Wikipedia kaawiki https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet MediaWiki 1.45.0-wmf.8 first-letter Media Arnawlı Talqılaw Paydalanıwshı Paydalanıwshı talqılawı Wikipedia Wikipedia talqılawı Fayl Fayl talqılawı MediaWiki MediaWiki talqılawı Úlgi Úlgi talqılawı Járdem Járdem talqılawı Kategoriya Kategoriya talqılawı Portal Portal talqılawı TimedText TimedText talk Module Module talk Event Event talk 0 2848 124725 116647 2025-07-06T09:26:44Z Yeagvr 6001 124725 wikitext text/x-wiki [[File:Emblem of Syria.svg|right|150px]] [[File:Flag of Syria.svg|right|200px]] '''Siriya''' (arabsha: سُورِيَا, Sūriyā), '''Siriya Arab Respublikası''' (arabsha: الجمهورية العربية السورية, al-Jumhūriyya l-'Arapya s-Sūriyya) — [[Batıs Aziya]]daǵı mámleket. Orta teńizdiń arqa jaǵaыında jaylasqan. Maydanı 185,2 mıń km². Xalqı 17,2 million adam (2002). Paytaxtı - [[Damashq]] qalası. Basqarıw jaǵınan 14 wálayat (qáwipsizlik) qa bólinedi. 2011-jılda baslanǵan Arab báhári nátiyjesinde mámlekette siyasiy qararsızlıq júzege keldi. Házirgi kúnde mámlekette tınıshsızlıq húkim júrgizip atır. == Mámleketlik basqarıw principi == Siriya - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1973-jıl 12-martta qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Bashshor Asad), ol milliy referendumda 7 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Xalıq keńesi (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ministrler Keńesi ámelge asıradı. == Tábiyatı == Teńiz jaǵasınıń kópshilik bólimi tóbelik hám taslaqlı tegistawlıqtan, az bólimi oypatlıq (eni 20-30 km) tan ibarat. Batıs hám qublada Antilivan taw dizbegi hám biyikligi 2814 m ge shekem bolǵan Ash-Shayx tawı jaylasqan. Siriya aymaǵınıń úlken bólimin batıstan shıǵısqa qaray tómenlep baratuǵın plato iyelegen. Batısta Ansoriya hám Az-Zaviya taw dizbekleri, qubla-batısta Ad-Duruz (eń biyik noqatı 1803 m) vulkan dizbegi jaylasqan. Siriya aymaǵınıń qubla-shıǵısın Siriya shóliniń bir bólimi, arqa-shıǵısın Jáziyra platosı quraydı. Neft, temir, mıs, marganets, xromit, altınkúkirt hám basqa kánler bar. Íqlımı Orta teńizge tán subtropikalıq ıqlım. Qıs hám báhárde jawın kóp, jazı qurǵaq. Ortasha tempatura yanvarda 12°, avgustta 27°; jıllıq jawın 700 mm den kem. Mámleket shıǵısında qurǵaq kontinental ıqlım. Furot dáryasınıń Siriya aymaǵındaǵı uzınlıǵı 675 km, onıń tiykarǵı aǵısları - Xobur hám Balix. Arqa-shıǵıs shegara boylap Dajla dáryası ótedi, arqa-batısta Orta teńiz basseynine tiyisli bolǵan Osi dáryası hám arqada Hims kóli bar. Platoda boz topıraqlı qumlı topıraqlı shól, qublada mayda shaǵıl taslı taslaq ádewir hámme maydandı iyelegen. Oypatlıqlarda sorlaq jerler ushıraydı. Arqa Tavr taw aldı boz qońır hám qońır topıraqtan ibarat, teńiz jaǵasında sarı topıraq, biyiklesken tárepke tawqońır hám taworman topıraqlı jerler baslanadı. Ansoriya tawınıń arqa janbawırında taw sahraları ushıraydı. Jaǵa hám taw janbawırlarındaǵı ormanlarda emen, qaraǵay, sárwi terekleri ósedi, lavr putalıqları bar. Haywanat dúnyası sırtlan, qasqır, shaǵal, qara qulaq, jeyran, jabayı eshek (onagr), kemiriwshi hám jer bawırlawshılar, tawlarda Siriya ayıwı, jalǵızaq, orman pıshıǵı hám basqalardan ibarat. == Xalqı == Xalqınıń 90% i arablar (siriyalıqlar); olardan tısqarı kurd, ármen, túrkmen, túrk, cherkas, palestinalıqlar da jasaydı. Rásmiy tili - arab tili. Xalıqtıń kópshiligi sunnizm musulmanları, sonday-aq shialar, alaviylar, xristianlar, maroniylar da bar. Qala xalqı 52,4%. Iri qalaları: Damashq, Halab, Hims, Loziqiya. == Áyyemgi Siriya Tariyxı == Siriya aymaǵında adam paleolit dáwirinen jasap keledi. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında mayda qala mámleketler payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi XV ásirde Siriyanıń kóp bólimin Mısır, XIV ásirde Xett korolligi iyelep alǵan, XII ásir baslarında Siriya azatlıqqa erisse de, VIII ásir aqırında Ossuriyata, VII ásir aqırında bolsa Jańa Bobil korolligi, VI ásir ortalarında Ahamaniylerge ǵárezli boldı. Eramızǵa shekemgi 333-jıl Iskandar Maqsuniy (Aleksandr) mámleketi quramına kirdi, bul mámleket joq etilgennen soń, salavkiyler mámleketiniń wálayatına aylandı. Eramızǵa shekemgi I ásirde Armeniya korolı Tigran II Siriyanı basıp aldı, 64 jıl Rim, eramızdıń IV ásir aqırınan Vizantiya wálayatına aylandı. Eramızdıń 633-40-jıllarda Arab xalifalıǵı, 1516-jılda Osmanlı túrk imperiyası basıp aldı hám Siriya 1818-jılǵa shekem Túrkiya quramında boldı. 1832-40-jıllarda Mısır áskerleri tárepinen basıp alındı. 1840-jıl Siriyada jáne túrkler húkimranlıǵı tiklendi. 1918-jıl oktyabrde Siriyanı inglis áskerleri basıp aldı. 1919-jıl Angliya Franciya shártnamasına qaray inglislerdiń ornın fransuzlar iyeledi. 20-jıllarda milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1928-jıl Shólkemlestiriw jıynalısına saylaw ótkerildi, 1930-jıl mayda Siriya respublika dep daǵaza etildi, biraq Franciya mandatı saqlanıp qaldı, bul mandat 1943-jıl dekabrde biykar etildi. 1946-jıl 17-aprelde tolıq ǵárezsizlikke eristi. 1958-jıl Siriya Mısır menen birden-bir mámleket - Birlesken Arab Respublikası (BAR) na birlesti, biraq 1961-jıl 28-sentyabrde onıń quramınan ajıralıp shıqtı hám ózin Siriya Arab Respublikası (SAR) dep járiyaladı. 1963-jıl 8-martta mámleket awdarıspaǵı bolıp, Siriya Arab socialistlik oyanıw partiyası (Ba's) hákimiyattı qolǵa aldı, 1971-jıl 12-marttan Hofiz Asad prezident boldı. 1967-jıl iyunda Siriyaǵa Izrail hújim etip, mámleket aymaǵınıń bir bólimin (Ǵulan tóbeliklerin) basıp aldı. 1973-jıl oktyabrde Siriya basqa arab mámleketleri qatarı áskeriy háreketlerde qatnasıp, Izrail tárepinen basıp alınǵan jerlerdiń bir bólimin qaytarıp alıwǵa eristi. Siriya - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 28-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 24-aprelde diplomatiyalıq múnásibetlerdi ornatqan. Milliy bayramı - 17-aprel, - Shet el áskerleri shıǵarıp jiberilgen kún (1946). == Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları == Arab socialistlik oyanıw partiyası (Ba's), 1947-jıl aprelde Arab oyanıw partiyası retinde dúzilgen, 1954-jıldan házirgi atamada; Siriya kommunistlik partiyası, 1924-jıl dúzilgen; SAR Aǵartıwshılıq milliy frontı, 1972-jıl tiykar salınǵan, 8 shólkemdi birlestiredi. Siriya jumısshı kásiplik awqamları ulıwma federaciyası, 1938-jıl dúzilgen. == Ekonomikası == Siriya - agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 26%, sanaattıń úlesi 21%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 53%. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń 50% ke jaqını shuǵıllanadı. 3,7 mln. gektar jerde diyqanshılıq etiledi, sonnan 500 mıń gektar suwǵarıladı. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri: biyday, arpa, paxta, temeki, qant láblebi; salı, jer ǵoza, palız eginleri de jetilistiriledi. Oazislerde baǵshılıq rawajlanǵan, tok, citrus, xurma hám basqa subtropikalıq miyweli ósimlikler ósiriledi, zaytun jetilistiriledi. Qaramal, qoy, eshki, túye, at, ǵashır baǵıladı. Jaǵada balıq awlanadı. Sanaatında taw kánshilik joqarı rawajlanǵan: neft, fosforit, as duzı, tábiyiy asfalt, altınkúkirt qazıp alınadı. Elektr stanciyalardıń kópshiligi neft tiykarında isleydi (jılına ortasha 14,8 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi). Neft Baniyos hám Himsdaǵı zavodlarda qayta islenedi. Kime (mineral tógin islep shıǵarıw), toqımashılıq (atap aytqanda, jip gezleme) hám azıq-awqat (un, may, vino, qantsheker, temeki hám basqalar), elektr texnika sanaatı rawajlanǵan. Traktor jıynaw, elektr motor, polat prokatı, beton shpal zavodı, káńshilik, ayaq kiyim, qurılıs materialları hám basqa kárxanalar bar. Ónermentshilik (altın, gúmis, mıstan túrli buyımlar tayarlaw) rawajlanǵan. Tiykarǵı sanaat orayları - Damashq, Halab, Hims, Loziqiya, Tartus. Transport jolı uzınlıǵı - 1,8 mıń km, avtomobil jolları - 39,2 mıń km, neft trubaları - 805 km. Tiykarǵı teńiz portları - Loziqiya, Tartus, Baniyos Damashqda xalıq aralıq aeroport bar. Irak hám Saudiya Arabiyasınan Orta teńiz jaǵasına tartıp kelingen kóplegen neft trubaları Siriya aymaǵınan ótedi. Siriya shetke neft hám neft ónimleri, fosforit, paxta, awıl xojalıǵı ónimleri, teri, jún hám basqalardı shıǵaradı, shetten mashina hám úskene, transport quralları, azıq-awqat, ximiya ónimleri hám basqalardı keltiredi. Germaniya, Franciya, Italiya, Rossiya, Livan, Greciya menen sawda etedi. Siriyanıń Ózbekstan Respublikası menen 2002-jıldaǵı tovar aylanbası 1,7 mln. AQSh dolların quradı. Pul birligi - Siriya funti. == Medicinalıq xızmeti == Siriyada medicinalıq xızmet tólemli. Shıpakerlerdi tayarlaytuǵın 3 mektep, stomatolog hám farmacevtlar mektebi, orta qánigeli medicina xızmetkerlerin tayarlaytuǵın 5 mektebi bar. Halabdaǵı universitette veterinariya fakulteti ashılǵan. == Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri == 6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın baslanǵısh tálim májbúriy. Mektep dinnen ajıratılǵan, biraq diniy mektepler de bar. Bir neshe menshikli oqıw jurtı bar. Sabaqlar arab tilinde alıp barıladı. Siriyada 4 universitet hám bir qansha mámleketlik joqarı oqıw orınları Damashq universiteti (1923), Halabdaǵı universitet (1960), Himsdaǵı universitet (1979), Loziqiyadaǵı universitet (1971), Damashq joqarı texnologiya institutı hám basqalar isleydi, olarda pul tólep oqıladı. Arab akademiyası (1919), Damashq akademiyası (1919), awıl xojalıǵı ilimiy orayları bar. Damashqta universitet kitapxanası hám Milliy kitapxana (1880), Halabta Milliy kitapxana (1924), Loziqiyada Milliy kitapxana (1944), Damashqta Milliy muzey (1919) hám Arab tamadduni muzeyi (1976-77), Halabta Arxeologiya muzeyi (1960), Palmira muzeyi (1961), Hims, Tartus, Busroda muzeyler bar. == Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi == Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "As-Savra" ("Revolyuciya", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1963-jıldan), "Al-Ba's" ("Oyanıw", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1962-jıldan), "Al-Jamohir al-Arapa" ("Arablar kópshiligi", arab tilindegi kúndelik gazeta), "Konfliktl ash-Sha'b" ("Xalıq gúresi", arab tilindegi gazeta, 1934-jıldan), "Siriya tayme" ("Siriya waqtı", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1981-jıldan), "Al-Fido" (arab tilindegi kúndelik gazeta), "Al-Injener al-Arap" ("Arab injeneri" arab tilinde 2 ayda 1 ret shıǵatuǵın jurnalı, 1961-jıldan), "Konfliktl al-Fallohin" ("Diyqanlar gúresi", arab tilindegi háptenama, 1965-jıldan). Siriya arab xabar agentligi (SANA), húkimet informaciya mákemesi, 1965-jıl tiykar salınǵan. Radioesittiriw hám telekórsetiw bas direkciyası, húkimet xızmeti, 1946-jıl dúzilgen. == Ádebiyatı == Siriya xalqınıń awızeki dóretiwshiliginde eramızǵa shekemgi VIII-VII ásirler waqıyaların esletiwshi ráwiyatlar ushıraydı. Eramızdıń II-XIV ásirlerge tiyisli Siriya (suryoniy) jazıwları tabılǵan. VIII ásirden arab tili rayem bola basladı hám XIV ásirge kelip dúnyalıq ádebiyattan siriya tilin jıljıtıp shıǵardı. Orta ásirlerde Abu Tammom, Al-Buhturiy, Al-Mutanabbiy, Abu Firos qosıqları hám Abulalo al-Maarriydiń filosofiyalıq shıǵarmaları dúnyaǵa keldi. XIX ásirge qayǵı-uwayım Siriya ádebiyatı arab eski ádebiyatı dástúrlerin dawam ettirdi. XIX ásir ortalarınan Livan menen Palestinanı óz ishine alǵan Siriya arab mádeniy oyanıw mákanlarınan biri boldı Fransis Marrosh, Rizqolloh Hassun, Abdurahmon al-Kavokibiy hám Adib Ishoq bul háreketke bas boldı. Birinshi jáhán urısınan keyin patriotlıq keyipindegi kórkem ádebiyatqa baylanıslı kúshler (Muhammad Kurd Ali, Xalil Mardambek, Salim al-Jundiy hám basqalar) Damashqdaǵı Arab akademiyasına birlesip, arab kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyrasların tolıq úyreniw hám ǵalabalastırıwǵa kiristi. 20-jıllarda realistlik proza (Subhi Ali Ǵanim, Sami al Kiyoli, Fuad ash Shaib, Shakib al Jabri) júzege keldi. Xayriddin az-Zirikli, Muhammed al Bizm, Muhammed Sulayman al-Ahmed sıyaqlı shayırlar kolonizatorlıqqa qarsı, ǵárezsizlik ushın gúres ruwxında qosıqlar jazıldı. 