[1808|1808-jıl]] [[1-avgust]] | premyer = | prezident = | spiker = | senat baslıǵı = | vice-prezident = | gubernator = | vice-gubernator = | ministr = | premyer-ministr = | birinshi ministr = | monarx = | orınbasarı = | kancler = | parlament = | senat baslıǵı = | lider = | hákim = | hákim járdemshisi = | húkimdar = | húkimdar járdemshisi = | járdemshisi = | waqıtsha = | qarsılas = | aldınǵı isker = ''lawazım shólkemlestirildi'' | keyingi isker = [[Napoleon Lui Bonapart]] | aldınǵısı = | keyingisi = | taj kiygiziw sánesi = | 1belgiatı = | 1tekstatı = | 2belgiatı = | 2tekstatı = | 3belgiatı = | 3tekstatı = | 4belgiatı = | 4tekstatı = | 5belgiatı = | 5tekstatı = | qatarlıq sanı_2 = | lawazım_2 = Neapol patshası | bayraq_2 = Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg | bayraq2_2 = Coat of Arms of Joachim Murat as King of Naples.svg | lawazımdaǵı atı_2 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_2 = [[1808|1808-jıl]] [[1-avgust]] | lawazımnan ketiw sánesi_2 = [[1815|1815-jıl]] [[3-may]] | premyer_2 = | prezident_2 = | vice-prezident_2 = | gubernator_2 = | vice-gubernator_2 = | ministr_2 = | premyer-ministr_2 = | birinshi ministr_2 = | monarx_2 = | orınbasarı_2 = | kancler_2 = | parlament_2 = | senat baslıǵı_2 = | lider_2 = | hákim_2 = | hákim járdemshisi_2 = | húkimdar_2 = | húkimdar járdemshisi_2 = | járdemshisi_2 = | waqıtsha_2 = | qarsılas_2 = | aldınǵı isker_2 = [[Jozef Bonapart]] | keyingi isker_2 = [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand IV]] | aldınǵısı_2 = | keyingisi_2 = | taj kiygiziw sánesi_2 = | 1belgiatı_2 = | 1tekstatı_2 = | 2belgiatı_2 = | 2tekstatı_2 = | 3belgiatı_2 = | 3tekstatı_2 = | 4belgiatı_2 = | 4tekstatı_2 = | 5belgiatı_2 = | 5tekstatı_2 = | qatarlıq sanı_3 = | lawazım_3 = | bayraq_3 = | bayraq2_3 = | lawazımdaǵı atı_3 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_3 = | lawazımnan ketiw sánesi_3 = | premyer_3 = | prezident_3 = | vice-prezident_3 = | gubernator_3 = | vice-gubernator_3 = | ministr_3 = | premyer-ministr_3 = | birinshi ministr_3 = | monarx_3 = | orınbasarı_3 = | kancler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hákim_3 = | hákim járdemshisi_3 = | húkimdar_3 = | húkimdar járdemshisi_3 = | járdemshisi_3 = | waqıtsha_3 = | qarsılas_3 = | aldınǵı isker_3 = | keyingi isker_3 = | aldınǵısı_3 = | keyingisi_3 = | taj kiygiziw sánesi_3 = | 1belgiatı_3 = | 1tekstatı_3 = | 2belgiatı_3 = | 2tekstatı_3 = | 3belgiatı_3 = | 3tekstatı_3 = | 4belgiatı_3 = | 4tekstatı_3 = | 5belgiatı_3 = | 5tekstatı_3 = | qatarlıq sanı_4 = | lawazım_4 = | bayraq_4 = | bayraq2_4 = | lawazımdaǵı atı_4 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = | lawazımnan ketiw sánesi_4 = | premyer_4 = | prezident_4 = | vice-prezident_4 = | gubernator_4 = | vice-gubernator_4 = | ministr_4 = | premyer-ministr_4 = | birinshi ministr_4 = | monarx_4 = | orınbasarı_4 = | kancler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hákim_4 = | hákim járdemshisi_4 = | húkimdar_4 = | húkimdar járdemshisi_4 = | járdemshisi_4 = | waqıtsha_4 = | qarsılas_4 = | aldınǵı isker_4 = | keyingi isker_4 = | aldınǵısı_4 = | keyingisi_4 = | taj kiygiziw sánesi_4 = | 1belgiatı_4 = | 1tekstatı_4 = | 2belgiatı_4 = | 2tekstatı_4 = | 3belgiatı_4 = | 3tekstatı_4 = | 4belgiatı_4 = | 4tekstatı_4 = | 5belgiatı_4 = | 5tekstatı_4 = | qatarlıq sanı_5 = | lawazım_5 = | bayraq_5 = | bayraq2_5 = | lawazımdaǵı atı_5 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_5 = | lawazımnan ketiw sánesi_5 = | premyer_5 = | prezident_5 = | vice-prezident_5 = | gubernator_5 = | vice-gubernator_5 = | ministr_5 = | premyer-ministr_5 = | birinshi ministr_5 = | monarx_5 = | orınbasarı_5 = | kancler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hákim_5 = | hákim járdemshisi_5 = | húkimdar_5 = | húkimdar járdemshisi_5 = | járdemshisi_5 = | waqıtsha_5 = | qarsılas_5 = | aldınǵı isker_5 = | keyingi isker_5 = | aldınǵısı_5 = | keyingisi_5 = | taj kiygiziw sánesi_5 = | 1belgiatı_5 = | 1tekstatı_5 = | 2belgiatı_5 = | 2tekstatı_5 = | 3belgiatı_5 = | 3tekstatı_5 = | 4belgiatı_5 = | 4tekstatı_5 = | 5belgiatı_5 = | 5tekstatı_5 = | qatarlıq sanı_6 = | lawazım_6 = | bayraq_6 = | bayraq2_6 = | lawazımdaǵı atı_6 = | lawazımǵa kirisiw sánesi_6 = | lawazımnan ketiw sánesi_6 = | premyer_6 = | prezident_6 = | vice-prezident_6 = | gubernator_6 = | vice-gubernator_6 = | ministr_6 = | premyer-ministr_6 = | birinshi ministr_6 = | monarx_6 = | orınbasarı_6 = | kancler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hákim_6 = | hákim járdemshisi_6 = | húkimdar_6 = | húkimdar járdemshisi_6 = | járdemshisi_6 = | waqıtsha_6 = | qarsılas_6 = | aldınǵı isker_6 = | keyingi isker_6 = | aldınǵısı_6 = | keyingisi_6 = | taj kiygiziw sánesi_6 = | 1belgiatı_6 = | 1tekstatı_6 = | 2belgiatı_6 = | 2tekstatı_6 = | 3belgiatı_6 = | 3tekstatı_6 = | 4belgiatı_6 = | 4tekstatı_6 = | 5belgiatı_6 = | 5tekstatı_6 = | aytılıwı = | tuwılǵan waqtındaǵı atı = | tuwılǵan sánesi = [[1767|1767-jıl]] [[25-mart]] | tuwılǵan ornı = Labastid-Fortunyer, [[Lo (departament)|Lo]], [[Franciya]] | qaytıs bolǵan sánesi = [[1815|1815-jıl]] [[13-oktyabr]] | qaytıs bolǵan ornı = [[Picco]], [[Kalabriya]], [[Neapol patshalıǵı]] | qaytıs bolıw sebebi = | jerlengen ornı = | dinastiyası = [[Myuratlar]] | puqaralıǵı = | milleti = | partiya = | basqa partiya = | boyı = | ómirlik joldası = [[Karolina Bonapart]] | balaları = [[Axill Myurat]], [[Lyusyen Myurat]], Luiza Rasponi Myurat hám Leticiya Myurat | ákesi = Pyer Myurat | anası = Janna Lubyer | nekesiz zayıbı = | qatnasıqları = | tuwısqanları = | jasaw ornı = | dini = | bilim alǵan jeri = | qánigeligi = | kásibi = | belgili isleri = | aylıǵı = | kabinet = | komitetler = | portfolio = | ilimiy ataǵı = | ataǵı = | maǵlıwmatı = | sıylıqları = | blanka1 = | tekst1 = | blanka2 = | tekst2 = | blanka3 = | tekst3 = | blanka4 = | tekst4 = | blanka5 = | tekst5 = | qolı = Signatur Joachim Murat.PNG | sayt = | laqabı = | tiyisliligi = | armiya túri = | xızmet etken jılları = |áskeriy sıylıqları = |áskeriy_blanka1 = |áskeriy_tekst1 = |áskeriy_blanka2 = |áskeriy_tekst2 = |áskeriy_blanka3 = |áskeriy_tekst3 = |áskeriy_blanka4 = |áskeriy_tekst4 = |áskeriy_blanka5 = |áskeriy_tekst5 = | modul = | modul2 = | modul3 = | modul4 = | modul5 = | túsindirmeler = | sáne = | jıl = | derek = }} '''Ioaxim Myurat''' ({{lang-fr|Joachim Murat}}; [[1767|1767-jıl]] [[25-mart]], Labastid-Fortunyer, Gien, [[Franciya]] — [[1815|1815-jıl]] [[13-oktyabr]], [[Picco]], [[Kalabriya]], [[Neapol patshalıǵı]]) — Napoleon [[Franciya marshalı|marshalı]], 1806-1808-jılları Berg ullı gercogı, 1808-1815-jılları [[Neapol patshalıǵı]] patshası. [[Napoleon I Bonapart|Napoleonnıń]] qarındası [[Karolina Bonapart|Karolina Bonapartqa]] úylengen. Sawashta erisken tabısları hám kórsetken mártligi ushın Napoleon 1808-jılı Myurattı [[Neapol patshalıǵı|Neapol tajı]] menen sıylıqladı. 1812-jılı dekabrde Myurat Napoleon tárepinen Germaniyadaǵı francuz armiyasının bas komandiri etip tayınlandı, biraq 1813-jıldıń basında ózbasımshalıq penen lawazımınan shıqtı. 1813-jılǵı kampaniyada Myurat Napoleon marshalı sıpatında bir qatar sawashlarda qatnastı, [[Leypcig sawashı|Leypcigtegi sawashta]] jeńiliske ushiraǵanınan keyin Italiyanıń qublasındaǵı óz patshalıǵına qaytıp keldi, keyin 1814-jıl yanvarda Napoleonnıń dushpanları tárepine ótti. 1815-jılı [[Júz kún|Napoleonnıń saltanatlı qaytıp keliwi]] waqtında Myurat Napoleonnıń janına awqamlas sıpatında qaytıwdı qáledi, biraq imperator onıń xızmetinen waz keshti. Bul urınıw Muratqa taxtqa barıwǵa sebepshi boldı. 1815-jıldıń gúzinde ol Neapol patshalıǵın kúsh penen ózine qaytarıp almaqshı boldı, biraq Neapol hákimiyatı tárepinen qamaqqa alınıp, atıp taslandı. Napoleon Myurat haqqında: «Bunnan basqa batır, qorıqpaytuǵın hám ájayıp atlı áskerler basshısı joq edi...<ref name=nap>[https://web.archive.org/web/20070224031502/http://history.scps.ru/lib/napSt_Helena_ru.htm Корсиканец. Дневник жизни Наполеона в его собственных словах.] {{Wayback|url=http://history.scps.ru/lib/napSt_Helena_ru.htm |date=20070224031502 }} — по изданию: ''Johnston R. M.'' The Corsican. A Diary of Napoleon’s Life in His Own Words. — 1910.</ref> Ol menıń oń qolım edi, biraq ózi menen ózi bolǵanlıqtan barlıq kúshin joǵaltıp alatuǵın edi. Dushpannıń kóz qarasında Myurat batırlıǵı boyınsha dúnyadaǵı hámme adamlardan ustin turatuǵın edi, dalada ol haqıyqıy rıcar edi, kabinette bolsa aqılsız hám qatań maqtanıshlı edi<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Мюрат, Иоахим|[[Водовозов, Василий Васильевич|В. В—в.]]}}</ref>. == Derekler == az2u0q8dxswr3pc0b43611gaj7akryx 0 25549 124259 124242 2025-07-04T14:27:54Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124259 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] birinshi konsul hám imperator sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar bes koaliciyalıq urıs (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik - Pireney urısı (1808-1814) hám 1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. q4rkf6amir0uz37holhcpkuefhs7hos 124263 124259 2025-07-04T14:32:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124263 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] birinshi konsul hám imperator sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar bes koaliciyalıq urıs (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — Pireney urısı (1808-1814) hám 1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. m8fn59wgnhi75igap01pmhaqcd2y5dq 124264 124263 2025-07-04T14:32:26Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124264 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám imperator sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar bes koaliciyalıq urıs (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — Pireney urısı (1808-1814) hám 1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. 2m1mnxdq8osejfu1pzvwdmv0csrgxpn 124265 124264 2025-07-04T14:32:50Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124265 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar bes koaliciyalıq urıs (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — Pireney urısı (1808-1814) hám 1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. dxpajtn2neoikfbbu6krbp93lkmbeq4 124266 124265 2025-07-04T14:33:54Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124266 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — Pireney urısı (1808-1814) hám 1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. ljbb5yvd34us8ei2rlkjpewp8bbs1c1 124267 124266 2025-07-04T14:34:48Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124267 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám 1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. cx1u8v642z3xb7vzavgvxxlw6eoouww 124268 124267 2025-07-04T14:35:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124268 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına Ekinshi Italiya kampaniyasın da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. msbvi9e7osg5x0hbqyqvw94zyl6zey9 124269 124268 2025-07-04T14:35:34Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124269 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. Birinshi Italiya hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. e8zo5c27o1o6yzno0pboawuk3w4ho1o 124270 124269 2025-07-04T14:35:53Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124270 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám Mısır urısların Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. td5l30n6jbf9bo593x8diy4udlvzxal 124271 124270 2025-07-04T14:36:06Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124271 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan Revolyuciyalıq urıslardıń (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. ly7ep6qvuvgxylretxubt7olzuiwxq5 124272 124271 2025-07-04T14:36:36Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124272 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs Ullı francuz revolyuciyası sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. ht9r8vrhtk51onllngycj860ythabed 124274 124272 2025-07-04T14:36:58Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124274 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. 2uz74m5k0b7wvppcoukfvoyuh8lq8gs 124276 124274 2025-07-04T14:38:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124276 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. kofgm8txribwjt27m6zjfw7esxkp93d 124277 124276 2025-07-04T14:40:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124277 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan Angliyaǵa bastırıp kiriwge tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. 0ez6jjw9mcep29rlk4fytrlxuyi1tfa 124278 124277 2025-07-04T14:40:55Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124278 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan Angliyaǵa bastırıp kiriwge tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. 65jue0ifbuvz5k2piqb26i5ewbstd4f 124280 124278 2025-07-04T14:41:55Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124280 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan Angliyaǵa bastırıp kiriwge tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. b4ncn6y6uayyiyeoyfs4pbh0n9fwcat 124281 124280 2025-07-04T14:43:51Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124281 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan Angliyaǵa bastırıp kiriwge tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon Rossiyaǵa bastırıp kirip, derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. 0vj27vdw76hhfp1uz77urq1x1eg7148 124282 124281 2025-07-04T14:44:29Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124282 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan Angliyaǵa bastırıp kiriwge tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon Rossiyaǵa bastırıp kirip, derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. l6u75ks6n2eav6tfeotu5u4a38k47oq 124283 124282 2025-07-04T14:46:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124283 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan Angliyaǵa bastırıp kiriwge tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon Rossiyaǵa bastırıp kirip, derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. ikech13uahedl5cjwf8mrrwzj2tdiqi 124284 124283 2025-07-04T14:47:33Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124284 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon Rossiyaǵa bastırıp kirip, derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. q2rmpzbwlckfvqd5n3e9vzdea6dcuyi 124285 124284 2025-07-04T14:48:28Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124285 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon Rossiyaǵa bastırıp kirip, derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 7ouu3l8vxdc9igmbbmziyiq57hptucf 124287 124285 2025-07-04T14:49:26Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124287 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon Rossiyaǵa bastırıp kirip, derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 09vgv0zsvrxof4corco6oc56zblo2uj 124289 124287 2025-07-04T14:49:52Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124289 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. Ullı armiyanıń derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 0n6qkjcn00asstsm4m7dbx8znxign9c 124290 124289 2025-07-04T14:50:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124290 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar altınshı koaliciyaǵa birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 6x7vuh7kmp2c8j9sby9bmf5q0qbve1n 124292 124290 2025-07-04T14:50:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124292 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan (Napoleonnıń altı kúnlik urısına qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 4pjsivkaqr9sd9po7m3ldk7tgpxhw1v 124293 124292 2025-07-04T14:51:00Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124293 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti, biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. bwqlz8u2oyyh12dm8yvvwfmvzpktdp7 124294 124293 2025-07-04T14:51:28Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124294 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq Vaterloo janındaǵı jeńilis Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 84jgo2v3udu99pnjfffg1g6k2f2yfpi 124295 124294 2025-07-04T14:52:18Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124295 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. p6sur3bnsrh4udp1aqzkshyx9fus10d 124296 124295 2025-07-04T14:53:09Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124296 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan Áwliye Elena atawına súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 6u8pbekcpe8ly7ou968b0pxzg1oso66 124297 124296 2025-07-04T14:54:44Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124297 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. 90efpyacea9gxrdnq4owo9f3qhftlgw 124299 124297 2025-07-04T15:49:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124299 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == g23dad104a69rbilqtgqneoqlqyu5wi 124300 124299 2025-07-04T15:53:36Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tariyxı */ 124300 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. ouxe25f7jy1puklot94h93khkztnhnf 124301 124300 2025-07-04T15:56:06Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tariyxı */ 124301 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. j1adulcmbbl9e68kf44a797nyws22ie 124304 124301 2025-07-04T15:58:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tariyxı */ 124304 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. 0xw5f0g7mxci2calzcckuk3k7gbew8a 124305 124304 2025-07-04T16:00:09Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124305 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. hedzdd3bnzsinken4d86bxolkacdk7h 124307 124305 2025-07-04T16:02:36Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tariyxı */ 124307 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. i3d2wslxz1ljm1s807w9mfpoekv9xrv 124309 124307 2025-07-04T16:04:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124309 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. b95ud6yrujilwuch4zp9yjdd7t8sr4y 124311 124309 2025-07-04T16:06:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124311 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. a5skf6l8o0qs6h1s4aqiwe2spgd89zz 124313 124311 2025-07-04T16:07:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124313 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri Reyn artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. rn56fj9fo21271ieiiit9yqnnmben6d 124315 124313 2025-07-04T16:09:16Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124315 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Sizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. paqsvrl6zbjeqn4a4916i4p94py4gfp 124316 124315 2025-07-04T16:09:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124316 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler Rossiyanıń koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 73oxucmtohiksdhg675vm7o7kjlzn10 124317 124316 2025-07-04T16:10:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124317 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator Pavel I Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. a6stbokmkdanjfnv2a7bvfq3fkp5g8r 124318 124317 2025-07-04T16:10:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124318 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik konsullıq penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. ogyeo0yq34sxxcuwlvu1dwfndt65suv 124319 124318 2025-07-04T16:10:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124319 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan Burbonlardı tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. hq9pwm6i7erti5zt1m6v697qjdxp67v 124321 124319 2025-07-04T16:11:04Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124321 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. 1800-jıldıń báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. hkjaf1i1y16d4asnmn24sp83pjn1u7a 124322 124321 2025-07-04T16:11:32Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124322 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi, Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. jxxurhckzjzljiqsnyu4gqn3xrhb3f5 124323 124322 2025-07-04T16:11:58Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124323 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. Marengodaǵı jeńis (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 45nehjlptgp8zmna6ag0211saokdc32 124324 124323 2025-07-04T16:12:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124324 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı (Alessandriyada) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 1g2nbuxt0nwhbgkb92t5mis11forlz5 124325 124324 2025-07-04T16:13:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124325 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám Lombardiyanı jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 2ztrt1z5a6epglbnyrk8f56ex0j7v50 124327 124325 2025-07-04T16:13:33Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124327 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası Shvabiya hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. bqyxssuv6nd8zuh7g09f8zb7k5oms67 124328 124327 2025-07-04T16:14:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124328 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. Moro basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 2pmhbe57v4dzgrv5wi9k781q3nz2w4v 124329 124328 2025-07-04T16:14:33Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124329 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám Bavariyaǵa bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 2t2cbcu3hjrnz6fbyn07ehugh1l5vrw 124330 124329 2025-07-04T16:15:07Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124330 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám Gogenlindegı (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. 3habe5exudyrogmu9k4ggwtz4ar55s1 124331 124330 2025-07-04T16:16:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124331 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin Venanıń ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. q2c7efmga39xyhlaq415bfx5m4by07p 124332 124331 2025-07-04T16:16:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124332 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda Lyunevilde pitim dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. eei9e0mqnyrskln4kxsbfm457v0er7q 124334 124332 2025-07-04T16:16:53Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124334 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń Lionda shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. o693sdxcr18kaizobtvobjgyyjfweqq 124335 124334 2025-07-04T16:18:31Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124335 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. bcsbapseh2u8f1yh0lbl3dxf0837upp 124336 124335 2025-07-04T16:20:30Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124336 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == e6nabywvjid69aprcq0i68gmnlubvsv 124337 124336 2025-07-04T16:22:17Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Napoleon urıslarınıń baslanıwı */ 124337 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. 7ljy2ypnys085jqy2yj0ajtuyyi8u9m 124338 124337 2025-07-04T16:29:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Napoleon urıslarınıń baslanıwı */ 124338 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == tpy75r5lh9vg0f3py3paeog86go7lci 124339 124338 2025-07-04T16:30:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124339 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{main|Úshinshi koaliciya urısı}} 453wa0mwc8xykobosuz0ee7joqdtsqx 124340 124339 2025-07-04T16:31:59Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124340 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} bpge34a5iy8favqok5mxdt34ro1yg60 124342 124340 2025-07-04T16:34:32Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124342 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. eptuddysttxs7qdssgpjf3kzm6mautq 124343 124342 2025-07-04T16:35:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124343 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi. 18ngdwdta1jdlndv0ccs4yt5dsh00u9 124344 124343 2025-07-04T16:36:31Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124344 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. 6mxzddal26j0p1yhdfd9ok14rphvsx9 124345 124344 2025-07-04T16:37:06Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124345 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). pi9qxtho4m6e5atr1pub2osxpwczlq4 124346 124345 2025-07-04T16:39:12Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124346 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] bnrbl026mreb3e3tsr9t136k2v17yw7 124348 124346 2025-07-04T16:41:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124348 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. 4a2bgo8iyuvwfzjhkfifyelx2fthmaq 124350 124348 2025-07-04T16:41:53Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124350 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. sjk312ortm8ahnmp5fq7ki4t4ze9326 124352 124350 2025-07-04T16:43:24Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124352 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. 5d8sq31ir7eje3mryl82h0z2llyc358 124353 124352 2025-07-04T16:44:46Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124353 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. f4u10icrcwgma49gs0vp0bvfw5gyo7u 124354 124353 2025-07-04T16:46:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124354 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. dedjrwquzow3idtfw8i58oqbmvh1mrj 124355 124354 2025-07-04T16:47:20Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124355 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. 63frzoywk8z8lo6mos21w6cbo7m6eud 124356 124355 2025-07-04T16:48:45Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124356 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. 8v7yfeb4nrfmaq4q6vigets00i4tefw 124358 124356 2025-07-04T16:50:09Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124358 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. fslev987z4syluhyqhisn61eehioukx 124359 124358 2025-07-04T16:51:37Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124359 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 2w6j0vlysjp7rv3s9hao5uzw9u9jyja 124360 124359 2025-07-04T16:53:04Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124360 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. oq4srie6orga9bfjj1rr0vmocpc5euf 124361 124360 2025-07-04T16:55:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124361 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi aldı. tmsz1gl2ewnepsog994bn0moo72i7y9 124362 124361 2025-07-04T16:55:17Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124362 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. l2v69j3jrq0fu2321e7soqsopc0krff 124363 124362 2025-07-04T16:56:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124363 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. b5mdauxa1mxsof75zijl4ufvp5v8gn4 124365 124363 2025-07-04T17:00:38Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124365 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 9acn0i2x5g8m5v8eq2rdkfmr723nxy8 124366 124365 2025-07-04T17:03:52Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124366 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. hsndgkkvgpkdkx5atx54nqqds3ugulr 124367 124366 2025-07-04T17:04:45Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124367 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. d5vcvmu462t12wzdnuu8d5nbgb92nxe 124368 124367 2025-07-04T17:05:32Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124368 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. lompkgyz0k6z4912o1z5xesefoo3ytm 124369 124368 2025-07-04T17:09:12Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124369 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası patshalıqqa aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. gtpflmr1bn36kwwfn29547sb0oagj2f 124370 124369 2025-07-04T17:10:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124370 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı Uilyam Pitt Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. n08ahsl9xg9fqenl74gey8n8qzc7e7e 124371 124370 2025-07-04T17:10:33Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124371 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon La-Manshti kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. oc2ppq0ide7hqrxsx45wwzhx7u9i5bt 124372 124371 2025-07-04T17:10:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124372 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga Rossiya, Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 0czdlewvoqcpj45enc6o8pn5zk98n3v 124373 124372 2025-07-04T17:11:46Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124373 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], Avstriya, Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 6137bifp6bwsdb15tn0vmnt0702tjrp 124374 124373 2025-07-04T17:11:58Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124374 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], Shveciya hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. l36c0amm9it1o4ulyillk0hmsgahcm6 124375 124374 2025-07-04T17:12:21Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124375 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám Neapol qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 8zbhzlgxla6t557ramstd2qotu29ich 124376 124375 2025-07-04T17:12:34Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124376 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya Prussiyanı da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 65ryqeukt0rcw39socpnwvpka3539td 124377 124376 2025-07-04T17:13:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124377 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. onbrp9j9p43glx1vucxloefew2c7925 124378 124377 2025-07-04T17:13:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124378 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday úlken armiyası hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. m25j5th7ee9blfjuuvu5owva3qi3epf 124379 124378 2025-07-04T17:13:50Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124379 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám Ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan Ulm qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 9yu65mx9xhu60no7jo63lt0n0o0in9z 124380 124379 2025-07-04T17:14:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124380 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası Ulm janındaǵı sawashtan keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. cl98moxitnsg95yyflzxwkmrpnttjaw 124381 124380 2025-07-04T17:15:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124381 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen Trafalgardaǵı belgili jeńisi (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. si09macm6eoc6t579pwrbxupix3x99x 124382 124381 2025-07-04T17:16:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124382 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. 20-oktyabr kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 0o0j8q9ux2fquylrf8lfeuwquhwitzw 124383 124382 2025-07-04T17:16:30Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124383 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] (21-oktyabr) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. epfbw8x1sd1z71j9nnam5jcv2f2br0d 124384 124383 2025-07-04T17:16:46Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124384 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «úsh imperator sawashı» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. j8c780zjylhayj3qob0h2gizo85ncxm 124385 124384 2025-07-04T17:17:28Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124385 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator Franc Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. rwsfb216480dp1e77w62n1w6aurekoa 124386 124385 2025-07-04T17:18:02Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124386 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator Aleksandr óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 6m97c3i2055texcosat6pvbm8alq7p0 124387 124386 2025-07-04T17:18:27Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124387 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan Uilyam Pitt: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 7cu7hco65l10xrpxibsr3a1bg0rbjev 124388 124387 2025-07-04T17:19:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124388 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen Presburg pitimin dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. jpo3lyrr0gicrzalxhy9cs8o3fb9odu 124389 124388 2025-07-04T17:20:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124389 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), Muqaddes Rim imperiyasın pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. b27zkmfcwdf0cd2ncwa1vo16ze09cfw 124390 124389 2025-07-04T17:20:50Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124390 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). Prussiya Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. dk0nwvd9ghy4119x1wz3qt721f5d8xc 124391 124390 2025-07-04T17:21:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124391 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat Fridrix Vilgelm III nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. 999mmf3hn8s06mwjb2lbsx37u834k0f 124392 124391 2025-07-04T17:22:29Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124392 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada Evgeniy Bogarnege berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. e68i3tycyv0e3cs4308obfpy55oaf06 124393 124392 2025-07-04T17:22:59Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124393 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. orq6we60njls9ankl1nk2ur8clapj7s 124394 124393 2025-07-04T17:36:43Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124394 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] 8p1kahqqvtoayf28mp2fupih3zrryeo 124395 124394 2025-07-04T17:38:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124395 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi Lyudovik húkimdarlıq etip basladı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 6ce379dfiwz9vittestc73cz880f1mb 124458 124395 2025-07-05T05:36:15Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124458 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası Paulina Borgezege de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] b8qoe1cdsuw51ab1e25b6zcdluj9rm1 124459 124458 2025-07-05T05:36:56Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124459 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] c91tkh5o9fnpm816sdiitcs19tadkr6 124462 124459 2025-07-05T08:17:28Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124462 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] q7f2yvqzjg62yx8c2ruvxy2pwxc9qwp 124543 124462 2025-07-05T11:07:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Úshinshi koaliciya (1805) */ 124543 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] h5qqa332lcuwyp07cnqqn285hurc2uk 124544 124543 2025-07-05T11:08:43Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124544 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] smfvnf3ck9wmsikj958f1yuz7qobchz 14 25550 124245 2025-07-04T13:05:26Z Inosham 10264 Bos bet jarattı 124245 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 14 25551 124249 2025-07-04T13:17:15Z Inosham 10264 Bos bet jarattı 124249 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 14 25552 124250 2025-07-04T13:17:28Z Inosham 10264 Bos bet jarattı 124250 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 10 25553 124252 2025-07-04T13:35:10Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «[[Francuz tili|francuzsha]] ''{{lang|fr|{{{1}}}}}''<noinclude> [[Kategoriya:Tiller úlgileri|fr]] </noinclude>» 124252 wikitext text/x-wiki [[Francuz tili|francuzsha]] ''{{lang|fr|{{{1}}}}}''<noinclude> [[Kategoriya:Tiller úlgileri|fr]] </noinclude> 7ui8pvj1jbch0gh25zgzwqmyoxamxei 124254 124252 2025-07-04T13:39:41Z Inosham 10264 124254 wikitext text/x-wiki {{ref-lang|franc.|francuzsha|}}<noinclude>[[Kategoriya:Tiller úlgileri|fr]]</noinclude><noinclude>{{hújjet}}</noinclude> tr4xbvqnqeqmjc5urw4tbaj0uq1sn14 10 25554 124256 2025-07-04T13:49:49Z Inosham 10264 [[Úlgi:Wikiderek-SÁE]] degen betke baǵdarladı 124256 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Úlgi:Wikiderek-SÁE]] 9wokctnf0tkqr52exot7wpj1yuvm1a1 10 25555 124257 2025-07-04T13:54:44Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «{{Publikaciya | bólim = {{#if:{{{1|}}}|[[:ru:s:ВЭ/ВТ/ВТ-ВЭС{{str trim|{{{1}}}}}|{{str trim|{{{1}}}}}]]|[[:ru:s:ВЭ/ВТ/ВТ-ВЭС]]}} | juwapker_bólimi = {{{avtor|}}} | bet = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|[}}{{replace|{{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} | 1 = A (метка английского Ллойда) — Алжирия | 2 = Алжирские экспедиции — Аракчеев, граф, Алексей Андреевич...» 124257 wikitext text/x-wiki {{Publikaciya | bólim = {{#if:{{{1|}}}|[[:ru:s:ВЭ/ВТ/ВТ-ВЭС{{str trim|{{{1}}}}}|{{str trim|{{{1}}}}}]]|[[:ru:s:ВЭ/ВТ/ВТ-ВЭС]]}} | juwapker_bólimi = {{{avtor|}}} | bet = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|[}}{{replace|{{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} | 1 = A (метка английского Ллойда) — Алжирия | 2 = Алжирские экспедиции — Аракчеев, граф, Алексей Андреевич | 3 = Аральская флотилия — Афонское сражение | 4 = Б (Blanc) порох — Бомба | 5 = Бомбарда — Верещагин, Александр Васильевич | 6 = Верещагин, Василий Васильевич — Воинская повинность | 7 = Воинская честь — Гимнастика военная | 8 = Гимры — Двигатели судовые | 9 = Двина Западная — Елец, Юлий Лукианович | 10 = Елисавета Петровна — Инициатива | 11 = Инкерман — Кальмар-зунд | 12 = Кальяри — Коалиционные войны | 13 = Кобленц — Круз, Александр Иванович | 14 = Круковский, Феликс Антонович — Линта | 15 = Линтулакс — Минный (учебно-минный) отряд Балтийского флота | 16 = Минный офицерский класс — Нисса | 17 = Нитроглицерин — Патруль | 18 = Паукер, Герман Егорович — Порт-Артур | [[Sitin áskeriy enciklopediyası|Áskeriy enciklopediya]]}} | —|&nbsp;—}}{{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|]}} | info = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}||[18-tomda]}} | juwapker = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}||[[:ru:Новицкий, Василий Фёдорович|V. F. Novickiy]] … <!-- -->[{{comment|hám basqalar|K. I. Velichko, A. V. fon-Shvarts, V. A. Apushkin, G. K. Fon Shults hám basqalar}}]}} | orın = {{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}}|18=СПб.}} | orın2 = [{{М.}}] | baspa2 = [[:ru:Сытин, Иван Дмитриевич|I. D. Sitin]] avtorlıǵında | jıl = {{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} | 1|2|3|4|5 = 1911 | 6|7|8|9|10 = 1912 | 11|12|13 = 1913 | 14|15|16|17 = 1914 | 18 = 1915 | 1911—1915}} | betler = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|{{{betler|{{{bet|{{{bet|{{{с|}}}}}}}}}}}}}} | seriya = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|[[Sitin áskeriy enciklopediyası{{!}}Áskeriy enciklopediya]]&nbsp;: [18-tomda]}} |juwapker seriya = {{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} avtorlıǵında | 1|2|3|4 = [[:ru:Новицкий, Василий Фёдорович|V. F. Novickiy,]] | 5|6|7|8|9|10|11|12|13|14|15|16|17|18 = [[:ru:Величко, Константин Иванович|K. I. Velichko]] |}} … [{{comment|hám basqalar|{{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}}|1|2|3|4|=|V. F. Novitskiy}} K. I. Velichko, A. V. fon-Shvarts, V. A. Apushkin, G. K. fon-Shults}} hám basqalar] | jıl seriyası = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|1911—1915}} | tomseriyası = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|{{{tom|{{{t|}}}}}}}} | ref = {{{ref|SÁE}}} }}<noinclude>{{doc}}</noinclude> 4wgocid8mle2drebat1erj6v2ib1d9r 124261 124257 2025-07-04T14:29:44Z Inosham 10264 124261 wikitext text/x-wiki {{Publikaciya | bólim = {{#if:{{{1|}}}|[[:ru:s:ВЭ/ВТ/ВТ-ВЭС{{str trim|{{{1}}}}}|{{str trim|{{{1}}}}}]]|[[:ru:s:ВЭ/ВТ/ВТ-ВЭС]]}} | juwapker_bólimi = {{{avtor|}}} | atama = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|[}}{{replace|{{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} | 1 = A (метка английского Ллойда) — Алжирия | 2 = Алжирские экспедиции — Аракчеев, граф, Алексей Андреевич | 3 = Аральская флотилия — Афонское сражение | 4 = Б (Blanc) порох — Бомба | 5 = Бомбарда — Верещагин, Александр Васильевич | 6 = Верещагин, Василий Васильевич — Воинская повинность | 7 = Воинская честь — Гимнастика военная | 8 = Гимры — Двигатели судовые | 9 = Двина Западная — Елец, Юлий Лукианович | 10 = Елисавета Петровна — Инициатива | 11 = Инкерман — Кальмар-зунд | 12 = Кальяри — Коалиционные войны | 13 = Кобленц — Круз, Александр Иванович | 14 = Круковский, Феликс Антонович — Линта | 15 = Линтулакс — Минный (учебно-минный) отряд Балтийского флота | 16 = Минный офицерский класс — Нисса | 17 = Нитроглицерин — Патруль | 18 = Паукер, Герман Егорович — Порт-Артур | [[Sitin áskeriy enciklopediyası|Áskeriy enciklopediya]]}} | —|&nbsp;—}}{{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|]}} | info = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}||[18-tomda]}} | juwapker = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}||[[:ru:Новицкий, Василий Фёдорович|V. F. Novickiy]] … <!-- -->[{{comment|hám basqalar|K. I. Velichko, A. V. fon-Shvarts, V. A. Apushkin, G. K. Fon Shults hám basqalar}}]}} | orın = {{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}}|18=СПб.}} | orın2 = [{{М.}}] | basılım2 = [[:ru:Сытин, Иван Дмитриевич|I. D. Sitin]] avtorlıǵında | jıl = {{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} | 1|2|3|4|5 = 1911 | 6|7|8|9|10 = 1912 | 11|12|13 = 1913 | 14|15|16|17 = 1914 | 18 = 1915 | 1911—1915}} | atamalar = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|{{{atamalar|{{{atama|{{{atama|{{{с|}}}}}}}}}}}}}} | seriya = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|[[Sitin áskeriy enciklopediyası{{!}}Áskeriy enciklopediya]]&nbsp;: [18-tomda]}} |juwapker seriya = {{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}} avtorlıǵında | 1|2|3|4 = [[:ru:Новицкий, Василий Фёдорович|V. F. Novickiy,]] | 5|6|7|8|9|10|11|12|13|14|15|16|17|18 = [[:ru:Величко, Константин Иванович|K. I. Velichko]] |}} … [{{comment|hám basqalar|{{#switch:{{{tom|{{{t|}}}}}}|1|2|3|4|=|V. F. Novitskiy}} K. I. Velichko, A. V. fon-Shvarts, V. A. Apushkin, G. K. fon-Shults}} hám basqalar] | jıl seriyası = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|1911—1915}} | tomseriyası = {{#if:{{{tom|{{{t|}}}}}}|{{{tom|{{{t|}}}}}}}} | ref = {{{ref|SÁE}}} }}<noinclude>{{doc}}</noinclude> atj3silnot7oym57239iki4cjpq6df0 10 25556 124260 2025-07-04T14:27:58Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «<includeonly><!-- == Tiykar == --><span class=citation {{#if:{{{ref|}}} | id = "{{anchorencode:CITEREF{{{ref}}}{{{jıl|}}}{{{hárip|}}}}}"}}><!-- == Avtor == -->{{#if:{{{avtor|}}}|''}}{{#switch:{{#if:{{{avtor|}}}|m}}<!-- -->{{#if:{{{avtor atı|}}}|i}}{{#if:{{{avtor silteme|}}}|h}} | mih = [[{{{avtor silteme}}}|{{±.|{{{avtor}}}, {{{avtor atı}}}}}]] | mi = {{±.|{{{avtor}}}, {{{avtor atı}}}}} | mh = {{±.|[[{{{avtor silteme}}}|{{{avtor}}}]]}} | m = {{...» 124260 wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- == Tiykar == --><span class=citation {{#if:{{{ref|}}} | id = "{{anchorencode:CITEREF{{{ref}}}{{{jıl|}}}{{{hárip|}}}}}"}}><!-- == Avtor == -->{{#if:{{{avtor|}}}|''}}{{#switch:{{#if:{{{avtor|}}}|m}}<!-- -->{{#if:{{{avtor atı|}}}|i}}{{#if:{{{avtor silteme|}}}|h}} | mih = [[{{{avtor silteme}}}|{{±.|{{{avtor}}}, {{{avtor atı}}}}}]] | mi = {{±.|{{{avtor}}}, {{{avtor atı}}}}} | mh = {{±.|[[{{{avtor silteme}}}|{{{avtor}}}]]}} | m = {{±.|{{{avtor}}}}}}}{{#if:{{{avtor|}}}|''&#32;}}<!-- == Qism == -->{{#if:{{{bólim|}}}|{{#invoke:Publikaciya|parts|{{{bólim wikiderek|}}}|{{{bólim Wikiderek|}}}|{{{bólim|}}}|<!-- -->{{{bólim silteme|{{{silteme bólim|}}}}}}|{{{bólim arxiv sáne|}}}|{{{bólim arxiv|}}}|{{{bólim astatama|}}}|<!-- -->{{{bólim maǵlıwmat|}}}|{{{bólim2 wikiderek|}}}|{{{bólim2 Wikiderek|}}}|{{{bólim2|}}}|<!-- -->{{{bólim2 silteme|}}}|{{{bólim2 arxiv sáne|}}}|{{{bólim2 arxiv|}}}|{{{bólim2 astatama|}}}|<!-- -->{{{bólim2 maǵlıwmat|}}}|{{{bólim3 wikiderek|}}}|{{{bólim3 Wikiderek|}}}|{{{bólim3|}}}|<!-- -->{{{bólim3 silteme|}}}|{{{bólim3 arxiv sáne|}}}|{{{bólim3 arxiv|}}}|{{{bólim3 astatama|}}}|<!-- -->{{{bólim3 maǵlıwmat|}}}|{{{bólim4 wikiderek|}}}|{{{bólim4 Wikiderek|}}}|{{{bólim4|}}}|<!-- -->{{{bólim4 silteme|}}}|{{{bólim4 arxiv sáne|}}}|{{{bólim4 arxiv|}}}|{{{bólim4 astatama|}}}|<!-- -->{{{bólim4 maǵlıwmat|}}}|{{{bólim5 wikiderek|}}}|{{{bólim5 Wikiderek|}}}|{{{bólim5|}}}|<!-- -->{{{bólim5 silteme|}}}|{{{bólim5 arxiv sáne|}}}|{{{bólim5 arxiv|}}}|{{{bólim5 astatama|}}}|<!-- -->{{{bólim5 maǵlıwmat|}}}|{{{bólim material|}}}|{{{bólim til|}}}|{{{-bólim til|}}}|<!-- -->{{{bólim original|}}}|{{{bólim original silteme|}}}|{{{bólim original arxiv sáne|}}}|<!-- -->{{{bólim original arxiv|}}}|{{{bólim original astatama|}}}|{{{bólim original maǵlıwmat|}}}|<!-- -->{{{bólim2 original|}}}|{{{bólim2 original silteme|}}}|{{{bólim2 original arxiv sáne|}}}|<!-- -->{{{bólim2 original arxiv|}}}|{{{bólim2 original astatama|}}}|{{{bólim2 original maǵlıwmat|}}}|<!-- -->{{{bólim3 original|}}}|{{{bólim3 original silteme|}}}|{{{bólim3 original arxiv sáne|}}}|<!-- -->{{{bólim3 original arxiv|}}}|{{{bólim3 original astatama|}}}|{{{bólim3 original maǵlıwmat|}}}|<!-- -->{{{bólim4 original|}}}|{{{bólim4 original silteme|}}}|{{{bólim4 original arxiv sáne|}}}|<!-- -->{{{bólim4 original arxiv|}}}|{{{bólim4 original astatama|}}}|{{{bólim4 original maǵlıwmat|}}}|<!-- -->{{{bólim5 original|}}}|{{{bólim5 original silteme|}}}|{{{bólim5 original arxiv sáne|}}}|<!-- -->{{{bólim5 original arxiv|}}}|{{{bólim5 original astatama|}}}|{{{bólim5 original maǵlıwmat|}}}|<!-- -->{{{bólim original til|}}}|{{{-bólim original til|}}}|{{{bólim kórinis|}}}|{{{bólim tomlar|}}}|<!-- -->{{{bólim tiykarǵı avtor|}}}||{{{bólim hamavtorlar|}}}|{{{bólim juwapker|}}}||||||||||||<!-- -->{{{bólim juwapker2|}}}|{{{bólim juwapker3|}}}|<!-- -->{{{bólim juwapker4|}}}|{{{bólim juwapker5|}}}}}{{#switch:{{{1|}}}|maqala=<!-- -->{{#if:{{{bólim nodot|}}}||.}}&nbsp;— {{#switch:{{{til|}}}{{{-til|}}}|be=У|cs|de|el|en|es|<!-- -->et|fi|fr|ga|grc|is|it|la|lt|lv|nl|nn|no|pl|pt|ro|sv|tr=In|В}}:|&nbsp;//}}&#32;}}<!-- == Bet == -->{{#if:{{{atama|}}}|{{#invoke:Publikaciya|parts|{{{wikiderek|}}}|{{{Wikiderek|}}}|{{{atama|}}}|<!-- -->{{{silteme|}}}|{{{arxiv sáne|}}}|{{{arxiv|}}}|{{{astatama|}}}|{{{maǵlıwmat|}}}|<!-- -->{{{wikiderek2|}}}|{{{Wikiderek2|}}}|{{{atama2|}}}|{{{silteme2|}}}|{{{arxiv2 sáne|}}}|<!-- -->{{{arxiv2|}}}|{{{astatama2|}}}|{{{maǵlıwmat2|}}}|{{{wikiderek3|}}}|{{{Wikiderek3|}}}|<!-- -->{{{atama3|}}}|{{{silteme3|}}}|{{{arxiv3 sáne|}}}|{{{arxiv3|}}}|{{{astatama3|}}}|<!-- -->{{{maǵlıwmat3|}}}|{{{wikiderek4|}}}|{{{Wikiderek4|}}}|{{{atama4|}}}|{{{silteme4|}}}|<!-- -->{{{arxiv4 sáne|}}}|{{{arxiv4|}}}|{{{astatama4|}}}|{{{maǵlıwmat4|}}}|{{{wikiderek5|}}}|<!-- -->{{{Wikiderek5|}}}|{{{atama5|}}}|{{{silteme5|}}}|{{{arxiv5 sáne|}}}|{{{arxiv5|}}}|<!-- -->{{{astatama5|}}}|{{{maǵlıwmat5|}}}|{{{material|}}}|{{{til|}}}|{{{-til|}}}|{{{original|}}}|<!-- -->{{{original silteme|}}}|{{{original arxiv sáne|}}}|{{{original arxiv|}}}|<!-- -->{{{original astatama|}}}|{{{original maǵlıwmat|}}}|{{{original2|}}}|{{{original2 silteme|}}}|<!-- -->{{{original2 arxiv sáne|}}}|{{{original2 arxiv|}}}|{{{original2 astatama|}}}|<!-- -->{{{original2 maǵlıwmat|}}}|{{{original3|}}}|{{{original3 silteme|}}}|{{{original3 arxiv sáne|}}}|<!-- -->{{{original3 arxiv|}}}|{{{original3 astatama|}}}|{{{original3 maǵlıwmat|}}}|{{{original4|}}}|<!-- -->{{{original4 silteme|}}}|{{{original4 arxiv sáne|}}}|{{{original4 arxiv|}}}|<!-- -->{{{original4 astatama|}}}|{{{original4 maǵlıwmat|}}}|{{{original5|}}}|{{{original5 silteme|}}}|<!-- -->{{{original5 arxiv sáne|}}}|{{{original5 arxiv|}}}|{{{original5 astatama|}}}|<!-- -->{{{original5 maǵlıwmat|}}}|{{{original til|}}}|{{{-original til|}}}|{{{kórinis|}}}|{{{tomlar|}}}|<!-- -->{{{tiykarǵı avtor|}}}|{{{avtor2|}}}|{{{hamavtorlar|}}}|{{{juwapker|}}}|{{{avtor|}}}|<!-- -->{{{avtor atı|}}}|{{{avtor2 atı|}}}|{{{avtor2 silteme|}}}|{{{avtor3|}}}|{{{avtor3 silteme|}}}|<!-- -->{{{avtor3 atı|}}}|{{{avtor4|}}}|{{{avtor4 atı|}}}|{{{avtor5|}}}|{{{avtor5 atı|}}}|<!-- -->{{{juwapker2|}}}|{{{juwapker3|}}}|{{{juwapker4|}}}|{{{juwapker5|}}}}}|<!-- --><b class=error>Qátelik: {{para|atama}} úlgisinde parametr kórsetilmegen <!-- -->{{tl|publikaciya}}</b>}}{{#switch:{{{1|}}} | kitap|#default = {{#if:{{{basılım|}}}|{{#if:{{{nodot|}}}||.}}&nbsp;— {{±.|{{{basılım}}}}}|<!-- -->{{#if:{{{nodot|}}}||.}}}} | maqala = <!-- == Davriy basılım == -->&#32;// {{#if:{{{basılım|}}}|{{#if:{{{basılım silteme|}}}|<!-- -->[{{{basılım silteme}}} {{{basılım}}}]|{{{basılım}}}}}|<!-- --><b class=error>Qátelik: {{tl|publikaciya}} úlgisinde {{para|basılım}} parametri kórsetilmegen <!-- --> </b>}}<!-- -->{{#if:{{{tip|}}}|&nbsp;: {{{tip}}}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım juwapker|}}} | &nbsp;/ {{{basılım juwapker}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım juwapker2|}}}|&nbsp;; {{{basılım juwapker2}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım juwapker3|}}}|&nbsp;; {{{basılım juwapker3}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım juwapker4|}}}|&nbsp;; {{{basılım juwapker4}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım juwapker5|}}}|&nbsp;; {{{basılım juwapker5}}}}}}}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım nodot|}}}||.}}}}<!-- == Qánigelesken maǵlıwmat == -->{{#if:{{{qánigelesken maǵlıwmat|}}}|&nbsp;— {{{qánigelesken maǵlıwmat}}}.}}<!-- == Baspadan shıǵarıw maǵlıwmatları. Fizikalıq xarakteristika == === Orın. Basılım. Jıl === -->{{#if:{{{orın|}}}|&nbsp;— {{publikaciya/orın|{{{orın}}}|<!-- -->{{#if:{{{baspa|}}}{{{jıl|}}}||.}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{baspa|}}}|{{#if:{{{orın|}}}|&nbsp;:|&nbsp;—}} {{{baspa}}}<!-- -->{{#if:{{{jıl|}}}||.}}}}{{#if:{{{orın|}}}{{{baspa|}}}|<!-- -->{{#if:{{{orın2|}}}|&nbsp;; {{publikaciya/orın|{{{orın2}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{baspa2|}}}|&nbsp;: {{{baspa2}}}}}<!-- -->{{#if:{{{orın3|}}}|&nbsp;; {{publikaciya/orın|{{{orın3}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{baspa3|}}}|&nbsp;: {{{baspa3}}}}}<!-- -->{{#if:{{{orın4|}}}|&nbsp;; {{publikaciya/orın|{{{orın4}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{baspa4|}}}|&nbsp;: {{{baspa4}}}}}<!-- -->{{#if:{{{orın5|}}}|&nbsp;; {{publikaciya/orın|{{{orın5}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{baspa5|}}}|&nbsp;: {{{baspa5}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{jıl|}}}|{{#if:{{{orın|}}}{{{baspa|}}}|,|&nbsp;—}} {{{jıl}}}{{#switch:{{{-til|{{{til|}}}}}}|ja|zh=年}}.}}<!-- === Tom === -->{{#if:{{{tom|}}}|{{#if:{{{volume|}}}{{{band|}}}||&nbsp;— <!-- -->{{#switch:{{#if:{{{tom|}}}|j}}{{#if:{{{tom atama|}}}|ta}}{{#if:{{{tom silteme|}}}|ts}} | t = T.&nbsp;{{{tom}}} | ta = T.&nbsp;: {{{tom atama}}} | tta = T.&nbsp;{{{tom}}}&nbsp;: {{{tom atama}}} | tts = [{{{tom silteme}}} T.&nbsp;{{{tom}}}] | tats = [{{{tom silteme}}} T.&nbsp;: {{{tom atama}}}] | ttats = [{{{tom silteme}}} T.&nbsp;{{{tom}}}&nbsp;: {{{tom atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{tom juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{tom juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{basılım|}}}{{{kitap|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Basılım === -->{{#if:{{{basılım|}}}|{{#if:{{{volume|}}}{{{band|}}}{{{issue|}}}{{{heft|}}}||<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{basılım|}}}|n}}{{#if:{{{basılım atama|}}}|ba}}{{#if:{{{basılım silteme|}}}|bs}} | b = {{#if:{{{tom|}}}|, b|&nbsp;— B}}asılım&nbsp; {{{basılım}}} | ba = {{#if:{{{tom|}}}|, b|&nbsp;— B}}asılım&nbsp;: {{{basılım atama}}} | bba = {{#if:{{{tom|}}}|, b|&nbsp;— B}}asılım&nbsp; {{{basılım}}}&nbsp;: {{{basılım atama}}} | bbs = {{#if:{{{tom|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{basılım silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{tom|}}}|b|B}}asılım&nbsp; {{{basılım}}}] | babs = {{#if:{{{tom|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{basılım silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{tom|}}}|b|B}}asılım&nbsp;: {{{basılım atama}}}] | bbabs = {{#if:{{{tom|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{basılım silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{tom|}}}|b|B}}asılım&nbsp;{{{basılım}}}&nbsp;: {{{basılım atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{basılım juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{basılım juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{kitap|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Kitap === -->{{#if:{{{kitap|}}}|{{#if:{{{volume|}}}{{{band|}}}{{{issue|}}}{{{heft|}}}{{{book|}}}{{{buch|}}}||<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{kitap|}}}|k}}{{#if:{{{kitap atama|}}}|ka}}{{#if:{{{kitap silteme|}}}|ks}} | k = {{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|, k|&nbsp;— K}}itap&nbsp; {{{kitap}}} | ka = {{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|, k|&nbsp;— K}}itap&nbsp;: {{{kitap atama}}} | kka = {{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|, k|&nbsp;— K}}itap&nbsp; {{{kitap}}}&nbsp;: {{{kitap atama}}} | kks = {{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{kitap silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|k|K}}itap&nbsp; {{{kitap}}}] | kaks = {{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{kitap silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|k|K}}itap&nbsp;: {{{kitap atama}}}] | kkaks = {{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{kitap silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}|k|K}}itap&nbsp; {{{kitap}}}&nbsp;: {{{kitap atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{kitap juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{kitap juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Volume === -->{{#if:{{{volume|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{band|}}}||&nbsp;— <!-- -->{{#switch:{{#if:{{{volume|}}}|v}}{{#if:{{{volume atama|}}}|va}}{{#if:{{{volume silteme|}}}|vs}} | v = Vol.&nbsp;{{{volume}}} | va = Vol.&nbsp;: {{{volume atama}}} | vva = Vol.&nbsp;{{{volume}}}&nbsp;: {{{volume atama}}} | vvs = [{{{volume silteme}}} Vol.&nbsp;{{{volume}}}] | vavs = [{{{volume silteme}}} Vol.&nbsp;: {{{volume atama}}}] | vvavs = [{{{volume silteme}}} Vol.&nbsp;{{{volume}}}&nbsp;: {{{volume atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{volume juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{volume juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{issue|}}}{{{book|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Issue === -->{{#if:{{{issue|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{band|}}}{{{basılım|}}}{{{heft|}}}||<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{issue|}}}|i}}{{#if:{{{issue atama|}}}|ia}}{{#if:{{{issue silteme|}}}|is}} | i = {{#if:{{{volume|}}}|, n|&nbsp;— N}}o.&nbsp;{{{issue}}} | ia = {{#if:{{{volume|}}}|, n|&nbsp;— N}}o.&nbsp;: {{{issue atama}}} | iia = {{#if:{{{volume|}}}|, n|&nbsp;— N}}o.&nbsp;{{{issue}}}&nbsp;: {{{issue atama}}} | iis = {{#if:{{{tom|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{issue silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{volume|}}}|n|N}}o.&nbsp;{{{issue}}}] | iais = {{#if:{{{volume|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{issue silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{volume|}}}|n|N}}o.&nbsp;: {{{issue atama}}}] | iiais = {{#if:{{{tom|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{issue silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{volume|}}}|n|N}}o.&nbsp;{{{issue}}}&nbsp;: {{{issue atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{issue juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{issue juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{book|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Book === -->{{#if:{{{book|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{band|}}}{{{basılım|}}}{{{heft|}}}{{{kitap|}}}{{{buch|}}}||<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{book|}}}|b}}{{#if:{{{book atama|}}}|bb}}{{#if:{{{book silteme|}}}|bs}} | b = {{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|, b|&nbsp;— B}}k.&nbsp;{{{book}}} | ba = {{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|, b|&nbsp;— B}}k.&nbsp;: {{{book atama}}} | bba = {{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|, b|&nbsp;— B}}k.&nbsp;{{{book}}}&nbsp;: {{{book atama}}} | bbs = {{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{book silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|b|B}}k.&nbsp;{{{book}}}] | babs = {{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{book silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|b|B}}k.&nbsp;: {{{book atama}}}] | bbabs = {{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|,|&nbsp;—}} [{{{book silteme}}} <!-- -->{{#if:{{{volume|}}}{{{issue|}}}|b|B}}k.&nbsp;{{{book}}}&nbsp;: {{{book atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{book juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{book juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Band === -->{{#if:{{{band|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{volume|}}}||&nbsp;— <!-- -->{{#switch:{{#if:{{{band|}}}|b}}{{#if:{{{band atama|}}}|bb}}{{#if:{{{band silteme|}}}|bs}} | b = Bd.&nbsp;{{{band}}} | ba = Bd.&nbsp;: {{{band atama}}} | bba = Bd.&nbsp;{{{band}}}&nbsp;: {{{band atama}}} | bbs = [{{{band silteme}}} Bd.&nbsp;{{{band}}}] | babs = [{{{band silteme}}} Bd.&nbsp;: {{{band atama}}}] | bbabs = [{{{band silteme}}} Bd.&nbsp;{{{band}}}&nbsp;: {{{band atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{band juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{band juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{heft|}}}{{{buch|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Heft === -->{{#if:{{{heft|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{volume|}}}{{{basılım|}}}{{{issue|}}}||<!-- -->{{#if:{{{band|}}}|,&#32;|&nbsp;—&#32;}}<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{heft|}}}|h}}{{#if:{{{heft atama|}}}|ha}}{{#if:{{{heft silteme|}}}|hs}} | h = H.&nbsp;{{{heft}}} | ha = H.&nbsp;: {{{heft atama}}} | hha = H.&nbsp;{{{heft}}}&nbsp;: {{{heft atama}}} | hhs = [{{{heft silteme}}} H.&nbsp;{{{heft}}}] | hahs = [{{{heft silteme}}} H.&nbsp;: {{{heft atama}}}] | hhahs = [{{{heft silteme}}} H.&nbsp;{{{heft}}}&nbsp;: {{{heft atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{heft juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{heft juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{buch|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Buch === -->{{#if:{{{buch|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{volume|}}}{{{basılım|}}}{{{issue|}}}{{{kitap|}}}{{{book|}}}||<!-- -->{{#if:{{{band|}}}{{{heft|}}}|,&#32;|&nbsp;—&#32;}}<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{buch|}}}|b}}{{#if:{{{buch atama|}}}|ba}}{{#if:{{{buch silteme|}}}|bs}} | b = Buch&nbsp;{{{buch}}} | ba = Buch&nbsp;: {{{buch atama}}} | bba = Buch&nbsp;{{{buch}}}&nbsp;: {{{buch atama}}} | bbs = [{{{buch silteme}}} Buch&nbsp;{{{buch}}}] | babs = [{{{buch silteme}}} Buch&nbsp;: {{{buch atama}}}] | bbabs = [{{{buch silteme}}} Buch&nbsp;{{{buch}}}&nbsp;: {{{buch atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{buch juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{buch juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{san|}}}{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}}}<!-- === Raqam === -->{{#if:{{{san|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{volume|}}}{{{band|}}}{{{basılım|}}}{{{issue|}}}{{{heft|}}}<!-- -->{{{kitap|}}}{{{book|}}}{{{buch|}}}|,&#32;|&nbsp;—&#32;}}<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{san|}}}|r}}{{#if:{{{san atama|}}}|sa}}{{#if:{{{san silteme|}}}|ss}} | s = №&nbsp;{{{san}}} | ssa = №&nbsp;{{{san}}}&nbsp;: {{{san atama}}} | sss = [{{{san silteme}}} №&nbsp;{{{san}}}] | ssass = [{{{san silteme}}} №&nbsp;{{{san}}}&nbsp;: {{{san atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{san juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{san juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{bólim|}}}{{{ay|}}}||.}}}}<!-- === Bólim === -->{{#if:{{{bólim|}}}|{{#if:{{{tom|}}}{{{volume|}}}{{{band|}}}{{{basılım|}}}{{{issue|}}}{{{heft|}}}<!-- -->{{{kitap|}}}{{{book|}}}{{{buch|}}}{{{san|}}}|,&#32;|&nbsp;—&#32;}}<!-- -->{{#switch:{{#if:{{{bólim|}}}|bl}}{{#if:{{{bólim atama|}}}|bla}}{{#if:{{{bólim silteme|}}}|bls}} | bl = {{{bólim}}} | blbla = {{{bólim}}}&nbsp;: {{{bólim atama}}} | blbls = [{{{bólim silteme}}} {{{bólim}}}] | blblabls = [{{{bólim silteme}}} {{{bólim}}}&nbsp;: {{{bólim atama}}}]}}<!-- -->{{#if:{{{bólim juwapker|}}}|&nbsp;/ {{{bólim juwapker}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ay|}}}||.}}}}<!-- === Sáne === -->{{#switch:{{#if:{{{ay|}}}|o}}{{#if:{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|kn}} | okn = {{#if:{{{jıl|}}}|<!-- -->{{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}{{{kitap|}}}{{{volume|}}}{{{issue|}}}{{{book|}}}<!-- -->{{{band|}}}{{{heft|}}}{{{buch|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}|<!-- -->&#32;({{#switch: {{{-til|{{{til|ru}}}}}} | ru | be | uk | pl | sk | cs | bg | mk | cu | sh | bs | sr | hr | kjv | me | sl ={{#time:j xg|0000-{{{ay}}}-{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|{{{-til|{{{til|ru}}}}}}}} | ja | zh = {{#time:Fj日|0000-{{{ay}}}-{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|{{{-til|{{{til|ja}}}}}}}}|{{#time:j F|0000-{{{ay}}}-{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|{{{-til|{{{til|}}}}}}}}}})|<!-- -->&nbsp;—&#32;{{#switch: {{{-til|{{{til|ru}}}}}} | ru | be | uk | pl | sk | cs | bg | mk | cu | sh | bs | sr | hr | kjv | me | sl ={{#time:j xg|0000-{{{ay}}}-{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|{{{-til|{{{til|ru}}}}}}}}| ja | zh = {{#time:Fj日|0000-{{{ay}}}-{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|{{{-til|{{{til|ja}}}}}}}}|{{#time:j F|0000-{{{ay}}}-{{{kún|{{{sáne|}}}}}}|{{{-til|{{{til|}}}}}}}}}}}}.}} | o = {{#if:{{{jıl|}}}|<!-- -->{{#if:{{{tom|}}}{{{basılım|}}}{{{kitap|}}}{{{volume|}}}{{{issue|}}}{{{book|}}}<!-- -->{{{band|}}}{{{heft|}}}{{{buch|}}}{{{san|}}}{{{bólim|}}}|<!-- -->&#32;({{#time:F|0000-{{{ay}}}|{{{-til|{{{til|}}}}}}}})|<!-- -->&nbsp;— {{ucfirst:{{#time:F|0000-{{{ay}}}|{{{-til|{{{til|}}}}}}}}}}}}.}}}}<!-- === Betler. Atamalar. Ústinler === -->{{#switch:{{#if:{{{betler|}}}{{{atamalar|}}}{{{betler atama|}}}{{{atamalar atama|}}}<!-- -->{{{bet|}}}{{{atama|}}}{{{bet illyustraciyalar|}}}{{{atama illyustraciyalar|}}}{{{ústinler|}}}<!-- -->{{{ústinler paginaciya|}}}{{{ústinler atama|}}}{{{barlıqústinler|}}}|uz}}<!-- -->{{#if:{{{pages|}}}{{{pages atama|}}}{{{allpages|}}}{{{allpages illyustraciyalar|}}}<!-- -->{{{columns|}}}{{{columns paginaciya|}}}{{{columns atama|}}}{{{allcolumns|}}}|en}}<!-- -->{{#if:{{{seite|}}}{{{seite atama|}}}{{{alleseiten|}}}{{{alleseiten illyustraciyalar|}}}<!-- -->{{{kolonnen|}}}{{{kolonnen paginaciya|}}}{{{kolonnen atama|}}}{{{allekolonnen|}}}|de}} | kaa = {{publikaciya/atamalar|{{{betler|}}}|{{{atamalar|}}}|||{{{paginaciya|}}}|<!-- -->{{{betler atama|}}}|{{{betler2|}}}|{{{betler3|}}}|{{{betler4|}}}|{{{betler5|}}}|<!-- -->{{{atamalar atama|}}}|{{{atamalar2|}}}|{{{atamalar3|}}}|{{{atamalar4|}}}|{{{atamalar5|}}}|<!-- -->||||||||||{{{bet|}}}|{{{atama|}}}|||{{{illyustraciyalar|}}}|{{{bet б/н|}}}|<!-- -->{{{atama б/н|}}}|{{{til|}}}|{{{-til|}}}|{{{bet illyustraciyalar|}}}|<!-- -->{{{atama illyustraciyalar|}}}|||{{{illyustraciyalar kórinis|}}}|{{{ústinler|}}}|||{{{ústinler paginaciya|}}}|<!-- -->{{{ústinler atama|}}}|{{{ústinler2|}}}|{{{ústinler3|}}}|{{{ústinler4|}}}|<!-- -->{{{ústinler5|}}}|||||||||||||{{{barlıqústinler|}}}}} | en = {{publikaciya/atamalar|||{{{pages|}}}||{{{paginaciya|}}}|||||||||||{{{pages atama|}}}|<!-- -->{{{pages2|}}}|{{{pages3|}}}|{{{pages4|}}}|{{{pages5|}}}||||||||{{{allpages|}}}||<!-- -->{{{illyustraciyalar|}}}|{{{bet б/н|}}}|{{{atama б/н|}}}|{{{til|}}}|{{{-til|}}}|||<!-- -->{{{allpages illyustraciyalar|}}}||{{{illyustraciyalar kórinis|}}}||{{{columns|}}}||||||||<!-- -->{{{columns paginaciya|}}}|{{{columns atama|}}}|{{{columns2|}}}|{{{columns3|}}}|<!-- -->{{{columns4|}}}|{{{columns5|}}}||||||||{{{allcolumns|}}}}} | de = {{publikaciya/atamalar||||{{{seite|}}}|{{{paginaciya|}}}||||||||||||||||<!-- -->{{{seite atama|}}}|{{{seite2|}}}|{{{seite3|}}}|{{{seite4|}}}|{{{seite5|}}}||||<!-- -->{{{alleseiten|}}}|{{{illyustraciyalar|}}}|{{{bet б/н|}}}|{{{atama б/н|}}}|{{{til|}}}|<!-- -->{{{-til|}}}||||{{{alleseiten illyustraciyalar|}}}|{{{illyustraciyalar kórinis|}}}|||{{{kolonnen|}}}|<!-- -->||||||||||||{{{kolonnen paginaciya|}}}|{{{kolonnen atama|}}}|{{{kolonnen2|}}}|<!-- -->{{{kolonnen3|}}}|{{{kolonnen4|}}}|{{{kolonnen5|}}}|||{{{allekolonnen|}}}}}}}<!-- === Toplam . ólshemler === -->{{#if:{{{toplam|}}}{{{quram|}}}|&nbsp;{{#if:{{{atama|}}}{{{allpages|}}}{{{alleseite|}}}<!-- -->{{{barlıqústinler|}}}{{{allcolumns|}}}{{{allekolonnen|}}}|+|—}} {{{quram|{{{toplam}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{toplam maǵlıwmat|}}}{{{qosımsha|}}}|&nbsp;{{#if:{{{atama|}}}{{{allpages|}}}<!-- -->{{{alleseite|}}}{{{barlıqústinler|}}}{{{allcolumns|}}}{{{allekolonnen|}}}|&#58;|+}} <!-- -->{{{qosımsha|{{{toplam maǵlıwmat}}}}}}}}{{#if:{{{ólshemler|}}}|&nbsp;; {{{ólshemler}}}.|.}}}}<!-- == Seriya == -->{{publikaciya/seriya|{{{seriya|}}}|{{{seriya tomlar|}}}|{{{til|}}}|{{{-til|}}}|<!-- -->{{{seriya juwapker|}}}|{{{ostseriya|}}}|{{{ostseriya san|}}}|{{{ostseriya issn|}}}|<!-- -->{{{seriya jıl|}}}|{{{seriya san|}}}|{{{seriya tom|}}}|{{{seriya volume|}}}|{{{seriya band|}}}|<!-- -->{{{seriya basılım|}}}|{{{seriya issue|}}}|{{{seriya heft|}}}|{{{seriya kitap|}}}|{{{seriya book|}}}|<!-- -->{{{seriya buch|}}}|{{{seriya bólim|}}}}}<!-- == Esletpe == -->{{#if:{{{esletpe|}}}|&nbsp;— {{ucfirst:{{{esletpe}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{esletpe2|}}}|&nbsp;— {{ucfirst:{{{esletpe2}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{esletpe3|}}}|&nbsp;— {{ucfirst:{{{esletpe3}}}.}}}}}}}}<!-- == Mazmunı == -->{{#if:{{{mazmunı|}}}{{{mazmunınan|}}}|<!-- -->{{#switch:{{{til|}}}{{{-til|}}} | #default = &nbsp;— {{#if:{{{mazmunınan|}}}| |}}Mundarijadan | cs|de|el|en|es|et|fi|fr|ga|grc|is|it|la|lt|lv|nl|nn|no|pl|pt|ro|sv|tr = &nbsp;— <!-- -->{{#if:{{{mazmunınan|}}}|Ex c|C}}ont}}.: {{publikaciya/mazmunı|<!