1951-jıl Siriya jazıwshılar awqamı dúzildi. Ekinshi Jáhán urısınan keyingi dáwir ádebiyatında milliy ruwxtı baslaw háreketi kúsheydi. 60-jıllardaǵı ayırım jazıwshılar kópshilik ezilgen hám úmitsizlikke túsken gey birewler turmısı hám táǵdirin súwretlewge berildi. Sońǵı jıllarda Izraildiń arab mámleketlerine shabıwılın náletleytuǵın qosıqlar (Ahmed Sulayman Ahmed, Ali Jundiy) hám prozalıq dóretpeler (Muto Safadiy, Zakariyyo Tamır) jaratıldı. == Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri == Siriyanıń áyyemgi kórkem óner estelikleri neolit dáwirine tiyisli (DamirKapu jartas súwretleri, SakcheGyozyu ılaydan islengen ıdısı, tas hám ılaydan islengen háykelsheler). Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında qala (Mari, Ugarit, Yamxada - házirgi Halab) gúlleniwi menen birge arxitektura joqarı dárejege kóterildi: quramalı tarxlı saraylar, háwlili ibadatxanalar qurıldı. Eramızǵa shekemgi XVI-XIV ásirlerdegi kórkem óner dóretpelerinde Áyyemgi Mısır hám Egey mádeniyatınıń tásiri bilinedi. Eramızǵa shekemgi IX ásirde Ossuriya, IV ásirden eramızdıń IV ásirge shekem grek arxitektorlıǵı dástúrleri ruwxında imaratlar jaratıldı (Palmiradaǵı záwlim kolonnalar hám ibadatxanalar). V-VI ásirlerde Siriyada jergilikli dáslepki Vizantiya kórkem mektebi qáliplesti (Antioxiya, Apameya, Shahbo áyyemgi zergerligi). Tas hám súyek naǵıs oyıwshılıǵı, pol mozaikası, kitap miniatyurası rawajlandı. VII-VIII ásirlerde Siriya arab mádeniyatın rawajlandırıwǵa úlken úles qostı, zergerlik, músinshiliktiń jańa usılları jaratıldı. Sol dáwirde orta ásir qalalarınıń kórinisi qáliplesti, mayejid, medirese, tim, emlewxana, kárwansaray, juwınıw bólmesi hám basqalar qurıldı (Palmira qasındaǵı Saray al Xayr al Batısı, VIII ásir, Damashqdaǵı iymek arkalı jome meshiti, 705-715 jıllar). Salibshiler tárepinen roman usılında qurılǵan saraylardıń qaldıqları saqlanǵan (Hims qalası qasındaǵı Crac des Chevaliers qorǵanı, XII ásir). XIII-XV ásirlerde arxitekturada bezewge kóp itibar berildi, ráń-báreń kafellerden, taslardan, naǵıstan keń paydalanıldı, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı rawajlandı. Kitap miniatyurası kórkem óneri joqarı basqıshqa kóterildi. Osmanlı túrk imperiyası quramında bolǵan jıllar (1516-1918) da túrk arxitektorlıǵına tán sán arttı. Súwretlew kórkem ónerde naǵıstı ózine jaqınlastırıw háwij aldı. XX ásirdiń 60-90-jıllarında Vahbi al Haririy, Burhon Tayyor, Mahmud Nofal, Tamimal Kisraviy, Jozef Abduxdsid sıyaqlı arxitektorlardıń joybarları tiykarında zamanagóy qurılıs konstrukciyalarınan paydalanıp, milliy formadaǵı jaylar qurıla basladı (Damashqdaǵı Kásiplik awqamları imaratı, Damashq hám Halabdaǵı universitet korpusları, Loziqiyadaǵı municipalitet imaratı hám basqalar). Súwretlew kórkem ónerde modernizm elementleri sezile baslasa da, kóplegen súwretshiler jergilikli kórkem dástúrlerdi dawam ettirdi (Afif Baxnassi, Nazim Jafariy, Maxmud Jalal, Jak Varde, Muhammed Fathiy hám basqalar). Xalıq ámeliy kórkem ónerinde kesteshilik, naǵıs oyıwshılıq, kórkem toqıwshılıq rawajlanǵan. == Muzıka == Siriya xalıq hám dástúriy muzıkasında rawajlanǵan lad sisteması - maqamlar kóp. Saz ásbapları menen birge qosıq aytıw jetekshi muzıkalıq janr bolıp tabıladı. Ud, rubab, girjek, nızam hám basqa saz ásbapları kóp tarqalǵan. Zamanagóy xalıq orkestri quramına evropasha skripka, violonchel, kontrabas sıyaqlı saz ásbapları da kirgizile basladı. 1870-jıl kompozitor Mustafo al Bashnak ǵayratı menen Halabta muzıka mektebi ashıldı. Milliy kompozitorlik mektepti Solhi Uadsi, Dik Sukkari sıyaqlılar rawajlandırdı. Xalıq qosıqları atqarıwshılarınan Shákir Brexan, Mutia Mafi, Sabah Faxriydi kórsetiw múmkin. Muzıkanıń kópshilikke tarqalıwında radio hám televidenieniń xızmeti úlken. Milliy muzıka kadrları Damashq (1962-jıl dúzilgen) hám Halab (1963) konservatoriyalarında tayarlanadı. == Teatr == Siriya teatr kórkem óneriniń urıqları milliy dástúr hám bayramlardan baslanǵan. Professional teatr XIX ásir ortalarında Damashqta Abu Xalil al Qabbaniy teatr truppasın shólkemlestiriw menen payda boldı. 1930-jıllar aqırına shekem mámleketke kelip turǵan Mısır truppaları Siriya professional teatrınıń qáliplesiwine úlken tásir kórsetti. 40-jıllarda Damashqta Abdullatif Fathiy basshılıǵında teatr xızmetkerleri jámááti shólkemlestirilip, birinshi ret Siriya sóylesiminde spektakller qoyıldı (1945-46). 1952-jıl Sayodiddin Baxdunis shólkemlestirgen truppa Damashq hám Halabta 1957-jılǵa shekem tamasha kórsetti. 1956-jıl Damashqta yarım professional Erkin teatr, Halabta Xalıq teatrı isley basladı. 1957-jıl pantomima xalıq truppası dúzildi. Damashqta arab milliy drama teatrınıń ashılıwı Siriya mádeniy turmısında úlken waqıya boldı. Mámlekettiń eń uqıplı aktyorları Ali Aklya Arsan, Asad Fiddo, A. Kinni sol teatrda isley basladı. Teatr repertuarınan shet el eski hám jergilikli dramaturgiya dóretpeleri orın aldı. Bunnan tısqarı Damashqta "Ashshavq" ("Tikenek") satira teatrı, Áskeriy teatr, Dured Lyaham atındaǵı satira hám komediya teatrı, Quwırshaq teatrında isleydi. == Kino == Siriyada birinshi kino seansı 1906-jılda bolǵan. Birinshi tolıq metrajlı "Ayıpsız sudlanıwshı" (rejissyor Ayyub Badri) kórkem filmi 1928-jıl jaratıldı. 30-jıllarda "Damashq aspanı astında" (rejissyor I. Anzur, 1932), "Wazıypa ámiri menen" hám "Kofexana qosıqshısı" (eki film rejissyor A. Badri, 1938, 1939) sıyaqlı filmler jaratıldı. Sonnan keyingi sál kem 30 jıl dawamında kolonizatorlar húkimranlıǵı dáwirinde kinofilmler jaratıw menen háweskerler shuǵıllandı. 60-jıllardıń 2-yarımı hám 70-jıllarda social-siyasiy temadaǵı "Júk mashina aydawshısı" (rejissyorı B. Vuchinich, 1967, Tashkent 1 kinofestivalında eń húrmetli diplom alǵan), "Aldanǵanlar" (rejissyorı T. Salah), "Qaplan" (rejissyorı N. Malex, 1972, KarloviVari, Lokarno hám Damashq kinofestivallarında sıylıq alǵan) hám basqa filmler jaratıldı. Sonnan keyin Jaqın Shıǵıs kelispewshiligine arnalǵan "Teris jol" (rejissyorı Haddad, 1975), "Qaharmanlar eki ret tuwıladı" (rejissyorı S. Duxni) hám "Qızıl, aq, qara" (rejissyorı B. Safiy, 1977) filmleri dúnyaǵa keldi. Mervan Haddadtiń "Shiyrin muhabbatım" hám Vadi Yusuftıń "Qapqan" (1980), N. Malextiń "Eski súwretler" (1981) filmleri Siriya kinematografiyasınıń sońǵı jıllardaǵı jeńisi bolıp tabıladı. == Qon'sıları == * [[File:Flag of Lebanon.svg|26px]] [[Livan]] * [[File:Flag of Israel.svg|26px]] [[Izrail]] * [[File:Flag of Jordan.svg|26px]] [[Iordaniya]] * [[File:Flag of Iraq.svg|26px]] [[Irak]] * [[File:Flag of Turkey.svg|26px]] [[Túrkiya]] <onlyinclude>{| clear=both style="border:1px solid #a9a9a9; background:#fafafa; margin-top:0.5em; margin-bottom:0.5em" | width=24 align=center | [[File:Commons-logo.svg|left|35px]] | [[commons:Main Page|'''Wikimedia Commons''']]'ta <span class="plainlinks">[[commons:Category:Syria|Siriya]] </span> belgileri. |}</onlyinclude> {{Aziya}} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Aziya]] [[Kategoriya:Siriya| ]] hd5xtiaeseqjh8a7erxm2eht7honlea 4 6158 124663 124545 2025-07-05T15:24:19Z 185.139.139.222 /* JigildikBot */ Juwap beriw 124663 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== 2vq0tty9do7nz8ueyma7bcvgidq4e7b 124665 124663 2025-07-05T17:03:56Z Kuwanishbek 12468 /* Qollap-quwatlawshı / Support */ 124665 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) - [[Paydalanıwshı:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Kuwanishbek|talqılaw]]) 22:03, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== pslc4r0ao892knxn2irag0okoikpug3 124666 124665 2025-07-05T17:04:40Z Kuwanishbek 12468 /* Qollap-quwatlawshı / Support */ 124666 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Kuwanishbek|talqılaw]]) 22:03, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== fg0hi3203rz9jg0yzxfnvgt1pouo7p9 124667 124666 2025-07-05T17:05:46Z Kuwanishbek 12468 /* Qollap-quwatlawshı / Support */ 124667 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) # {{Qollayman}} -[[Paydalanıwshı:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Kuwanishbek|talqılaw]]) 22:03, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== 2byc0uhscrukxfqcga5idecvkzixlbn 124703 124667 2025-07-05T18:34:05Z Gozzalina 11838 /* Qollap-quwatlawshı / Support */ 124703 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) # {{Qollayman}} -[[Paydalanıwshı:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Kuwanishbek|talqılaw]]) 22:03, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} [[Paydalanıwshı:Gozzalina|Gozzalina]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Gozzalina|talqılaw]]) 18:34, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== 4mkktj37evrms3kl0mymimmwax15rgh 124705 124703 2025-07-05T19:54:50Z Bekan88 11311 /* Bot statusın soranıw ushın ótinishler */ 124705 wikitext text/x-wiki {{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}} [[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi. {{Arxivler| :* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]] }} == Bot statusın alıw ushın mısal == <pre> == [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] == Kommentariy ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} Kommentariy. ~~~~ ==== Nátiyje / Result ==== </pre> == Bot statusın soranıw ushın ótinishler == === [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] === {{jańabot|JigildikBot}} '''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}} '''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar. '''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq '''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe) '''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı. Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan. Maqalalardıń birazında derek beriw .</ref> formasında qollanılǵan (durısı </ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b. Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) :Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qollap-quwatlawshı / Support ==== # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]]) # {{Qollayman}} -[[Paydalanıwshı:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Kuwanishbek|talqılaw]]) 22:03, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} [[Paydalanıwshı:Gozzalina|Gozzalina]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Gozzalina|talqılaw]]) 18:34, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) # {{Qollayman}} [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 19:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) ==== Qarsı / Oppose ==== # {{Qarsıman}} - ==== Biytárepler ==== # {{Biytáreppen}} - ==== Nátiyje ==== qgzqh8712pxcyhswvzqga6ckkbb9z0y 0 6989 124715 124423 2025-07-05T22:13:55Z Bekan88 11311 124715 wikitext text/x-wiki '''Veb-sayt''' (sonday-aq '''veb sayt''' dep te jazıladı) — bul kontenti ulıwma domen atı menen sáykeslengen hám keminde bir [[Veb-server|veb-serverde]] járiyalanǵan hár qanday [[veb-bet]]. Veb-saytlar ádette jańalıqlar, [[bilimlendiriw]], sawda, [[oyın-zawıq]] yamasa [[Sociallıq tarmaq|sociallıq tarmaqlar]] sıyaqlı belgili bir tema yamasa maqsetke arnalǵan. Veb-betler arasındaǵı gipersiltemeler saytta jol tabıwǵa járdem beredi, ol kóbinese bas bet penen baslanadı. Eń kóp kiriletuǵın saytlar - [[Google]], [[YouTube]] hám [[Facebook]]<ref>{{Cite web |title=Top Websites Ranking |url=https://www.similarweb.com/top-websites/ |website=[[Similarweb]]}}</ref><ref>{{Cite web |title=Top websites |url=https://www.semrush.com/trending-websites/global/all |website=[[Semrush]]}}</ref>. Barlıq ashıq, kiriwge bolatuǵın veb-saytlardıń hámmesi Dunyajúzilik tarmaqtı quraydı. Sonday-aq tek jeke tarmaqta kiriwge bolatuǵın jeke veb-saytlar da bar, mısalı, kompaniyanıń óz xızmetkerleri ushın ishki veb-saytı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] veb-saytlarǵa hár túrli qurılmalar, sonıń ishinde stol kompyuterleri, noutbuklar, planshetler hám smartfonlar arqalı kire aladı. Bul qurılmalarda paydalanılatuǵın qosımsha — [[veb-brauzer]] dep ataladı. == Alǵı sóz == Dúnyajúzilik tarmaq (WWW) 1989-jılı britaniyalı CERN kompyuter ilimpazı Tim Berners-Li tárepinen jaratılǵan<ref>{{Cite web|title=Tim Berners-Lee|url=https://www.w3.org/People/Berners-Lee/Overview.html|access-date=2021-11-17|website=W3C |archive-date=27 September 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210927100010/https://www.w3.org/People/Berners-Lee/Overview.html|url-status=live}}</ref><ref name="First page">{{cite web |title=home of the first website |url=https://info.cern.ch/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170610063709/http://info.cern.ch/ |archive-date=10 June 2017 |access-date=30 August 2008 |website=info.cern.ch}}</ref>. 1993-jıl 30-aprelde CERN Pútkil dúnyajúzilik órmekshi torınıń hár qanday adam ushın biypul paydalanıwǵa bolatuǵının járiyaladı, bul Internettiń úlken ósiwine alıp keldi<ref name="w3c">{{cite web |last=Cailliau |first=Robert |title=A Little History of the World Wide Web |url=https://www.w3.org/History.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130506021750/http://www.w3.org/History.html |archive-date=6 May 2013 |access-date=16 February 2007 |website=W3C}}</ref>. Gipertekstti jetkiziw protokolı (HTTP) engizilmesten aldın, serverden ayırım fayllardı alıw ushın Fayl jetkiziw protokolı hám gofer protokolı sıyaqlı basqa protokollar qollanılǵan. Bul protokollar paydalanıwshı jol tabatuǵın hám júklep alıw ushın fayllardı tańlaytuǵın ápiwayı direktoriya dúzilisin usınadı. Hújjetler kóbinese formatlanbaǵan ápiwayı tekst faylları túrinde yamasa sóz processorı formatlarında kodlanǵan túrde berilgen. == Tariyxı == Negizi «veb-sayt» dáslepki jazılıw usılı bolsa da (geyde «Veb» Pútkil dúnyajúzilik torına tiyisli bolǵanda, atlıq bolǵanı ushın «Veb-sayt» dep bas hárip penen jazılǵan), bul variant házir siyrek qollanıladı hám «veb-sayt» standart jazılıw usılına aylanǵan. Chikago stil qollanbası<ref>{{cite web |title=Internet, Web, and Other Post-Watergate Concerns |url=http://www.chicagomanualofstyle.org/CMS_FAQ/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns13.html |access-date=18 September 2010 |publisher=University of Chicago |archive-date=20 February 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100220163158/http://www.chicagomanualofstyle.org/CMS_FAQ/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns/InternetWebandOtherPost-WatergateConcerns13.html |url-status=dead |website=The Chicago Manual of Style}}</ref> hám AP stil qollanbası<ref name="AP tweet">{{Cite tweet|number=12296505018|user=APStylebook|title=Responding to reader input, we are changing Web site to website. This appears on Stylebook Online today and in the 2010 book next month.|author=AP Stylebook|author-link=AP Stylebook|date=16 April 2010|access-date=18 March 2019}}</ref> sıyaqlı barlıq tiykarǵı stil qollanbaları bul ózgeristi sáwlelendirgen. 2009-jılı fevral ayında, 1995-jıldan baslap Internettiń ósiwin baqlap atırǵan Internetti monitoring etiw kompaniyası Netcraft, 2009-jılı domen atamaları hám mazmunı bar 215,675,903 veb-sayt bolǵanın xabarladı, al 1995-jıldıń avgust ayında bul kórsetkish tek 19,732 veb-sayttı quraytuǵın edi<ref>{{Cite web |title=Web Server Survey |url=https://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820181833/http://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |archive-date=20 August 2011 |access-date=13 March 2017 |website=[[Netcraft]] |language=en-US}}</ref>. 2014-jıldıń sentyabr ayında 1 milliard veb-saytqa jetiwden keyin - bul jetiskenlik Netcraft kompaniyasınıń 2014-jılǵı oktyabr ayındaǵı Veb-server sorawnamasında tastıyıqlanǵan hám Internet Live Stats birinshi bolıp járiyalaǵan (bunı Dúnyajúzilik tordı oylap tapqan Tim Berners-Lidiń tviti de tastıyıqlaydı) - dúnyadaǵı veb-saytlar sanı keyin ala azayıp, 1 milliardtan tómenlegen. Bul belsendi emes veb-saytlar sanınıń aylıq ózgerislerine baylanıslı. Veb-saytlar sanı 2016-jıldıń mart ayına kelip qaytadan 1 milliardtan asıp ketti hám sonnan berli ósiwin dawam etpekte<ref>{{cite web |url=https://www.internetlivestats.com/total-number-of-websites/ |title=Total number of Websites |website=Internet Live Stats |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170720110402/http://www.internetlivestats.com/total-number-of-websites/|archive-date=20 July 2017 |access-date= 14 April 2015}}</ref>. Netcraft kompaniyasınıń 2020-jılı yanvar ayındaǵı Veb-server sorawnamasında 1,295,973,827 veb-sayt bar ekenligi, al 2021-jıldıń aprel ayında 10,939,637 veb-betke qaratılǵan kompyuterlerde 1,212,139,815 sayt hám 264,469,666 unikal domen bar ekenligi xabarlandı<ref>{{Cite web |title=Web Server Survey |url=https://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |access-date=2021-05-17 |website=Netcraft News |language=en-gb |archive-date=24 July 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180724033250/https://news.netcraft.com/archives/category/web-server-survey/ |url-status=live}}</ref>. Barlıq veb-saytlardıń shama menen 85 procenti belsendi emes dep esaplanadı<ref>{{Cite web |last=Deon |date=2020-05-26 |title=How Many Websites Are There Around the World? [2021] |url=https://siteefy.com/how-many-websites-are-there/ |access-date=2021-05-17 |website=Siteefy |language=en-US |archive-date=17 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210517211328/https://siteefy.com/how-many-websites-are-there/ |url-status=live}}</ref>. == Statikalıq veb-sayt == Statikalıq veb-sayt - bul klient veb-brauzerine jiberiletuǵın formatta serverde saqlanǵan veb-betleri bar sayt. Ol tiykarınan Gipertekst belgilew tili (HTML) menen kodlanǵan; Kaskadlı stil kesteleri (CSS) tiykarǵı HTMLden tısqarı kóriniske baqlaw ushın qollanıladı. Súwretler kóbinese qálegen kórinisti jaratıw hám tiykarǵı mazmunnıń bir bólegi retinde qollanıladı. Eger audio yamasa video avtomatik túrde oynatılsa yamasa ulıwma interaktiv bolmasa, olar da «statikalıq» kontent dep esaplanıwı múmkin. Bunday tiptegi veb-sayt ádette barlıq kiriwshilerge birdey informaciyanı kórsetedi. Klientlerge yamasa tutınıwshılarǵa baspa broshyura tarqatıwǵa uqsas, statikalıq veb-sayt ádette uzaq waqıt dawamında turaqlı, standart informaciyanı usınadı. Veb-sayt iyesi waqtı-waqtı menen jańalap tursa da, tekst, fotosúwretler hám basqa mazmundı redaktorlaw qol menen islenetuǵın process bolıp, tiykarǵı veb-dizayn kónlikpeleri hám programmalıq támiynatın talap etiwi múmkin. Ápiwayı formalar yamasa veb-saytlardıń marketing mısalları, máselen klassikalıq veb-sayt, bes betli veb-sayt yamasa broshyura veb-saytı kóbinese statikalıq veb-saytlar boladı, sebebi olar paydalanıwshıǵa aldın ala belgilengen, statikalıq informaciyanı usınadı. Oǵan tekst, fotosúwretler, animaciyalar, audio/video hám navigaciya menyuları arqalı kompaniya hám onıń ónimleri hám xızmetleri haqqında informaciya kiriwi múmkin. Statikalıq veb-saytlar redaktorlaw qolaylılıǵı ushın server tárepten kirgiziwlerdi (SSI) paydalanıwı múmkin, máselen kóp betlerde ulıwma menyu panelin bólisiw ushın. Sayttıń oqıwshıǵa qatnası ele de statikalıq bolǵanlıqtan, bul dinamikalıq sayt dep esaplanbaydı. == Dinamikalıq veb-sayt == [[Image:Server-side websites programming languages.PNG|thumb|2016-jılı server táreptegi [[Programmalastırıw tili|programmalastırıw tilleriniń]] qollanılıwı]] Dinamikalıq veb-sayt - bul jiyi hám avtomatik túrde ózgeretuǵın yamasa ózin sáykeslestiretuǵın sayt. Server táreptegi dinamikalıq betler [[HTML]] islep shıǵaratuǵın kompyuter kodı tárepinen «sol waqıtta» generaciyalanadı ([[CSS]] kóriniske juwapker bolıp, sonlıqtan statikalıq fayllar bolıp esaplanadı). Programmalıq támiynatlardıń CGI, Java Servlets hám Java Server Pages (JSP), Active Server Pages hám ColdFusion (CFML) sıyaqlı keń kólemdegi túrleri bar, olar dinamikalıq veb sistemaların hám dinamikalıq saytlardı jaratıw ushın qollanıladı. Quramalı dinamikalıq veb-saytlardı tezirek hám ańsatıraq jaratıw ushın Perl, [[PHP]], [[Python (Programmalastırıw tili)|Python]] hám Ruby sıyaqlı ulıwma qollanılatuǵın programmalastırıw tilleri ushın hár túrli veb-qosımsha freymvorkleri hám veb-shablon sistemaları bar. Sayt paydalanıwshılar arasındaǵı dialogtıń házirgi jaǵdayın kórsete aladı, ózgerip turatuǵın jaǵdaydı baqlay aladı yamasa hár bir paydalanıwshınıń talaplarına jeke beyimlestirilgen maǵlıwmatlardı bere aladı. Mısalı, jańalıqlar saytınıń bas beti soraw etilgende, veb-serverde islep atırǵan kod saqlanǵan HTML bóleklerin [[RSS]] arqalı maǵlıwmatlar bazasınan yamasa basqa veb-sayttan alınǵan jańalıqlar menen biriktirip, eń sońǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan betti jarata aladı. Dinamikalıq saytlar HTML formaların paydalanıw, brauzer cookie faylların saqlaw hám oqıw arqalı, yamasa aldıńǵı basıwlar tariyxın kórsetetuǵın betler dizbegin jaratıw arqalı interaktiv bola aladı. Dinamikalıq mazmunnıń jáne bir mısalı - media ónimler maǵlıwmatlar bazası bar usaqlap satıw veb-saytı paydalanıwshıǵa Beatles sıyaqlı gilt sózdi kirgiziw arqalı izlew sorawın jiberiwge múmkinshilik beredi. Oǵan juwap retinde, veb-bettiń mazmunı óz-ózinen ózgerip, CD diskler, DVD diskler hám kitaplar sıyaqlı Beatles ónimleriniń dizimin kórsetedi. Dinamikalıq HTML veb-brauzerge bettiń mazmunın interaktiv túrde qalay ózgertiwdi kórsetiw ushın JavaScript kodın paydalanadı. Hár bir paydalanıwshı yamasa baylanıs ushın dinamikalıq mashinanı iske túsiriwden bolǵan ónimlilik joǵaltıwlarınan qashıw arqalı belgili bir túrdegi dinamikalıq veb-sayttı simulyaciyalawdıń bir usılı - dáwirli túrde avtomat statikalıq betlerdiń úlken toparın qayta jaratıw bolıp tabıladı. == Multimedia hám interaktiv kontent == Dáslepki veb-saytlarda tek tekst, keyinirek súwretler bolǵan. Sońınan audio, video hám interaktivlikti (máselen, tekst processorı sıyaqlı kompyuter qosımshasınıń quramalılıǵın sáwlelendiretuǵın bay veb-qosımsha ushın) qosıw ushın veb-brauzer plaginleri paydalanılǵan. Bunday plaginlerge mısallar - Microsoft Silverlight, Adobe Flash Player, Adobe Shockwave Player hám Java SE. HTML 5 plaginlersiz audio hám videonı qamtıydı. JavaScript te kópshilik zamanagóy veb-brauzerlerge kirgizilgen hám veb-sayt jaratıwshılarǵa veb-brauzerge bettiń mazmunın interaktiv túrde ózgertiw hám kerek bolǵan jaǵdayda veb-server menen baylanısıw usılların kórsetetuǵın kodtı jiberiwge múmkinshilik beredi. Brauzerdiń mazmundı ishki kórsetiwi Document Object Model (DOM) dep ataladı. WebGL (Web Graphics Library) - plaginlerdi paydalanbastan interaktiv 3D grafikanı kórsetiw ushın zamanagóy JavaScript API bolıp tabıladı. Ol 3D animaciyalar, vizualizaciyalar hám video túsindirmeler sıyaqlı interaktiv mazmundı paydalanıwshılarǵa eń túsinikli usılda usınıwǵa múmkinshilik beredi<ref>{{Cite web|url=https://www.khronos.org/webgl/|title=OpenGL ES for the Web|website=khronos.org|date=19 July 2011|access-date=1 April 2019|archive-date=15 December 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091215025546/http://www.khronos.org/webgl/|url-status=live}}</ref>. 