-- -->{{{mazmunınan|{{{mazmunı|}}}}}}|{{{mazmunınan2|{{{mazmunı2|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan3|{{{mazmunı3|}}}}}}|{{{mazmunınan4|{{{mazmunı4|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan5|{{{mazmunı5|}}}}}}|{{{mazmunınan6|{{{mazmunı6|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan7|{{{mazmunı7|}}}}}}|{{{mazmunınan8|{{{mazmunı8|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan9|{{{mazmunı9|}}}}}}|{{{mazmunınan10|{{{mazmunı10|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan11|{{{mazmunı11|}}}}}}|{{{mazmunınan12|{{{mazmunı12|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan13|{{{mazmunı13|}}}}}}|{{{mazmunınan14|{{{mazmunı14|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan15|{{{mazmunı15|}}}}}}|{{{mazmunınan16|{{{mazmunı16|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan17|{{{mazmunı17|}}}}}}|{{{mazmunınan18|{{{mazmunı18|}}}}}}|<!-- -->{{{mazmunınan19|{{{mazmunı19|}}}}}}|{{{mazmunınan20|{{{mazmunı20|}}}}}}}}.}}<!-- == Adadi == -->{{#if:{{{adadi|}}}|&nbsp;— {{nobr|{{formatnum:{{{adadi}}}}} nusqada.}}}}<!-- == Standart sanlar == -->{{publikaciya/standart sanlar|{{{bbk|}}}|{{{udk|}}}|{{{isbn|}}}|{{{isbn2|}}}|{{{isbn3|}}}|<!-- -->{{{isbn4|}}}|{{{isbn5|}}}|{{{tom|}}}|{{{volume|}}}|{{{band|}}}|{{{isbn tom|}}}|<!-- -->{{{isbn volume|}}}|{{{isbn band|}}}|{{{issn|}}}|{{{arxiv|}}}|{{{bibcode|}}}|{{{doi|}}}<!-- -->|{{{jstor|}}}|{{{lccn|}}}|{{{oclc|}}}|{{{pmid|}}}|{{{pmc|}}}|{{{zbl|}}}}}</span><!-- == Recenziya. Referat == -->{{#if:{{{recenziya|}}}|{{#if:{{{referat|}}}||&nbsp;— {{#switch:{{{recenziya|}}} | kitap = Kitapqa recenziya | maqala = Betke recenziya | opus = Rev. op}}.:&#32;{{#if:{{{o|}}}|{{{o}}}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{referat|}}}|{{#if:{{{recenziya|}}}||&nbsp;— {{#switch:{{{referat|}}} | kitap = Kitap referatı | maqala = Bet referatı | opus = Ref. op}}.:&#32;{{#if:{{{o|}}}|{{{o}}}}}}}}}</includeonly><!-- --><noinclude>{{hújjet}}<!-- --></noinclude> 9fdiy9jxesbi3mf7p2nfp9ep79mlazu 828 25557 124262 2025-07-04T14:31:23Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «local s = {} function s.parts(p) -- Запись параметров вызова в массив. Формат индексов: "массив['параметр'][номер части/заглавия/автора]", например: "ws['wsource'][2]" (p.args[9]) это "часть2 викитека". local ws = { wsource = {p.args[1], p.args[9], p.args[17], p.args[25], p.args[33]}, -- викитека / часть№ викитека wSource = {p.arg...» 124262 Scribunto text/plain local s = {} function s.parts(p) -- Запись параметров вызова в массив. Формат индексов: "массив['параметр'][номер части/заглавия/автора]", например: "ws['wsource'][2]" (p.args[9]) это "часть2 викитека". local ws = { wsource = {p.args[1], p.args[9], p.args[17], p.args[25], p.args[33]}, -- викитека / часть№ викитека wSource = {p.args[2], p.args[10], p.args[18], p.args[26], p.args[34]}, -- Викитека / часть№ Викитека } local h = { title = {p.args[3], p.args[11], p.args[19], p.args[27], p.args[35]}, -- заглавие№ / часть№ link = {p.args[4], p.args[12], p.args[20], p.args[28], p.args[36]}, -- ссылка / часть№ ссылка arcdate = {p.args[5], p.args[13], p.args[21], p.args[29], p.args[37]}, -- архив дата / часть№ архив дата arclink = {p.args[6], p.args[14], p.args[22], p.args[30], p.args[38]}, -- архив / часть№ архив utitle = {p.args[7], p.args[15], p.args[23], p.args[31], p.args[39]}, -- подзаголовок / часть№ подзаголовок info = {p.args[8], p.args[16], p.args[24], p.args[32], p.args[40]}, -- инфо / часть№ инфо lang = p.args[42], -- язык / часть язык lang_ = p.args[43], -- -язык / -часть язык material = p.args[41], -- материал / часть материал } local oh = { title = {p.args[44], p.args[50], p.args[56], p.args[62], p.args[68]}, -- оригинал / часть№ оригинал link = {p.args[45], p.args[51], p.args[57], p.args[63], p.args[69]}, -- оригинал ссылка / часть№ оригинал ссылка arcdate = {p.args[46], p.args[52], p.args[58], p.args[64], p.args[70]}, -- архив дата / часть№ оригинал архив дата arclink = {p.args[47], p.args[53], p.args[59], p.args[65], p.args[71]}, -- оригинал архив / часть№ оригинал архив utitle = {p.args[48], p.args[54], p.args[60], p.args[66], p.args[72]}, -- оригинал подзаголовок / часть№ оригинал подзаголовок info = {p.args[49], p.args[55], p.args[61], p.args[67], p.args[73]}, -- оригинал инфо / часть№ оригинал инфо lang = p.args[74], -- оригинал язык / часть оригинал язык lang_ = p.args[75], -- -оригинал язык / -часть оригинал язык } local vid = p.args[76] -- вид / часть вид local volumes = p.args[77] -- томов / часть томов local a = { authormain = p.args[78], -- основной автор / часть основной автор soauthors = p.args[80], -- соавторы / часть соавторы author = {p.args[82], p.args[79], p.args[86], p.args[89], p.args[91]}, -- автор№ / часть автор№ authorname = {p.args[83], p.args[84], p.args[88], p.args[90], p.args[92]}, -- автор№ имя / часть автор№ имя otvetstv = {p.args[81], p.args[93], p.args[94], p.args[95], p.args[96]}, -- ответственный№ / часть ответственный№ authorlink = {'', p.args[85], p.args[87]}, -- автор2 линк, автор3 линк / часть автор2 линк, часть автор3 линк } local lng = onevar(h['lang'], h['lang_']) h.lngstr, oh.lngstr = lngstr(h, oh) -- строки вывода языка и языка оригинала -- Форматирование основных значений ---------------------------------------------- -- заглавия с доп. инфой и названиями на языке оригинала, до 5 шт. частей local headers = '' if is(h['title'][1]) then headers=header(1, h, ws) if is(oh['title'][1]) then headers=headers.. '&nbsp;= '..header(1, oh) end -- oh - оригинальные названия if is(h['title'][2]) then headers=headers.. '&nbsp;; '..header(2, h, ws) if is(oh['title'][2]) then headers=headers.. '&nbsp;= '..header(2, oh) end if is(h['title'][3]) then headers=headers.. '&nbsp;; '..header(3, h, ws) if is(oh['title'][3]) then headers=headers.. '&nbsp;= '..header(3, oh) end if is(h['title'][4]) then headers=headers.. '&nbsp;; '..header(4, h, ws) if is(oh['title'][4]) then headers=headers.. '&nbsp;= '..header(4, oh) end if is(h['title'][5]) then headers=headers.. '&nbsp;; '..header(5, h, ws) if is(oh['title'][5]) then headers=headers.. '&nbsp;= '..header(5, oh) end end end end end end -- вид if is(vid) then vid = '&nbsp;: '..vid end -- томов if is(volumes) then volumes = '&nbsp;: '.._volumes(volumes, lng, a) end -- доп. инфа об авторах local otvetstvennie = ''; if is(a['authormain']) or is(a['author'][2]) or is(a['soauthors']) or is(a['otvetstv'][1]) then otvetstvennie = '&nbsp;/ '..extauthors(a, lng) end -- возврат результата return headers..vid..volumes..otvetstvennie end -------------------------------------------------------------------------------------------- -- Локальные функции ----------------------------- -- проверка существования переменной. возврат её, или nil если пустая function is(var) if (var == '' or var == nil) then return nil else return var end end -- выбор приоритетной переменной из двух. если есть обе - первой. если нет обоих - '' function onevar(var1,var2) if (var1 and var1 ~= '') then return var1 elseif (var2 and var2 ~= '') then return var2 else return '' end end -- создание ссылки на ВП, ВТ, или интернет function link(anchor, wplink, wslink, inetlink) local str = '' if is(anchor) then if is(wplink) then str = '[['..wplink..'|'..anchor..']]' elseif is(wslink) then str = '[[:s:'..wslink..'|'..anchor..']]' elseif is(inetlink) then str = '['..inetlink..' '..anchor..']' else str = anchor end end return str end -- Заглавие со ссылкой, инфа function header(n, h, ws) -- n - номер заглавия; h - массив с заглавиями; ws - ссылка на викитеку local title, ilink = h['title'][n], h['link'][n] local material, arcdate, arclink, utitle, info, lngstr = h['material'], h['arcdate'][n], h['arclink'][n], h['utitle'][n], h['info'][n], h['lngstr'] local str = {} -- заглавие со ссылкой if is(ws) then ws = onevar(ws['wsource'][n], ws['wSource'][n]) end table.insert(str, link(title, nil, ws, ilink)) -- материал if n == 1 then table.insert(str, mat(material)) end -- подзаголовок, инфо if is(utitle) then table.insert(str, '&nbsp;: '..utitle) end if is(info) then table.insert(str, '&nbsp;: '..info) end -- язык if n == 1 and is(h['lang']) then table.insert(str, '&nbsp;: '..lngstr) end -- ссылка на архив if is(arcdate) and is(arclink) then table.insert(str, '&nbsp;: [<span title="архивировано из первоисточника">['..arclink..' арх.] '..mw.getContentLanguage():formatDate('j xg Y',arcdate)..'</span>]') end return table.concat(str) end -- язык function lngstr(h, oh) local l, ol = '', '' -- язык if is(h['lang_']) then l = '<span style=display:none>'..h['lang_']..'</span>' elseif is(h['lang']) then l = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title='lg',args={h['lang'],'[]'}} end -- вызов {{lg|lang|[]}} -- оригинал язык if is(oh['lang_']) then ol = '<span style=display:none>'..oh['lang_']..'</span>' elseif is(oh['lang']) then ol = '[пер. с&nbsp;'..mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title='lg',args={oh['lang']}}..']' end -- вызов {{lg|lang}} return l, ol end -- материал function mat(str) if not is(str) then return '' end local m = { 'Видеозапись','Videorecording', 'Звукозапись','Sound recording', 'Изоматериал','Graphic', 'Карты','Cartographic material', 'Кинофильм','Motion picture', 'Комплект','Kit', 'Микроформа','Microform', 'Мультимедиа','Multimedia', 'Ноты','Music', 'Предмет','Object', 'Рукопись','Manuscript', 'Текст','Text', 'Шрифт Брайля','Braille', 'Электронный ресурс','Electronic resource' } str = mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(str, 1,1))..mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(str, 2)) -- Регистр: 1 буква заглавная for _, s in ipairs(m) do if (str == s) then return ' ['..s..']' end end return '' end -- томов function _volumes(volumes, lng, a) if not is(volumes) then return '' end str = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title='бсокр',args={lng, 'в томах', volumes}} return str end -- авторы/ответственные function extauthors(a, lng) -- aвтор2, или aвтор2 + cоавторы if is(a['author'][2]) or (is(a['author'][2]) and is(a['soauthors'])) then return authors(a, lng) -- осн.автор + соавторы + ответственные elseif is(a['authormain']) and is(a['soauthors']) and is(a['otvetstv'][1]) then return a['authormain']..'&nbsp;; '..a['soauthors']..'&nbsp;; '..otvetstvennye(a) -- осн.автор + соавторы elseif is(a['authormain']) and is(a['soauthors']) then return a['authormain']..'&nbsp;; '..a['soauthors'] -- осн.aвтор + ответственные elseif is(a['authormain']) and is(a['otvetstv'][1]) then return a['authormain']..'&nbsp;; '..otvetstvennye(a) -- осн.автор, или осн.автор + автор2 elseif is(a['authormain']) or (is(a['authormain']) and is(a['author'][2])) then return a['authormain'] -- автор2 + ответственные elseif is(a['author'][2]) and is(a['otvetstv'][1]) then return authors(a, lng)..'&nbsp;; '..otvetstvennye(a) -- соавторы + ответственные elseif is(a['soauthors']) and is(a['otvetstv'][1]) then return a['soauthors'] ..'&nbsp;; '..otvetstvennye(a) -- соавторы elseif is(a['soauthors']) then return a['soauthors'] -- ответственные elseif is(a['otvetstv'][1]) then return otvetstvennye(a) end end -- ответственные function otvetstvennye(a) local str = {} if is(a['otvetstv'][1]) then table.insert(str, a['otvetstv'][1]) if is(a['otvetstv'][2]) then table.insert(str, a['otvetstv'][2]) if is(a['otvetstv'][3]) then table.insert(str, a['otvetstv'][3]) if is(a['otvetstv'][4]) then table.insert(str, a['otvetstv'][4]) if is(a['otvetstv'][5]) then table.insert(str, a['otvetstv'][5]) end end end end end return table.concat(str, '&nbsp;; ') end -- доп. авторы function authors(a,lng) local str = {} local an = function (n) if is(a['authorname'][n]) then return a['authorname'][n]..'&nbsp;' else return '' end end if is(a['author'][1]) then table.insert(str, an(1)..a['author'][1]) if is(a['author'][2]) then table.insert(str, ', '..link(an(2)..a['author'][2], a['authorlink'][2])) if is(a['author'][3]) then table.insert(str, ', '..link(an(3)..a['author'][3], a['authorlink'][3])) -- 4-го и 5-го автора в тэг <abbr> 'и другие' if is(a['author'][4]) then local idr = an(4) .. a['author'][4] if is(a['author'][5]) then idr = idr .. ', '..an(5)..a['author'][5] end table.insert(str, mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title='бсокр',args={lng, 'и другие', idr}}) -- вызов {{бсокр|lang|и другие}} end end end end return table.concat(str) end return s m0trl9vh0uhol1uqjfoj702ktd2j97x 10 25558 124273 2025-07-04T14:36:46Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «{{#if:{{{1|}}}|&nbsp;— ({{{1}}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|&nbsp;: {{#switch:{{{3|}}}{{{4|}}} | be|uk = у&nbsp;{{{2}}}&nbsp;j | de = in&nbsp;{{{2}}}&nbsp;Bd | es|fr|it|pl|pt = in&nbsp;{{{2}}}&nbsp;vol | en = in&nbsp;{{{2}}}&nbsp;vols | в&nbsp;{{{2}}}&nbsp;т}}.}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|&nbsp;/ {{{5}}}}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|. {{#switch:{{{3|}}}{{{4|}}} | #default = Ser | cs|de|el|en|es|et|fi|fr|ga|grc|is|it|la|lt|lv|nl|nn|no|p...» 124273 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|}}}|&nbsp;— ({{{1}}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|&nbsp;: {{#switch:{{{3|}}}{{{4|}}} | be|uk = у&nbsp;{{{2}}}&nbsp;j | de = in&nbsp;{{{2}}}&nbsp;Bd | es|fr|it|pl|pt = in&nbsp;{{{2}}}&nbsp;vol | en = in&nbsp;{{{2}}}&nbsp;vols | в&nbsp;{{{2}}}&nbsp;т}}.}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|&nbsp;/ {{{5}}}}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|. {{#switch:{{{3|}}}{{{4|}}} | #default = Ser | cs|de|el|en|es|et|fi|fr|ga|grc|is|it|la|lt|lv|nl|nn|no|pl|pt|ro|sv|tr = Ser}}.&nbsp;<!-- -->{{#if:{{{7|}}}|{{{7}}}.&#32;}}{{{6}}}<!-- -->{{#if:{{{8|}}}|, {{ISSN|{{{8}}}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{9|}}}|&nbsp;; {{{9}}}}}<!-- -->{{#if:{{{10|}}}|{{#if:{{{9|}}}|,|&nbsp;;}} №&nbsp;{{{10}}}}}<!-- -->{{#if:{{{11|}}}|{{#if:{{{12|}}}{{{13|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}|,|&nbsp;;}} <!-- -->т.&nbsp;{{{11}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{12|}}}|{{#if:{{{11|}}}{{{13|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}|,|&nbsp;;}} <!-- -->vol.&nbsp;{{{12}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{13|}}}|{{#if:{{{11|}}}{{{12|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}|,|&nbsp;;}} <!-- -->Bd.&nbsp;{{{13}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{14|}}}|{{#if:{{{15|}}}{{{16|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}{{{11|}}}{{{12|}}}{{{13|}}}<!-- -->|,|&nbsp;;}} вып.&nbsp;{{{14}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{15|}}}|{{#if:{{{14|}}}{{{16|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}{{{11|}}}{{{12|}}}{{{13|}}}<!-- -->|,|&nbsp;;}} no.&nbsp;{{{15}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{16|}}}|{{#if:{{{14|}}}{{{15|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}{{{11|}}}{{{12|}}}{{{13|}}}<!-- -->|,|&nbsp;;}} H.&nbsp;{{{16}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{17|}}}|{{#if:{{{18|}}}{{{19|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}{{{11|}}}{{{12|}}}{{{13|}}}<!-- -->{{{14|}}}{{{15|}}}{{{16|}}}|,|&nbsp;;}} kitap &nbsp;{{{17}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{18|}}}|{{#if:{{{17|}}}{{{19|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}{{{11|}}}{{{12|}}}{{{13|}}}<!-- -->{{{14|}}}{{{15|}}}{{{16|}}}|,|&nbsp;;}} bk.&nbsp;{{{18}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{19|}}}|{{#if:{{{17|}}}{{{18|}}}||{{#if:{{{9|}}}{{{10|}}}{{{11|}}}{{{12|}}}{{{13|}}}<!-- -->{{{14|}}}{{{15|}}}{{{16|}}}|,|&nbsp;;}} Buch&nbsp;{{{19}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{20|}}}|{{#if:{{{9|}}}|,|&nbsp;;}} {{{20}}}}}).}}<!-- 1 seriya 2 tomlar seriyası 3 til 4 -til 5 seriya juwapker 6 astseriya 7 astseriya san 8 astseriya issn 9 seriya jıl 10 seriya raqam 11 seriya tom 12 seriya volume 13 seriya band 14 seriya baspa 15 seriya issue 16 seriya heft 17 seriya kitap 18 seriya book 19 seriya buch 20 seriya bólim --><noinclude>{{doc-inline}}Bul úlgi {{tl|Publikaciya}} úlgisiniń qosımshası.{{doc-end}} [[{{PAGENAME}}]] </noinclude> 1lr83ebep0yw5gb2484wv61jmh8oeki 10 25559 124275 2025-07-04T14:38:23Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «{{#if:{{{1|}}}|&nbsp;— [[Kitapxana bibliografikalıq klassifikaciyası|KBK]]&nbsp;<!-- -->[[Библиотечно-библиографическая классификация#Классы ББК|{{{1}}}]].}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|&nbsp;— {{UDK|{{{2}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}|&nbsp;— ISBN {{{3}}}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{4}}}}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{5}}}}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{6}}}}}<!-- -->{{#if:{{{7...» 124275 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|}}}|&nbsp;— [[Kitapxana bibliografikalıq klassifikaciyası|KBK]]&nbsp;<!-- -->[[Библиотечно-библиографическая классификация#Классы ББК|{{{1}}}]].}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|&nbsp;— {{UDK|{{{2}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}|&nbsp;— ISBN {{{3}}}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{4}}}}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{5}}}}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{6}}}}}<!-- -->{{#if:{{{7|}}}|.&nbsp;— ISBN {{{7}}}}}.}}{{#if:{{{8|}}}{{{9|}}}{{{10|}}}|<!-- -->{{#if:{{{11|}}}|{{#if:{{{12|}}}{{{13|}}}||<!-- -->&nbsp;— ISBN {{{11}}} (т.&nbsp;{{{8}}}).}}}}<!-- -->{{#if:{{{12|}}}|{{#if:{{{11|}}}{{{13|}}}||<!-- -->&nbsp;— ISBN {{{12}}} (vol.&nbsp;{{{9}}}).}}}}<!-- -->{{#if:{{{13|}}}|{{#if:{{{11|}}}{{{12|}}}||<!-- -->&nbsp;— ISBN {{{13}}} (Bd.&nbsp;{{{10}}}).}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{14|}}}|&nbsp;— {{ISSN|{{{14}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{15|}}}|&nbsp;— {{arXiv|{{{15}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{16|}}}|&nbsp;— {{bibcode|{{{16}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{17|}}}|&nbsp;— {{DOI|{{{17}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{18|}}}|&nbsp;— {{JSTOR|{{{18}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{19|}}}|&nbsp;— {{LCCN|{{{19}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{20|}}}|&nbsp;— {{OCLC|{{{20}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{21|}}}|&nbsp;— {{PMID|{{{21}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{22|}}}|&nbsp;— {{PMC|{{{22}}}}}.}}<!-- -->{{#if:{{{23|}}}|&nbsp;— {{Zbl|{{{23}}}}}.}}<!-- 1 kbk 2 udk 3 isbn 4 isbn2 5 isbn3 6 isbn4 7 isbn5 8 том 9 volume 10 band 11 isbn том 12 isbn volume 13 isbn band 14 issn 15 arxiv 16 bibcode 17 doi 18 jstor 19 lccn 20 oclc 21 pmid 22 pmc 23 zbl --><noinclude> {{doc}} </noinclude> 6dcxp0448ymuvkgyzlrf4x2hj9fbuet 10 25560 124279 2025-07-04T14:41:00Z Inosham 10264 [[Úlgi:Trim]] degen betke baǵdarladı 124279 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Úlgi:Trim]] dfcmngzlrlxt8o9lq4b7qj4g4t6pl6v 10 25561 124302 2025-07-04T15:56:25Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «<includeonly>{{#invoke:WDL|main}}</includeonly><noinclude>{{hújjet}}</noinclude>» 124302 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:WDL|main}}</includeonly><noinclude>{{hújjet}}</noinclude> j7dko076w7yeuhcng6rdlu9kqx3oq33 10 25562 124303 2025-07-04T15:57:40Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «<includeonly>{{#invoke:WDL|main|total=y}}</includeonly><noinclude>{{hújjet}}</noinclude>» 124303 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:WDL|main|total=y}}</includeonly><noinclude>{{hújjet}}</noinclude> thzbq0e3dxufyvwbbsk7n1h1x8jqj7o 10 25563 124306 2025-07-04T16:01:35Z Inosham 10264 [[Úlgi:N/A]] degen betke baǵdarladı 124306 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Úlgi:N/A]] efgayjrg3xrro8jhdexe0qd2gmfdz0d 828 25564 124308 2025-07-04T16:03:36Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «require('strict') local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local roundAndPad = require('Module:Math')._precision_format local p = {} local function total(frame, played, won, drawn, lost, category) if played == '-' or played == '—' then return '—' elseif not played then if not won and not drawn and not lost then return '' end return frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { (won or 0) + (drawn or 0) + (lost or 0) }}...» 124308 Scribunto text/plain require('strict') local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local roundAndPad = require('Module:Math')._precision_format local p = {} local function total(frame, played, won, drawn, lost, category) if played == '-' or played == '—' then return '—' elseif not played then if not won and not drawn and not lost then return '' end return frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { (won or 0) + (drawn or 0) + (lost or 0) }} elseif tonumber(played) ~= (won or 0) + (drawn or 0) + (lost or 0) then return '<span class="error" style="font-size:100%"><abbr title="GP not equal to W + D + L">error</abbr>' .. (category or '') .. '</span>' else return frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { played }} end end local function displayWinPercent(frame, winPercent, decimals) local retval = '' if winPercent < 10 then retval = '<span style="visibility:hidden;color:transparent;">00</span>' elseif winPercent < 100 then retval = '<span style="visibility:hidden;color:transparent;">0</span>' end return retval .. frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { roundAndPad(winPercent, decimals or 2) }} end local function pct(frame, played, won, drawn, lost, decimals) if played == '-' or played == '—' then return '—' elseif not played then if not won and not drawn and not lost then return '' elseif (won or 0) + (drawn or 0) + (lost or 0) <= 0 then return '<span style="display:none">!</span>—' end return displayWinPercent(frame, 100 * (won or 0) / (((won or 0) + (drawn or 0) + (lost or 0)) or 1), decimals) elseif tonumber(played) <= 0 then return '<span style="display:none">!</span>—' else return displayWinPercent(frame, 100 * (won or 0) / played, decimals) end end function p.main(frame, otherargs) local args = otherargs or getArgs(frame) local tableprefix = string.format('| style="%stext-align:%s" |', args.total and 'font-weight:bold;background:#eaecf0;' or '', args.align or 'center') local retval = tableprefix .. total(frame, args[1], args[2], args[3], args[4], args.demospace and '' or '[[Category:WDL error]]') .. '\n' retval = retval .. tableprefix .. frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { args[2] }} .. '\n' retval = retval .. tableprefix .. frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { args[3] }} .. '\n' retval = retval .. tableprefix .. frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { args[4] }} .. '\n' if args['for'] then retval = retval .. tableprefix .. frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { args['for'] }} .. '\n' end if args.against then retval = retval .. tableprefix .. frame:expandTemplate{title = 'Number table sorting', args = { args.against }} .. '\n' end if args.diff == 'yes' then if tonumber(args['for']) and tonumber(args.against) then retval = retval .. tableprefix .. string.format('%s%d\n', tonumber(args['for']) < tonumber(args.against) and '−' or '+', math.abs(args['for'] - args.against)) else retval = retval .. tableprefix .. '<span style="display:none">!</span>—\n' end end return retval .. tableprefix .. pct(frame, args[1], args[2], args[3], args[4], args.decimals) end return p 807e2eip8k0flx6yspv2slgs9sldudz 10 25565 124310 2025-07-04T16:05:33Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «<includeonly>{{#invoke:Number table sorting|main}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!-- Add categories to the /doc subpage; interwikis go to Wikidata, thank you! --> </noinclude>» 124310 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Number table sorting|main}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!-- Add categories to the /doc subpage; interwikis go to Wikidata, thank you! --> </noinclude> kkv8hd8r0st03rlmmrchuv0me2bqb4p 828 25566 124314 2025-07-04T16:07:30Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «local lang = mw.language.getContentLanguage() local Math = require('Module:Math') local SortKey = require('Module:Sortkey') -- constants local INF = math.huge local NEGINF = -math.huge local MINUS = '−' -- Unicode U+2212 MINUS SIGN (UTF-8: e2 88 92) -------------------------------------------------------------------------------- -- Nts class -------------------------------------------------------------------------------- local Nts = {} Nts.__index = Nts Nts.f...» 124314 Scribunto text/plain local lang = mw.language.getContentLanguage() local Math = require('Module:Math') local SortKey = require('Module:Sortkey') -- constants local INF = math.huge local NEGINF = -math.huge local MINUS = '−' -- Unicode U+2212 MINUS SIGN (UTF-8: e2 88 92) -------------------------------------------------------------------------------- -- Nts class -------------------------------------------------------------------------------- local Nts = {} Nts.__index = Nts Nts.formats = { no = true, yes = true, } function Nts.new(args) local self = setmetatable({}, Nts) self:parseNumber(args[1]) -- Set the format string self.format = args.format or 'yes' if not Nts.formats[self.format] then error(string.format( "'%s' is not a valid format", tostring(self.format) ), 0) end -- To display some text before the display version of the number -- {{nts|123456789.00123|prefix=approx.&nbsp;}} → approx. 123,456,789.00123 self.prefix = args.prefix or '' -- debug info self.debug = args.debug or 'no' self.quiet = args.quiet or 'no' return self end -- Parse the entered number function Nts:parseNumber(s) -- sanitize s = s or ''; s = string.gsub(s,'&minus;','-') s = string.gsub(s, MINUS, '-') self.rawNumberString = s -- fractions. was somewhat but completely broken at some point self.isFraction = (string.find(s, '/') ~= nil) if self.isFraction then error(string.format( "Fractions are not supported", tostring(s) ), 0) end -- format detection self.isScientificNotation = (string.find(s, 'e') ~= nil) -- parse with language options self.number = lang:parseFormattedNumber(s) -- parse with fallback if not self.number then self.number = tonumber(s) end -- allow for empty string as a value if not self.number then -- error(string.format( -- "'%s' is not a valid number", -- tostring(s) -- ), 0) self.number = NEGINF end if self.number < 0 then self.sign = MINUS else self.sign = '' end self.absNumber = math.abs(self.number) if self.absNumber ~= INF then self.magnitude = math.floor(math.log10(self.absNumber)) self.significand = self.number / 10^self.magnitude self.precision = Math._precision(self.rawNumberString) self.integer = math.floor(self.absNumber) self.fractional = math.abs(self.number - self.integer) end end function Nts:makeDisplay() local ret ={} if self.quiet == 'yes' then return '' end ret[#ret + 1] = self.prefix local sciNotation = string.find(tostring(self.number),'e') if self.absNnumber == INF or isNaN(self.number) or self.magnitude ==nil or math.abs(self.magnitude) == INF then ret[#ret + 1] = string.gsub(self.rawNumberString, '-', MINUS) elseif sciNotation ~= nil or math.abs(self.magnitude) >= 9 then ret[#ret + 1] = self.sign if self.format == 'yes' then ret[#ret + 1] = lang:formatNum(math.abs(self.number * 10^-self.magnitude)) else ret[#ret + 1] = math.abs(self.number * 10^-self.magnitude) end ret[#ret + 1] = '<span style="margin-left:0.2em">×<span style="margin-left:0.1em">10</span></span><s style="display:none">^</s>^{' if self.magnitude<0 then ret[#ret + 1] = MINUS .. (-self.magnitude) else ret[#ret + 1] = self.magnitude end ret[#ret + 1] = '}' else ret[#ret + 1] = self.sign if self.format == 'yes' then ret[#ret + 1] = Math._precision_format(self.absNumber, self.precision) else local newPrecision = Math._precision(self.absNumber) ret[#ret + 1] = tostring(self.absNumber) if newPrecision < self.precision then if self.integer == self.absNumber then ret[#ret + 1] = '.' end ret[#ret + 1] = string.rep('0', math.min(12, self.precision - newPrecision) ) end end end return table.concat(ret) end function Nts:makeSortKey() return SortKey._sortKeyForNumber(self.number) .. '♠' end function ifNaNThen(n,p) if isNaN(n) then return p end return n end function isNaN(n) return n ~= n end function Nts:renderTrackingCategories() if self.hasDeprecatedParameters then return '[[Category:Nts templates with deprecated parameters]]' else return '' end end function Nts:__tostring() local root = mw.html.create() local span = root:tag('span') :attr('data-sort-value', self:makeSortKey()) if self.debug == 'yes' then span:tag('span') :css('border', '1px solid') :wikitext(self:makeSortKey()) elseif self.quiet ~= 'no' then span:css('display', 'none') end -- Display if self.quiet == 'no' then span:wikitext(self:makeDisplay()) end -- Tracking categories root:wikitext(self:renderTrackingCategories()) return tostring(root) end -------------------------------------------------------------------------------- -- Exports -------------------------------------------------------------------------------- local p = {} function p._exportClasses() return { Nts = Nts } end function p._main(args) local success, ret = pcall(function () local nts = Nts.new(args) return tostring(nts) end) if success then return ret else ret = string.format( '<strong class="error">Error in [[Template:Nts]]: %s</strong>', ret ) if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 then -- Only categorise in the main namespace ret = ret .. '[[Category:Nts templates with errors]]' end return ret end end function p.main(frame) local args = require('Module:Arguments').getArgs(frame, { wrappers = { 'Template:Number table sorting' }, }) return p._main(args) end return p drr3i0ei2ft0dti70bp2ifcjlftoj5w 10 25567 124320 2025-07-04T16:10:55Z Inosham 10264 Taza bet jaratıldı: «{{ {{{1<noinclude>|country showdata</noinclude>}}} | alias = Farer atawları | flag alias = Flag of the Faroe Islands.svg | size = {{{size|}}} | name = {{{name|}}} | altlink = {{{altlink|}}} <noinclude> | redir1 = FRO | redir2 = FAR </noinclude> }}» 124320 wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|country showdata</noinclude>}}} | alias = Farer atawları | flag alias = Flag of the Faroe Islands.svg | size = {{{size|}}} | name = {{{name|}}} | altlink = {{{altlink|}}} <noinclude> | redir1 = FRO | redir2 = FAR </noinclude> }} lkzq4vylil6fv16l0kvr1u8xcrb5qj0 0 25568 124401 2025-07-04T18:49:24Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1289833792|Apple Music 1]]» betinen awdarılıp jaratıldı 124401 wikitext text/x-wiki '''Apple Music 1''', burın '''Beats 1''' brendi menen belgili, [[Apple Inc.]] kompaniyasına tiyisli hám basqarılatuǵın 24/7 rejimde isleytuǵın muzıka radio stanciyası. Oǵan kompyuterdegi, smartfon yamasa planshettegi [[iTunes]] yamasa [[Apple Music]] qosımshası, aqıllı dinamik (mısalı, Apple HomePod) hám Apple Music veb-brauzer qosımshası arqalı kiriwge boladı. Tólemli jazılıw talap etilmese de, biypul radio stanciyalardı tıńlaw ushın paydalanıwshılardan Apple ID akkauntı menen kiriw talap etiledi. Apple Music Radio 64 kbit/s hám 256 kbit/s tezlikte, HTTP Live Streaming protokolı hám StreamS Live Encoder járdeminde isleytuǵın HE-AAC audio kodekin qollanıp translyaciya etiledi. Házirgi waqıtta Apple Music 6 tikkeley global radio stanciyaların basqaradı: * '''Apple Music 1''' pop, rep hám indi muzıkasınıń aralaspasın efirge uzatadı. Praym-taym alıp barıwshıları qatarına Zeyn Lou, Ebro Darden hám Mett Uilkinson kiredi<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/06/28/arts/music/zane-lowe-the-dj-scratching-out-beats-1-for-apple.html|title=Zane Lowe, the D.J. Scratching Out Beats 1 for Apple|last=Sisario|first=Ben|date=2015-06-25|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|access-date=2016-09-16}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.imore.com/beats-1-brings-matt-wilkinson-to-primetime|title=Beats 1 brings Matt Wilkinson into its primetime lineup|date=2018-01-04|newspaper=iMore|access-date=2018-05-16}}</ref>. * '''Apple Music Hits''' qızǵın eresekler zamanagóy/eresekler xitleri aralas formatın efirge uzatadı, '80-shi, '90-shı hám 2000-jıllardıń eń úlken qosıqlarınıń tolıq katalogın usınadı. * '''Apple Music Country''' eski hám jańa kantri qosıqlarınıń aralaspasın usınadı<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://apple.news/AA5mGRCICQI2QKiYcIySvLA|bet=Apple Announces Apple Music Radio|baspaxana=apple.com}}</ref>. * '''Apple Música Uno''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) Música Mexicana, reggeton, tropikalıq, latın pop hám basqa da latın muzıka janrların efirge uzatadı. * '''Apple Music Club''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) ayaq oyın  hám elektron muzıka menen klub mádeniyatına itibar qaratadı. * '''Apple Music Chill''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) «dawıstaǵı qashıw, baspana, qásiyetli orın — tıńlawshılardıń kún dawamında baratuǵın orın» dep sıpatlanadı. == Tariyxı == [[Fayl:Beats_1_logo.svg|nobaý|Beats 1 logotibi (2015-jıl iyun – 2020-jıl avgust)]] [[Apple Inc.