2010-jıllardaǵı veb-saytlardaǵı «juwap beriwshi dizayn» dep atalǵan tendenciya qurılmaǵa tiykarlanǵan maketti paydalanıwshılarǵa usınıw arqalı eń jaqsı kóriw tájiriybesin berdi. Bul veb-saytlar ózleriniń maketin qurılma yamasa mobil platformaǵa qaray ózgertedi, solay etip bay paydalanıwshı tájiriybesin beredi<ref>{{Cite web|url=https://developers.google.com/web/fundamentals/design-and-ui/responsive/|title=Responsive Web Design Basics - Web|website=Google Developers|access-date=13 March 2017|author=Pete LePage|archive-date=5 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170305050613/https://developers.google.com/web/fundamentals/design-and-ui/responsive/|url-status=live}}</ref>. == Túrleri == Veb-saytlardı eki keń kategoriyaǵa bóliwge boladı - statikalıq hám interaktiv. Interaktiv saytlar Web 2.0 jámiyetiniń bir bólegi bolıp, sayt iyesi menen sayt keliwshileri yamasa paydalanıwshıları arasında interaktivlikke múmkinshilik beredi. Statikalıq saytlar informaciyanı usınadı yamasa jıynaydı, biraq auditoriya yamasa paydalanıwshılar menen tikkeley baylanısıwǵa múmkinshilik bermeydi. Ayırım veb-saytlar informaciyalıq yamasa qızıǵıwshılar tárepinen jaratılǵan ya bolmasa jeke paydalanıw yamasa oyın-zawıq ushın arnalǵan. Kóplegen veb-saytlar bir yamasa bir neshe biznes modellerin paydalanıp, payda tabıwǵa umtıladı, sonıń ishinde: * Qızıqlı kontentti járiyalaw hám kontekstli reklamanı tikkeley satıw yamasa reklama tarmaǵı arqalı satıw. * Elektron kommerciya: ónimler yamasa xızmetler veb-sayt arqalı tikkeley satıp alınadı. * Fizikalıq dúkanda bar ónimler yamasa xızmetlerdi reklamalaw. * Fremium: tiykarǵı mazmun biypul, biraq premium mazmunǵa kiriw ushın tólem talap etiledi (mısalı, WordPress veb-saytı, ol blog yamasa veb-sayt dúziw ushın ashıq kodlı platforma). * Ayırım veb-saytlar kontentke kiriw ushın paydalanıwshı dizimnen ótiwin yamasa jazılıwın talap etedi. Jazılıw talap etetuǵın veb-saytlarǵa mısallar - kóplegen biznes saytları, jańalıqlar veb-saytları, akademiyalıq jurnal veb-saytları, oyın veb-saytları, fayl bólisiw veb-saytları, xabar taxtaları, vebke-tiykarlanǵan elektron pochta, sociallıq tarmaq veb-saytları, real waqıt rejiminde birja maǵlıwmatların usınatuǵın veb-saytlar, sonday-aq hár túrli basqa xızmetlerdi usınatuǵın saytlar. ==Derekler== {{Derekler}} [[Kategoriya:Internet]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] 5v3448a6en6bs80t1soncf81044txoc 10 14726 124711 84060 2025-07-05T20:55:01Z Janabaevazizbek 10433 124711 wikitext text/x-wiki <noinclude>'''[[6-iyul]]''' ([[Wikipedia:Kalendar|proekt]])</noinclude>__NOTOC__ '''[[File:Roaze2wkped05.JPG|25px]] Bayramlar''' * '''[[File:Liferea.svg|25px]] Waqıyalar''' * [[File:Baby_anthony_liekens_01-human.svg|15px]] '''Tuwılǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda tuwılǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1907]] — [[Frida Kahlo]], [[meksika]]] súwretshi. * [[1946]] — [[George W. Bush]], [[AQSh]]tıń 43-prezidenti. * [[1946]] — [[Silvestr Stallone]], amerikalı aktyor hám kinorejissyor. * [[1950]] — [[Sultan Raxmanov]], [[qaraqalpaqstan]]lı awır atletikashı. [[File:Kerze.png|7px]] '''Qaytıs bolǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda qaytıs bolǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1901]] — [[Louis Armstrong]], amerikalı jazz qosıqshısı. * [[1904]] — [[Abay Qunanbay ulı]], [[Qazaqlar|qazaq]] shayırı. <noinclude>[[Kategoriya:Bas bet úlgileri:Kalendar|07]]</noinclude> du2iadvlmps0hwpf54qo7nsois8bpum 124722 124711 2025-07-06T03:07:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124722 wikitext text/x-wiki <noinclude>'''[[6-iyul]]''' ([[Wikipedia:Kalendar|proekt]])</noinclude>__NOTOC__ '''[[File:Roaze2wkped05.JPG|25px]] Bayramlar''' * '''[[File:Liferea.svg|25px]] Waqıyalar''' * [[File:Baby_anthony_liekens_01-human.svg|15px]] '''Tuwılǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda tuwılǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1907]] — [[Frida Kahlo]], [[meksika]] súwretshi. * [[1946]] — [[George W. Bush]], [[AQSh]]tıń 43-prezidenti. * [[1946]] — [[Silvestr Stallone]], amerikalı aktyor hám kinorejissyor. * [[1950]] — [[Sultan Raxmanov]], [[qaraqalpaqstan]]lı awır atletikashı. [[File:Kerze.png|7px]] '''Qaytıs bolǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda qaytıs bolǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1901]] — [[Louis Armstrong]], amerikalı jazz qosıqshısı. * [[1904]] — [[Abay Qunanbay ulı]], [[Qazaqlar|qazaq]] shayırı. <noinclude>[[Kategoriya:Bas bet úlgileri:Kalendar|07]]</noinclude> rmup71srhdhqwkjeukehqr335ai34y0 124723 124722 2025-07-06T03:07:38Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124723 wikitext text/x-wiki <noinclude>'''[[6-iyul]]''' ([[Wikipedia:Kalendar|proekt]])</noinclude>__NOTOC__ '''[[File:Roaze2wkped05.JPG|25px]] Bayramlar''' * '''[[File:Liferea.svg|25px]] Waqıyalar''' * [[File:Baby_anthony_liekens_01-human.svg|15px]] '''Tuwılǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda tuwılǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1907]] — [[Frida Kahlo]], [[Meksika]] súwretshisı. * [[1946]] — [[George W. Bush]], [[AQSh]]tıń 43-prezidenti. * [[1946]] — [[Silvestr Stallone]], amerikalı aktyor hám kinorejissyor. * [[1950]] — [[Sultan Raxmanov]], [[qaraqalpaqstan]]lı awır atletikashı. [[File:Kerze.png|7px]] '''Qaytıs bolǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda qaytıs bolǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1901]] — [[Louis Armstrong]], amerikalı jazz qosıqshısı. * [[1904]] — [[Abay Qunanbay ulı]], [[Qazaqlar|qazaq]] shayırı. <noinclude>[[Kategoriya:Bas bet úlgileri:Kalendar|07]]</noinclude> 6hui28rpeue7tfxf9nevp4w9eh4uw2y 124724 124723 2025-07-06T06:38:45Z Janabaevazizbek 10433 124724 wikitext text/x-wiki <noinclude>'''[[6-iyul]]''' ([[Wikipedia:Kalendar|proekt]])</noinclude>__NOTOC__ '''[[File:Roaze2wkped05.JPG|25px]] Bayramlar''' * '''[[File:Liferea.svg|25px]] Waqıyalar''' * [[File:Baby_anthony_liekens_01-human.svg|15px]] '''Tuwılǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda tuwılǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1907]] — [[Frida Kahlo]], [[meksika]]lı súwretshisı. * [[1946]] — [[George W. Bush]], [[AQSh]]tıń 43-prezidenti. * [[1946]] — [[Silvestr Stallone]], amerikalı aktyor hám kinorejissyor. * [[1950]] — [[Sultan Raxmanov]], [[qaraqalpaqstan]]lı awır atletikashı. [[File:Kerze.png|7px]] '''Qaytıs bolǵanlar''' <small>([[:Kategoriya:6-iyulda qaytıs bolǵanlar|hámmesi]])</small> * [[1901]] — [[Louis Armstrong]], amerikalı jazz qosıqshısı. * [[1904]] — [[Abay Qunanbay ulı]], [[Qazaqlar|qazaq]] shayırı. <noinclude>[[Kategoriya:Bas bet úlgileri:Kalendar|07]]</noinclude> dn2rjoam1q8j2jk730m5zzaviuaaxi9 0 18882 124661 118812 2025-07-05T15:07:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 702 adam → Xalqı — 702 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, '''{{PAGENAMEBASE}}''' – → '''{{PAGENAMEBASE}}''' —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler using [[Project:AWB|AWB]] 124661 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne |súwret = [[Fayl:Église fortifiée d'Adriers.JPG|250px|Skyline of Adriers]] | jer maydanı =68.09 | xalıq sanı=702 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 702 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 68.09&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} t0q5x6pwqkzefa8kb6hinzesgyq01yp 0 18885 124662 117482 2025-07-05T15:09:39Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 570 adam → Xalqı — 570 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124662 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{Amberre }} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =15.63 | xalıq sanı =570 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 570 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.63&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tqkfymgz873n54y0na5827vhl7ux4rt 0 18886 124668 117488 2025-07-05T18:12:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 334 adam → Xalqı — 334 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124668 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =16.23 | xalıq sanı =334 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 334 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.23&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 73qibsiu53ubslum71xi9tswzxmbhzh 0 18887 124669 117497 2025-07-05T18:13:27Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 353 adam → Xalqı — 353 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124669 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =14.75 | xalıq sanı =353 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 353 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.75&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} q2xjblm4bymzezqynkvunn6201cxfky 0 18888 124670 117498 2025-07-05T18:13:45Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 606 adam → Xalqı — 606 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124670 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =23.31 | xalıq sanı =606 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 606 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.31&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 13jeb7e8sp7wucpm7t5tv0ygk4y5pjl 0 18889 124671 117505 2025-07-05T18:13:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 537 adam → Xalqı — 537 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124671 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =43.93 | xalıq sanı =537 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 537 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 43.93&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 3ra6shdjtiorqjajksiyisyd6r2c3h0 0 18890 124672 117509 2025-07-05T18:13:54Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,158 adam → Xalqı — 1,158 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124672 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =23.82 | xalıq sanı =1,158 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,158 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.82&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} esufp4cizh8vt4ycg5s285533bonias 0 18891 124674 117556 2025-07-05T18:14:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 337 adam → Xalqı — 337 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler} using [[Project:AWB|AWB]] 124674 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =14.05 | xalıq sanı =337 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 337 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.05&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 74qkxm7ahhym0wlt2xsuv4jodu1cdyq 0 18892 124673 117538 2025-07-05T18:14:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,062 adam → Xalqı — 1,062 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124673 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =66.68 | xalıq sanı =1,062 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,062 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 66.68&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} al8q0el108aoitslkk8la2onwl01x6p 0 18893 124675 117571 2025-07-05T18:14:15Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,115 adam → Xalqı — 1,115 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silteme using [[Project:AWB|AWB]] 124675 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =23.00 | xalıq sanı =1,115 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,115 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.00&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 11whp2nafirzvkm5rnf3bbv4z7waqc8 0 18894 124676 117572 2025-07-05T18:14:20Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 184 adam → Xalqı — 184 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124676 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =32.49 | xalıq sanı =184 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 184 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 32.49 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} hiswrrspqd3kwz9g6zzzf3n1b5d6z3v 0 18895 124677 117573 2025-07-05T18:14:24Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 143 adam → Xalqı — 143 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 124677 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =16.26 | xalıq sanı =143 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 143 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.26&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} nb0wdpixqkcrvzb6tenvvcfe79825u0 0 18896 124678 117591 2025-07-05T18:14:28Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 96 adam → Xalqı — 96 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silte using [[Project:AWB|AWB]] 124678 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =8.01 | xalıq sanı =96 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 96 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 8.01&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0xkd3h66udmj7kw5k3bu9p851nseagm 0 18897 124679 117595 2025-07-05T18:14:31Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,735 adam → Xalqı — 1,735 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124679 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =15.46 | xalıq sanı =1,735 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,735 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.46&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 4zwr3bgpbxjocd74zcphg6cxilhrazp 0 18898 124680 117594 2025-07-05T18:14:35Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,262 adam → Xalqı — 1,262 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124680 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =57.90 | xalıq sanı =1,262 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,262 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 57.90&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} mgzqvcha6i0pmj2k84fbn5gviwvu861 0 18899 124681 117596 2025-07-05T18:14:38Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,221 adam → Xalqı — 2,221 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124681 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =10.8 | xalıq sanı =2,221 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,221 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.8&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} hbv4zxg9ax1wieafdzgqly2tugjp67o 0 18900 124682 117619 2025-07-05T18:14:41Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,088 adam → Xalqı — 1,088 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124682 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =28.30 | xalıq sanı =1,088 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,088 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.30&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} jcrtiws7hh9wiq2poq2cavmdc280ujy 0 18901 124683 120277 2025-07-05T18:14:46Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 327 adam → Xalqı — 327 adam, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Franciya-geo-stub}} using [[Project:AWB|AWB]] 124683 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =10.25 | xalıq sanı =327 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 327 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydani — 10.25 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} i5qt6dzz8ldijc8rb45uz7f0u6mfei8 0 18902 124684 120296 2025-07-05T18:14:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,947adam → Xalqı — 2,947 adam, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunaları} using [[Project:AWB|AWB]] 124684 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =36.47 | xalıq sanı =2,947 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,947 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydani — 36.47 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} g8rx82w5sk3sgvmtryy4s0fqc7sxgjz 0 18903 124685 120304 2025-07-05T18:15:04Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 253 adam → Xalqı — 253 adam, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} using [[Project:AWB|AWB]] 124685 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =8.5 | xalıq sanı =253 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 253 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 8.5 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} hy2dnrvx15sc3msxkmldyhno7wnv1nd 0 18904 124686 120326 2025-07-05T18:15:15Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 250 adam → Xalqı — 250 adam, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} using [[Project:AWB|AWB]] 124686 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =16.64 | xalıq sanı =250 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 250 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.64&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 771cf52av324dthfwabsymwij52f8zk 0 18905 124687 120327 2025-07-05T18:15:52Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 264 adam → Xalqı — 264 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} using [[Project:AWB|AWB]] 124687 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =10.61 | xalıq sanı =264 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 264 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.61&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} frxxrrjeche1rgd40hroh8xsvm47n7u 0 18908 124688 120333 2025-07-05T18:15:58Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 546 adam → Xalqı — 546 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtq using [[Project:AWB|AWB]] 124688 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =11.19 | xalıq sanı =546 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 546 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.19&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ll2rb7fgo5fds7x2peb8q9m39leog52 0 18909 124689 120336 2025-07-05T18:16:02Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,884 adam → Xalqı — 1,884 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemel using [[Project:AWB|AWB]] 124689 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =7.47 | xalıq sanı =1,884 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,884 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 7.47&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} gz7wjcmtnchavsws5j4enj9ngubqkf7 0 18910 124690 120337 2025-07-05T18:16:08Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,078 adam → Xalqı — 1,078 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemel using [[Project:AWB|AWB]] 124690 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =14.52 | xalıq sanı =1,078 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,078 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.52 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} pnipdy8m3aytkrvxm1bqium63yosqyi 0 18911 124691 120351 2025-07-05T18:16:13Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 796 adam → Xalqı — 796 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} using [[Project:AWB|AWB]] 124691 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =35.45 | xalıq sanı =796 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 796 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 35.45&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 6c6pbj5o36yjtk7x3viuvm3k52m6gsf 0 18912 124692 120355 2025-07-05T18:16:19Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,058 adam → Xalqı — 3,058 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124692 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =117.41 | xalıq sanı =3,058 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,058 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 117.41&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 99lxh0zgn7cl4sioc0m1me0ykxxcdmr 0 18913 124693 120360 2025-07-05T18:16:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,700 adam → Xalqı — 1,700 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 124693 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =34.35 | xalıq sanı =1,700 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,700 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 34.35&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} lj6w0wn6ie1ilqaadv8dkwbeq5h9axr 0 18914 124694 120361 2025-07-05T18:16:25Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunalar using [[Project:AWB|AWB]] 124694 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =42.8 | xalıq sanı = 2,094 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,094 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 42.8&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ou9llt7qhj48ls3fewq6ckiomq4nm9s 0 18915 124695 120367 2025-07-05T18:16:29Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 621 adam → Xalqı — 621 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 124695 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =36.62 | xalıq sanı =621 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 621 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 36.62&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} nul5379n37y2398c2snyyiqfpktj8yu 0 18916 124696 120368 2025-07-05T18:16:32Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 176 adam → Xalqı — 176 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 124696 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =24.33 | xalıq sanı =176 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 176 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 24.33&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} h5zlc82ujxh1qove23t0v5paonhpqpl 0 18917 124697 120369 2025-07-05T18:16:36Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 907 adam → Xalqı — 907 adam, Jer maydani — → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 124697 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =32.42 | xalıq sanı =907 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 907 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 32.42&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} d30384zzfyo2ucve7e77ltqg6q6vfin 0 19302 124659 93226 2025-07-05T15:02:04Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 740 adam → Xalqı — 740 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124659 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =19.24 | xalıq sanı =740 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 740 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.24&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} f1kf7zpckrujw2m6hj7qtw0x9ttasrl 0 19303 124658 93229 2025-07-05T15:01:57Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 834 adam → Xalqı — 834 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommun using [[Project:AWB|AWB]] 124658 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =20.20 | xalıq sanı = 834 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 834 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.20&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 6wsc1xuxwg56nqv2m2lcf0ujx3ovpa7 0 19304 124657 93230 2025-07-05T15:01:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 758 adam → Xalqı — 758 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124657 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =9.14 | xalıq sanı =758 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 758 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 9.14&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fondmphfvj7te2xwp5idubonbztgosk 0 19305 124655 93232 2025-07-05T15:01:36Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,822 adam → Xalqı — 1,822 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124655 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 28.53 | xalıq sanı =1,822 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,822 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.53&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 5dm43vdzhs8o1iuvsw5asjvpi3qaxio 0 19307 124654 93247 2025-07-05T15:01:29Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,791 adam → Xalqı — 1,791 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124654 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =16.92 | xalıq sanı =1,791 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,791 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.92&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 1ybebvmktc9p7rfep21zaqpciikd144 0 19308 124653 93248 2025-07-05T15:01:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,720 adam → Xalqı — 4,720 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124653 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =44.49 | xalıq sanı =4,720 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,720 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 44.49&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 6ca12rhzxm5k4puigrbjdhe84lflx7o 0 19310 124652 93263 2025-07-05T15:01:16Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,883 adam → Xalqı — 1,883 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124652 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =28.12 | xalıq sanı =1,883 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,883 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.12&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fesdf83qwld1o8gmwnnvlu4gea0lu2x 0 19311 124651 93268 2025-07-05T15:01:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,036 adam → Xalqı — 1,036 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124651 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =58.80 | xalıq sanı =1,036 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,036 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 58.80 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} bunhc3dscu2kicd7ih324xtxjeh65f2 0 19312 124650 93269 2025-07-05T15:01:03Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,242 adam → Xalqı — 1,242 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124650 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =19.12 | xalıq sanı = 1,242 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,242 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.12&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 2m33b2flxeg2omhyzcwwajspr827cud 0 19319 124649 93270 2025-07-05T15:00:57Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,316 adam → Xalqı — 3,316 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124649 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 21.84 | xalıq sanı =3,316 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,316 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 21.84&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 2fipl5pgz1yq7pxqmzqhcajn9kgmrp4 0 19321 124648 93281 2025-07-05T15:00:49Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,568 adam → Xalqı — 1,568 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124648 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =9.92 | xalıq sanı =1,568 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,568 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 9.92&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 52x7tak1kbwro4xdwxu8s4uy0opknj9 0 19322 124647 93283 2025-07-05T15:00:42Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,253 adam → Xalqı — 1,253 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124647 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 32.15 | xalıq sanı =1,253 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,253 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 32.15&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 6v105px2bipow901nvdmq135je8kcae 0 19323 124646 93285 2025-07-05T15:00:25Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 537 adam → Xalqı — 537 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124646 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =11.60 | xalıq sanı =537 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 537 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.60&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} pvzt1lzkeyceap8msfda27bx001gt91 0 19324 124645 93290 2025-07-05T15:00:19Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,168 adam → Xalqı — 2,168 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124645 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =45.78 | xalıq sanı = 2,168 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,168 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 45.78&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} qce1h0hjum3bnym2q0aba1gb6n10w91 0 19325 124644 93293 2025-07-05T15:00:13Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 8,161 adam → Xalqı — 8,161 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124644 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =89.53 | xalıq sanı = 8,161 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 8,161 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 89.53&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} rmsm47pwlxxrz2nnqdxhmbxpjnukkex 0 19326 124643 93294 2025-07-05T15:00:06Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 450 adam → Xalqı — 450 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124643 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.57 | xalıq sanı =450 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 450 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.57&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 74h7x6hgqa19tpui9xx9duo07v1ksre 0 19329 124640 93297 2025-07-05T14:59:47Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,416 adam → Xalqı — 4,416 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124640 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 41.09 | xalıq sanı =4,416 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,416 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 41.09&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tslsvxz8s2fqxcs8qmwd6fk4vzj8js9 0 19330 124639 93306 2025-07-05T14:59:38Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 946 adam → Xalqı — 946 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124639 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.30 | xalıq sanı =946 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 946 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.30&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} dremq7f238evi6ydaw0hyg2dlysiz5j 0 19331 124641 93296 2025-07-05T14:59:53Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 6,391 adam → Xalqı — 6,391 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124641 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =88.64 | xalıq sanı =6,391 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 6,391 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 88.64&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tlc3fxonqazenm1ah1gkjfu8zsjkqbj 0 19332 124642 93295 2025-07-05T15:00:00Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,010 adam → Xalqı — 1,010 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124642 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.69 | xalıq sanı =1,010 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,010 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.69 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} hvdud9wfpmx6mx8gzh51kgxa1w81pj9 0 19333 124638 93322 2025-07-05T14:59:32Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,265 adam → Xalqı — 3,265 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124638 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =49.45 | xalıq sanı = 3,265 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,265 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 49.45 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 4i120xadlqse2c2fy8nim2osbhz33xv 0 19338 124627 93345 2025-07-05T14:58:03Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,463 adam → Xalqı — 1,463 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124627 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =14.65 | xalıq sanı =1,463 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,463 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.65&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} pev6yxih09soxf9wx642goqvcnaxihy 0 19339 124626 93346 2025-07-05T14:57:57Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,570 adam → Xalqı — 1,570 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124626 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =48.79 | xalıq sanı = 1,570 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,570 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 48.79&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ltrahpazz5eqfo1m76kkhn3chy0fxt5 0 19340 124625 93347 2025-07-05T14:57:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 752 adam → Xalqı — 752 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124625 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 4.46 | xalıq sanı =752 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 752 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 4.46 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 1eauq86tzlhw8ihqlxd18b4vz236jku 0 19341 124624 93351 2025-07-05T14:57:42Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 541 adam → Xalqı — 541 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124624 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 14.30 | xalıq sanı =541 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 541 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.30&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} sleesj34fy16mnv4sasi0wr2vsn6prd 0 19342 124623 93356 2025-07-05T14:57:34Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,939 adam → Xalqı — 1,939 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124623 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =16.39 | xalıq sanı =1,939 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,939 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.39&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} lkz77ekek1s9a7dvi96t5ngj2dp79sz 0 19343 124622 93358 2025-07-05T14:57:27Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 422 adam → Xalqı — 422 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124622 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =10.46 | xalıq sanı =422 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 422 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.46&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} kugpqrjhn1ujsidxeko6vyjj5ns7s6w 0 19344 124621 93362 2025-07-05T14:57:21Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,496 adam → Xalqı — 1,496 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124621 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.82 | xalıq sanı = 1,496 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,496 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.82&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 9ua89m45zeqynynwccv33xcf54rjy9t 0 19345 124620 93367 2025-07-05T14:57:15Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,675 adam → Xalqı — 1,675 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124620 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =12.86 | xalıq sanı =1,675 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,675 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 12.86&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fkuk40ot0pep8xg4sz49pk5iwbwj36k 0 19346 124619 93370 2025-07-05T14:57:08Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 926 adam → Xalqı — 926 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124619 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =23.19 | xalıq sanı =926 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 926 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.19&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 81vlcke1xjgpysoiq22x8wk9bbuqhqs 0 19371 124618 93374 2025-07-05T14:57:00Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,327 adam → Xalqı — 1,327 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124618 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =29.65 | xalıq sanı =1,327 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,327 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 29.65&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} t142zxcltm2tzayl8rr9vslr1xe1j3r 0 19372 124617 93381 2025-07-05T14:56:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,590 adam → Xalqı — 3,590 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124617 