|Apple]] 2014-jılı audio úskeneler islep shıǵarıwshısı Beats Electronics-ti satıp aldı, oǵan Beatstıń burınǵı muzıka xızmeti Beats Music-ke iyelik etiw de kirdi hám [[Beats Music]] bas direktorı Yan Rodjersti iTunes Radio xızmetine juwapker etti. Keyinirek Business Insider Appledıń eki xızmetti biriktiriwdi jobalastırıp atırǵanın xabarladı. Apple sonıń menen birge Zeyn Loudı muzıka kuratorı retinde jumısqa aldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-itunes-radio-music-streaming-rumours-2015-2|bet=What we're hearing about the new music-streaming service Apple is developing in secret|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150424041932/http://uk.businessinsider.com/apple-itunes-radio-music-streaming-rumours-2015-2|arxivsáne=2015-04-24|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Beats 1-diń iske qosılǵan kúni The Guardian basılımı ózlerine Beats 1 baǵdarlamalarınıń aldınnan jazıp alınǵan úlgileri berilgenin járiyaladı hám ol «24 saatlıq efirdi toltırıw ushın hár túrli baǵdarlamalardıń aralaspasın kórsetedi» dedi. 2015-jılı 29-sentyabrde Zeyn Lou [[Apple Music]]-ke Beats 1 kerek ekenine isenimli emesligin ayttı, biraq «Men oǵan orın bar dep úmit etemen, degen menen men oǵan qattı gúmanlanaman» dedi. 2015-jıldıń dekabr ayında Apple qosımsha tórt Beats stanciyası ushın sawda belgilerin dizimnen ótkizgennen keyin, Appledıń Beats 1 brendin keńeytip, oǵan sıńar stanciyalar beretuǵını haqqında gáp-sózler tarqaldı<ref>{{Cite news|url=http://www.billboard.com/biz/articles/news/digital-and-mobile/6821678/beats-1-to-get-sister-stations-if-trademark-filings-are|title=Beats 1 to Get Sister Stations, If Trademark Filings Are Any Indication|newspaper=Billboard|access-date=2016-10-14}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://consomac.fr/news-4328-quatre-nouvelles-radios-pour-apple.html|bet=Quatre nouvelles radios pour Apple ?|avtor=Rogelet|at=Sylvain|jumıs=Consomac|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/12/28/apple-files-trademarks-beats-2-3-4-5/|bet=Apple Files Trademarks for Beats 2, 3, 4, and 5 Radio Stations|avtor=Rossignol|at=Joe|sáne=28 December 2015|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref>. 2016-jıldıń sentyabr ayında Apple iTunes 12.5 hám iOS 10 shıǵarılıwı menen Apple Music interfeysin jańaladı. Beats 1-ge kiriw, iOS 10-nıń Muzıka qosımshasınıń qolaysız interfeysi sebepli, qıyınlasıp ketkeni aytıladı<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/10/13/beats-1-needs-an-apple-music-like-revamp/|bet=Comment: Beats 1 station deserves an Apple Music-like revamp in year 2|avtor=Miller|at=Chance|sáne=2016-10-13|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref>. 2017-jıldıń mart ayında Apple Beats 1-diń «dúnyadaǵı eń úlken radio stanciyası» ekenin hám bir waqıttaǵı tıńlawshılar sanı boyınsha barlıq basqa muzıka stanciyalarınan ozıp ketkenin málimledi<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/03/27/beats-1-radio-apple-music-drake-more-life/|title=Beats 1 is 'the Biggest Radio Station in the World', Says Apple Music|access-date=2017-11-29|language=en}}</ref>. 2020-jıldıń mart ayında Beats 1 koronavirus tarqalıwına baylanıslı radio alıp barıwshılarınıń tiyisli úylerinen aralıqtan efirge shıǵıwǵa ótti<ref>{{Jurnal deregi |date=2020-03-23 |title=Apple Music's Beats 1 Hosts Shift to Remote Broadcasting |url=http://www.billboard.com/articles/business/9340578/beats-1-djs-broadcasting-remote-apple-music |magazine=Billboard |access-date=2020-08-03}}</ref>. 2020-jıldıń may ayında Londonnıń bas alıp barıwshısı Djuli Adenuga óziniń stanciyanıń shólkemlestirilgeninen berli jıllarınan keyin Beats 1-den ketetuǵının xabarladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.musicweek.com/media/read/julie-adenuga-to-leave-beats-1/079741|bet=Julie Adenuga to leave Beats 1|til=en|jumıs=www.musicweek.com|qaralǵan sáne=2020-08-03}}</ref>. 2020-jılı 18-avgustta Apple Beats 1-di Apple Music 1 dep qayta brendlewdi hám eki jańa radio stanciya, Apple Music Hits hám Apple Music Country-di iske qosıwdı járiyaladı, olar dúnyanıń eń jaqsı muzıka alıp barıwshıları hám artistlerinen eksklyuziv original shoulardı usınadı. 2024-jılı 10-dekabrde Apple úsh jańa radio stanciya, Apple Música Uno, Apple Music Club hám Apple Music Chill-di iske qosadı, olar dúnyanıń eń jaqsı muzıka alıp barıwshıları hám artistlerinen eksklyuziv original shoulardı usınadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/sg/newsroom/2024/12/apple-music-expands-live-global-radio-offering-with-three-brand-new-stations/|bet=Apple Music expands live global radio offering with three brand-new stations}}</ref>. == Qabıl etiliwi == Apple basqaratuǵın stanciyaǵa degen pikirler aralas boldı. Quartz ekinshi háptesinde Beats 1-de efirge berilgen qosıqlar dizimin analizledi. «Beats 1 janrlardıń hár túrli aralaspası bolsa da, ayırım tıńlawshılar onıń júdá kóp xip-xop oynaytuǵınınan shaǵımlandı.» Degen menen, olar «jetkilikli dárejede hár túrlilik bar...» ekenin atap ótti<ref>{{Web deregi|url=http://qz.com/477017/we-analyzed-a-month-of-beats-1-tracks-to-figure-out-apples-taste-in-music/|bet=We analyzed a month of Beats 1 tracks to figure out Apple's taste in music|avtor=Sonnad|at=Nikhil|sáne=11 August 2015|til=en-US|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Mashable «dawıs diapazonın qısıp, audionıń dawıs kólemin shekleytuǵın dinamikalıq diapazon kompressiyasınan» shaǵımlandı hám sonıń menen birge «Hár túrlilik bereket te, qáhár de bolıwı múmkin... ol pútkil muzıka spektrı boyınsha sekiredi... Eger men bul sholıw ushın tek Beats 1-di tıńlawǵa minnetli bolmaǵanımda, men onı óshirip qoyatuǵın edim» dedi<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2015/07/13/beats-1-review/|bet=I listened to Beats 1 for a week and all I got was a headache [REVIEW]|avtor=Perkins|at=Chris|sáne=13 July 2015|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. 9to5Mac stanciyaǵa ulıwma unamlı sholıw berip, bılay dedi: «Beats 1 24/7 stanciya dep reklama etilse de, bul shın mánisinde durıs emes. Keste 12 saatlıq tiykarǵa dúzilgen, sonlıqtan qalǵan 12 saatta ol sońǵı 12 saattıń jazbasın oynaydı... Bul men ushın, Ullı Britaniyada bolǵanımnan, kewil qaldıratuǵın jaǵday. Eger men tústen keyin hám kelesi kúni tańǵı waqıtta tıńlasam, men sol shoulardıń qaytalanǵanın esitiwim múmkin... Qısqasha aytqanda, Beats 1 koncepciyası ájayıp... Onı shın mánisinde gúrlep turıwı ushın programmalıq támiynat hám islep shıǵarıw tárepinen biraz jumıs islew kerek.»<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/01/19/beats-1-apple-radio-station-improvements/|bet=Do you listen to Beats 1? Here's what Apple can do to improve its radio station & encourage more people to tune in|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=2016-01-19|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Fortune jurnalınan Djeyson Sipriani bılay dep jazdı: «Men Beats 1-de oynalǵan hár bir qosıqtı unata bermedim, biraq hár bir DJ menen sezgen jeke baylanısım meni jansız algoritmge qaytıw talpınısınan bas tartıwǵa jetkilikli kúshli boldı.»<ref>{{Web deregi|url=http://fortune.com/2015/07/02/apple-beats-1-review/|bet=Why Apple's Beats 1 is music streaming done right|sáne=2015-07-02|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref> Billboard bılay dedi: «texnologiya jámiyeti Beats 1-ge úlken maqtawlar aytıp atır... Internetten jaqsı xabardar adamlar eski usıldaǵı monokulturaǵa bası menen kirip ketti.»<ref>{{Cite news|url=http://www.billboard.com/articles/business/6620294/beats-1-apples-radio-station-looks-like-its-a-hit-and-maybe-a-new-digital|title=Beats 1, Apple's Radio Station, Looks Like It's A Hit -- and Maybe a New Digital Direction}}</ref> Business Insider-dan Rob Prays bılay dedi: «Házirgi waqıtqa shekem, maǵan júdá unadı. Men burın radio tıńlawshısı emes edim hám onıń usınǵan hár túrli tańlawınan zawıqlandım.»<ref>{{Cite news|url=http://www.businessinsider.com/what-people-think-about-apple-beats-1-radio-station-music-2015-7|title=Here's what people are saying about Beats 1, Apple's new global radio station|newspaper=Business Insider|access-date=2016-10-14}}</ref> Kirk MakElern bılay dep jazdı: «Beats 1 radiosı anıq zıyanına isleytuǵın ónim. Apple onı adamlardı Apple Music-ke tartıw hám olardı qızıqtırıw ushın dizayn etken. Biraq stanciya tek bir demografiyaǵa arnalǵan: jas, pop/rok/xip-xop tıńlawshısı. Sonlıqtan, bul kóp Apple Music klientleri ushın baslamaytuǵın nárse, hám bul úlken ókinishli.»<ref>{{Cite news|url=http://www.mcelhearn.com/weve-get-beats-1-radio-but-what-about-beats-2-beats-3-etc/|title=We've Got Beats 1 Radio, but What About Beats 2, Beats 3, Etc.?|last=McElhearn|first=Kirk|date=2015-07-27|newspaper=Kirkville|access-date=2016-11-04}}</ref> The Guardiannıń sholıwı Djeyden Smittiń MSFTS Frequency baǵdarlamasın hám A-Traktıń Day Off showın qattı sınǵa aldı, biraq olardıń basqa baǵdarlamalarına ulıwma unamlı boldı<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/music/2015/sep/02/beats-1-drake-jaden-smith-st-vincent-ezra-koenig|title=What happens when you listen to Beats 1 radio for 24 hours? Lots and lots of Drake}}</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] 4uc46zo1yzwg6nilh4gimqy0iqd022s 124402 124401 2025-07-04T18:50:03Z Bekan88 11311 124402 wikitext text/x-wiki '''Apple Music 1''', burın '''Beats 1''' brendi menen belgili, [[Apple Inc.]] kompaniyasına tiyisli hám basqarılatuǵın 24/7 rejimde isleytuǵın muzıka radio stanciyası. Oǵan kompyuterdegi, smartfon yamasa planshettegi [[iTunes]] yamasa [[Apple Music]] qosımshası, aqıllı dinamik (mısalı, Apple HomePod) hám Apple Music veb-brauzer qosımshası arqalı kiriwge boladı. Tólemli jazılıw talap etilmese de, biypul radio stanciyalardı tıńlaw ushın paydalanıwshılardan Apple ID akkauntı menen kiriw talap etiledi. Apple Music Radio 64 kbit/s hám 256 kbit/s tezlikte, HTTP Live Streaming protokolı hám StreamS Live Encoder járdeminde isleytuǵın HE-AAC audio kodekin qollanıp translyaciya etiledi. Házirgi waqıtta Apple Music 6 tikkeley global radio stanciyaların basqaradı: * '''Apple Music 1''' pop, rep hám indi muzıkasınıń aralaspasın efirge uzatadı. Praym-taym alıp barıwshıları qatarına Zeyn Lou, Ebro Darden hám Mett Uilkinson kiredi<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/06/28/arts/music/zane-lowe-the-dj-scratching-out-beats-1-for-apple.html|title=Zane Lowe, the D.J. Scratching Out Beats 1 for Apple|last=Sisario|first=Ben|date=2015-06-25|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|access-date=2016-09-16}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.imore.com/beats-1-brings-matt-wilkinson-to-primetime|title=Beats 1 brings Matt Wilkinson into its primetime lineup|date=2018-01-04|newspaper=iMore|access-date=2018-05-16}}</ref>. * '''Apple Music Hits''' qızǵın eresekler zamanagóy/eresekler xitleri aralas formatın efirge uzatadı, '80-shi, '90-shı hám 2000-jıllardıń eń úlken qosıqlarınıń tolıq katalogın usınadı. * '''Apple Music Country''' eski hám jańa kantri qosıqlarınıń aralaspasın usınadı<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://apple.news/AA5mGRCICQI2QKiYcIySvLA|bet=Apple Announces Apple Music Radio|baspaxana=apple.com}}</ref>. * '''Apple Música Uno''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) Música Mexicana, reggeton, tropikalıq, latın pop hám basqa da latın muzıka janrların efirge uzatadı. * '''Apple Music Club''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) ayaq oyın  hám elektron muzıka menen klub mádeniyatına itibar qaratadı. * '''Apple Music Chill''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) «dawıstaǵı qashıw, baspana, qásiyetli orın — tıńlawshılardıń kún dawamında baratuǵın orın» dep sıpatlanadı. == Tariyxı == [[Fayl:Beats_1_logo.svg|nobaý|Beats 1 logotibi (2015-jıl iyun – 2020-jıl avgust)]] [[Apple Inc.|Apple]] 2014-jılı audio úskeneler islep shıǵarıwshısı Beats Electronics-ti satıp aldı, oǵan Beatstıń burınǵı muzıka xızmeti Beats Music-ke iyelik etiw de kirdi hám [[Beats Music]] bas direktorı Yan Rodjersti iTunes Radio xızmetine juwapker etti. Keyinirek Business Insider Appledıń eki xızmetti biriktiriwdi jobalastırıp atırǵanın xabarladı. Apple sonıń menen birge Zeyn Loudı muzıka kuratorı retinde jumısqa aldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-itunes-radio-music-streaming-rumours-2015-2|bet=What we're hearing about the new music-streaming service Apple is developing in secret|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150424041932/http://uk.businessinsider.com/apple-itunes-radio-music-streaming-rumours-2015-2|arxivsáne=2015-04-24|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Beats 1-diń iske qosılǵan kúni The Guardian basılımı ózlerine Beats 1 baǵdarlamalarınıń aldınnan jazıp alınǵan úlgileri berilgenin járiyaladı hám ol «24 saatlıq efirdi toltırıw ushın hár túrli baǵdarlamalardıń aralaspasın kórsetedi» dedi. 2015-jılı 29-sentyabrde Zeyn Lou [[Apple Music]]-ke Beats 1 kerek ekenine isenimli emesligin ayttı, biraq «Men oǵan orın bar dep úmit etemen, degen menen men oǵan qattı gúmanlanaman» dedi. 2015-jıldıń dekabr ayında Apple qosımsha tórt Beats stanciyası ushın sawda belgilerin dizimnen ótkizgennen keyin, Appledıń Beats 1 brendin keńeytip, oǵan sıńar stanciyalar beretuǵını haqqında gáp-sózler tarqaldı<ref>{{Cite news|url=http://www.billboard.com/biz/articles/news/digital-and-mobile/6821678/beats-1-to-get-sister-stations-if-trademark-filings-are|title=Beats 1 to Get Sister Stations, If Trademark Filings Are Any Indication|newspaper=Billboard|access-date=2016-10-14}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://consomac.fr/news-4328-quatre-nouvelles-radios-pour-apple.html|bet=Quatre nouvelles radios pour Apple ?|avtor=Rogelet|at=Sylvain|jumıs=Consomac|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/12/28/apple-files-trademarks-beats-2-3-4-5/|bet=Apple Files Trademarks for Beats 2, 3, 4, and 5 Radio Stations|avtor=Rossignol|at=Joe|sáne=28 December 2015|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref>. 2016-jıldıń sentyabr ayında Apple iTunes 12.5 hám iOS 10 shıǵarılıwı menen Apple Music interfeysin jańaladı. Beats 1-ge kiriw, iOS 10-nıń Muzıka qosımshasınıń qolaysız interfeysi sebepli, qıyınlasıp ketkeni aytıladı<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/10/13/beats-1-needs-an-apple-music-like-revamp/|bet=Comment: Beats 1 station deserves an Apple Music-like revamp in year 2|avtor=Miller|at=Chance|sáne=2016-10-13|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref>. 2017-jıldıń mart ayında Apple Beats 1-diń «dúnyadaǵı eń úlken radio stanciyası» ekenin hám bir waqıttaǵı tıńlawshılar sanı boyınsha barlıq basqa muzıka stanciyalarınan ozıp ketkenin málimledi<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/03/27/beats-1-radio-apple-music-drake-more-life/|title=Beats 1 is 'the Biggest Radio Station in the World', Says Apple Music|access-date=2017-11-29|language=en}}</ref>. 2020-jıldıń mart ayında Beats 1 koronavirus tarqalıwına baylanıslı radio alıp barıwshılarınıń tiyisli úylerinen aralıqtan efirge shıǵıwǵa ótti<ref>{{Jurnal deregi |date=2020-03-23 |title=Apple Music's Beats 1 Hosts Shift to Remote Broadcasting |url=http://www.billboard.com/articles/business/9340578/beats-1-djs-broadcasting-remote-apple-music |magazine=Billboard |access-date=2020-08-03}}</ref>. 2020-jıldıń may ayında Londonnıń bas alıp barıwshısı Djuli Adenuga óziniń stanciyanıń shólkemlestirilgeninen berli jıllarınan keyin Beats 1-den ketetuǵının xabarladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.musicweek.com/media/read/julie-adenuga-to-leave-beats-1/079741|bet=Julie Adenuga to leave Beats 1|til=en|jumıs=www.musicweek.com|qaralǵan sáne=2020-08-03}}</ref>. 2020-jılı 18-avgustta Apple Beats 1-di Apple Music 1 dep qayta brendlewdi hám eki jańa radio stanciya, Apple Music Hits hám Apple Music Country-di iske qosıwdı járiyaladı, olar dúnyanıń eń jaqsı muzıka alıp barıwshıları hám artistlerinen eksklyuziv original shoulardı usınadı. 2024-jılı 10-dekabrde Apple úsh jańa radio stanciya, Apple Música Uno, Apple Music Club hám Apple Music Chill-di iske qosadı, olar dúnyanıń eń jaqsı muzıka alıp barıwshıları hám artistlerinen eksklyuziv original shoulardı usınadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/sg/newsroom/2024/12/apple-music-expands-live-global-radio-offering-with-three-brand-new-stations/|bet=Apple Music expands live global radio offering with three brand-new stations}}</ref>. == Qabıl etiliwi == Apple basqaratuǵın stanciyaǵa degen pikirler aralas boldı. Quartz ekinshi háptesinde Beats 1-de efirge berilgen qosıqlar dizimin analizledi. «Beats 1 janrlardıń hár túrli aralaspası bolsa da, ayırım tıńlawshılar onıń júdá kóp xip-xop oynaytuǵınınan shaǵımlandı.» Degen menen, olar «jetkilikli dárejede hár túrlilik bar...» ekenin atap ótti<ref>{{Web deregi|url=http://qz.com/477017/we-analyzed-a-month-of-beats-1-tracks-to-figure-out-apples-taste-in-music/|bet=We analyzed a month of Beats 1 tracks to figure out Apple's taste in music|avtor=Sonnad|at=Nikhil|sáne=11 August 2015|til=en-US|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Mashable «dawıs diapazonın qısıp, audionıń dawıs kólemin shekleytuǵın dinamikalıq diapazon kompressiyasınan» shaǵımlandı hám sonıń menen birge «Hár túrlilik bereket te, qáhár de bolıwı múmkin... ol pútkil muzıka spektrı boyınsha sekiredi... Eger men bul sholıw ushın tek Beats 1-di tıńlawǵa minnetli bolmaǵanımda, men onı óshirip qoyatuǵın edim» dedi<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2015/07/13/beats-1-review/|bet=I listened to Beats 1 for a week and all I got was a headache [REVIEW]|avtor=Perkins|at=Chris|sáne=13 July 2015|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. 9to5Mac stanciyaǵa ulıwma unamlı sholıw berip, bılay dedi: «Beats 1 24/7 stanciya dep reklama etilse de, bul shın mánisinde durıs emes. Keste 12 saatlıq tiykarǵa dúzilgen, sonlıqtan qalǵan 12 saatta ol sońǵı 12 saattıń jazbasın oynaydı... Bul men ushın, Ullı Britaniyada bolǵanımnan, kewil qaldıratuǵın jaǵday. Eger men tústen keyin hám kelesi kúni tańǵı waqıtta tıńlasam, men sol shoulardıń qaytalanǵanın esitiwim múmkin... Qısqasha aytqanda, Beats 1 koncepciyası ájayıp... Onı shın mánisinde gúrlep turıwı ushın programmalıq támiynat hám islep shıǵarıw tárepinen biraz jumıs islew kerek.»<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/01/19/beats-1-apple-radio-station-improvements/|bet=Do you listen to Beats 1? Here's what Apple can do to improve its radio station & encourage more people to tune in|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=2016-01-19|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Fortune jurnalınan Djeyson Sipriani bılay dep jazdı: «Men Beats 1-de oynalǵan hár bir qosıqtı unata bermedim, biraq hár bir DJ menen sezgen jeke baylanısım meni jansız algoritmge qaytıw talpınısınan bas tartıwǵa jetkilikli kúshli boldı.»<ref>{{Web deregi|url=http://fortune.com/2015/07/02/apple-beats-1-review/|bet=Why Apple's Beats 1 is music streaming done right|sáne=2015-07-02|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref> Billboard bılay dedi: «texnologiya jámiyeti Beats 1-ge úlken maqtawlar aytıp atır... Internetten jaqsı xabardar adamlar eski usıldaǵı monokulturaǵa bası menen kirip ketti.»<ref>{{Cite news|url=http://www.billboard.com/articles/business/6620294/beats-1-apples-radio-station-looks-like-its-a-hit-and-maybe-a-new-digital|title=Beats 1, Apple's Radio Station, Looks Like It's A Hit -- and Maybe a New Digital Direction}}</ref> Business Insider-dan Rob Prays bılay dedi: «Házirgi waqıtqa shekem, maǵan júdá unadı. Men burın radio tıńlawshısı emes edim hám onıń usınǵan hár túrli tańlawınan zawıqlandım.»<ref>{{Cite news|url=http://www.businessinsider.com/what-people-think-about-apple-beats-1-radio-station-music-2015-7|title=Here's what people are saying about Beats 1, Apple's new global radio station|newspaper=Business Insider|access-date=2016-10-14}}</ref> Kirk MakElern bılay dep jazdı: «Beats 1 radiosı anıq zıyanına isleytuǵın ónim. Apple onı adamlardı Apple Music-ke tartıw hám olardı qızıqtırıw ushın dizayn etken. Biraq stanciya tek bir demografiyaǵa arnalǵan: jas, pop/rok/xip-xop tıńlawshısı. Sonlıqtan, bul kóp Apple Music klientleri ushın baslamaytuǵın nárse, hám bul úlken ókinishli.»<ref>{{Cite news|url=http://www.mcelhearn.com/weve-get-beats-1-radio-but-what-about-beats-2-beats-3-etc/|title=We've Got Beats 1 Radio, but What About Beats 2, Beats 3, Etc.?|last=McElhearn|first=Kirk|date=2015-07-27|newspaper=Kirkville|access-date=2016-11-04}}</ref> The Guardiannıń sholıwı Djeyden Smittiń MSFTS Frequency baǵdarlamasın hám A-Traktıń Day Off showın qattı sınǵa aldı, biraq olardıń basqa baǵdarlamalarına ulıwma unamlı boldı<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/music/2015/sep/02/beats-1-drake-jaden-smith-st-vincent-ezra-koenig|title=What happens when you listen to Beats 1 radio for 24 hours? Lots and lots of Drake}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ bpv2f2l4tbzj3wt2jnl3d6u2a2oiaji 124415 124402 2025-07-04T19:14:53Z Bekan88 11311 124415 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em" ! colspan="2" style="text-align:center; font-size: 125%; font-weight: bold;"|Apple Music 1 |- | colspan="2" style="text-align:center"|[[Fayl:Apple_Music_1_Logo.svg|250px]] |- ! Studiyalar | [[Los-Andjeles|Los-Anjeles]]<br/>[[Nyu-York]]<br/>[[London]]<br/>Neshvill (Apple Music Country)<br/>[[Parij]]<br/>[[Berlin]] |- ! Tarqatıw aymaǵı | 100 den aslam mámleket |- ! colspan="2" style="text-align: center; background: #e6e6e6;" | Baǵdarlama |- ! Formatı | Erkin formattaǵı radio, zamanagóy ritmli, zamanagóy qala muzıkası |- ! colspan="2" style="text-align: center; background: #e6e6e6;" | Menshik |- ! Iyesi | [[Apple Inc.]] |- ! Sıńar stanciyalar | Apple Music Hits<br/>Apple Music Country<br/>Apple Música Uno<br/>Apple Music Club<br/>Apple Music Chill |- ! colspan="2" style="text-align: center; background: #e6e6e6;" | Tariyxı |- ! Dáslepki efir sánesi | [[30-iyun]], [[2015|2015-jıl]] |- ! [[Veb-sayt]] | [https://music.apple.com/us/curator/apple-music-1/997270283 Apple Music Radio] |} '''Apple Music 1''', burın '''Beats 1''' brendi menen belgili, [[Apple Inc.]] kompaniyasına tiyisli hám basqarılatuǵın 24/7 rejimde isleytuǵın muzıka radio stanciyası. Oǵan kompyuterdegi, smartfon yamasa planshettegi [[iTunes]] yamasa [[Apple Music]] qosımshası, aqıllı dinamik (mısalı, Apple HomePod) hám Apple Music veb-brauzer qosımshası arqalı kiriwge boladı. Tólemli jazılıw talap etilmese de, biypul radio stanciyalardı tıńlaw ushın paydalanıwshılardan Apple ID akkauntı menen kiriw talap etiledi. Apple Music Radio 64 kbit/s hám 256 kbit/s tezlikte, HTTP Live Streaming protokolı hám StreamS Live Encoder járdeminde isleytuǵın HE-AAC audio kodekin qollanıp translyaciya etiledi. Házirgi waqıtta Apple Music 6 tikkeley global radio stanciyaların basqaradı: * '''Apple Music 1''' pop, rep hám indi muzıkasınıń aralaspasın efirge uzatadı. Praym-taym alıp barıwshıları qatarına Zeyn Lou, Ebro Darden hám Mett Uilkinson kiredi<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/06/28/arts/music/zane-lowe-the-dj-scratching-out-beats-1-for-apple.html|title=Zane Lowe, the D.J. Scratching Out Beats 1 for Apple|last=Sisario|first=Ben|date=2015-06-25|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|access-date=2016-09-16}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.imore.com/beats-1-brings-matt-wilkinson-to-primetime|title=Beats 1 brings Matt Wilkinson into its primetime lineup|date=2018-01-04|newspaper=iMore|access-date=2018-05-16}}</ref>. * '''Apple Music Hits''' qızǵın eresekler zamanagóy/eresekler xitleri aralas formatın efirge uzatadı, '80-shi, '90-shı hám 2000-jıllardıń eń úlken qosıqlarınıń tolıq katalogın usınadı. * '''Apple Music Country''' eski hám jańa kantri qosıqlarınıń aralaspasın usınadı<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://apple.news/AA5mGRCICQI2QKiYcIySvLA|bet=Apple Announces Apple Music Radio|baspaxana=apple.com}}</ref>. * '''Apple Música Uno''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) Música Mexicana, reggeton, tropikalıq, latın pop hám basqa da latın muzıka janrların efirge uzatadı. * '''Apple Music Club''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) ayaq oyın  hám elektron muzıka menen klub mádeniyatına itibar qaratadı. * '''Apple Music Chill''' (2024-jıl 10-dekabrde shıǵarılǵan) «dawıstaǵı qashıw, baspana, qásiyetli orın — tıńlawshılardıń kún dawamında baratuǵın orın» dep sıpatlanadı. == Tariyxı == [[Fayl:Beats_1_logo.svg|nobaý|Beats 1 logotibi (2015-jıl iyun – 2020-jıl avgust)]] [[Apple Inc.|Apple]] 2014-jılı audio úskeneler islep shıǵarıwshısı Beats Electronics-ti satıp aldı, oǵan Beatstıń burınǵı muzıka xızmeti Beats Music-ke iyelik etiw de kirdi hám [[Beats Music]] bas direktorı Yan Rodjersti iTunes Radio xızmetine juwapker etti. Keyinirek Business Insider Appledıń eki xızmetti biriktiriwdi jobalastırıp atırǵanın xabarladı. Apple sonıń menen birge Zeyn Loudı muzıka kuratorı retinde jumısqa aldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-itunes-radio-music-streaming-rumours-2015-2|bet=What we're hearing about the new music-streaming service Apple is developing in secret|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150424041932/http://uk.businessinsider.com/apple-itunes-radio-music-streaming-rumours-2015-2|arxivsáne=2015-04-24|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Beats 1-diń iske qosılǵan kúni The Guardian basılımı ózlerine Beats 1 baǵdarlamalarınıń aldınnan jazıp alınǵan úlgileri berilgenin járiyaladı hám ol «24 saatlıq efirdi toltırıw ushın hár túrli baǵdarlamalardıń aralaspasın kórsetedi» dedi. 2015-jılı 29-sentyabrde Zeyn Lou [[Apple Music]]-ke Beats 1 kerek ekenine isenimli emesligin ayttı, biraq «Men oǵan orın bar dep úmit etemen, degen menen men oǵan qattı gúmanlanaman» dedi. 2015-jıldıń dekabr ayında Apple qosımsha tórt Beats stanciyası ushın sawda belgilerin dizimnen ótkizgennen keyin, Appledıń Beats 1 brendin keńeytip, oǵan sıńar stanciyalar beretuǵını haqqında gáp-sózler tarqaldı<ref>{{Cite news|url=http://www.billboard.com/biz/articles/news/digital-and-mobile/6821678/beats-1-to-get-sister-stations-if-trademark-filings-are|title=Beats 1 to Get Sister Stations, If Trademark Filings Are Any Indication|newspaper=Billboard|access-date=2016-10-14}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://consomac.fr/news-4328-quatre-nouvelles-radios-pour-apple.html|bet=Quatre nouvelles radios pour Apple ?|avtor=Rogelet|at=Sylvain|jumıs=Consomac|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/12/28/apple-files-trademarks-beats-2-3-4-5/|bet=Apple Files Trademarks for Beats 2, 3, 4, and 5 Radio Stations|avtor=Rossignol|at=Joe|sáne=28 December 2015|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref>. 2016-jıldıń sentyabr ayında Apple iTunes 12.5 hám iOS 10 shıǵarılıwı menen Apple Music interfeysin jańaladı. Beats 1-ge kiriw, iOS 10-nıń Muzıka qosımshasınıń qolaysız interfeysi sebepli, qıyınlasıp ketkeni aytıladı<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/10/13/beats-1-needs-an-apple-music-like-revamp/|bet=Comment: Beats 1 station deserves an Apple Music-like revamp in year 2|avtor=Miller|at=Chance|sáne=2016-10-13|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=2016-10-14}}</ref>. 2017-jıldıń mart ayında Apple Beats 1-diń «dúnyadaǵı eń úlken radio stanciyası» ekenin hám bir waqıttaǵı tıńlawshılar sanı boyınsha barlıq basqa muzıka stanciyalarınan ozıp ketkenin málimledi<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/03/27/beats-1-radio-apple-music-drake-more-life/|title=Beats 1 is 'the Biggest Radio Station in the World', Says Apple Music|access-date=2017-11-29|language=en}}</ref>. 2020-jıldıń mart ayında Beats 1 koronavirus tarqalıwına baylanıslı radio alıp barıwshılarınıń tiyisli úylerinen aralıqtan efirge shıǵıwǵa ótti<ref>{{Jurnal deregi |date=2020-03-23 |title=Apple Music's Beats 1 Hosts Shift to Remote Broadcasting |url=http://www.billboard.com/articles/business/9340578/beats-1-djs-broadcasting-remote-apple-music |magazine=Billboard |access-date=2020-08-03}}</ref>. 2020-jıldıń may ayında Londonnıń bas alıp barıwshısı Djuli Adenuga óziniń stanciyanıń shólkemlestirilgeninen berli jıllarınan keyin Beats 1-den ketetuǵının xabarladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.musicweek.com/media/read/julie-adenuga-to-leave-beats-1/079741|bet=Julie Adenuga to leave Beats 1|til=en|jumıs=www.musicweek.com|qaralǵan sáne=2020-08-03}}</ref>. 2020-jılı 18-avgustta Apple Beats 1-di Apple Music 1 dep qayta brendlewdi hám eki jańa radio stanciya, Apple Music Hits hám Apple Music Country-di iske qosıwdı járiyaladı, olar dúnyanıń eń jaqsı muzıka alıp barıwshıları hám artistlerinen eksklyuziv original shoulardı usınadı. 2024-jılı 10-dekabrde Apple úsh jańa radio stanciya, Apple Música Uno, Apple Music Club hám Apple Music Chill-di iske qosadı, olar dúnyanıń eń jaqsı muzıka alıp barıwshıları hám artistlerinen eksklyuziv original shoulardı usınadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/sg/newsroom/2024/12/apple-music-expands-live-global-radio-offering-with-three-brand-new-stations/|bet=Apple Music expands live global radio offering with three brand-new stations}}</ref>. == Qabıl etiliwi == Apple basqaratuǵın stanciyaǵa degen pikirler aralas boldı. Quartz ekinshi háptesinde Beats 1-de efirge berilgen qosıqlar dizimin analizledi. «Beats 1 janrlardıń hár túrli aralaspası bolsa da, ayırım tıńlawshılar onıń júdá kóp xip-xop oynaytuǵınınan shaǵımlandı.» Degen menen, olar «jetkilikli dárejede hár túrlilik bar...» ekenin atap ótti<ref>{{Web deregi|url=http://qz.com/477017/we-analyzed-a-month-of-beats-1-tracks-to-figure-out-apples-taste-in-music/|bet=We analyzed a month of Beats 1 tracks to figure out Apple's taste in music|avtor=Sonnad|at=Nikhil|sáne=11 August 2015|til=en-US|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Mashable «dawıs diapazonın qısıp, audionıń dawıs kólemin shekleytuǵın dinamikalıq diapazon kompressiyasınan» shaǵımlandı hám sonıń menen birge «Hár túrlilik bereket te, qáhár de bolıwı múmkin... ol pútkil muzıka spektrı boyınsha sekiredi... Eger men bul sholıw ushın tek Beats 1-di tıńlawǵa minnetli bolmaǵanımda, men onı óshirip qoyatuǵın edim» dedi<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2015/07/13/beats-1-review/|bet=I listened to Beats 1 for a week and all I got was a headache [REVIEW]|avtor=Perkins|at=Chris|sáne=13 July 2015|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. 9to5Mac stanciyaǵa ulıwma unamlı sholıw berip, bılay dedi: «Beats 1 24/7 stanciya dep reklama etilse de, bul shın mánisinde durıs emes. Keste 12 saatlıq tiykarǵa dúzilgen, sonlıqtan qalǵan 12 saatta ol sońǵı 12 saattıń jazbasın oynaydı... Bul men ushın, Ullı Britaniyada bolǵanımnan, kewil qaldıratuǵın jaǵday. Eger men tústen keyin hám kelesi kúni tańǵı waqıtta tıńlasam, men sol shoulardıń qaytalanǵanın esitiwim múmkin... Qısqasha aytqanda, Beats 1 koncepciyası ájayıp... Onı shın mánisinde gúrlep turıwı ushın programmalıq támiynat hám islep shıǵarıw tárepinen biraz jumıs islew kerek.»<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/01/19/beats-1-apple-radio-station-improvements/|bet=Do you listen to Beats 1? Here's what Apple can do to improve its radio station & encourage more people to tune in|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=2016-01-19|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref>. Fortune jurnalınan Djeyson Sipriani bılay dep jazdı: «Men Beats 1-de oynalǵan hár bir qosıqtı unata bermedim, biraq hár bir DJ menen sezgen jeke baylanısım meni jansız algoritmge qaytıw talpınısınan bas tartıwǵa jetkilikli kúshli boldı.»<ref>{{Web deregi|url=http://fortune.com/2015/07/02/apple-beats-1-review/|bet=Why Apple's Beats 1 is music streaming done right|sáne=2015-07-02|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=2016-09-30}}</ref> Billboard bılay dedi: «texnologiya jámiyeti Beats 1-ge úlken maqtawlar aytıp atır... Internetten jaqsı xabardar adamlar eski usıldaǵı monokulturaǵa bası menen kirip ketti.»<ref>{{Cite news|url=http://www.billboard.com/articles/business/6620294/beats-1-apples-radio-station-looks-like-its-a-hit-and-maybe-a-new-digital|title=Beats 1, Apple's Radio Station, Looks Like It's A Hit -- and Maybe a New Digital Direction}}</ref> Business Insider-dan Rob Prays bılay dedi: «Házirgi waqıtqa shekem, maǵan júdá unadı. Men burın radio tıńlawshısı emes edim hám onıń usınǵan hár túrli tańlawınan zawıqlandım.»<ref>{{Cite news|url=http://www.businessinsider.com/what-people-think-about-apple-beats-1-radio-station-music-2015-7|title=Here's what people are saying about Beats 1, Apple's new global radio station|newspaper=Business Insider|access-date=2016-10-14}}</ref> Kirk MakElern bılay dep jazdı: «Beats 1 radiosı anıq zıyanına isleytuǵın ónim. Apple onı adamlardı Apple Music-ke tartıw hám olardı qızıqtırıw ushın dizayn etken. Biraq stanciya tek bir demografiyaǵa arnalǵan: jas, pop/rok/xip-xop tıńlawshısı. Sonlıqtan, bul kóp Apple Music klientleri ushın baslamaytuǵın nárse, hám bul úlken ókinishli.»<ref>{{Cite news|url=http://www.mcelhearn.com/weve-get-beats-1-radio-but-what-about-beats-2-beats-3-etc/|title=We've Got Beats 1 Radio, but What About Beats 2, Beats 3, Etc.?|last=McElhearn|first=Kirk|date=2015-07-27|newspaper=Kirkville|access-date=2016-11-04}}</ref> The Guardiannıń sholıwı Djeyden Smittiń MSFTS Frequency baǵdarlamasın hám A-Traktıń Day Off showın qattı sınǵa aldı, biraq olardıń basqa baǵdarlamalarına ulıwma unamlı boldı<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/music/2015/sep/02/beats-1-drake-jaden-smith-st-vincent-ezra-koenig|title=What happens when you listen to Beats 1 radio for 24 hours? Lots and lots of Drake}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ ivcckh0olfg8w3k53bqv5jf1f832rai 0 25569 124403 2025-07-04T18:50:19Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1287666271|Apple Music Festival]]» betinen awdarılıp jaratıldı 124403 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" ! colspan="2" class="infobox-above" |Apple Music Festival |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:The_Roundhouse.jpg|250x250 nükte]]<div class="infobox-caption">2010-jılǵı kontsertler seriyasın reklamalawshı orınnıń sırtqı kórinisi</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Sáneler | class="infobox-data" |<div class="plainlist "> * 1-30-iyul (2007-11) * 1-30-sentyabr (2012-14) * 19-28-sentyabr (2015) * 18-30-sentyabr (2016) </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Ótkeriw orınları | class="infobox-data" |<div class="plainlist "> * [[London]], Angliya :* Házirgi Kórkem óner Institutı (2007) :* KOKO (2008) :* The Roundhouse (2009-16) * Ostin, Texas :* Moody Teatrı </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Jumıs islegen jılları | class="infobox-data" |2007–16 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Veb-sayt | class="infobox-data" |<span class="url">[http://www.applemusicfestival.com Festival Website]</span> |} '''Apple Music Festival''' (burın '''iTunes Festival''' dep atalǵan) [[Apple Inc.|Apple, Inc.]] tárepinen ótkerilgen hám 2007-jılı ashılǵan koncertler seriyası edi. Biypul biletler [[Ullı Britaniya|Ullı Britaniyada]] jasaytuǵın [[Apple Music]], [[iTunes]] hám DICE paydalanıwshılarına jergilikli utıs oyınları arqalı berildi. Koncertler tikkeley efirde kórsetildi hám keyinirek Apple Music aǵzaları ushın Apple TV, [[iPhone]], iPad, iPod touch, Mac, [[Jeke kompyuter|JK]] hám [[Android]] telefonlarında biypul kóriw ushın qoljetimli boldı. [[London|Londonda]] Apple Music Festivalı jıl sayın sentyabr ayında Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxaus kórkem óner orayında ótkeriletuǵın ilajǵa aylandı (2009-jıldan baslap). Seriya óziniń [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] debyutın 2014-jıldıń mart ayında Texas shtatınıń Ostin qalasındaǵı South by Southwest (SXSW) muzıka kórgizbesi menen birge Mudi Teatrında bes kúnlik biypul koncertler menen basladı. 2015-jıldıń avgust ayında iTunes Festivalı Apple Music Festivalı dep qayta ataldı. 2017-jılı, 10 jıl dawam etken ilajdan keyin, Apple Music Business Worldwide basılımına endi hesh qanday muzıka festivalların ótkermeytuǵının tastıyıqladı<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.musicbusinessworldwide.com/apple-axes-annual-apple-music-festival-london-10-years/|title=Apple axes annual Apple Music Festival in London after 10 years – Music Business Worldwide|date=2017-09-04|work=Music Business Worldwide|access-date=2017-09-05|language=en-US}}</ref>. == 2014 == === Ostin === 2014-jılı 19-fevralda Apple iTunes Festivalı birinshi ret AQSHta 11-15-mart aralıǵında Texas shtatınıń Ostin qalasındaǵı Mudi Teatrında, South by Southwest penen birge bes kúnlik festival retinde ótkeriletuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2014/02/19Apple-Announces-iTunes-Festival-Coming-to-SXSW-Five-Amazing-Nights-Five-Amazing-Shows.html|bet=Apple Announces iTunes Festival Coming to SXSW―Five Amazing Nights, Five Amazing Shows|sáne=2014-02-19|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=2014-02-19}}</ref>. * 11-mart: Coldplay + Imagine Dragons + London Grammar * 11-mart: Coldplay + Imagine Dragons + London Grammar * 13-mart: Soundgarden + Band of Skulls + Capital Cities * 14-mart: Pitbull + Zedd + G.R.L. * 15-mart: Keith Urban + Willie Nelson + Mickey Guyton === London === 2014-jılı 21-iyulda Apple Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausta ótkerilgen segizinshi iTunes Festivalınıń ayırım qatnasıwshıların járiyaladı. == 2015 == 2015-jılı 18-avgustta Apple 2015-jılǵı qatnasıwshılardıń ayırımların járiyaladı hám festivaldıń Apple Music Festivalı dep qayta brendlengenin tastıyıqladı<ref name="ApplePress2015">{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2015/08/18Apple-Music-Festival-Brings-Incredible-Live-Performances-to-Fans-Worldwide-in-September.html|bet=Apple Music Festival Brings Incredible Live Performances to Fans Worldwide in September|sáne=2015-08-18|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=2016-08-25}}</ref>. Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausta ótkerilgen festival [[Apple Music]] arqalı translyaciya etildi. == 2016 == 2016-jılı Apple Music Festival 10 onınshı jılı ushın Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausqa qaytıp keldi. Tolıq quram 2016-jılı 25-avgustta Beats1 arqalı Djulia Adenuga tárepinen Chart with Brooke Reese baǵdarlaması waqtında kútilmegen sıylıq retinde járiyalandı. Festival [[Apple Music]] arqalı tikkeley efirde hám talap boyınsha translyaciya etildi. Beats1 sonıń menen birge festivaldan tikkeley intervyuler hám koncertlerdi de efirde kórsetti. Festival Apple Music-tiń Instagram hám Snapchat betlerinde kórkem jumıslar, súwretler hám videolar menen keń kólemde reklama etildi. Britni Spirs sıyaqlı festival atqarıwshıları Ullı Britaniya ıqlasbentlerine Twitter arqalı festivaldaǵı ózleriniń koncertlerine eksklyuziv biypul biletler ushın jeke xabarlar jiberdi<ref>{{Web deregi|url=https://twitter.com/AppleMusic/status/768697064884535296|bet=Apple Music on Twitter|jumıs=Twitter|qaralǵan sáne=2016-08-25}}</ref>. * 18-sentyabr: Elton Djon * 19-sentyabr: The 1975 + Christine And The Queens * 20-sentyabr: Alisiya Kis + Djordan Fisher * 21-sentyabr: OneRepublic + Passenger * 23-sentyabr: Kelvin Harris + Disciples + Djon Nyuman * 25-sentyabr: Robbi Uilyams * 26-sentyabr: Bastille * 27-sentyabr: Britni Spirs * 28-sentyabr: Maykl Buble * 30-sentyabr: Chance The Rapper == Biykar etiliwi == 2017-jıldıń sentyabr ayınıń basında Apple Apple Music Festivalın dawam ettirmeytuǵının járiyaladı. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] a3x39r5rvajhijle9rx5yca9n1tb8u1 124405 124403 2025-07-04T18:50:54Z Bekan88 11311 124405 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" ! colspan="2" class="infobox-above" |Apple Music Festival |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:The_Roundhouse.jpg|250x250 nükte]]<div class="infobox-caption">2010-jılǵı kontsertler seriyasın reklamalawshı orınnıń sırtqı kórinisi</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Sáneler | class="infobox-data" |<div class="plainlist "> * 1-30-iyul (2007-11) * 1-30-sentyabr (2012-14) * 19-28-sentyabr (2015) * 18-30-sentyabr (2016) </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Ótkeriw orınları | class="infobox-data" |<div class="plainlist "> * [[London]], Angliya :* Házirgi Kórkem óner Institutı (2007) :* KOKO (2008) :* The Roundhouse (2009-16) * Ostin, Texas :* Moody Teatrı </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Jumıs islegen jılları | class="infobox-data" |2007–16 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Veb-sayt | class="infobox-data" |<span class="url">[http://www.applemusicfestival.com Festival Website]</span> |} '''Apple Music Festival''' (burın '''iTunes Festival''' dep atalǵan) [[Apple Inc.|Apple, Inc.]] tárepinen ótkerilgen hám 2007-jılı ashılǵan koncertler seriyası edi. Biypul biletler [[Ullı Britaniya|Ullı Britaniyada]] jasaytuǵın [[Apple Music]], [[iTunes]] hám DICE paydalanıwshılarına jergilikli utıs oyınları arqalı berildi. Koncertler tikkeley efirde kórsetildi hám keyinirek Apple Music aǵzaları ushın Apple TV, [[iPhone]], iPad, iPod touch, Mac, [[Jeke kompyuter|JK]] hám [[Android]] telefonlarında biypul kóriw ushın qoljetimli boldı. [[London|Londonda]] Apple Music Festivalı jıl sayın sentyabr ayında Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxaus kórkem óner orayında ótkeriletuǵın ilajǵa aylandı (2009-jıldan baslap). Seriya óziniń [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] debyutın 2014-jıldıń mart ayında Texas shtatınıń Ostin qalasındaǵı South by Southwest (SXSW) muzıka kórgizbesi menen birge Mudi Teatrında bes kúnlik biypul koncertler menen basladı. 2015-jıldıń avgust ayında iTunes Festivalı Apple Music Festivalı dep qayta ataldı. 2017-jılı, 10 jıl dawam etken ilajdan keyin, Apple Music Business Worldwide basılımına endi hesh qanday muzıka festivalların ótkermeytuǵının tastıyıqladı<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.musicbusinessworldwide.com/apple-axes-annual-apple-music-festival-london-10-years/|title=Apple axes annual Apple Music Festival in London after 10 years – Music Business Worldwide|date=2017-09-04|work=Music Business Worldwide|access-date=2017-09-05|language=en-US}}</ref>. == 2014 == === Ostin === 2014-jılı 19-fevralda Apple iTunes Festivalı birinshi ret AQSHta 11-15-mart aralıǵında Texas shtatınıń Ostin qalasındaǵı Mudi Teatrında, South by Southwest penen birge bes kúnlik festival retinde ótkeriletuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2014/02/19Apple-Announces-iTunes-Festival-Coming-to-SXSW-Five-Amazing-Nights-Five-Amazing-Shows.html|bet=Apple Announces iTunes Festival Coming to SXSW―Five Amazing Nights, Five Amazing Shows|sáne=2014-02-19|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=2014-02-19}}</ref>. * 11-mart: Coldplay + Imagine Dragons + London Grammar * 11-mart: Coldplay + Imagine Dragons + London Grammar * 13-mart: Soundgarden + Band of Skulls + Capital Cities * 14-mart: Pitbull + Zedd + G.R.L. * 15-mart: Keith Urban + Willie Nelson + Mickey Guyton === London === 2014-jılı 21-iyulda Apple Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausta ótkerilgen segizinshi iTunes Festivalınıń ayırım qatnasıwshıların járiyaladı. == 2015 == 2015-jılı 18-avgustta Apple 2015-jılǵı qatnasıwshılardıń ayırımların járiyaladı hám festivaldıń Apple Music Festivalı dep qayta brendlengenin tastıyıqladı<ref name="ApplePress2015">{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2015/08/18Apple-Music-Festival-Brings-Incredible-Live-Performances-to-Fans-Worldwide-in-September.html|bet=Apple Music Festival Brings Incredible Live Performances to Fans Worldwide in September|sáne=2015-08-18|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=2016-08-25}}</ref>. Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausta ótkerilgen festival [[Apple Music]] arqalı translyaciya etildi. == 2016 == 2016-jılı Apple Music Festival 10 onınshı jılı ushın Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausqa qaytıp keldi. Tolıq quram 2016-jılı 25-avgustta Beats1 arqalı Djulia Adenuga tárepinen Chart with Brooke Reese baǵdarlaması waqtında kútilmegen sıylıq retinde járiyalandı. Festival [[Apple Music]] arqalı tikkeley efirde hám talap boyınsha translyaciya etildi. Beats1 sonıń menen birge festivaldan tikkeley intervyuler hám koncertlerdi de efirde kórsetti. Festival Apple Music-tiń Instagram hám Snapchat betlerinde kórkem jumıslar, súwretler hám videolar menen keń kólemde reklama etildi. Britni Spirs sıyaqlı festival atqarıwshıları Ullı Britaniya ıqlasbentlerine Twitter arqalı festivaldaǵı ózleriniń koncertlerine eksklyuziv biypul biletler ushın jeke xabarlar jiberdi<ref>{{Web deregi|url=https://twitter.com/AppleMusic/status/768697064884535296|bet=Apple Music on Twitter|jumıs=Twitter|qaralǵan sáne=2016-08-25}}</ref>. * 18-sentyabr: Elton Djon * 19-sentyabr: The 1975 + Christine And The Queens * 20-sentyabr: Alisiya Kis + Djordan Fisher * 21-sentyabr: OneRepublic + Passenger * 23-sentyabr: Kelvin Harris + Disciples + Djon Nyuman * 25-sentyabr: Robbi Uilyams * 26-sentyabr: Bastille * 27-sentyabr: Britni Spirs * 28-sentyabr: Maykl Buble * 30-sentyabr: Chance The Rapper == Biykar etiliwi == 2017-jıldıń sentyabr ayınıń basında Apple Apple Music Festivalın dawam ettirmeytuǵının járiyaladı. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ fja2plsl815p4omg89gg377x3lvmpf4 124406 124405 2025-07-04T18:51:42Z Bekan88 11311 124406 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" ! colspan="2" class="infobox-above" |Apple Music Festival |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:The_Roundhouse.jpg|250x250 nükte]]<div class="infobox-caption">2010-jılǵı kontsertler seriyasın reklamalawshı orınnıń sırtqı kórinisi</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Sáneler | class="infobox-data" |<div class="plainlist "> * 1-30-iyul (2007-11) * 1-30-sentyabr (2012-14) * 19-28-sentyabr (2015) * 18-30-sentyabr (2016) </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Ótkeriw orınları | class="infobox-data" |<div class="plainlist "> * [[London]], Angliya :* Házirgi Kórkem óner Institutı (2007) :* KOKO (2008) :* The Roundhouse (2009-16) * Ostin, Texas :* Moody Teatrı </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Jumıs islegen jılları | class="infobox-data" |2007–16 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Veb-sayt | class="infobox-data" |<span class="url">[http://www.applemusicfestival.com Festival veb-saytı]</span> |} '''Apple Music Festival''' (burın '''iTunes Festival''' dep atalǵan) [[Apple Inc.|Apple, Inc.]] tárepinen ótkerilgen hám 2007-jılı ashılǵan koncertler seriyası edi. Biypul biletler [[Ullı Britaniya|Ullı Britaniyada]] jasaytuǵın [[Apple Music]], [[iTunes]] hám DICE paydalanıwshılarına jergilikli utıs oyınları arqalı berildi. Koncertler tikkeley efirde kórsetildi hám keyinirek Apple Music aǵzaları ushın Apple TV, [[iPhone]], iPad, iPod touch, Mac, [[Jeke kompyuter|JK]] hám [[Android]] telefonlarında biypul kóriw ushın qoljetimli boldı. [[London|Londonda]] Apple Music Festivalı jıl sayın sentyabr ayında Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxaus kórkem óner orayında ótkeriletuǵın ilajǵa aylandı (2009-jıldan baslap). Seriya óziniń [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] debyutın 2014-jıldıń mart ayında Texas shtatınıń Ostin qalasındaǵı South by Southwest (SXSW) muzıka kórgizbesi menen birge Mudi Teatrında bes kúnlik biypul koncertler menen basladı. 2015-jıldıń avgust ayında iTunes Festivalı Apple Music Festivalı dep qayta ataldı. 2017-jılı, 10 jıl dawam etken ilajdan keyin, Apple Music Business Worldwide basılımına endi hesh qanday muzıka festivalların ótkermeytuǵının tastıyıqladı<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.musicbusinessworldwide.com/apple-axes-annual-apple-music-festival-london-10-years/|title=Apple axes annual Apple Music Festival in London after 10 years – Music Business Worldwide|date=2017-09-04|work=Music Business Worldwide|access-date=2017-09-05|language=en-US}}</ref>. == 2014 == === Ostin === 2014-jılı 19-fevralda Apple iTunes Festivalı birinshi ret AQSHta 11-15-mart aralıǵında Texas shtatınıń Ostin qalasındaǵı Mudi Teatrında, South by Southwest penen birge bes kúnlik festival retinde ótkeriletuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2014/02/19Apple-Announces-iTunes-Festival-Coming-to-SXSW-Five-Amazing-Nights-Five-Amazing-Shows.html|bet=Apple Announces iTunes Festival Coming to SXSW―Five Amazing Nights, Five Amazing Shows|sáne=2014-02-19|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=2014-02-19}}</ref>. * 11-mart: Coldplay + Imagine Dragons + London Grammar * 11-mart: Coldplay + Imagine Dragons + London Grammar * 13-mart: Soundgarden + Band of Skulls + Capital Cities * 14-mart: Pitbull + Zedd + G.R.L. * 15-mart: Keith Urban + Willie Nelson + Mickey Guyton === London === 2014-jılı 21-iyulda Apple Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausta ótkerilgen segizinshi iTunes Festivalınıń ayırım qatnasıwshıların járiyaladı. == 2015 == 2015-jılı 18-avgustta Apple 2015-jılǵı qatnasıwshılardıń ayırımların járiyaladı hám festivaldıń Apple Music Festivalı dep qayta brendlengenin tastıyıqladı<ref name="ApplePress2015">{{Web deregi|url=https://www.apple.com/pr/library/2015/08/18Apple-Music-Festival-Brings-Incredible-Live-Performances-to-Fans-Worldwide-in-September.html|bet=Apple Music Festival Brings Incredible Live Performances to Fans Worldwide in September|sáne=2015-08-18|baspaxana=Apple|qaralǵan sáne=2016-08-25}}</ref>. Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausta ótkerilgen festival [[Apple Music]] arqalı translyaciya etildi. == 2016 == 2016-jılı Apple Music Festival 10 onınshı jılı ushın Kemden-Taun rayonındaǵı Raundxausqa qaytıp keldi. Tolıq quram 2016-jılı 25-avgustta Beats1 arqalı Djulia Adenuga tárepinen Chart with Brooke Reese baǵdarlaması waqtında kútilmegen sıylıq retinde járiyalandı. Festival [[Apple Music]] arqalı tikkeley efirde hám talap boyınsha translyaciya etildi. Beats1 sonıń menen birge festivaldan tikkeley intervyuler hám koncertlerdi de efirde kórsetti. Festival Apple Music-tiń Instagram hám Snapchat betlerinde kórkem jumıslar, súwretler hám videolar menen keń kólemde reklama etildi. Britni Spirs sıyaqlı festival atqarıwshıları Ullı Britaniya ıqlasbentlerine Twitter arqalı festivaldaǵı ózleriniń koncertlerine eksklyuziv biypul biletler ushın jeke xabarlar jiberdi<ref>{{Web deregi|url=https://twitter.com/AppleMusic/status/768697064884535296|bet=Apple Music on Twitter|jumıs=Twitter|qaralǵan sáne=2016-08-25}}</ref>. * 18-sentyabr: Elton Djon * 19-sentyabr: The 1975 + Christine And The Queens * 20-sentyabr: Alisiya Kis + Djordan Fisher * 21-sentyabr: OneRepublic + Passenger * 23-sentyabr: Kelvin Harris + Disciples + Djon Nyuman * 25-sentyabr: Robbi Uilyams * 26-sentyabr: Bastille * 27-sentyabr: Britni Spirs * 28-sentyabr: Maykl Buble * 30-sentyabr: Chance The Rapper == Biykar etiliwi == 2017-jıldıń sentyabr ayınıń basında Apple Apple Music Festivalın dawam ettirmeytuǵının járiyaladı. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 8azvpv5lctwpkfk1w17ktdnumceniof 0 25570 124407 2025-07-04T18:52:07Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1242241753|NAT Port Mapping Protocol]]» betinen awdarılıp jaratıldı 124407 wikitext text/x-wiki '''NAT portlardı sáykeslestiriw protokolı (NAT-PMP)''' — bul paydalanıwshınıń qatnasıwısız tarmaq adresin túrlendiriw (NAT) sazlawların hám porttı baǵdarlaw konfiguraciyaların avtomatlı túrde ornatıw ushın tarmaq protokolı. Protokol NAT shlyuzınıń sırtqı IPv4 adresin avtomat túrde anıqlaydı hám qosımshanıń baylanıs parametrlerin basqa qatnasıwshılarǵa jetkiziwi ushın qurallardı usınadı. [[Apple Inc.|Apple]] NAT-PMP-ni 2005-jılı Bonjour specifikaciyasınıń bir bólimi retinde, kóplegen NAT routerlerinde ámelge asırılǵan keń tarqalǵan ISO Standartı Internet Gateway Device Protokolına alternativ retinde usındı. Protokol Internet Engineering Task Force (IETF) tárepinen <nowiki>RFC 6886</nowiki> standartında informaciyalıq Sorawlar (RFC) retinde járiyalandı. NAT-PMP Paydalanıwshı Datagramma Protokolı (UDP) ústinde isleydi hám specifikaciya boyınsha serverde 5351 port nomerin, al klientte 5350 portın paydalanadı. Onda hesh qanday integraciyalanǵan [[autentifikaciya]] mexanizmleri joq, sebebi porttı baǵdarlaw ádette STUN usılları menen erisip bolmaytuǵın háreketlerge ruqsat bermeydi. NAT-PMP-nıń STUN-nan artıqmashlıǵı sonda, ol STUN serverin talap etpeydi hám NAT-PMP sáykeslestiriwiniń belgili bir jaramlılıq múddeti bar, bul qosımshaǵa nátiyjesiz quwatlaw paketlerin jiberiwden qashıwǵa múmkinshilik beredi. NAT-PMP Porttı Basqarıw Protokolınıń (PCP) aldıńǵı protokolı bolıp tabıladı. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] 1j5859phzkppjr1yd3txy4ioa7ahb4h 124408 124407 2025-07-04T18:54:36Z Bekan88 11311 124408 wikitext text/x-wiki '''NAT portlardı sáykeslestiriw protokolı (NAT-PMP)''' — bul paydalanıwshınıń qatnasıwısız tarmaq adresin túrlendiriw (NAT) sazlawların hám porttı baǵdarlaw konfiguraciyaların avtomatlı túrde ornatıw ushın tarmaq protokolı<ref>{{cite rfc |rfc=6886 |title=NAT Port Mapping Protocol (NAT-PMP) |date=2013-04-01 |publisher=[[Internet Engineering Task Force|IETF]] |language=en}}</ref><ref> NAT Port Mapping Protocol (NAT-PMP). IETF. April 1, 2013. doi:10.17487/RFC6886. RFC 6886.</ref>. Protokol NAT shlyuzınıń sırtqı IPv4 adresin avtomat túrde anıqlaydı hám qosımshanıń baylanıs parametrlerin basqa qatnasıwshılarǵa jetkiziwi ushın qurallardı usınadı. [[Apple Inc.|Apple]] NAT-PMP-ni 2005-jılı Bonjour specifikaciyasınıń bir bólimi retinde, kóplegen NAT routerlerinde ámelge asırılǵan keń tarqalǵan ISO Standartı Internet Gateway Device Protokolına alternativ retinde usındı. Protokol Internet Engineering Task Force (IETF) tárepinen <nowiki>RFC 6886</nowiki> standartında informaciyalıq Sorawlar (RFC) retinde járiyalandı. NAT-PMP Paydalanıwshı Datagramma Protokolı (UDP) ústinde isleydi hám specifikaciya boyınsha serverde 5351 port nomerin, al klientte 5350 portın paydalanadı. Onda hesh qanday integraciyalanǵan [[autentifikaciya]] mexanizmleri joq, sebebi porttı baǵdarlaw ádette STUN usılları menen erisip bolmaytuǵın háreketlerge ruqsat bermeydi. NAT-PMP-nıń STUN-nan artıqmashlıǵı sonda, ol STUN serverin talap etpeydi hám NAT-PMP sáykeslestiriwiniń belgili bir jaramlılıq múddeti bar, bul qosımshaǵa nátiyjesiz quwatlaw paketlerin jiberiwden qashıwǵa múmkinshilik beredi. NAT-PMP Porttı Basqarıw Protokolınıń (PCP) aldıńǵı protokolı bolıp tabıladı. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ gixqhwusohkcry4qd1nk10mgv0lfkj7 0 25571 124409 2025-07-04T18:55:33Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1298594278|Apple News]]» betinen awdarılıp jaratıldı 124409 wikitext text/x-wiki {| class="infobox vevent" ! colspan="2" class="infobox-above summary" |Apple News |- | colspan="2" class="infobox-image logo" |[[File:Apple_News_2019_icon_(iOS).svg|64x64 nükte]] |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |[[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashı(lar)]] | class="infobox-data" |[[Apple Inc.]] |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Dáslepki relizi | class="infobox-data" |2015-jıl 16-sentyabr |- style="display: none;" | colspan="2" class="infobox-full-data" |<templatestyles src="Module:Infobox/styles.css"></templatestyles> |- | colspan="2" class="infobox-full-data" |<div style="margin:0px;"> {| class="infobox-subbox" ! class="infobox-label" scope="row" |iOS/iPadOS/watchOS | class="infobox-data" |4.0.7 / 2019-jıl 30-sentyabr |- ! class="infobox-label" scope="row" |macOS | class="infobox-data" |<span class="noprint">2023-jıl 27-mart</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2023-03-27</span>)</span> |} </div> |- style="display:none" | colspan="2" | |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |[[Operaciyalıq sistema]] | class="infobox-data" |<div class="plainlist"> * iOS 10 yamasa onnan keyingi * iPadOS * macOS * watchOS 2.2 yamasa onnan keyingi </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Aldıńǵısı | class="infobox-data" |Newsstand |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Bar bolǵan tiller | class="infobox-data" |2 tilde |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Túri | class="infobox-data" |Jańalıqlar agregatorı |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Licenziya | class="infobox-data" |[[Menshikli programmalıq támiynat]] |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Veb-sayt | class="infobox-data" |<span class="url">[https://www.apple.com/apple-news/ apple.com/news]</span> |} '''Apple News''' — bul [[Apple Inc.]] tárepinen óziniń [[iOS]], iPadOS, [[watchOS]] hám [[macOS]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaları]] ushın islep shıǵarılǵan jańalıqlar agregatorı qosımshası. iOS versiyası [[iOS 9]] shıǵarılıwı menen birge iske qosıldı. Ol aldıńǵı iOS versiyalarında bolǵan Newsstand qosımshasınıń miyrasxorı bolıp tabıladı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] onıń járdeminde basıp shıǵarıwshılar, veb-saytlar hám texnologiya yamasa siyasat sıyaqlı ózleri tańlaǵan temalarǵa tiykarlanıp jańalıqlar maqalaların oqıy aladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.geekwire.com/2015/apple-unveils-news-app-with-new-york-times-espn-and-other-big-publishers-on-board/|bet=Apple unveils News app, with New York Times, ESPN and other big publishers on board - GeekWire|sáne=June 8, 2015|til=en|jumıs=GeekWire|qaralǵan sáne=October 8, 2015}}</ref>. == Sholıw == Apple News qosımshası vebten hár túrli sindikaciya tarmaqları (Atom hám [[RSS]])<ref>{{Web deregi|url=https://help.apple.com/newspublisher/icloud/#/apdc2c7520ff|bet=RSS Content|jumıs=Apple News Publisher|qaralǵan sáne=July 6, 2016}}</ref> arqalı yamasa jańalıqlar basıp shıǵarıwshı sheriklerden [[JSON]] sıpatlama Apple News Formatı<ref>{{Web deregi|url=https://help.apple.com/newspublisher/icloud/#/apdd9ef2a6c7|bet=Apple News Format workflow|jumıs=Apple News Publisher|qaralǵan sáne=July 6, 2016}}</ref> arqalı jańalıqlar toplamın alıp isleydi. Hár qanday jańalıq basıp shıǵarıwshısı óz kontentin Apple Newske qosıw ushın tapsıra aladı. Safari arqalı qosılǵan jańalıqlar qosımsha ishine engizilgen veb-brauzer arqalı kórsetiledi. Jańalıqlar basıp shıǵarıwshınıń veb-saytlarınan AppleBot veb-brauzer botı arqalı alınadı<ref>{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT204683|bet=About Applebot|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200429050323/https://support.apple.com/en-us/HT204683|arxivsáne=29 April 2020|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=22 May 2020}}</ref>. Bot Apple News xızmeti ushın tarmaqlar, sonday-aq veb-betler hám súwretlerdi aladı. Ol ózin jaman minez-qulıq hám qátelerge shıdamsız bolǵanı ushın sınǵa alındı; bul veb-saytlarǵa joqarı júkleme keltiriwine alıp keldi<ref>{{Web deregi|url=https://www.ctrl.blog/entry/excessive-applenewsbot-requests.html|bet=Attack of the AppleNewsBot|sáne=July 5, 2016|jumıs=Slight Future|qaralǵan sáne=July 6, 2016}}</ref>. iOS 9 benen tarqatılǵan Apple News versiyası qosımsha ishinen keletuǵın trafikti basqa qosımshalardan keletuǵın trafikten ajıratıwdı qıyınlastırdı. iOS 10-da usınılǵan Apple News 2-versiyası ózin óziniń Paydalanıwshı-Agent qatarı menen tanıstıra basladı, bul Apple Newstiń qamtıwın veb-analitika sheshimleri arqalı ólshewge múmkinshilik berdi<ref>{{Web deregi|url=https://www.ctrl.blog/entry/applenews-user-agent.html|bet=Apple News app getting its own User-Agent for analytics in iOS 10|sáne=July 13, 2016|jumıs=Slight Future|qaralǵan sáne=July 14, 2016}}</ref>. Aldın trafik analitikası tek [[IAd|iAds]] arqalı tólemli basıp shıǵarıwshı sherikleslerge ǵana qoljetimli edi. == Tariyxı == Apple News Applediń [[Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyası|WWDC 2015]] baǵdarlamashılar konferenciyasında járiyalandı. Ol 2015-jılı 16-sentyabrde [[iPhone]], iPod Touch hám iPad ushın iOS 9 relizi menen birge shıǵarıldı. Iske qosılǵanda, qosımsha tek [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] paydalanıwshılarǵa ǵana qoljetimli boldı, biraq bir ay ishinde [[Avstraliya]] hám [[Ullı Britaniya|Ullı Britaniyadaǵı]] paydalanıwshılarǵa da qoljetimli boldı<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/10/21/apple-releases-ios-9-1/|bet=Apple Releases iOS 9.1 With New Emoji, Live Photos Improvements|sáne=October 21, 2015|jumıs=Mac Rumours|qaralǵan sáne=October 21, 2015}}</ref>. 2014-jılı Apple Inc. Niderlandiyada jaylasqan cifrlı jurnal kompaniyası Prss-ti satıp alǵanı haqqında xabarlandı. Prss hesh qanday kod biliwin talap etpeytuǵın WYSIWYG redaktorı járdeminde iPad-qa sáykes keletuǵın jurnallar jaratıwdı ańsatlastıratuǵın qosımsha islep shıqqan edi<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/09/23/prss-digital-magazine-platform-acquired-by-apple/|title=PRSS Digital Magazine Platform Acquired By Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref>. Prss [[Apple Books|iBooks Author]]-dıń jurnal versiyası retinde kórildi. Prss ideyası isbilermen Mishel Elings hám uzaq jıllıq sayaxat jazıwshısı hám fotografı Yoxem Veynands ózleriniń TRVL atlı iPad basılımların dizayn etkeninen keyin payda boldı. Prss oylap tabıwı házirgi 'Apple News' bolıp tabıladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|bet=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|jumıs=Patently Apple|qaralǵan sáne=November 23, 2017}}</ref>. 2016-jılı 13-iyunda WWDC 2016 tiykarǵı bayanatı waqtında, keleshektegi iOS 10 jańalanıwı menen News qosımshasınıń jańa belgishe hám qosımsha qayta dizaynlarına, sonday-aq temalar boyınsha shólkemlestirilgen jaqsılanǵan «Siz ushın» bólimine iye bolatuǵını anıqlandı. Sonıń menen bir qatarda, belgili bir jańalıq derekleri hám basıp shıǵarıwshıları ushın tólemli jazılıwlardı qollap-quwatlaw, sonday-aq eń áhmiyetli jańalıqlar haqqında xabarlar hám elektron pochta alıw ushın ıqtıyarlı sistema bolatuǵını járiyalandı. 2018-jılı 4-iyunda [[Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyası|WWDC]] 2018 tiykarǵı bayanatı waqtında, Apple News qosımshasınıń macOS-qa kóshirilip, macOS 10.14-ten baslap Avstraliya, Ullı Britaniya hám Amerika Qurama Shtatlarındaǵı paydalanıwshılar ushın qoljetimli bolatuǵının xabarladı<ref name="unsupportedregions">{{Web deregi|url=https://www.ctrl.blog/entry/apple-news-macos-worldwide.html|bet=Getting the Apple News app for macOS in unsupported regions|sáne=June 5, 2018|jumıs=Ctrl blog|qaralǵan sáne=June 11, 2018}}</ref>. Qosımsha hár bir aymaqta ádepki boyınsha ornatılǵan, biraq sol úsh aymaqtan tıs paydalanıwshılarǵa kórsetilmeydi. Paydalanıwshılar onı hár túrli aylanıp ótiw usılları menen ele de asha aladı<ref name="unsupportedregions" />. 2019-jıldıń fevral ayında Digiday basılımı ótken jıl dawamında auditoriyanıń turaqlı ósiwin kórgenine qaramastan, basıp shıǵarıwshılar platformanıń tabısınıń joqlıǵınan narazı ekenin xabarladı<ref>{{Web deregi|url=https://digiday.com/media/hard-to-back-out-publishers-remain-frustrated-by-apple-news-monetization/|bet='Hard to back out': Publishers grow frustrated by the lack of revenue from Apple News|avtor=Max Willens|sáne=February 25, 2019}}</ref>. 2019-jılı 25-martta iOS 12.2 jańalanǵan News qosımshası menen shıǵarıldı, ol sol kúni járiyalanǵan Applediń «Apple News+» xızmeti arqalı jazılıwlardı engizdi<ref>{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/you-need-to-update-to-ios-12-2-right-now-to-fix-more-th-1833572278|bet=You Need to Update to iOS 12.2 Right Now|sáne=2019-03-26|til=en|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=2019-03-26}}</ref>. Apple Newstiń belgishesi de ózgerip, N belgisi aldıńǵı orınǵa hám ortasına biraz ózgertilgen dizayn menen qoyıldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theapplepost.com/2019/03/05/apple-introduces-new-apple-news-app-icon-with-ios-12-2-beta-4/|bet=Apple introduces new Apple News app icon with iOS 12.2 beta 4|sáne=2019-03-05|til=en-GB|jumıs=The Apple Post|qaralǵan sáne=2019-03-08}}</ref>. Sol ayda Apple Kanadada News qosımshasın qollap-quwatlawdı engizdi, sonıń ishinde News+ jazılıw xızmeti de bar<ref>{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT209084#122|bet=About iOS 12 Updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200515012426/https://support.apple.com/en-us/HT209084|arxivsáne=15 May 2020|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=22 May 2020|citata=Apple News is now available in Canada, with a free experience that includes handpicked Top Stories, a personalized Today feed, and support for both English and French}}</ref>. 2020-jıldıń iyul ayında Apple AQSH News+ abonentleri ushın Audio tabın qostı, sonday-aq CarPlay-de audio jańalıqlardı tıńlawdı qollap-quwatlawdı da<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/07/apple-news-launches-new-audio-features-expands-local-news-offerings-for-readers/|bet=Apple News launches new audio features, expands local news offerings for readers|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=2021-01-11}}</ref>. 2023-jıldıń mart ayında Apple iOS 16.4 relizi menen qosımshaǵa arnawlı Sport tabın kirgizdi, bul paydalanıwshınıń súyikli komandaları ushın jańalıqlar hám kórsetiwlerdi usınadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2023/03/28/apple-news-app-sports-tab-ios-16-5/|bet=Apple News App Gains Sports Tab in First iOS 16.5 Beta|sáne=2023-03-28|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2023-09-13}}</ref>. == Apple News+ == 2019-jılı 25-martta Apple 300-den aslam jurnallardıń, sonday-aq tańlanǵan gazetalardıń kontentine kiriwge múmkinshilik beretuǵın jazılıwǵa tiykarlanǵan '''Apple News+''' xızmetin járiyaladı<ref>{{Jurnal deregi |last=Goode |first=Lauren |date=2019-03-25 |title=Apple Launches Apple News+ Paid Subscription Service |url=https://www.wired.com/story/apple-launches-apple-news-plus-news-subscription-service/ |magazine=Wired |issn=1059-1028 |access-date=2019-03-27}}</ref>. Bul xızmetten aldın 2018-jılı Apple satıp alǵan cifrlı media jazılıw qosımshası Texture bolǵan edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html|bet=Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|avtor=Balakrishnan|at=Anita|sáne=2018-03-12|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=2023-03-26}}</ref>. Apple News+ arqalı qoljetimli gazetlerdiń biri bolǵan The Wall Street Journal, ádettegi oqıwshılar ushın kóbirek maqalalar usınıw ushın óz xızmetlerin qayta konfiguraciyalaydı. Ol Apple platforması arqalı bizneske qaratılǵan maqalalardı belsendi kórsetpeydi, degen menen olar úsh kúnlik arxiv arqalı izlew arqalı ele de qoljetimli boladı. 2020-jılı 15-iyulda Apple Apple News+-qa audio jańalıqlardı qosıwdı járiyaladı, bul abonentlerge jańa Audio tabı astında podkastqa uqsas túrde maqalalardıń bayanlanǵan versiyaların tıńlawǵa múmkinshilik beredi<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/07/apple-news-launches-new-audio-features-expands-local-news-offerings-for-readers/|bet=Apple News launches new audio features, expands local news offerings for readers|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=2021-01-11}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.apple.com/newsroom/2020/07/apple-news-launches-new-audio-features-expands-local-news-offerings-for-readers/ "Apple News launches new audio features, expands local news offerings for readers"]. </cite></ref>. 