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =50.16 | xalıq sanı =3,590 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,590 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 50.16&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} g6um81m2am1o8eci4akhnj3yn8jnf93 0 19373 124616 93383 2025-07-05T14:56:41Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 835 adam → Xalqı — 835 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124616 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 16.58 | xalıq sanı =835 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 835 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 16.58 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 7ynftg2qoddsyqe4zco3n0l4fqf5byr 0 19374 124615 93384 2025-07-05T14:56:32Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,348 adam → Xalqı — 1,348 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124615 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =12.32 | xalıq sanı = 1,348 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,348 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 12.32&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} qm58bdfjly5x23cyskjx8y3erc3xn7q 0 19375 124614 93391 2025-07-05T14:56:24Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,273 adam → Xalqı — 1,273 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124614 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =17.69 | xalıq sanı =1,273 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,273 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 17.69&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ehx7fsfbxygzlthgpae1nvfato0h6bs 0 19376 124613 93392 2025-07-05T14:56:18Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,329 adam → Xalqı — 2,329 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124613 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =54.8 | xalıq sanı = 2,329 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,329 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 54.8&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 8j2006bdegp6zh0j557iqzudfdaqn8j 0 19377 124612 93394 2025-07-05T14:56:12Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,754 adam → Xalqı — 1,754 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124612 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =26.28 k | xalıq sanı =1,754 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,754 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 26.28 k&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 1dpnagbomk1ugyzs8n62wufyo5h15hz 0 19378 124604 93413 2025-07-05T14:55:04Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 809 adam → Xalqı — 809 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommun using [[Project:AWB|AWB]] 124604 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =13.56 | xalıq sanı = 809 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 809 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 13.56&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 6b9cah4nd49il6d7u3m5dkmiy40blc0 0 19379 124605 93411 2025-07-05T14:55:11Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 170 adam → Xalqı — 170 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124605 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =5.64 | xalıq sanı =170 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 170 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 5.64&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} i8asd0u2gqqq4he1g9quu8p4czh5aks 0 19380 124606 93410 2025-07-05T14:55:17Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,520 adam → Xalqı — 2,520 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124606 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =41.74 | xalıq sanı =2,520 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,520 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 41.74&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} bbbef6kcp79cnh6zp29sr83yqr64esk 0 19401 124607 108114 2025-07-05T14:55:29Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,120 adam → Xalqı — 1,120 adam, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Franciya-geo-stu using [[Project:AWB|AWB]] 124607 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = |súwret=[[Fayl:W1461-StMartinDTilleuls StMartin 1891 61383.JPG|200px]]| mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =14.03 | xalıq sanı =1,120 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,120 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.03&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0at605krn5j0p0dcy33ikhgqj1jzffx 0 19402 124608 93402 2025-07-05T14:55:37Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 419 adam → Xalqı — 419 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124608 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.81 | xalıq sanı =419 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 419 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.81&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} gvlbu82ay89otnl18u7t1ggtlpprpkk 0 19403 124609 93399 2025-07-05T14:55:48Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,390 adam → Xalqı — 2,390 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124609 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 23.51 | xalıq sanı = 2,390 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,390 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.51&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 2cbraasptflfcqi2bu73lweajlnmz7q 0 19404 124610 93397 2025-07-05T14:55:54Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 632 adam → Xalqı — 632 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124610 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =21.42 | xalıq sanı =632 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 632 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 21.42&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} py0o49iry1ms70gay2bbwlrzxg8l05k 0 19405 124603 93418 2025-07-05T14:54:58Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,023 adam → Xalqı — 1,023 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124603 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 9.28 | xalıq sanı =1,023 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,023 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 9.28&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} j4gpbug6dxx36zz4kbh2oxzjuttm81r 0 19406 124602 93420 2025-07-05T14:54:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,618 adam → Xalqı — 1,618 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124602 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =14.28 | xalıq sanı =1,618 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,618 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 14.28&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fizu1wq7labpjlnubg9qpiflf60m1k7 0 19407 124601 93421 2025-07-05T14:54:44Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,161 adam → Xalqı — 1,161 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124601 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =10.71 | xalıq sanı = 1,161 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,161 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.71&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 1dtjy9maxlxsgjurh9dwgdsyxet2trm 0 19408 124600 93431 2025-07-05T14:54:38Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,664 adam → Xalqı — 3,664 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124600 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.79 | xalıq sanı =3,664 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,664 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.79 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} e8vquvg4q1e7u26kkoc040hylga6bjf 0 19429 124599 93433 2025-07-05T14:54:31Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 390 adam → Xalqı — 390 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommun using [[Project:AWB|AWB]] 124599 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =19.22 | xalıq sanı = 390 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 390 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.22&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} afg0nc3khlyd3wms38v8ivz1yxdiuyf 0 19430 124598 93438 2025-07-05T14:54:25Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,952 adam → Xalqı — 1,952 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124598 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =28.31 | xalıq sanı =1,952 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,952 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.31&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} rs903phrpm14z6emw26sp0s0ytohhri 0 19431 124597 93439 2025-07-05T14:54:18Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 427 adam → Xalqı — 427 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124597 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =20.75 | xalıq sanı =427 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 427 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 20.75&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tumt38a2c31y5mt3i96hfur3hbhnarn 0 19432 124596 93443 2025-07-05T14:54:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 8,741 adam → Xalqı — 8,741 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124596 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =61.72 | xalıq sanı =8,741 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 8,741 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 61.72&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 4pqmaqkjypscn0tkz1epas6p3hcmf06 0 19433 124595 93446 2025-07-05T14:54:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 622 adam → Xalqı — 622 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124595 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =13.36 | xalıq sanı =622 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 622 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 13.36&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} qib5b8iq3ysnuwf3sj1um7ev4gsvyqv 0 19434 124594 93450 2025-07-05T14:53:55Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,090 adam → Xalqı — 1,090 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124594 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =28.91 | xalıq sanı =1,090 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,090 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.91&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} e61y9ubqgllr07h4veesea0theo9ayy 0 19435 124593 93451 2025-07-05T14:53:45Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 801 adam → Xalqı — 801 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124593 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =10.88 | xalıq sanı =801 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 801 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.88&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} glvv8a9461ngqeel6tpckayhyze0weo 0 19436 124591 93453 2025-07-05T14:53:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 614 adam → Xalqı — 614 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124591 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.86 | xalıq sanı =614 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 614 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.86&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} gk1z3o7wdbx3ul2zdcu58tx0gmugjmt 0 19437 124592 93452 2025-07-05T14:53:37Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,903 adam → Xalqı — 1,903 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124592 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =35.20 | xalıq sanı =1,903 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,903 