2020-jılı 15-sentyabrde Apple Apple News+-tiń [[iCloud]], [[Apple Music]], [[Apple Arcade]], Apple TV+ hám Apple Fitness+ penen birge Apple One-nıń Premier paketine kiretuǵının járiyaladı. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] d4eivrnhxmetxrgixuyg1z739jgobjk 124412 124409 2025-07-04T18:57:52Z Bekan88 11311 124412 wikitext text/x-wiki {| class="infobox vevent" ! colspan="2" class="infobox-above summary" |Apple News |- | colspan="2" class="infobox-image logo" |[[File:Apple_News_2019_icon_(iOS).svg|64x64 nükte]] |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |[[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashı(lar)]] | class="infobox-data" |[[Apple Inc.]] |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Dáslepki relizi | class="infobox-data" |[[2015|2015-jıl]], [[16-sentyabr]] |- style="display: none;" | colspan="2" class="infobox-full-data" |<templatestyles src="Module:Infobox/styles.css"></templatestyles> |- | colspan="2" class="infobox-full-data" |<div style="margin:0px;"> {| class="infobox-subbox" ! class="infobox-label" scope="row" |iOS/iPadOS/watchOS | class="infobox-data" |4.0.7 / [[2019|2019-jıl]], [[30-sentyabr]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |macOS | class="infobox-data" |<span class="noprint">[[2023|2023-jıl]], [[27-mart]]</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2023-03-27</span>)</span> |} </div> |- style="display:none" | colspan="2" | |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |[[Operaciyalıq sistema]] | class="infobox-data" |<div class="plainlist"> * iOS 10 yamasa onnan keyingi * iPadOS * macOS * watchOS 2.2 yamasa onnan keyingi </div> |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Aldıńǵısı | class="infobox-data" |Newsstand |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Bar bolǵan tiller | class="infobox-data" |2 tilde |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Túri | class="infobox-data" |Jańalıqlar agregatorı |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |Licenziya | class="infobox-data" |[[Menshikli programmalıq támiynat]] |- ! class="infobox-label" scope="row" style="white-space: nowrap;" |[[Veb-sayt]] | class="infobox-data" |<span class="url">[https://www.apple.com/apple-news/ apple.com/news]</span> |} '''Apple News''' — bul [[Apple Inc.]] tárepinen óziniń [[iOS]], iPadOS, [[watchOS]] hám [[macOS]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaları]] ushın islep shıǵarılǵan jańalıqlar agregatorı qosımshası. iOS versiyası [[iOS 9]] shıǵarılıwı menen birge iske qosıldı. Ol aldıńǵı iOS versiyalarında bolǵan Newsstand qosımshasınıń miyrasxorı bolıp tabıladı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] onıń járdeminde basıp shıǵarıwshılar, veb-saytlar hám texnologiya yamasa siyasat sıyaqlı ózleri tańlaǵan temalarǵa tiykarlanıp jańalıqlar maqalaların oqıy aladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.geekwire.com/2015/apple-unveils-news-app-with-new-york-times-espn-and-other-big-publishers-on-board/|bet=Apple unveils News app, with New York Times, ESPN and other big publishers on board - GeekWire|sáne=June 8, 2015|til=en|jumıs=GeekWire|qaralǵan sáne=October 8, 2015}}</ref>. == Sholıw == Apple News qosımshası vebten hár túrli sindikaciya tarmaqları (Atom hám [[RSS]])<ref>{{Web deregi|url=https://help.apple.com/newspublisher/icloud/#/apdc2c7520ff|bet=RSS Content|jumıs=Apple News Publisher|qaralǵan sáne=July 6, 2016}}</ref> arqalı yamasa jańalıqlar basıp shıǵarıwshı sheriklerden [[JSON]] sıpatlama Apple News Formatı<ref>{{Web deregi|url=https://help.apple.com/newspublisher/icloud/#/apdd9ef2a6c7|bet=Apple News Format workflow|jumıs=Apple News Publisher|qaralǵan sáne=July 6, 2016}}</ref> arqalı jańalıqlar toplamın alıp isleydi. Hár qanday jańalıq basıp shıǵarıwshısı óz kontentin Apple Newske qosıw ushın tapsıra aladı. Safari arqalı qosılǵan jańalıqlar qosımsha ishine engizilgen veb-brauzer arqalı kórsetiledi. Jańalıqlar basıp shıǵarıwshınıń veb-saytlarınan AppleBot veb-brauzer botı arqalı alınadı<ref>{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT204683|bet=About Applebot|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200429050323/https://support.apple.com/en-us/HT204683|arxivsáne=29 April 2020|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=22 May 2020}}</ref>. Bot Apple News xızmeti ushın tarmaqlar, sonday-aq veb-betler hám súwretlerdi aladı. Ol ózin jaman minez-qulıq hám qátelerge shıdamsız bolǵanı ushın sınǵa alındı; bul veb-saytlarǵa joqarı júkleme keltiriwine alıp keldi<ref>{{Web deregi|url=https://www.ctrl.blog/entry/excessive-applenewsbot-requests.html|bet=Attack of the AppleNewsBot|sáne=July 5, 2016|jumıs=Slight Future|qaralǵan sáne=July 6, 2016}}</ref>. iOS 9 benen tarqatılǵan Apple News versiyası qosımsha ishinen keletuǵın trafikti basqa qosımshalardan keletuǵın trafikten ajıratıwdı qıyınlastırdı. iOS 10-da usınılǵan Apple News 2-versiyası ózin óziniń Paydalanıwshı-Agent qatarı menen tanıstıra basladı, bul Apple Newstiń qamtıwın veb-analitika sheshimleri arqalı ólshewge múmkinshilik berdi<ref>{{Web deregi|url=https://www.ctrl.blog/entry/applenews-user-agent.html|bet=Apple News app getting its own User-Agent for analytics in iOS 10|sáne=July 13, 2016|jumıs=Slight Future|qaralǵan sáne=July 14, 2016}}</ref>. Aldın trafik analitikası tek [[IAd|iAds]] arqalı tólemli basıp shıǵarıwshı sherikleslerge ǵana qoljetimli edi. == Tariyxı == Apple News Applediń [[Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyası|WWDC 2015]] baǵdarlamashılar konferenciyasında járiyalandı. Ol 2015-jılı 16-sentyabrde [[iPhone]], iPod Touch hám iPad ushın iOS 9 relizi menen birge shıǵarıldı. Iske qosılǵanda, qosımsha tek [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] paydalanıwshılarǵa ǵana qoljetimli boldı, biraq bir ay ishinde [[Avstraliya]] hám [[Ullı Britaniya|Ullı Britaniyadaǵı]] paydalanıwshılarǵa da qoljetimli boldı<ref>{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2015/10/21/apple-releases-ios-9-1/|bet=Apple Releases iOS 9.1 With New Emoji, Live Photos Improvements|sáne=October 21, 2015|jumıs=Mac Rumours|qaralǵan sáne=October 21, 2015}}</ref>. 2014-jılı Apple Inc. Niderlandiyada jaylasqan cifrlı jurnal kompaniyası Prss-ti satıp alǵanı haqqında xabarlandı. Prss hesh qanday kod biliwin talap etpeytuǵın WYSIWYG redaktorı járdeminde iPad-qa sáykes keletuǵın jurnallar jaratıwdı ańsatlastıratuǵın qosımsha islep shıqqan edi<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/09/23/prss-digital-magazine-platform-acquired-by-apple/|title=PRSS Digital Magazine Platform Acquired By Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref>. Prss [[Apple Books|iBooks Author]]-dıń jurnal versiyası retinde kórildi. Prss ideyası isbilermen Mishel Elings hám uzaq jıllıq sayaxat jazıwshısı hám fotografı Yoxem Veynands ózleriniń TRVL atlı iPad basılımların dizayn etkeninen keyin payda boldı. Prss oylap tabıwı házirgi 'Apple News' bolıp tabıladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|bet=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|jumıs=Patently Apple|qaralǵan sáne=November 23, 2017}}</ref>. 2016-jılı 13-iyunda WWDC 2016 tiykarǵı bayanatı waqtında, keleshektegi iOS 10 jańalanıwı menen News qosımshasınıń jańa belgishe hám qosımsha qayta dizaynlarına, sonday-aq temalar boyınsha shólkemlestirilgen jaqsılanǵan «Siz ushın» bólimine iye bolatuǵını anıqlandı. Sonıń menen bir qatarda, belgili bir jańalıq derekleri hám basıp shıǵarıwshıları ushın tólemli jazılıwlardı qollap-quwatlaw, sonday-aq eń áhmiyetli jańalıqlar haqqında xabarlar hám elektron pochta alıw ushın ıqtıyarlı sistema bolatuǵını járiyalandı. 2018-jılı 4-iyunda [[Dúnya júzlik baǵdarlamashılar konferenciyası|WWDC]] 2018 tiykarǵı bayanatı waqtında, Apple News qosımshasınıń macOS-qa kóshirilip, macOS 10.14-ten baslap Avstraliya, Ullı Britaniya hám Amerika Qurama Shtatlarındaǵı paydalanıwshılar ushın qoljetimli bolatuǵının xabarladı<ref name="unsupportedregions">{{Web deregi|url=https://www.ctrl.blog/entry/apple-news-macos-worldwide.html|bet=Getting the Apple News app for macOS in unsupported regions|sáne=June 5, 2018|jumıs=Ctrl blog|qaralǵan sáne=June 11, 2018}}</ref>. Qosımsha hár bir aymaqta ádepki boyınsha ornatılǵan, biraq sol úsh aymaqtan tıs paydalanıwshılarǵa kórsetilmeydi. Paydalanıwshılar onı hár túrli aylanıp ótiw usılları menen ele de asha aladı<ref name="unsupportedregions" />. 2019-jıldıń fevral ayında Digiday basılımı ótken jıl dawamında auditoriyanıń turaqlı ósiwin kórgenine qaramastan, basıp shıǵarıwshılar platformanıń tabısınıń joqlıǵınan narazı ekenin xabarladı<ref>{{Web deregi|url=https://digiday.com/media/hard-to-back-out-publishers-remain-frustrated-by-apple-news-monetization/|bet='Hard to back out': Publishers grow frustrated by the lack of revenue from Apple News|avtor=Max Willens|sáne=February 25, 2019}}</ref>. 2019-jılı 25-martta iOS 12.2 jańalanǵan News qosımshası menen shıǵarıldı, ol sol kúni járiyalanǵan Applediń «Apple News+» xızmeti arqalı jazılıwlardı engizdi<ref>{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/you-need-to-update-to-ios-12-2-right-now-to-fix-more-th-1833572278|bet=You Need to Update to iOS 12.2 Right Now|sáne=2019-03-26|til=en|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=2019-03-26}}</ref>. Apple Newstiń belgishesi de ózgerip, N belgisi aldıńǵı orınǵa hám ortasına biraz ózgertilgen dizayn menen qoyıldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theapplepost.com/2019/03/05/apple-introduces-new-apple-news-app-icon-with-ios-12-2-beta-4/|bet=Apple introduces new Apple News app icon with iOS 12.2 beta 4|sáne=2019-03-05|til=en-GB|jumıs=The Apple Post|qaralǵan sáne=2019-03-08}}</ref>. Sol ayda Apple Kanadada News qosımshasın qollap-quwatlawdı engizdi, sonıń ishinde News+ jazılıw xızmeti de bar<ref>{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT209084#122|bet=About iOS 12 Updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200515012426/https://support.apple.com/en-us/HT209084|arxivsáne=15 May 2020|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=22 May 2020|citata=Apple News is now available in Canada, with a free experience that includes handpicked Top Stories, a personalized Today feed, and support for both English and French}}</ref>. 2020-jıldıń iyul ayında Apple AQSH News+ abonentleri ushın Audio tabın qostı, sonday-aq CarPlay-de audio jańalıqlardı tıńlawdı qollap-quwatlawdı da. 2023-jıldıń mart ayında Apple iOS 16.4 relizi menen qosımshaǵa arnawlı Sport tabın kirgizdi, bul paydalanıwshınıń súyikli komandaları ushın jańalıqlar hám kórsetiwlerdi usınadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2023/03/28/apple-news-app-sports-tab-ios-16-5/|bet=Apple News App Gains Sports Tab in First iOS 16.5 Beta|sáne=2023-03-28|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2023-09-13}}</ref>. == Apple News+ == 2019-jılı 25-martta Apple 300-den aslam jurnallardıń, sonday-aq tańlanǵan gazetalardıń kontentine kiriwge múmkinshilik beretuǵın jazılıwǵa tiykarlanǵan '''Apple News+''' xızmetin járiyaladı<ref>{{Jurnal deregi |last=Goode |first=Lauren |date=2019-03-25 |title=Apple Launches Apple News+ Paid Subscription Service |url=https://www.wired.com/story/apple-launches-apple-news-plus-news-subscription-service/ |magazine=Wired |issn=1059-1028 |access-date=2019-03-27}}</ref>. Bul xızmetten aldın 2018-jılı Apple satıp alǵan cifrlı media jazılıw qosımshası Texture bolǵan edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html|bet=Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|avtor=Balakrishnan|at=Anita|sáne=2018-03-12|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=2023-03-26}}</ref>. Apple News+ arqalı qoljetimli gazetlerdiń biri bolǵan The Wall Street Journal, ádettegi oqıwshılar ushın kóbirek maqalalar usınıw ushın óz xızmetlerin qayta konfiguraciyalaydı. Ol Apple platforması arqalı bizneske qaratılǵan maqalalardı belsendi kórsetpeydi, degen menen olar úsh kúnlik arxiv arqalı izlew arqalı ele de qoljetimli boladı. 2020-jılı 15-iyulda Apple Apple News+-qa audio jańalıqlardı qosıwdı járiyaladı, bul abonentlerge jańa Audio tabı astında podkastqa uqsas túrde maqalalardıń bayanlanǵan versiyaların tıńlawǵa múmkinshilik beredi<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/07/apple-news-launches-new-audio-features-expands-local-news-offerings-for-readers/|bet=Apple News launches new audio features, expands local news offerings for readers|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=2021-01-11}}</ref>. 2020-jılı 15-sentyabrde Apple Apple News+-tiń [[iCloud]], [[Apple Music]], [[Apple Arcade]], Apple TV+ hám Apple Fitness+ penen birge Apple One-nıń Premier paketine kiretuǵının járiyaladı. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ ch4gfumcbgwlbyt9rivtfkesprkoc2c 0 25572 124413 2025-07-04T18:58:22Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1296595956|Notification Center]]» betinen awdarılıp jaratıldı 124413 wikitext text/x-wiki '''Xabarlandırıw orayı''' — bul [[iOS]], [[iPadOS]], [[macOS]] hám [[watchOS]]-taǵı funkciya bolıp, ol qosımshalardan kelgen eskertiwlerdiń sholıwın usınadı<ref>{{Web deregi|url=http://gigaom.com/apple/ios-5-notifications-and-notification-center/|bet=iOS 5: Notifications and Notification Center — Apple News, Tips and Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121123231920/http://gigaom.com/apple/ios-5-notifications-and-notification-center/|arxivsáne=November 23, 2012|sáne=April 3, 2008|baspaxana=Gigaom.com|qaralǵan sáne=October 14, 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/osx/whats-new/|bet=Apple - OS X Mountain Lion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120731224425/https://www.apple.com/osx/whats-new/#notification-center|arxivsáne=July 31, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=July 31, 2012}}</ref>. Ol paydalanıwshıǵa dárhal sheshim talap etpesten, tiyisli háreketti orınlaǵanǵa shekem xabarlardı kórsetip turadı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] Xabarlandırıw Orayında qaysı qosımshalar kórinetuǵının hám olardıń qalay basqarılıwın tańlay aladı. Dáslep 2011-jıldıń oktyabr ayında [[iOS 5]] penen birge shıǵarılǵan Xabarlandırıw Orayı 2012-jıldıń iyul ayında OS X Mountain Lion-nıń bir bólimi retinde Mac kompyuterlerinde de qoljetimli boldı. == iOS versiyası boyınsha ózgerisler == [[iOS 6]] Xabarlandırıw Orayına [[Twitter]] hám [[Facebook|Facebooktı]] paydalanıw múmkinshiligin qostı, onda paydalanıwshılar qosımshaǵa kirmesten-aq post jaza alatuǵın boldı. Bul resurslardı únemledi<ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/what-happened-quick-tweet-and-facebook-post-buttons-control-center-ios-7|bet=What happened to the quick Tweet and Facebook post buttons on Control Center in iOS 7?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203081206/http://www.imore.com/what-happened-quick-tweet-and-facebook-post-buttons-control-center-ios-7|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}</ref>. [[iOS 7]] Xabarlandırıw Orayın vizual hám funkcional ózgerisler menen pútkilley qayta isledi. Onıń úsh tabı bar edi; «Búgin» (kún dawamında bolatuǵın nárseler haqqında informaciya), «Barlıǵı» hám «Ótkizip jiberilgenler». Xabarlar endi telefonnıń qulıplaw ekranında kórinedi hám qurılmalar arasında sinxronlanadı, sonlıqtan paydalanıwshılar bir xabardı hár túrli qurılmalarda bir neshe ret óshiriwi kerek emes<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/6/10/4413228/apple-wwdc-2013-everything-you-need-to-know|bet=Apple debuts iOS 7, OS X Mavericks, and new Macs: everything you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130611164041/http://www.theverge.com/2013/6/10/4413228/apple-wwdc-2013-everything-you-need-to-know|arxivsáne=June 11, 2013|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048936/get-to-know-ios-7-notification-center.html|bet=Get to know iOS 7: Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170507114653/http://www.macworld.com/article/2048936/get-to-know-ios-7-notification-center.html|arxivsáne=May 7, 2017|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}</ref>. [[iOS 8]] Búgingi Kórinisti vidjet funkciyasın ruqsat etiw ushın qayta dizayn etti. Úshinshi tárep baǵdarlamashıları óz qosımshalarına vidjet qollap-quwatlawın qosa aladı, bul paydalanıwshılarǵa hár bir qosımshanı ashpastan-aq Xabarlandırıw Orayında informaciya kóriwge múmkinshilik beredi. Paydalanıwshılar hár qanday waqıtta hár qanday vidjetti qosa, ornın almastıra yamasa óshire aladı. Vidjetlerge mısallar retinde házirgi hawa rayın kórsetetuǵın Hawa Rayı qosımshası hám keleshektegi waqıyalardı kórsetetuǵın Kalendar qosımshası kiredi<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2686117/get-to-know-ios-8-customize-your-notification-center-with-handy-new-widgets.html|bet=Get to know iOS 8: Customize your Notification Center with handy new widgets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222152655/http://www.macworld.com/article/2686117/get-to-know-ios-8-customize-your-notification-center-with-handy-new-widgets.html|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Walter|at=Derek|sáne=September 19, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/how-to/iosapps/ios-notification-centre-tips-3529660/|bet=How to use iOS 8 Notification Centre|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161207040805/http://www.macworld.co.uk/how-to/iosapps/ios-notification-centre-tips-3529660/|arxivsáne=December 7, 2016|avtor=Paris|at=Steve|sáne=November 26, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref>. Xabarlardıń ózi endi háreketke keltiriletuǵın boldı, bul paydalanıwshılarǵa tez túsip turatuǵın xabar retinde payda bolǵanda oǵan juwap beriwge yamasa Xabarlandırıw Orayı arqalı xabarǵa háreket etiwge múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2014/06/02/ios-8-actionable-notifications/|bet=The most important new feature on iOS 8: Actionable notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230230653/http://bgr.com/2014/06/02/ios-8-actionable-notifications/|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Siegal|at=Jacob|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/interactive-notifications-ios-8-explained|bet=Interactive notifications in iOS 8: Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161231074740/http://www.imore.com/interactive-notifications-ios-8-explained|arxivsáne=December 31, 2016|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=June 24, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref>. «Ótkizip jiberilgenler» menyusı alıp taslandı. [[iOS 9]] Xabarlandırıw Orayına jańa batareya vidjetin qostı, ol hár qanday jalǵanǵan Bluetooth qurılmasınıń batareya ómirin hám zaryadlanıw statusın kórsetedi. Ol sonday-aq xabarlardıń endi qaysı qosımshadan kelgenine qaray toparlanıwına múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=https://theappfactor.com/how-to-add-ios-9-battery-widget-to-notification-center/|bet=How to add the iOS 9 battery widget to Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228032819/https://theappfactor.com/how-to-add-ios-9-battery-widget-to-notification-center/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Kazmucha|at=Allyson|sáne=September 18, 2015|jumıs=The App Factor|qaralǵan sáne=December 28, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tekrevue.com/tip/ios-9-battery-widget-notification-center/|bet=New in iOS 9: Track iPhone Accessory Battery Life in Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228032923/https://www.tekrevue.com/tip/ios-9-battery-widget-notification-center/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Tanous|at=Jim|sáne=September 28, 2015|jumıs=TekRevue|qaralǵan sáne=December 28, 2016}}</ref>. [[iOS 10]]-da Xabarlandırıw Orayınıń Búgingi kórinisi shepten ońǵa sıypawdı talap etiw ushın qayta dizayn etildi hám qayta islendi, al vidjetler de xabarlarǵa uqsas kóriniste qayta dizayn etildi<ref name="Ars Technica Preview Details">{{Web deregi|url=http://arstechnica.co.uk/apple/2016/07/apple-ios-10-beta-preview-details/|bet=iOS 10 preview: Apple goes back to ignoring the iPad in wide-ranging update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161110124856/http://arstechnica.co.uk/apple/2016/07/apple-ios-10-beta-preview-details/|arxivsáne=November 10, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=July 7, 2016|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 19, 2016}}</ref>. Xabarlar endi úlkenirek bolıp,<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/products/apple-ios-10/review/|bet=Apple iOS 10 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170327081059/https://www.cnet.com/products/apple-ios-10/review/|arxivsáne=March 27, 2017|avtor=Dolcourt|at=Jessica|sáne=November 3, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref> kóbirek informaciya kórsetiw ushın keńeye alatuǵın boldı; barlıq oqılmaǵan xabarlar 3D Touch járdeminde bir waqıtta tazalanıwı múmkin edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-interactive-notifications-on-ios-10/|bet=iOS 10 notifications look the same, but work a lot differently|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170118051325/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-interactive-notifications-on-ios-10/|arxivsáne=January 18, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 12, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=January 17, 2017}}</ref>. Tez-tez jańalanıwı kerek bolǵan qosımshalar tikkeley jańalanatuǵın xabarlarǵa iye bolıwı múmkin boldı<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/09/13/everything-new-in-ios-10-new-ways-to-communicate-in-messages-lock-screen-widgets-redesigned-music-siri-apps-and-much-more/|bet=Everything new in iOS 10: New ways to communicate in Messages, Lock Screen Widgets, redesigned Music, Siri apps and much more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202013052/https://9to5mac.com/2016/09/13/everything-new-in-ios-10-new-ways-to-communicate-in-messages-lock-screen-widgets-redesigned-music-siri-apps-and-much-more/|arxivsáne=February 2, 2017|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=September 13, 2016|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=June 23, 2017}}</ref>. Xabarlandırıw orayına Spotlight izlew paneli qosıldı<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2016/07/10/apple-ios-10-gifs/|bet=The 15 best features in iOS 10, in GIFs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170425142342/http://mashable.com/2016/07/10/apple-ios-10-gifs/|arxivsáne=April 25, 2017|avtor=Warren|at=Christina|sáne=July 10, 2016|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=May 4, 2017}}</ref>. [[iOS 11]]-de qulıplaw ekranı qayta islendi, Qulıplaw Ekranı arasındaǵı fizikalıq bóliniw alıp taslandı, bul paydalanıwshılarǵa kirisiw kodın kirgizbesten-aq barlıq xabarlardı tikkeley Qulıplaw Ekranında kóriwge múmkinshilik berdi, al UI da tek sózlerge shekem ápiwayılastırıldı. Joqarı hám tómenge aylandırıw xabarlardı kórsetedi yamasa jasırıp qoyadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/products/apple-ios-11/preview/|bet=12 top tricks iOS 11 will bring to your iPhone, iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170605185842/https://www.cnet.com/products/apple-ios-11/preview/|arxivsáne=June 5, 2017|avtor=Dolcourt|at=Jessica|sáne=June 5, 2017|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=June 5, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/apple/2017/06/05/apple-makes-ios-11-official-heres-whats-new/|bet=Apple makes iOS 11 official – here are the biggest new features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170605233930/https://thenextweb.com/apple/2017/06/05/apple-makes-ios-11-official-heres-whats-new/|arxivsáne=June 5, 2017|avtor=Lopez|at=Napier|sáne=June 5, 2017|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=June 5, 2017}}</ref>. [[iOS 12]]-de Xabarlar endi qosımsha boyınsha toparlanadı hám Sazlawlar qosımshasına kirmesten-aq, sol qosımsha ushın xabarlardı óshiriwge yamasa olardı tınısh jetkiziwge arnalǵan «basqarıw» túymesi bar<ref name="imore-do-not-disturb">{{Cite news|url=https://www.imore.com/how-do-not-disturb-and-notifications-will-change-ios-12|title=How Do Not Disturb and Notifications will change in iOS 12|access-date=2018-06-11}}</ref>. [[iOS 13]]-te xabarlar ushın jobalastırılǵan juwmaqlar qosıldı. [[iOS 14]]-te búgingi kórinis almastırıldı hám tolıǵı menen sáykeslestirilgen vidjetler menen almastırıldı. Bular ádewir azıraq tegis hám móldirligi joq, ólshemleri boyınsha kóbirek hár túrli hám bir neshe reńde payda bolıwı múmkin. Xabarlar barlıq baylanıs qosımshaları ushın kontakt súwretleri hám úlkenirek qosımsha belgileri menen jańa kóriniske iye boladı. Xabar kelgende, paydalanıwshı sáykes qosımshanı bir saatqa yamasa pútkil kúnge óshire aladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/guide/ios-15-notifications|bet=iOS 15: What's New With Notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220211073139/https://www.macrumors.com/guide/ios-15-notifications/|arxivsáne=2022-02-11|sáne=11 October 2021|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2022-02-11}}</ref>. Juwmaq paydalanıwshıǵa tańlanǵan qosımshalardan keletuǵın xabarlardı toparlawǵa hám keyinge qaldırıwǵa múmkinshilik beredi, olardı jobalastırılǵan waqıtta juwmaq xabarı dep atalatuǵın bir úlken xabarda jetkeredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.plotprojects.com/blog/ios-15-push-notifications-changes|bet=iOS 15 Notifications: What's New With Push Notifcations & What to Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220211080145/https://www.plotprojects.com/blog/ios-15-push-notifications-changes/|arxivsáne=2022-02-11|sáne=2022-02-03|til=en-US|jumıs=Plot Projects|qaralǵan sáne=2022-02-11}}</ref>. [[iOS 16]]-da Xabarlandırıw Orayı qayta islendi. Xabarlar qulıplaw ekranınıń joqarısınan emes, al tómengi jaǵınan kóteriledi, al xabarlardı úsh túrli stilde kórsetiw múmkin: san, topar yamasa dizim, bul banner opciyasın almastıradı. Xabarlardı eki barmaq penen birge toparlap, olardı san esabına qısqartıwǵa boladı. «Tikkeley háreketler» endi ekranda bárqulla turatuǵın úlken xabar ishinde UI kórsetedi hám paydalanıwshılarǵa real waqıttaǵı iskerlikti kórsetiw ushın úziliksiz jańalanıp turadı. [[iOS 17]]-de vidjet ekranındaǵı vidjet panelleri endi interaktiv boldı. == Ózgeshelikleri == Xabarlandırıw Orayı [[iOS 5]]-te burınǵı push hám jergilikli xabarlardı basqarıw sistemasın almastırıw ushın shıǵarıldı. Paydalanıwshını eskertiw menen bólip qoyıw ornına, Xabarlandırıw Orayı onıń ornına ekrannıń joqarǵı bóliminde banner kórsetedi. Bul paydalanıwshıǵa óz qurılmasın paydalanıwdı dawam etiwge múmkinshilik beredi hám belgilengen waqıttan keyin joq boladı. Barlıq aldıńǵı xabarlar Xabarlandırıw Orayı paneline jıynaladı, onı iOS-ta status panelinen tómenge tartıw arqalı hám macOS-ta ekrannıń joqarǵı bólimindegi menyu paneliniń eń oń jaǵındaǵı xabarlandırıw orayı belgisin basıw arqalı (yamasa trek-pad jestlerin paydalanıp, ońnan shepke sıypaw arqalı) kórsetiwge boladı. Xabarlar paydalanıwshı tárepinen tańlanıwı múmkin, bul paydalanıwshını xabar dáslep jaratılǵan qosımshaǵa qayta baǵdarlaydı hám sol eskertiwdi oqılǵan dep belgileydi. Xabar oqılǵannan keyin, ol panelden óshiriledi. Paydalanıwshılar sonday-aq jeke eskertiwlerdi óshiriw arqalı yamasa olardı jaratıp atırǵan qosımsha ishinen qosımshanıń barlıq eskertiwlerin óshiriw arqalı xabarlardı oqımasdan da óshire aladı. iOS qurılması qulıplanǵanda, jańa xabarlar qulıplaw ekranında payda boladı hám paydalanıwshılar xabardı jaratıp atırǵan qosımshaǵa kiriw ushın qosımshanıń belgisin barmaqları menen xabar boylap shepten ońǵa sıypaw arqalı kire aladı. macOS-taǵı Xabarlandırıw Orayı sonday-aq Hawa Rayı hám Akciyalar vidjetlerin de óz ishine aladı, bul paydalanıwshınıń házirgi ornındaǵı hawa rayı haqqında informaciyanı hám paydalanıwshınıń Akciyalar qosımshasında tańlaǵan hár qanday akciyaların kórsetedi. Bul funkciya [[iOS 7]] shıǵarılǵanǵa shekem iPad yamasa macOS-ta qoljetimli emes edi, ol iPad-tıń Xabarlandırıw Orayına Hawa Rayı vidjetin qostı. Paydalanıwshılar sonday-aq [[Twitter]] hám [[Facebook]] túymelerin kórsetiw opciyasın da tańlay alatuǵın edi, bul olarǵa tvitler jiberiwge yamasa statusların tikkeley Xabarlandırıw Orayınan jańalawǵa múmkinshilik berdi<ref>{{Web deregi|url=http://www.idownloadblog.com/2012/06/11/ios-6-update-twitter-facebook/|bet=New in iOS 6: update Twitter and Facebook from Notification Center|sáne=June 11, 2012|baspaxana=iDownloadblog|qaralǵan sáne=July 31, 2012}}</ref>. Biraq, iOS 7-de tvitler jiberiw yamasa Facebook statusların jańalaw opciyası alıp taslandı hám vidjetler menen almastırıldı. Apple tárepinen usınılǵan Push Xabarlar sistemasın yamasa jergilikli xabarlardı paydalanatuǵın hár qanday qosımsha Xabarlandırıw Orayın paydalana aladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.itworld.com/mobile-wireless/211811/use-ios-5s-notification-center|bet=Use iOS 5's Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111012181528/http://www.itworld.com/mobile-wireless/211811/use-ios-5s-notification-center|arxivsáne=October 12, 2011|sáne=October 10, 2011|baspaxana=ITworld|qaralǵan sáne=October 14, 2011}}</ref>. Paydalanıwshılar Xabarlandırıw Orayında neniń payda bolıwın sáykeslendire aladı hám belgili bir qosımshalardıń orayda payda bolıwınan yamasa ekranlarına eskertiwler jiberiwinen bas tartıwı múmkin. macOS paydalanıwshıları sonday-aq bir kúnge eskertiwlerdi hám bannerlerdi óshire aladı, bul xabarlardıń ekranda payda bolıwın toqtatadı. Oǵan Xabarlandırıw Orayı panelin ashıw, joqarıǵa aylandırıw hám Kesent etpeń funkciyasın iske qosıw arqalı, Option klavishin basıp turıp Menyu Panelindegi Xabarlandırıw Orayı belgisin basıw arqalı yamasa Sistema Sazlawlarında erisiwge boladı. Biraq, usı waqıt ishinde jiberilgen hár qanday xabarlar Xabarlandırıw Orayı panelinde ele de kórinedi. Uqsas xızmet iOS 6-ǵa Kesent etpeń funkciyasınıń bir bólimi retinde kirgizilgen<ref>{{Web deregi|url=http://9to5mac.com/2012/06/04/os-x-mountain-lion-features-coming-in-ios-6-notification-center-do-not-disturb-toggle-safari-icloud-tabs-and-mail-vips/|bet=OS X Mountain Lion features coming in iOS 6|sáne=June 4, 2012|baspaxana=9to5 Mac|qaralǵan sáne=July 31, 2012}}</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] aoehnpm892h5ulr51vakat12v0eufju 124414 124413 2025-07-04T18:58:54Z Bekan88 11311 124414 wikitext text/x-wiki '''Xabarlandırıw orayı''' — bul [[iOS]], [[iPadOS]], [[macOS]] hám [[watchOS]]-taǵı funkciya bolıp, ol qosımshalardan kelgen eskertiwlerdiń sholıwın usınadı<ref>{{Web deregi|url=http://gigaom.com/apple/ios-5-notifications-and-notification-center/|bet=iOS 5: Notifications and Notification Center — Apple News, Tips and Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121123231920/http://gigaom.com/apple/ios-5-notifications-and-notification-center/|arxivsáne=November 23, 2012|sáne=April 3, 2008|baspaxana=Gigaom.com|qaralǵan sáne=October 14, 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.apple.com/osx/whats-new/|bet=Apple - OS X Mountain Lion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120731224425/https://www.apple.com/osx/whats-new/#notification-center|arxivsáne=July 31, 2012|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=July 31, 2012}}</ref>. Ol paydalanıwshıǵa dárhal sheshim talap etpesten, tiyisli háreketti orınlaǵanǵa shekem xabarlardı kórsetip turadı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] Xabarlandırıw Orayında qaysı qosımshalar kórinetuǵının hám olardıń qalay basqarılıwın tańlay aladı. Dáslep 2011-jıldıń oktyabr ayında [[iOS 5]] penen birge shıǵarılǵan Xabarlandırıw Orayı 2012-jıldıń iyul ayında OS X Mountain Lion-nıń bir bólimi retinde Mac kompyuterlerinde de qoljetimli boldı. == iOS versiyası boyınsha ózgerisler == [[iOS 6]] Xabarlandırıw Orayına [[Twitter]] hám [[Facebook|Facebooktı]] paydalanıw múmkinshiligin qostı, onda paydalanıwshılar qosımshaǵa kirmesten-aq post jaza alatuǵın boldı. Bul resurslardı únemledi<ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/what-happened-quick-tweet-and-facebook-post-buttons-control-center-ios-7|bet=What happened to the quick Tweet and Facebook post buttons on Control Center in iOS 7?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170203081206/http://www.imore.com/what-happened-quick-tweet-and-facebook-post-buttons-control-center-ios-7|arxivsáne=February 3, 2017|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=February 2, 2017}}</ref>. [[iOS 7]] Xabarlandırıw Orayın vizual hám funkcional ózgerisler menen pútkilley qayta isledi. Onıń úsh tabı bar edi; «Búgin» (kún dawamında bolatuǵın nárseler haqqında informaciya), «Barlıǵı» hám «Ótkizip jiberilgenler». Xabarlar endi telefonnıń qulıplaw ekranında kórinedi hám qurılmalar arasında sinxronlanadı, sonlıqtan paydalanıwshılar bir xabardı hár túrli qurılmalarda bir neshe ret óshiriwi kerek emes<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/6/10/4413228/apple-wwdc-2013-everything-you-need-to-know|bet=Apple debuts iOS 7, OS X Mavericks, and new Macs: everything you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130611164041/http://www.theverge.com/2013/6/10/4413228/apple-wwdc-2013-everything-you-need-to-know|arxivsáne=June 11, 2013|sáne=June 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=December 29, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2048936/get-to-know-ios-7-notification-center.html|bet=Get to know iOS 7: Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170507114653/http://www.macworld.com/article/2048936/get-to-know-ios-7-notification-center.html|arxivsáne=May 7, 2017|avtor=Friedman|at=Lex|sáne=September 18, 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=February 5, 2017}}</ref>. [[iOS 8]] Búgingi Kórinisti vidjet funkciyasın ruqsat etiw ushın qayta dizayn etti. Úshinshi tárep baǵdarlamashıları óz qosımshalarına vidjet qollap-quwatlawın qosa aladı, bul paydalanıwshılarǵa hár bir qosımshanı ashpastan-aq Xabarlandırıw Orayında informaciya kóriwge múmkinshilik beredi. Paydalanıwshılar hár qanday waqıtta hár qanday vidjetti qosa, ornın almastıra yamasa óshire aladı. Vidjetlerge mısallar retinde házirgi hawa rayın kórsetetuǵın Hawa Rayı qosımshası hám keleshektegi waqıyalardı kórsetetuǵın Kalendar qosımshası kiredi<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/2686117/get-to-know-ios-8-customize-your-notification-center-with-handy-new-widgets.html|bet=Get to know iOS 8: Customize your Notification Center with handy new widgets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222152655/http://www.macworld.com/article/2686117/get-to-know-ios-8-customize-your-notification-center-with-handy-new-widgets.html|arxivsáne=December 22, 2016|avtor=Walter|at=Derek|sáne=September 19, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/how-to/iosapps/ios-notification-centre-tips-3529660/|bet=How to use iOS 8 Notification Centre|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161207040805/http://www.macworld.co.uk/how-to/iosapps/ios-notification-centre-tips-3529660/|arxivsáne=December 7, 2016|avtor=Paris|at=Steve|sáne=November 26, 2014|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=December 22, 2016}}</ref>. Xabarlardıń ózi endi háreketke keltiriletuǵın boldı, bul paydalanıwshılarǵa tez túsip turatuǵın xabar retinde payda bolǵanda oǵan juwap beriwge yamasa Xabarlandırıw Orayı arqalı xabarǵa háreket etiwge múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=http://bgr.com/2014/06/02/ios-8-actionable-notifications/|bet=The most important new feature on iOS 8: Actionable notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161230230653/http://bgr.com/2014/06/02/ios-8-actionable-notifications/|arxivsáne=December 30, 2016|avtor=Siegal|at=Jacob|sáne=June 2, 2014|jumıs=[[Boy Genius Report|BGR]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.imore.com/interactive-notifications-ios-8-explained|bet=Interactive notifications in iOS 8: Explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161231074740/http://www.imore.com/interactive-notifications-ios-8-explained|arxivsáne=December 31, 2016|avtor=Ritchie|at=Rene|sáne=June 24, 2014|jumıs=[[iMore]]|qaralǵan sáne=December 30, 2016}}</ref>. «Ótkizip jiberilgenler» menyusı alıp taslandı. [[iOS 9]] Xabarlandırıw Orayına jańa batareya vidjetin qostı, ol hár qanday jalǵanǵan Bluetooth qurılmasınıń batareya ómirin hám zaryadlanıw statusın kórsetedi. Ol sonday-aq xabarlardıń endi qaysı qosımshadan kelgenine qaray toparlanıwına múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=https://theappfactor.com/how-to-add-ios-9-battery-widget-to-notification-center/|bet=How to add the iOS 9 battery widget to Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228032819/https://theappfactor.com/how-to-add-ios-9-battery-widget-to-notification-center/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Kazmucha|at=Allyson|sáne=September 18, 2015|jumıs=The App Factor|qaralǵan sáne=December 28, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tekrevue.com/tip/ios-9-battery-widget-notification-center/|bet=New in iOS 9: Track iPhone Accessory Battery Life in Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161228032923/https://www.tekrevue.com/tip/ios-9-battery-widget-notification-center/|arxivsáne=December 28, 2016|avtor=Tanous|at=Jim|sáne=September 28, 2015|jumıs=TekRevue|qaralǵan sáne=December 28, 2016}}</ref>. [[iOS 10]]-da Xabarlandırıw Orayınıń Búgingi kórinisi shepten ońǵa sıypawdı talap etiw ushın qayta dizayn etildi hám qayta islendi, al vidjetler de xabarlarǵa uqsas kóriniste qayta dizayn etildi<ref name="Ars Technica Preview Details">{{Web deregi|url=http://arstechnica.co.uk/apple/2016/07/apple-ios-10-beta-preview-details/|bet=iOS 10 preview: Apple goes back to ignoring the iPad in wide-ranging update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161110124856/http://arstechnica.co.uk/apple/2016/07/apple-ios-10-beta-preview-details/|arxivsáne=November 10, 2016|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=July 7, 2016|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 19, 2016}}</ref>. Xabarlar endi úlkenirek bolıp,<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/products/apple-ios-10/review/|bet=Apple iOS 10 review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170327081059/https://www.cnet.com/products/apple-ios-10/review/|arxivsáne=March 27, 2017|avtor=Dolcourt|at=Jessica|sáne=November 3, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 26, 2017}}</ref> kóbirek informaciya kórsetiw ushın keńeye alatuǵın boldı; barlıq oqılmaǵan xabarlar 3D Touch járdeminde bir waqıtta tazalanıwı múmkin edi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-interactive-notifications-on-ios-10/|bet=iOS 10 notifications look the same, but work a lot differently|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170118051325/https://www.cnet.com/how-to/how-to-use-interactive-notifications-on-ios-10/|arxivsáne=January 18, 2017|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=September 12, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=January 17, 2017}}</ref>. Tez-tez jańalanıwı kerek bolǵan qosımshalar tikkeley jańalanatuǵın xabarlarǵa iye bolıwı múmkin boldı<ref>{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2016/09/13/everything-new-in-ios-10-new-ways-to-communicate-in-messages-lock-screen-widgets-redesigned-music-siri-apps-and-much-more/|bet=Everything new in iOS 10: New ways to communicate in Messages, Lock Screen Widgets, redesigned Music, Siri apps and much more|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202013052/https://9to5mac.com/2016/09/13/everything-new-in-ios-10-new-ways-to-communicate-in-messages-lock-screen-widgets-redesigned-music-siri-apps-and-much-more/|arxivsáne=February 2, 2017|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=September 13, 2016|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=June 23, 2017}}</ref>. Xabarlandırıw orayına Spotlight izlew paneli qosıldı<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2016/07/10/apple-ios-10-gifs/|bet=The 15 best features in iOS 10, in GIFs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170425142342/http://mashable.com/2016/07/10/apple-ios-10-gifs/|arxivsáne=April 25, 2017|avtor=Warren|at=Christina|sáne=July 10, 2016|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=May 4, 2017}}</ref>. [[iOS 11]]-de qulıplaw ekranı qayta islendi, Qulıplaw Ekranı arasındaǵı fizikalıq bóliniw alıp taslandı, bul paydalanıwshılarǵa kirisiw kodın kirgizbesten-aq barlıq xabarlardı tikkeley Qulıplaw Ekranında kóriwge múmkinshilik berdi, al UI da tek sózlerge shekem ápiwayılastırıldı. Joqarı hám tómenge aylandırıw xabarlardı kórsetedi yamasa jasırıp qoyadı<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/products/apple-ios-11/preview/|bet=12 top tricks iOS 11 will bring to your iPhone, iPad|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170605185842/https://www.cnet.com/products/apple-ios-11/preview/|arxivsáne=June 5, 2017|avtor=Dolcourt|at=Jessica|sáne=June 5, 2017|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=June 5, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/apple/2017/06/05/apple-makes-ios-11-official-heres-whats-new/|bet=Apple makes iOS 11 official – here are the biggest new features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170605233930/https://thenextweb.com/apple/2017/06/05/apple-makes-ios-11-official-heres-whats-new/|arxivsáne=June 5, 2017|avtor=Lopez|at=Napier|sáne=June 5, 2017|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=June 5, 2017}}</ref>. [[iOS 12]]-de Xabarlar endi qosımsha boyınsha toparlanadı hám Sazlawlar qosımshasına kirmesten-aq, sol qosımsha ushın xabarlardı óshiriwge yamasa olardı tınısh jetkiziwge arnalǵan «basqarıw» túymesi bar<ref name="imore-do-not-disturb">{{Cite news|url=https://www.imore.com/how-do-not-disturb-and-notifications-will-change-ios-12|title=How Do Not Disturb and Notifications will change in iOS 12|access-date=2018-06-11}}</ref>. [[iOS 13]]-te xabarlar ushın jobalastırılǵan juwmaqlar qosıldı. [[iOS 14]]-te búgingi kórinis almastırıldı hám tolıǵı menen sáykeslestirilgen vidjetler menen almastırıldı. Bular ádewir azıraq tegis hám móldirligi joq, ólshemleri boyınsha kóbirek hár túrli hám bir neshe reńde payda bolıwı múmkin. Xabarlar barlıq baylanıs qosımshaları ushın kontakt súwretleri hám úlkenirek qosımsha belgileri menen jańa kóriniske iye boladı. Xabar kelgende, paydalanıwshı sáykes qosımshanı bir saatqa yamasa pútkil kúnge óshire aladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/guide/ios-15-notifications|bet=iOS 15: What's New With Notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220211073139/https://www.macrumors.com/guide/ios-15-notifications/|arxivsáne=2022-02-11|sáne=11 October 2021|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2022-02-11}}</ref>. Juwmaq paydalanıwshıǵa tańlanǵan qosımshalardan keletuǵın xabarlardı toparlawǵa hám keyinge qaldırıwǵa múmkinshilik beredi, olardı jobalastırılǵan waqıtta juwmaq xabarı dep atalatuǵın bir úlken xabarda jetkeredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.plotprojects.com/blog/ios-15-push-notifications-changes|bet=iOS 15 Notifications: What's New With Push Notifcations & What to Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220211080145/https://www.plotprojects.com/blog/ios-15-push-notifications-changes/|arxivsáne=2022-02-11|sáne=2022-02-03|til=en-US|jumıs=Plot Projects|qaralǵan sáne=2022-02-11}}</ref>. [[iOS 16]]-da Xabarlandırıw Orayı qayta islendi. Xabarlar qulıplaw ekranınıń joqarısınan emes, al tómengi jaǵınan kóteriledi, al xabarlardı úsh túrli stilde kórsetiw múmkin: san, topar yamasa dizim, bul banner opciyasın almastıradı. Xabarlardı eki barmaq penen birge toparlap, olardı san esabına qısqartıwǵa boladı. «Tikkeley háreketler» endi ekranda bárqulla turatuǵın úlken xabar ishinde UI kórsetedi hám paydalanıwshılarǵa real waqıttaǵı iskerlikti kórsetiw ushın úziliksiz jańalanıp turadı. [[iOS 17]]-de vidjet ekranındaǵı vidjet panelleri endi interaktiv boldı. == Ózgeshelikleri == Xabarlandırıw Orayı [[iOS 5]]-te burınǵı push hám jergilikli xabarlardı basqarıw sistemasın almastırıw ushın shıǵarıldı. Paydalanıwshını eskertiw menen bólip qoyıw ornına, Xabarlandırıw Orayı onıń ornına ekrannıń joqarǵı bóliminde banner kórsetedi. Bul paydalanıwshıǵa óz qurılmasın paydalanıwdı dawam etiwge múmkinshilik beredi hám belgilengen waqıttan keyin joq boladı. Barlıq aldıńǵı xabarlar Xabarlandırıw Orayı paneline jıynaladı, onı iOS-ta status panelinen tómenge tartıw arqalı hám macOS-ta ekrannıń joqarǵı bólimindegi menyu paneliniń eń oń jaǵındaǵı xabarlandırıw orayı belgisin basıw arqalı (yamasa trek-pad jestlerin paydalanıp, ońnan shepke sıypaw arqalı) kórsetiwge boladı. Xabarlar paydalanıwshı tárepinen tańlanıwı múmkin, bul paydalanıwshını xabar dáslep jaratılǵan qosımshaǵa qayta baǵdarlaydı hám sol eskertiwdi oqılǵan dep belgileydi. Xabar oqılǵannan keyin, ol panelden óshiriledi. Paydalanıwshılar sonday-aq jeke eskertiwlerdi óshiriw arqalı yamasa olardı jaratıp atırǵan qosımsha ishinen qosımshanıń barlıq eskertiwlerin óshiriw arqalı xabarlardı oqımasdan da óshire aladı. iOS qurılması qulıplanǵanda, jańa xabarlar qulıplaw ekranında payda boladı hám paydalanıwshılar xabardı jaratıp atırǵan qosımshaǵa kiriw ushın qosımshanıń belgisin barmaqları menen xabar boylap shepten ońǵa sıypaw arqalı kire aladı. macOS-taǵı Xabarlandırıw Orayı sonday-aq Hawa Rayı hám Akciyalar vidjetlerin de óz ishine aladı, bul paydalanıwshınıń házirgi ornındaǵı hawa rayı haqqında informaciyanı hám paydalanıwshınıń Akciyalar qosımshasında tańlaǵan hár qanday akciyaların kórsetedi. Bul funkciya [[iOS 7]] shıǵarılǵanǵa shekem iPad yamasa macOS-ta qoljetimli emes edi, ol iPad-tıń Xabarlandırıw Orayına Hawa Rayı vidjetin qostı. Paydalanıwshılar sonday-aq [[Twitter]] hám [[Facebook]] túymelerin kórsetiw opciyasın da tańlay alatuǵın edi, bul olarǵa tvitler jiberiwge yamasa statusların tikkeley Xabarlandırıw Orayınan jańalawǵa múmkinshilik berdi<ref>{{Web deregi|url=http://www.idownloadblog.com/2012/06/11/ios-6-update-twitter-facebook/|bet=New in iOS 6: update Twitter and Facebook from Notification Center|sáne=June 11, 2012|baspaxana=iDownloadblog|qaralǵan sáne=July 31, 2012}}</ref>. Biraq, iOS 7-de tvitler jiberiw yamasa Facebook statusların jańalaw opciyası alıp taslandı hám vidjetler menen almastırıldı. Apple tárepinen usınılǵan Push Xabarlar sistemasın yamasa jergilikli xabarlardı paydalanatuǵın hár qanday qosımsha Xabarlandırıw Orayın paydalana aladı<ref>{{Web deregi|url=http://www.itworld.com/mobile-wireless/211811/use-ios-5s-notification-center|bet=Use iOS 5's Notification Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111012181528/http://www.itworld.com/mobile-wireless/211811/use-ios-5s-notification-center|arxivsáne=October 12, 2011|sáne=October 10, 2011|baspaxana=ITworld|qaralǵan sáne=October 14, 2011}}</ref>. Paydalanıwshılar Xabarlandırıw Orayında neniń payda bolıwın sáykeslendire aladı hám belgili bir qosımshalardıń orayda payda bolıwınan yamasa ekranlarına eskertiwler jiberiwinen bas tartıwı múmkin. macOS paydalanıwshıları sonday-aq bir kúnge eskertiwlerdi hám bannerlerdi óshire aladı, bul xabarlardıń ekranda payda bolıwın toqtatadı. Oǵan Xabarlandırıw Orayı panelin ashıw, joqarıǵa aylandırıw hám Kesent etpeń funkciyasın iske qosıw arqalı, Option klavishin basıp turıp Menyu Panelindegi Xabarlandırıw Orayı belgisin basıw arqalı yamasa Sistema Sazlawlarında erisiwge boladı. Biraq, usı waqıt ishinde jiberilgen hár qanday xabarlar Xabarlandırıw Orayı panelinde ele de kórinedi. Uqsas xızmet iOS 6-ǵa Kesent etpeń funkciyasınıń bir bólimi retinde kirgizilgen<ref>{{Web deregi|url=http://9to5mac.com/2012/06/04/os-x-mountain-lion-features-coming-in-ios-6-notification-center-do-not-disturb-toggle-safari-icloud-tabs-and-mail-vips/|bet=OS X Mountain Lion features coming in iOS 6|sáne=June 4, 2012|baspaxana=9to5 Mac|qaralǵan sáne=July 31, 2012}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ bjwjwhmdj3btgiin5llejawkohnux55 10 25573 124421 2025-07-04T19:36:56Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Redstart (Phoenicurus phoenicurus) male ringed Malta.jpg» 124421 wikitext text/x-wiki Redstart (Phoenicurus phoenicurus) male ringed Malta.jpg ige3m2yju8hjx1vpxjob1rrqi2t002x 10 25574 124422 2025-07-04T19:47:49Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «En-Logic-article.ogg» 124422 wikitext text/x-wiki En-Logic-article.ogg 6pbj8d6vfk2q1zcojslx52s2vhhjkmy 0 25575 124424 2025-07-04T20:39:02Z Srajatdin Usnatdinov 12560 Taza bet jaratıldı: «{{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanı...» 124424 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir. Slavkov-u-Brna) — Moraviyada. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator Napoleon I armiyasına qarsı Avstriya imperatorı Franc II hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. 12rdapigfqs3zxuhw96xa7fvoqc4cb1 124425 124424 2025-07-04T20:39:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124425 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir Slavkov-u-Brna) — Moraviyada. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator Napoleon I armiyasına qarsı Avstriya imperatorı Franc II hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. cutjla8zdenejati2md0b3irihf8gq9 124426 124425 2025-07-04T20:39:44Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124426 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir Slavkov-u-Brna) — Moraviyada. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator Napoleon I armiyasına qarsı Avstriya imperatorı Franc II hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. ljii7s8rec78yk0fvqingq2hhnue0ai 124427 124426 2025-07-04T20:40:09Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124427 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir Slavkov-u-Brna) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator Napoleon I armiyasına qarsı Avstriya imperatorı Franc II hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. hjiwupvrnbta3ky6e2l6hvwf32w3vwx 124428 124427 2025-07-04T20:40:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124428 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator Napoleon I armiyasına qarsı Avstriya imperatorı Franc II hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. algynowm8txrxpqoypatuxsjtn6n19u 124429 124428 2025-07-04T20:40:38Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124429 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı Franc II hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. rely79juqfwwnpdka2j35rq9znafxjx 124430 124429 2025-07-04T20:40:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124430 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı Aleksandr I nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. 305s1o29baxniexo4ai5kuugor9yj2s 124431 124430 2025-07-04T20:40:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124431 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam. 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. jp9gy8i91lcsv0siuoithdm8yw3h7ih 124432 124431 2025-07-04T20:42:38Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124432 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. jetmb6kwbl1ilie6yw1ibekgcfor40z 124433 124432 2025-07-04T20:44:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124433 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. rdumqae19u6l3ilx4sqjkquuhm3a52k 124434 124433 2025-07-04T20:44:18Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124434 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Derekler == 3vbvq819evfa6ptq2cq899m7bu1bf9b 124435 124434 2025-07-04T21:05:48Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124435 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == == Derekler == oubp78lnh4hw6xoky9ugxbut00v7a0v 124436 124435 2025-07-04T21:07:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124436 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == Awqam armiyası uliwma komandirligi general M. I. Kutuzovqa qaraslı 85 mıń adamnan ibarat edi (60 mıń adamlıq rus armiyası, 25 mıń adamlıq Avstriya armiyası 278 qurallar menen). Napoleon armiyası 73,5 mıń adamnan ibarat edi. Napoleon óziniń kúshlerin kórsetiw menen awqamlasların qorqıtıp qoyıwdan qorıqtı. Bunnan tısqarı ol waqıyalardıń rawajlanıwın aldın ala bile otırıp, jeńiske erisiw ushın berilgen kúsh te jetkilikli dep esapladı. 1805-jıl 2-dekabrge ótken túnde awqamlas armiyalar tómendegi tártipte sawashqa tayarlandı. == Derekler == l65rrwn3csytk9fa6rv8br0jyrdt9as 124437 124436 2025-07-04T21:09:21Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124437 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == Awqam armiyası uliwma komandirligi general M. I. Kutuzovqa qaraslı 85 mıń adamnan ibarat edi (60 mıń adamlıq rus armiyası, 25 mıń adamlıq Avstriya armiyası 278 qurallar menen). Napoleon armiyası 73,5 mıń adamnan ibarat edi. Napoleon óziniń kúshlerin kórsetiw menen awqamlasların qorqıtıp qoyıwdan qorıqtı. Bunnan tısqarı ol waqıyalardıń rawajlanıwın aldın ala bile otırıp, jeńiske erisiw ushın berilgen kúsh te jetkilikli dep esapladı. 1805-jıl 2-dekabrge ótken túnde awqamlas armiyalar tómendegi tártipte sawashqa tayarlandı. General-leytenantlar D. S. Doxturov, A. F. Lanjeron hám I. Ya. Prjibishevskiydiń birinshi úsh rus kolonnası general F. F. Buksgevdenniń piyada áskerlerinen ibarat ulıwma komandirligi astında shep qanattı quradı; General-leytenantlar I. K. Kolovrat hám M. A. Miloradovichtiń 4-rus-avstriyalı kolonnası — tikkeley Kutuzovqa boysınatuǵın oray. General-leytenant P. I. Bagration (13 mıń adam) hám Avstriya knyazi Iogann Lixtenshteynnıń (4600 adam) 5-kolonnası Bagratyon komandirlik etken oń qanattı quradı. Gvardiyashılar rezervi 4-kolonna (3500 adam) artında jaylasqan bolıp, oǵan Ullı knyaz Konstantin Pavlovich komandirlik etti. == Derekler == 4ihd0obavwfgvdp7dtjxeinz5cw51g4 124438 124437 2025-07-04T21:11:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124438 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == Awqam armiyası uliwma komandirligi general M. I. Kutuzovqa qaraslı 85 mıń adamnan ibarat edi (60 mıń adamlıq rus armiyası, 25 mıń adamlıq Avstriya armiyası 278 qurallar menen). Napoleon armiyası 73,5 mıń adamnan ibarat edi. Napoleon óziniń kúshlerin kórsetiw menen awqamlasların qorqıtıp qoyıwdan qorıqtı. Bunnan tısqarı ol waqıyalardıń rawajlanıwın aldın ala bile otırıp, jeńiske erisiw ushın berilgen kúsh te jetkilikli dep esapladı. 1805-jıl 2-dekabrge ótken túnde awqamlas armiyalar tómendegi tártipte sawashqa tayarlandı. General-leytenantlar D. S. Doxturov, A. F. Lanjeron hám I. Ya. Prjibishevskiydiń birinshi úsh rus kolonnası general F. F. Buksgevdenniń piyada áskerlerinen ibarat ulıwma komandirligi astında shep qanattı quradı; General-leytenantlar I. K. Kolovrat hám M. A. Miloradovichtiń 4-rus-avstriyalı kolonnası — tikkeley Kutuzovqa boysınatuǵın oray. General-leytenant P. I. Bagration (13 mıń adam) hám Avstriya knyazi Iogann Lixtenshteynnıń (4600 adam) 5-kolonnası Bagratyon komandirlik etken oń qanattı quradı. Gvardiyashılar rezervi 4-kolonna (3500 adam) artında jaylasqan bolıp, oǵan Ullı knyaz Konstantin Pavlovich komandirlik etti. Avstriya hám Rossiya imperatorları 4-kolonnada bolǵan. Avstriya generalı Veyroter tárepinen usinis etilgen sawash rejesi Franciya armiyasın pútkil awqam armiyasınıń yarımına shekem bolǵan shep qanat penen aylanıp ótiwden ibarat edi. Veyroter francuz armiyasınıń sanın 40-50 mıń adamnan aspaǵan dep belgilegen. Ol Napoleonnıń sárkarda sıpatına júdá tómen baha berdi hám onıń tárepinen qanday da bir juwap háreketlerin názerde tutpadı. Kutuzov Veyroterdiń rejesi menen kelispey, izinen quwıp kiyatırǵan francuz armiyasınıń sanın jaqsı biletuǵın bolǵanı ushın óziniń hújim rejesin da usınbadı. == Derekler == ls9k1wg8rpmiw4hegjf0jz7drg220aq 124440 124438 2025-07-05T02:50:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Derekler */ 124440 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == Awqam armiyası uliwma komandirligi general M. I. Kutuzovqa qaraslı 85 mıń adamnan ibarat edi (60 mıń adamlıq rus armiyası, 25 mıń adamlıq Avstriya armiyası 278 qurallar menen). Napoleon armiyası 73,5 mıń adamnan ibarat edi. Napoleon óziniń kúshlerin kórsetiw menen awqamlasların qorqıtıp qoyıwdan qorıqtı. Bunnan tısqarı ol waqıyalardıń rawajlanıwın aldın ala bile otırıp, jeńiske erisiw ushın berilgen kúsh te jetkilikli dep esapladı. 1805-jıl 2-dekabrge ótken túnde awqamlas armiyalar tómendegi tártipte sawashqa tayarlandı. General-leytenantlar D. S. Doxturov, A. F. Lanjeron hám I. Ya. Prjibishevskiydiń birinshi úsh rus kolonnası general F. F. Buksgevdenniń piyada áskerlerinen ibarat ulıwma komandirligi astında shep qanattı quradı; General-leytenantlar I. K. Kolovrat hám M. A. Miloradovichtiń 4-rus-avstriyalı kolonnası — tikkeley Kutuzovqa boysınatuǵın oray. General-leytenant P. I. Bagration (13 mıń adam) hám Avstriya knyazi Iogann Lixtenshteynnıń (4600 adam) 5-kolonnası Bagratyon komandirlik etken oń qanattı quradı. Gvardiyashılar rezervi 4-kolonna (3500 adam) artında jaylasqan bolıp, oǵan Ullı knyaz Konstantin Pavlovich komandirlik etti. Avstriya hám Rossiya imperatorları 4-kolonnada bolǵan. Avstriya generalı Veyroter tárepinen usinis etilgen sawash rejesi Franciya armiyasın pútkil awqam armiyasınıń yarımına shekem bolǵan shep qanat penen aylanıp ótiwden ibarat edi. Veyroter francuz armiyasınıń sanın 40-50 mıń adamnan aspaǵan dep belgilegen. Ol Napoleonnıń sárkarda sıpatına júdá tómen baha berdi hám onıń tárepinen qanday da bir juwap háreketlerin názerde tutpadı. Kutuzov Veyroterdiń rejesi menen kelispey, izinen quwıp kiyatırǵan francuz armiyasınıń sanın jaqsı biletuǵın bolǵanı ushın óziniń hújim rejesin da usınbadı. == Derekler == [[Kategoriya:Napoleon urısları]] 6nstbtwuwhj8kplcxo79dhxoyazqtte 124441 124440 2025-07-05T02:52:14Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Derekler */ 124441 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == Awqam armiyası uliwma komandirligi general M. I. Kutuzovqa qaraslı 85 mıń adamnan ibarat edi (60 mıń adamlıq rus armiyası, 25 mıń adamlıq Avstriya armiyası 278 qurallar menen). Napoleon armiyası 73,5 mıń adamnan ibarat edi. Napoleon óziniń kúshlerin kórsetiw menen awqamlasların qorqıtıp qoyıwdan qorıqtı. Bunnan tısqarı ol waqıyalardıń rawajlanıwın aldın ala bile otırıp, jeńiske erisiw ushın berilgen kúsh te jetkilikli dep esapladı. 1805-jıl 2-dekabrge ótken túnde awqamlas armiyalar tómendegi tártipte sawashqa tayarlandı. General-leytenantlar D. S. Doxturov, A. F. Lanjeron hám I. Ya. Prjibishevskiydiń birinshi úsh rus kolonnası general F. F. Buksgevdenniń piyada áskerlerinen ibarat ulıwma komandirligi astında shep qanattı quradı; General-leytenantlar I. K. Kolovrat hám M. A. Miloradovichtiń 4-rus-avstriyalı kolonnası — tikkeley Kutuzovqa boysınatuǵın oray. General-leytenant P. I. Bagration (13 mıń adam) hám Avstriya knyazi Iogann Lixtenshteynnıń (4600 adam) 5-kolonnası Bagratyon komandirlik etken oń qanattı quradı. Gvardiyashılar rezervi 4-kolonna (3500 adam) artında jaylasqan bolıp, oǵan Ullı knyaz Konstantin Pavlovich komandirlik etti. Avstriya hám Rossiya imperatorları 4-kolonnada bolǵan. Avstriya generalı Veyroter tárepinen usinis etilgen sawash rejesi Franciya armiyasın pútkil awqam armiyasınıń yarımına shekem bolǵan shep qanat penen aylanıp ótiwden ibarat edi. Veyroter francuz armiyasınıń sanın 40-50 mıń adamnan aspaǵan dep belgilegen. Ol Napoleonnıń sárkarda sıpatına júdá tómen baha berdi hám onıń tárepinen qanday da bir juwap háreketlerin názerde tutpadı. Kutuzov Veyroterdiń rejesi menen kelispey, izinen quwıp kiyatırǵan francuz armiyasınıń sanın jaqsı biletuǵın bolǵanı ushın óziniń hújim rejesin da usınbadı. == Derekler == [[Kategoriya:1805-jıl sawashları]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası sawashları]] [[Kategoriya: [[Kategoriya:Napoleon urısları]] 5gy8fsysjf40xxe3h897xwjvx4aifsk 124442 124441 2025-07-05T02:52:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Derekler */ 124442 wikitext text/x-wiki {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Austerlic sawashı |bólim = [[Napoleon urısları]] [[Úshinshi koaliciya urısı]] |súwret = Austerlitz-baron-Pascal.jpg |súwret ataması = |sáne = [[1805|1805-jıl]] [[2-dekabr]] |orın = [[Slavkov-u-Brna|Austerlic]], [[Moraviya]], [[Avstriya imperiyası]] |sebep = |nátiyje = Franciya armiyasınıń isenimli jeńisi. 3-koaliciyanıń tamamlanıwı |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya imperiyası]] |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] |komandir2 = [[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov|M. I. Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = 73 200 adam<br>139 qural |kúshler2 = 85 400 adam<br>278 qural |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1800-1900 adam óltirilgen hám jaraqatlanıp qaytıs bolǵan<br>6943 jaradar, 573 adam tutqınǵa túsken<br>1 bayraq joytıldı<br>'''Jámi: 10 mıń adamǵa shekem''' |shıǵınlar2 = 25-28 mıń ruslar<br>6 mıńǵa jaqın avstriyalılar<br>160 rus hám 37 avstriyalıq qurallar<br>'''Jámi: 30-35 mıń adam; 197 qural''' |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Austerlic sawashı''' ({{lang-fr|Bataille d'Austerlitz}}) — Napoleon armiyasınıń [[Úshinshi koaliciya urısı|úshinshi francuzlarǵa qarsı koaliciya]] armiyalarına qarsı sheshiwshi sawashı, 1805-jıl 2-dekabrde Austerlic (házir [[Slavkov-u-Brna]]) — [[Moraviya|Moraviyada]]. Tariyxta «úsh imperator sawashı» dep ataldı, sebebi imperator [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]] armiyasına qarsı Avstriya imperatorı [[Franc II]] hám Rossiya imperatorı [[Aleksandr I]] nıń armiyaları sawash alıp bardı. Sawash awqamlas armiyalardıń qıyratılıwı menen juwmaqlandı. Gavgamel hám Kann sawashları menen bir qatarda, sanı kóp dushpan ústinen erisilgen sheshiwshi jeńistiń úlgisi sipatında tariyxqa kirdi<ref name="Gilbert2000">{{cite book|author=Adrian Gilbert|title=The Encyclopedia of Warfare: From Earliest Time to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=MZoO7SIwMVIC|accessdate=2012-07-01|year=2000|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-57958-216-6}}</ref>. == Táreplerdiń kúshleri hám rejeleri == Awqam armiyası uliwma komandirligi general M. I. Kutuzovqa qaraslı 85 mıń adamnan ibarat edi (60 mıń adamlıq rus armiyası, 25 mıń adamlıq Avstriya armiyası 278 qurallar menen). Napoleon armiyası 73,5 mıń adamnan ibarat edi. Napoleon óziniń kúshlerin kórsetiw menen awqamlasların qorqıtıp qoyıwdan qorıqtı. Bunnan tısqarı ol waqıyalardıń rawajlanıwın aldın ala bile otırıp, jeńiske erisiw ushın berilgen kúsh te jetkilikli dep esapladı. 1805-jıl 2-dekabrge ótken túnde awqamlas armiyalar tómendegi tártipte sawashqa tayarlandı. General-leytenantlar D. S. Doxturov, A. F. Lanjeron hám I. Ya. Prjibishevskiydiń birinshi úsh rus kolonnası general F. F. Buksgevdenniń piyada áskerlerinen ibarat ulıwma komandirligi astında shep qanattı quradı; General-leytenantlar I. K. Kolovrat hám M. A. Miloradovichtiń 4-rus-avstriyalı kolonnası — tikkeley Kutuzovqa boysınatuǵın oray. General-leytenant P. I. Bagration (13 mıń adam) hám Avstriya knyazi Iogann Lixtenshteynnıń (4600 adam) 5-kolonnası Bagratyon komandirlik etken oń qanattı quradı. Gvardiyashılar rezervi 4-kolonna (3500 adam) artında jaylasqan bolıp, oǵan Ullı knyaz Konstantin Pavlovich komandirlik etti. Avstriya hám Rossiya imperatorları 4-kolonnada bolǵan. Avstriya generalı Veyroter tárepinen usinis etilgen sawash rejesi Franciya armiyasın pútkil awqam armiyasınıń yarımına shekem bolǵan shep qanat penen aylanıp ótiwden ibarat edi. Veyroter francuz armiyasınıń sanın 40-50 mıń adamnan aspaǵan dep belgilegen. Ol Napoleonnıń sárkarda sıpatına júdá tómen baha berdi hám onıń tárepinen qanday da bir juwap háreketlerin názerde tutpadı. Kutuzov Veyroterdiń rejesi menen kelispey, izinen quwıp kiyatırǵan francuz armiyasınıń sanın jaqsı biletuǵın bolǵanı ushın óziniń hújim rejesin da usınbadı. == Derekler == [[Kategoriya:1805-jıl sawashları]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası sawashları]] [[Kategoriya:Napoleon urısları]] tuymc52ylmvyx2a4sgw2ncqdhxt3qk8 0 25576 124444 2025-07-05T03:10:15Z Srajatdin Usnatdinov 12560 Taza bet jaratıldı: «{{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax franç...» 124444 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; 1769-jıl 10-aprel, Lektur, Franciya — 1809-jıl 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. t0la8to7ufosjwrwxd4bmeiyugsd2aa 124445 124444 2025-07-05T03:13:50Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124445 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; 1769-jıl 10-aprel, Lektur, Franciya — 1809-jıl 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» re3dtnyi7p9slbgt4tuetm2ce8gv2wm 124446 124445 2025-07-05T03:14:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124446 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] 10-aprel, Lektur, Franciya — 1809-jıl 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» qvrm2aui4kx9zur61sb4rwie7h5np80 124447 124446 2025-07-05T03:14:20Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124447 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], Lektur, Franciya — 1809-jıl 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» 72c4egvennmfuu2kczlx673t9wdybqp 124448 124447 2025-07-05T03:14:26Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124448 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], Lektur, [[Franciya]] — 1809-jıl 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» pd1guwj3vnm0x85fe8ykh39gkxs1obq 124449 124448 2025-07-05T03:14:33Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124449 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — 1809-jıl 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» teb1vzivn88j0jxbj28rpmrkt198p3i 124450 124449 2025-07-05T03:14:39Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124450 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] 31-may, Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» dxmmiuptqem40anbcu2u9wxx7xuswu0 124451 124450 2025-07-05T03:14:45Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124451 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, Avstriya) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» f576yiqhw3ty6aq6zg61g75gy352tf0 124452 124451 2025-07-05T03:14:51Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124452 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy a ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» dibwehhcahcfpvg27ee6mhgwgtegk96 124453 124452 2025-07-05T03:14:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124453 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarının qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» 8jow2pwgobrsfgqtr6qbrrecirxqcsd 124454 124453 2025-07-05T03:15:14Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124454 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» i7zbu59v67ealdrn4b9kzel8naaus8y 124455 124454 2025-07-05T03:15:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124455 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám [[Napoleon urısları|Napoleon urıslarınıń]] qatnasıwshısı. Ol haqqında Napoleon bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» 4xhlebzcfm1dtyh4zm99fczsbzam0rj 124456 124455 2025-07-05T03:15:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124456 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám [[Napoleon urısları|Napoleon urıslarınıń]] qatnasıwshısı. Ol haqqında [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» ghsiq4rxrxciw3dy8gesy1ufdyq8rgj 124457 124456 2025-07-05T03:16:18Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124457 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası Rolandı'''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám [[Napoleon urısları|Napoleon urıslarınıń]] qatnasıwshısı. Ol haqqında [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» 2emmu4a69c9ffswmkc8ckav662auztu 124463 124457 2025-07-05T08:18:17Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124463 wikitext text/x-wiki {{Áskeriy ǵayratker infoqutısı | atı = Jan Lann | negizgi_atı = {{lang-fr|Jean Lannes}} | súwret = Julie Volpelière (d'après Gérard) - Le maréchal Lannes (1769-1809), 1834.jpg | súwret_túsindirmesi = Marshall Jan Lann | ómir_súrgen_jılları = | laqabı = | laqabı = ''Italiya armiyası Rolandı''<br>({{lang-fr|le Roland de l'armée d'Italie}}),<br>''Francuz ayaksı''<br>({{lang-fr|l'Ajax français}}),<br>''Ullı armiya Axillesı''<br>({{lang-fr|l'Achille de la Grande Armée}}) | tuwıǵan_sánesi = | tuwılǵan_jeri = | qaytıs_bolǵan_sánesi = | qaytıs_bolǵan_jeri = | puqarolıǵı = {{bayraqlastırıw|Franciya}} | armiya_túrleri = piyada ásker | xızmet_jılları = | ataǵı = | bólim = Ullı armiya | komandirlik = 5-korpus (1805, 1806-07),<br>Rezerv korpus (1807),<br>2-korpus (1809) | lawazımı = Imperiya marshalı, shveycarlar general-polkovnigi | urıs = | sıylıqları = | bilimi = | ákesi = | anası = | ómirlik joldası = | balaları = | baylanıs = | octavkada = | qolı = | mámleket = | modul = }} '''Jan Lann''' ({{lang-fr|Jean Lannes}}; [[1769|1769-jıl]] [[10-aprel]], [[Lektur]], [[Franciya]] — [[1809|1809-jıl]] [[31-may]], Ebersdorf, [[Avstriya]]) — francuz áskeriy ǵayratkeri, Montebello 1-gercogı (1808-jıl 1-iyunnan), Imperiya marshalı (1804-jıl 19-maydan), revolyuciyalıq hám [[Napoleon urısları|Napoleon urıslarınıń]] qatnasıwshısı. Ol haqqında [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] bılay degen: «Lannıń aqılınan batırlıǵı kúshlirek edi, biraq aqılı hár kúni oyanıp, teńsalmaqlıqtı tikleytuǵın edi, men onı pigmey sıpatında taptım, al gigant sıpatında joǵaltıp aldım.» 1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasında Napoleondı eki márte ólimnen saqlap qaldı. Napoleonshı hám frankolog Manfred onı tómendegishe táriyplegen: «Lann Napoleonnıń ájayıp toparınıń eń kórnekli áskeriy basshılarınan biri edi. Batır, tuwrı, qattı, ol francuz armiyasınıń Rolandi degen húrmetli atın alǵan.» Sońınan: «operatsiyalarǵa óz betinshe basshılıq etiwde ájayıp qábiletlerdi taptı.» peco3cbwv3runftjs13izjrssqvffuh 4 25577 124461 2025-07-05T07:50:52Z Janabaevazizbek 10433 Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Wikipedia:Bot dárejesine soranıw]] betin [[Wikipedia:Bot dárejesin soranıw]] betine kóshirdi: Qáte atama 124461 wikitext text/x-wiki #AÝDAW [[Wikipedia:Bot dárejesin soranıw]] 3dlaeu2oanysylkxju6uaf0g3eyin86 4 25578 124466 2025-07-05T08:50:54Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «== Sorawlar / Requests == {{closed| === Request bot flag for [[Paydalanıwshı:Alexbot|Alexbot]] === I request the bot flag for Alexbot: :'''Operator''':[[:zh:User:Alexsh]] :'''Programming Language''':Pywikipedia SVN :'''Functions''':Interwiki(+autonomous), double redirect fix. :'''Other languages''':[[:zh:User:Alexbot|All statistics in here]] Thank you--[[Paydalanıwshı:Alexsh|Alexsh]] 08:17, 2008 j. maydın' 27 (UTC) :Bot flag set. --Paydalanıwshı:Dungodung...» 124466 wikitext text/x-wiki == Sorawlar / Requests == {{closed| === Request bot flag for [[Paydalanıwshı:Alexbot|Alexbot]] === I request the bot flag for Alexbot: :'''Operator''':[[:zh:User:Alexsh]] :'''Programming Language''':Pywikipedia SVN :'''Functions''':Interwiki(+autonomous), double redirect fix. :'''Other languages''':[[:zh:User:Alexbot|All statistics in here]] Thank you--[[Paydalanıwshı:Alexsh|Alexsh]] 08:17, 2008 j. maydın' 27 (UTC) :Bot flag set. --[[Paydalanıwshı:Dungodung|Dungodung]] 08:55, 2008 j. iyunnin' 4 (UTC) }} === [[Paydalanıwshı:Purbo T|Purbo T]] === Hi, I'd like to ask for a bot flag for [[:User:Purbo_T|Purbo_T]] <small>([[:Special:Contributions/Purbo T|contributions]])</small> * '''Operator:''' [[:User:Purodha]] = [[:ksh:User:Purodha]] (b'crat @ [[:ksh:|ksh]]) * '''Function:''' interwiki link maintenance * '''Operation:''' manually-assisted, occasionally in automatic or autonomous mode, starting mostly from the [[:ksh:|Wikipedia of Ripuarian languages]] * '''Software:''' [[:meta:pywikipedia|pywikipediabot]] framework updated daily from [http://svn.wikimedia.org/svnroot/pywikipedia/trunk/pywikipedia/ svn] to latest version * '''Already has bot flag on:''' <span class="plainlinks"> [{{fullurl:aa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} aa], [{{fullurl:ab:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ab], [{{fullurl:ak:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ak], [{{fullurl:als:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} als], [{{fullurl:am:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} am], [{{fullurl:an:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} an], [{{fullurl:ang:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ang], [{{fullurl:ar:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ar], [{{fullurl:ar:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} arc], [{{fullurl:as:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} as], [{{fullurl:ast:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ast], [{{fullurl:av:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} av], [{{fullurl:ay:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ay], [{{fullurl:az:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} az], [{{fullurl:ba:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ba], [{{fullurl:bar:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bar], [{{fullurl:bat-smg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bat-smg], [{{fullurl:bcl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bcl], [{{fullurl:be:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} be], [{{fullurl:be-x-old:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} be-x-old], [{{fullurl:bg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bg], [{{fullurl:bh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bh], [{{fullurl:bi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bi], [{{fullurl:bm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bm], [{{fullurl:bn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bn], [{{fullurl:bo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bo], [{{fullurl:bpy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bpy], [{{fullurl:br:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} br], [{{fullurl:bs:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bs], [{{fullurl:bug:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bug], [{{fullurl:bxr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} bxr], [{{fullurl:ca:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ca], [{{fullurl:cbk-zam:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cbk-zam], [{{fullurl:cdo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cdo], [{{fullurl:ce:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ce], [{{fullurl:ceb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ceb], [{{fullurl:ch:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ch], [{{fullurl:chr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} chr], [{{fullurl:chy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} chy], [{{fullurl:co:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} co], [{{fullurl:cr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cr], [{{fullurl:crh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} crh], [{{fullurl:cs:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cs], [{{fullurl:csb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} csb], [{{fullurl:cu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cu], [{{fullurl:cv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cv], [{{fullurl:cy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} cy], [{{fullurl:da:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} da], [{{fullurl:de:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} de], [{{fullurl:diq:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} diq], [{{fullurl:dsb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} dsb], [{{fullurl:dv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} dv], [{{fullurl:dz:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} dz], [{{fullurl:ee:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ee], [{{fullurl:el:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} el], [{{fullurl:eml:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} eml], [{{fullurl:eo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} eo], [{{fullurl:es:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} es], [{{fullurl:et:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} et], [{{fullurl:eu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} eu], [{{fullurl:fa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fa], [{{fullurl:ff:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ff], [{{fullurl:fi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fi], [{{fullurl:fiu-vro:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fiu-vro], [{{fullurl:fj:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fj], [{{fullurl:fo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fo], [{{fullurl:fr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fr], [{{fullurl:fur:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fur], [{{fullurl:fy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} fy], [{{fullurl:ga:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ga], [{{fullurl:gd:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gd], [{{fullurl:gl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gl], [{{fullurl:glk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} glk], [{{fullurl:gn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gn], [{{fullurl:got:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} got], [{{fullurl:gu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gu], [{{fullurl:gv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} gv], [{{fullurl:ha:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ha], [{{fullurl:hak:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hak], [{{fullurl:haw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} haw], [{{fullurl:he:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} he], [{{fullurl:hi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hi], [{{fullurl:hr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hr], [{{fullurl:hsb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hsb], [{{fullurl:ht:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ht], [{{fullurl:hu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hu], [{{fullurl:hy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} hy], [{{fullurl:ia:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ia], [{{fullurl:id:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} id], [{{fullurl:ie:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ie], [{{fullurl:ig:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ig], [{{fullurl:ik:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ik], [{{fullurl:ilo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ilo], [{{fullurl:io:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} io], [{{fullurl:is:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} is], [{{fullurl:iu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} iu], [{{fullurl:ja:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ja], [{{fullurl:jbo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} jbo], [{{fullurl:jv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} jv], [{{fullurl:ka:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ka], [{{fullurl:kab:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kab], [{{fullurl:kg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kg], [{{fullurl:ki:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ki], [{{fullurl:kk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kk], [{{fullurl:kl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kl], [{{fullurl:km:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} km], [{{fullurl:kn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kn], [{{fullurl:ko:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ko], [{{fullurl:ks:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ks], [{{fullurl:ksh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ksh], [{{fullurl:ku:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ku], [{{fullurl:kv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kv], [{{fullurl:kw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} kw], [{{fullurl:ky:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ky], [{{fullurl:la:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} la], [{{fullurl:lad:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lad], [{{fullurl:lb:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lb], [{{fullurl:lbe:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lbe], [{{fullurl:lg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lg], [{{fullurl:li:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} li], [{{fullurl:lij:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lij], [{{fullurl:lmo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lmo], [{{fullurl:ln:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ln], [{{fullurl:lo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lo], [{{fullurl:lt:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lt], [{{fullurl:lv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} lv], [{{fullurl:map-bms:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} map-bms], [{{fullurl:mg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mg], [{{fullurl:mh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mh], [{{fullurl:mi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mi], [{{fullurl:mk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mk], [{{fullurl:ml:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ml], [{{fullurl:mn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mn], [{{fullurl:mr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mr], [{{fullurl:ms:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ms], [{{fullurl:mt:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mt], [{{fullurl:my:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} my], [{{fullurl:mzn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} mzn], [{{fullurl:na:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} na], [{{fullurl:nah:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nah], [{{fullurl:nap:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nap], [{{fullurl:nds:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nds], [{{fullurl:nds-nl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nds-nl], [{{fullurl:ne:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ne], [{{fullurl:new:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} new], [{{fullurl:ng:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ng], [{{fullurl:nl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nl], [{{fullurl:nn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nn], [{{fullurl:no:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} no], [{{fullurl:nov:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nov], [{{fullurl:nrm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nrm], [{{fullurl:nv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} nv], [{{fullurl:ny:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ny], [{{fullurl:oc:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} oc], [{{fullurl:om:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} om], [{{fullurl:or:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} or], [{{fullurl:os:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} os], [{{fullurl:pa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pa], [{{fullurl:pag:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pag], [{{fullurl:pam:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pam], [{{fullurl:pap:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pap], [{{fullurl:pdc:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pdc], [{{fullurl:pi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pi], [{{fullurl:pih:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pih], [{{fullurl:pl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pl], [{{fullurl:pms:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} pms], [{{fullurl:ps:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ps], [{{fullurl:qu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} qu], [{{fullurl:rm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rm], [{{fullurl:rmy:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rmy], [{{fullurl:rn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rn], [{{fullurl:ro:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ro], [{{fullurl:roa-rup:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} roa-rup], [{{fullurl:roa-tara:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} roa-tara], [{{fullurl:ru:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ru], [{{fullurl:rw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} rw], [{{fullurl:sa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sa], [{{fullurl:sah:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sah], [{{fullurl:sc:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sc], [{{fullurl:scn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} scn], [{{fullurl:sco:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sco], [{{fullurl:sd:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sd], [{{fullurl:se:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} se], [{{fullurl:sg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sg], [{{fullurl:sh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sh], [{{fullurl:si:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} si], [{{fullurl:simple:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} simple], [{{fullurl:sk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sk], [{{fullurl:sl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sl], [{{fullurl:sm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sm], [{{fullurl:sn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sn], [{{fullurl:so:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} so], [{{fullurl:sq:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sq], [{{fullurl:sr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sr], [{{fullurl:ss:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ss], [{{fullurl:st:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} st], [{{fullurl:stq:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} stq], [{{fullurl:su:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} su], [{{fullurl:sv:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sv], [{{fullurl:sw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} sw], [{{fullurl:ta:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ta], [{{fullurl:te:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} te], [{{fullurl:tet:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tet], [{{fullurl:tg:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tg], [{{fullurl:th:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} th], [{{fullurl:ti:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ti], [{{fullurl:tk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tk], [{{fullurl:tl:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tl], [{{fullurl:tn:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tn], [{{fullurl:to:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} to], [{{fullurl:tpi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tpi], [{{fullurl:tr:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tr], [{{fullurl:ts:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ts], [{{fullurl:tt:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tt], [{{fullurl:tum:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tum], [{{fullurl:tw:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} tw], [{{fullurl:ty:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ty], [{{fullurl:udm:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} udm], [{{fullurl:ug:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ug], [{{fullurl:uk:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} uk], [{{fullurl:ur:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ur], [{{fullurl:uz:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} uz], [{{fullurl:ve:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} ve], [{{fullurl:vec:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vec], [{{fullurl:vi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vi], [{{fullurl:vls:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vls], [{{fullurl:vo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} vo], [{{fullurl:wa:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} wa], [{{fullurl:war:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} war], [{{fullurl:wo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} wo], [{{fullurl:wuu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} wuu], [{{fullurl:xal:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} xal], [{{fullurl:xh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} xh], [{{fullurl:yi:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} yi], [{{fullurl:yo:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} yo], [{{fullurl:za:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} za], [{{fullurl:zea:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zea], [{{fullurl:zh:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh], [{{fullurl:zh-classical:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh-classical], [{{fullurl:zh-min-nan:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh-min-nan], [{{fullurl:zh-yue:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zh-yue], [{{fullurl:zu:Special:Userlist|limit=1&username=Purbo_T}} zu], </span> more pending * There is [http://tools.wikimedia.de/~purodha/sample/dbswithuser.php?usr=Purbo_T cumulated&nbsp;data] on the bot Thank you! -- [[Paydalanıwshı:Purodha|Purodha Blissenbach]] 14:23, 2008 j. iyunnin' 6 (UTC) === [[Paydalanıwshı:CarsracBot|CarsracBot]] === I would like to get a bot-flag on this wiki. * '''Operator:''' [[:nl:User:Carsrac]] * '''Purpose:''' Interwiki links: It adds/modifies/deletes interwiki links. * '''Software:''' pywikipediabot framework via SVN * '''Already has bot flag on:''' nl, en, nap, sq, tr and many more look at this [http://tools.wikimedia.de/~vvv/sulutil.php?user=CarsracBot&rights=1 alternative page]) Thanks [[Paydalanıwshı:Carsrac|Carsrac]] 20:23, 2008 j. iyunnin' 17 (UTC) === [[Paydalanıwshı:AZatBot|AZatBot]] === I would like to get a bot-flag on this wiki. :'''Operator''': [[:kk:User:AlefZet]] :'''Programming Language''': Pywikipedia SVN :'''Functions''': Interwiki (+autonomous). :'''Other languages''': [[:kk:User:AZatBot|All statistics in here]] Thanks--[[Paydalanıwshı:AlefZet|AlefZet]] 00:36, 2008 j. iyunnin' 20 (UTC) === [[User:HiW-Bot|HiW-Bot]] === * Bot : [[User:HiW-Bot|HiW-Bot]] * Operator : [[:de:Benutzer:Hedwig in Washington|Hedwig in Washington]] * Automatic or Manually Assisted : automatic * Programming Language(s) : Python (pywikipedia), daily update * Function Summary : Interwiki * Already has a bot flag (Y/N) : Yes, [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=HiW-Bot please see here] * Function Details : just using the standard interwiki.py I humbly request bot status on this wiki in order to maintain Interwiki. Thank you --[[Paydalanıwshı:Hedwig in Washington|Hedwig in Washington]] 12:36, 2011 j. oktyabrdin' 24 (UTC) == [[Paydalanıwshı:TjBot|TjBot]] == Hello, I'd like to request for a bot flag. * '''Operator:''' [[:id:User:Tjmoel]] * '''Purpose:''' Adding/modifying interwiki links * '''Software:''' Pywikipediabot * '''Already has bot flag on:''' id (home), id, sw, be_x_old, cs, lb, sw, [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=TjBot Other flag] :I do hope that I will be granted for bot flag, if possible. Thanks. Regards, [[Paydalanıwshı:Tjmoel|Tjmoel]] 11:31, 2009 j. noyabrdin' 19 (UTC) == Global bots == Hello. The [[m:Bot policy|standard bot policy]] was updated to allow global bots, which are now technically possible. These are trusted bots that will be given bot access on all wikis that allow global bots (the local policy or request page must explicitly allow them, or they won't get access on this wiki). The [[m:Bot policy#Global_bots|current requirements]] for global bots are: * the bot must only maintain interlanguage links or fix double-redirects; * the bot must already be active on several wikis, with long-term contributions to back up its trustworthiness. Does anyone object to allowing global bots on this wiki? I'll update the local policy in a week if there are no objections. Thanks. —<small>[[m:User:Pathoschild|Pathoschild]] 01:16:20, 27 İyul 2008 (UTC)</small> : Done. —<small>[[m:User:Pathoschild|Pathoschild]] 21:13:45, 04 Avgust 2008 (UTC)</small> 8xc3jc2v101t2gz76ascev69f987epb 10 25579 124470 2025-07-05T09:23:25Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «<includeonly><div class="hlist plainlinks"> * ([[Wikipedia:Bot statusın soranıw#{{{1}}} {{{2|}}}|BSS]] * [[Paydalanıwshı talqılawı:{{{1}}}|talqılaw]] * [[Arnawlı:Contributions/{{{1}}}|úlesi]] * [[sulutil:{{{1}}}|SUL]] * [[Arnawlı:Log/{{{1}}}|eskertpeler]] * [{{fullurl:Arnawlı:Log/block|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw] * [{{fullurl:Arnawlı:Log/rights|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} huqıqlar] * [[Arnawlı:Userrights/{{{1}}}|bayraq]])</di...» 124470 wikitext text/x-wiki <includeonly><div class="hlist plainlinks"> * ([[Wikipedia:Bot statusın soranıw#{{{1}}} {{{2|}}}|BSS]] * [[Paydalanıwshı talqılawı:{{{1}}}|talqılaw]] * [[Arnawlı:Contributions/{{{1}}}|úlesi]] * [[sulutil:{{{1}}}|SUL]] * [[Arnawlı:Log/{{{1}}}|eskertpeler]] * [{{fullurl:Arnawlı:Log/block|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw] * [{{fullurl:Arnawlı:Log/rights|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} huqıqlar] * [[Arnawlı:Userrights/{{{1}}}|bayraq]])</div></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> d0q5wst88rlzr508rdaal6msisb09xz 124471 124470 2025-07-05T09:24:49Z Janabaevazizbek 10433 124471 wikitext text/x-wiki <includeonly><div class="hlist plainlinks"> * ([[Wikipedia:Bot statusın soranıw#{{{1}}} {{{2|}}}|BSS]] * [[Paydalanıwshı talqılawı:{{{1}}}|talqılaw]] * [[Arnawlı:Contributions/{{{1}}}|úlesi]] * [[sulutil:{{{1}}}|SUL]] * [[Arnawlı:Log/{{{1}}}|eskertpeler]] * [{{fullurl:Arnawlı:Log/block|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw] * [{{fullurl:Arnawlı:Log/rights|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} huqıqlar] * [[Arnawlı:Userrights/{{{1}}}|bayraq]])</div></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> mw8ifphfc9mk3z7dyqtbdmbbpx6ugkv 124472 124471 2025-07-05T09:25:41Z Janabaevazizbek 10433 124472 wikitext text/x-wiki <includeonly><div class="hlist plainlinks"> {{*}} ([[Wikipedia:Bot statusın soranıw#{{{1}}} {{{2|}}}|BSS]] {{*}} [[Paydalanıwshı talqılawı:{{{1}}}|talqılaw]] {{*}} [[Arnawlı:Contributions/{{{1}}}|úlesi]] {{*}} [[sulutil:{{{1}}}|SUL]] {{*}} [[Arnawlı:Log/{{{1}}}|eskertpeler]] {{*}} [{{fullurl:Arnawlı:Log/block|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw] {{*}} [{{fullurl:Arnawlı:Log/rights|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} huqıqlar] {{*}} [[Arnawlı:Userrights/{{{1}}}|bayraq]])</div></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> daipwz85xnw43d97l25il6czn2j9tol 124473 124472 2025-07-05T09:26:10Z Janabaevazizbek 10433 124473 wikitext text/x-wiki <includeonly><div class="hlist plainlinks"> ([[Wikipedia:Bot dárejesin soranıw#{{{1}}} {{{2|}}}|BDS]] {{*}} [[Paydalanıwshı talqılawı:{{{1}}}|talqılaw]] {{*}} [[Arnawlı:Contributions/{{{1}}}|úlesi]] {{*}} [[sulutil:{{{1}}}|SUL]] {{*}} [[Arnawlı:Log/{{{1}}}|eskertpeler]] {{*}} [{{fullurl:Arnawlı:Log/block|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw] {{*}} [{{fullurl:Arnawlı:Log/rights|page=User:{{urlencode:{{{1}}}}}}} huqıqlar] {{*}} [[Arnawlı:Userrights/{{{1}}}|bayraq]])</div></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> 72rmh4ia8dkp1ui89upy5t8vfxuqjzx 10 25580 124474 2025-07-05T09:31:25Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «<includeonly><span class="plainlinks tpl-permalink-reason">[[user:{{{1}}}|{{{1}}}]] ([[user talk:{{{1}}}|mun.]]&nbsp;· [[special:Contributions/{{{1}}}|úlesi]]&nbsp;· <span class="group-sysop-show">[[special:DeletedContributions/{{{1}}}|óshirilgen úles]]&nbsp;·</span> [//tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&lang=kaa&wiki=wikipedia&namespace=all&redirects=none maqalalar]&nbsp;· Special:ListFiles/{{urlencode:{{{1}}}|WIKI}}|fayll...» 124474 wikitext text/x-wiki <includeonly><span class="plainlinks tpl-permalink-reason">[[user:{{{1}}}|{{{1}}}]] ([[user talk:{{{1}}}|mun.]]&nbsp;· [[special:Contributions/{{{1}}}|úlesi]]&nbsp;· <span class="group-sysop-show">[[special:DeletedContributions/{{{1}}}|óshirilgen úles]]&nbsp;·</span> [//tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&lang=kaa&wiki=wikipedia&namespace=all&redirects=none maqalalar]&nbsp;· [[Special:ListFiles/{{urlencode:{{{1}}}|WIKI}}|fayllar]]&nbsp;· [//tools.wmflabs.org/supercount/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&project=kaa.wikipedia maǵlıwmat]&nbsp;· [{{fullurl:Special:Log|user={{urlencode:{{{1}}}}}}} esapqa alıw]&nbsp;· [{{fullurl:Special:AbuseLog|wpSearchUser={{urlencode:{{{1}}}}}}} filtrlar]&nbsp;· [{{fullurl:Special:Log|type=block&page=user:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw]&nbsp;· {{#if: {{{2|}}}|[{{fullurl:Special:Userrights|user={{urlencode:{{{1}}}}}&user-reason={{urlencode:{{{2}}}}}}} huqıqlar]|[[Special:Userrights/{{{1}}}|huqıqlar]]}})</span></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> tu9kkos6kmzz3u4jut3fmx34lrw7doe 124475 124474 2025-07-05T09:32:08Z Janabaevazizbek 10433 124475 wikitext text/x-wiki <includeonly><span class="plainlinks tpl-permalink-reason">[[user:{{{1}}}|{{{1}}}]] ([[user talk:{{{1}}}|talq.]]&nbsp;· [[special:Contributions/{{{1}}}|úlesi]]&nbsp;· <span class="group-sysop-show">[[special:DeletedContributions/{{{1}}}|óshirilgen úles]]&nbsp;·</span> [//tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&lang=kaa&wiki=wikipedia&namespace=all&redirects=none maqalalar]&nbsp;· [[Special:ListFiles/{{urlencode:{{{1}}}|WIKI}}|fayllar]]&nbsp;· [//tools.wmflabs.org/supercount/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&project=kaa.wikipedia maǵlıwmat]&nbsp;· [{{fullurl:Special:Log|user={{urlencode:{{{1}}}}}}} esapqa alıw]&nbsp;· [{{fullurl:Special:AbuseLog|wpSearchUser={{urlencode:{{{1}}}}}}} filtrlar]&nbsp;· [{{fullurl:Special:Log|type=block&page=user:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw]&nbsp;· {{#if: {{{2|}}}|[{{fullurl:Special:Userrights|user={{urlencode:{{{1}}}}}&user-reason={{urlencode:{{{2}}}}}}} huqıqlar]|[[Special:Userrights/{{{1}}}|huqıqlar]]}})</span></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> e6jhzym69w1vr9d5ms3mma248fd4xwx 124476 124475 2025-07-05T09:32:39Z Janabaevazizbek 10433 124476 wikitext text/x-wiki <includeonly><span class="plainlinks tpl-permalink-reason">[[user:{{{1}}}|{{{1}}}]] ([[user talk:{{{1}}}|talq.]]&nbsp;· [[special:Contributions/{{{1}}}|úlesi]]&nbsp;· <span class="group-sysop-show">[[special:DeletedContributions/{{{1}}}|óshirilgen úles]]&nbsp;·</span> [//tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&lang=kaa&wiki=wikipedia&namespace=all&redirects=none maqalalar]&nbsp;· [[Special:ListFiles/{{urlencode:{{{1}}}|WIKI}}|fayllar]]&nbsp;· [//tools.wmflabs.org/supercount/index.php?user={{urlencode:{{{1}}}}}&project=kaa.wikipedia maǵlıwmat]&nbsp;· [{{fullurl:Special:Log|user={{urlencode:{{{1}}}}}}} esapqa alıw]&nbsp;· [{{fullurl:Special:AbuseLog|wpSearchUser={{urlencode:{{{1}}}}}}} filtrler]&nbsp;· [{{fullurl:Special:Log|type=block&page=user:{{urlencode:{{{1}}}}}}} shetlestiriw]&nbsp;· {{#if: {{{2|}}}|[{{fullurl:Special:Userrights|user={{urlencode:{{{1}}}}}&user-reason={{urlencode:{{{2}}}}}}} huqıqlar]|[[Special:Userrights/{{{1}}}|huqıqlar]]}})</span></includeonly><noinclude> {{hújjet}} </noinclude> 8tll4cuqtzb0lwlpmflr6fdoyotd0a9