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 35.20&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} dsq7854sfc43djztpa3b65o06im4xol 0 19438 124590 93454 2025-07-05T14:53:23Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 12,682 adam → Xalqı — 12,682 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti k using [[Project:AWB|AWB]] 124590 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =48.85 | xalıq sanı =12,682 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 12,682 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 48.85&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} bft64mgvurhng0o6m32yebyzmoqz2os 0 19498 124629 93343 2025-07-05T14:58:16Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,191 adam → Xalqı — 2,191 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124629 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =29.44 | xalıq sanı =2,191 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,191 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 29.44&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} koy23f02702q9hftyadn43d37amttww 0 19499 124628 93344 2025-07-05T14:58:09Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 623 adam → Xalqı — 623 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124628 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =18.93 | xalıq sanı =623 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 623 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.93 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} giyy89ixwod0sg7yu99an8wh5tuxvnw 0 19500 124637 88139 2025-07-05T14:59:26Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 968 adam → Xalqı — 968 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124637 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =31.13 | xalıq sanı =968 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 968 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 31.13&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} hqiep3uwtqpg8ose8jg1q9xyl3wzsln 0 19501 124636 93323 2025-07-05T14:59:19Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 291 adam → Xalqı — 291 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kommuna using [[Project:AWB|AWB]] 124636 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.76 | xalıq sanı =291 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 291 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.76&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0vbk3mok6rlq9pw5xal5ldg94avpax5 0 19504 124635 93329 2025-07-05T14:59:12Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,951 adam → Xalqı — 2,951 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124635 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 34.47 | xalıq sanı = 2,951 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,951 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 34.47&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 4kwr0ma4g70fl55ww6569e69aqu68po 0 19505 124634 93331 2025-07-05T14:59:04Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,063 adam → Xalqı — 2,063 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124634 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =35.52 | xalıq sanı =2,063 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,063 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 35.52&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ozwhz5n7evaquihl6gz811lobxlz07y 0 19506 124633 93332 2025-07-05T14:58:58Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,465 adam → Xalqı — 2,465 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124633 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =15.62 | xalıq sanı =2,465 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,465 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.62&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} thhd8n615pp4eqy0unxhe5h5d1pcujr 0 19507 124632 93334 2025-07-05T14:58:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,333 adam → Xalqı — 1,333 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124632 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =17.09 | xalıq sanı =1,333 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,333 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 17.09&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ceh7tnwcc08pjpycu26efgw2i8uza3f 0 19508 124631 93335 2025-07-05T14:58:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,522 adam → Xalqı — 2,522 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124631 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 36.11 | xalıq sanı =2,522 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,522 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 36.11&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} cgtzge76yvkrpbknppf7v8896lb4xjd 0 19509 124630 88138 2025-07-05T14:58:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,584 adam → Xalqı — 1,584 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124630 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =32.73 | xalıq sanı =1,584 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,584 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 32.73&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} n6frnzruzjp0pnrfna6uu16zlv3v0mu 0 19533 124656 93231 2025-07-05T15:01:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,503 adam → Xalqı — 1,503 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124656 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı = 13.57 | xalıq sanı =1,503 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,503 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 13.57&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 7q8ssgvtapct3ivrve9aaov8xj9mulw 0 19580 124611 93395 2025-07-05T14:56:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,331 adam → Xalqı — 1,331 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti ko using [[Project:AWB|AWB]] 124611 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =7.82 | xalıq sanı = 1,331 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,331 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 7.82&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} kdpiju94kuug5tp8u6zk5dkiv1w8tjh 0 19589 124660 93215 2025-07-05T15:02:18Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,850 adam → Xalqı — 4,850 adam, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vendée departamenti kom using [[Project:AWB|AWB]] 124660 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vendée | kestede region =Vendée | jer maydanı =23.32 | xalıq sanı =4,850 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Vendée]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,850 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.32&nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vendée departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} he0p471kkxk3kjfz5iec27b9572wz0o 0 21040 124710 99308 2025-07-05T20:50:39Z Janabaevazizbek 10433 124710 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Silvestr Stallone|portret=Sylvester Stallone Cannes 2019.jpg|táriypi=Stallone in 2019|tuwılǵan waqtındaǵı atı=<!-- Leave this blank as he does not use a stage name, per format. -->|tuwılǵan sánesi=06.07.1946|tuwılǵan jeri=[[New York City]], [[AQSH]]<!-- Just major city and country, no boroughs etc, per format. -->|kásibi={{flatlist| * Aktyor * Kinorejissyor * Scenarist * Prodyuser }}|iskerlik jılları=1968 ‒ házirgi waqıtqa deyin|ómirlik joldası={{plainlist| * {{marriage|Sasha Chak|1974|1985|end=div}} * {{marriage|[[Brijit Nilsen]]|1985|1987|end=div}} * {{marriage|[[Djennifer Flavin]]|1997}} }}|balaları=5, onıń ishinde [[Seydj Stallone|Seydj]] and [[Sistin Stallone|Sistin]]|anası=[[Djeki Stallone]]|ákesi=[[Frank Stallone Sr.]]|sıylıqları=[[List of awards and nominations received by Sylvester Stallone|Full list]]|sayt={{URL|sylvesterstallone.com}}|qolı=Sylvester Stallone's signature.svg}} '''Silvestr Gardenсio Stallone''' ''([[Inglis tili|ingl]].Sylvester Gardenzio Stallone 1946-jılı 6-iyulde tuwılǵan)'' — amerikalı aktyor hám kinorejissyor. Ol kóplegen sıylıqlarǵa, sonıń ishinde "[[Altın Globus|Altın globus]]" hám "Sınshılar tańlawı" sıylıqlarına iye bolǵan, sonday-aq úsh márte [[Oscar|Oskar]] hám eki márte BAFTA sıylıqlarına usınılǵan. Stallone tariyxta altı on jıl dawamında kassada birinshi orındı iyelegen filmlerde bas rolde oynaǵan eki aktyordıń biri ([[Xarrison Ford]] penen birge).<ref>{{Web deregi|url=https://sylvesterstallone.com/bio/|bet=Bio-About Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20010601150127/https://sylvesterstallone.com/bio/|arxivsáne=June 1, 2001|sáne=|jumıs=sylvesterstallone.com|qaralǵan sáne=June 23, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2021/08/sylvester-stallone-six-decades-number-one-film-rocky-rambo-the-suicide-squad-1234814038/|bet=Sylvester Stallone Punches Way To KO'Ing Number One Film In Six Straight Decades|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230314181046/https://deadline.com/2021/08/sylvester-stallone-six-decades-number-one-film-rocky-rambo-the-suicide-squad-1234814038/|arxivsáne=March 14, 2023|sáne=August 12, 2021|jumıs=Deadline|qaralǵan sáne=August 13, 2021}}</ref> 1969-jılı [[Nyu-York]] qalasına kóship kelgennen soń, bir neshe jıl dawamında aktyor sıpatında qıyınshılıqlardı bastan keshirgen Stallone "The Lords of Flatbush" (1974) sıyaqlı filmlerde áste-aqırın jumıs taba basladı. Ol óziniń eń úlken kritikalıq hám kommerсiyalıq tabısına 1976-jılı ózi jazǵan tabıslı "Rokki" franshizasınıń birinshi filmindegi boksshı Rokki Balboa obrazı menen eristi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.imdb.com/name/nm0000230/|bet=Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110414005846/http://www.imdb.com/name/nm0000230/|arxivsáne=April 14, 2011|jumıs=IMDb|qaralǵan sáne=August 6, 2021}}</ref> 1977-jılı ol "Eń jaqsı sсenariy" hám "Eń jaqsı aktyor" nominaсiyaları boyınsha eki "[[Oscar|Oskar]]" sıylıǵına usınılǵan tariyxtaǵı úshinshi aktyor boldı. Ol "First Blood" (1982) filminde PTSD (posttravmatikalıq stress sindromı) menen awırıwshı ásker Djon Rambo obrazın atqardı, bul roldi ol bes Rambo filminde (1982-2019) oynadı. 1980-jıllardıń ortasınan 1990-jıllardıń aqırına shekem Stallone "Kobra" (1986), "Tango hám Kesh" (1989), "Jartas qumartıwshısı" (1993), "Qıyratıwshı adam" (1993) hám "Qánige" (1994) sıyaqlı ekshn filmlerde oynap, [[Gollivud|Gollivudtıń]] eń kóp haqı alatuǵın aktyorlarınıń birine aylandı. 1984-jılı ol [[Gollivud Dańq alleyası|Gollivud Dańq alleyasında]] óz juldızına iye boldı. Stallone "Ósh alıwshılar" film franshizasın baslawdan (2010-házirgi waqıtqa shekem) aldın Rokki Balboa (2006) hám Rambo (2008) filmlerindegi belgili rollerin dawam etti, onda ol jallanba ásker Barni Ross rolin oynadı. 2013-jılı ol tabıslı "Qashıw rejesi" filminde bas roldi oynadı hám onıń dawamlarında kórindi. 2015-jılı ol "Krid" filmi menen Rokki obrazına qaytıp keldi, bunda pensiyadaǵı Rokki burınǵı qarsılası Apollo Kridtiń ulı Donni Kridke tálim beredi. Bul film Stallonege keń kólemdegi maqtawlar hám onıń birinshi "[[Altın Globus|Altın globus]]" sıylıǵın alıp keldi, sonday-aq 40 jıl aldın usı rol ushın birinshi márte usınılǵannan keyin úshinshi márte "[[Oscar|Oskar]]" sıylıǵına usınıldı. 2022-jıldan baslap ol Paramount+ telekanalınıń "Talsa patshası" kriminal serialında bas rolde oynap atır. == Erte jaslıq dáwiri hám bilim alıwı == Silvestr Gardenсio Stallone<ref name="digitalspy" /><ref name="Aging heroes" /><ref name="upi" />1946-jılı 6-iyulde[5] [[Nyu-York]] qalasınıń Manxetten rayonındaǵı Xells-Kitchen elatında<ref name="guardianUK">{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/film/2016/feb/24/sylvester-stallone-profile-creed-rocky|title=Sylvester Stallone: the wacky people's champ who battled his own ego|access-date=November 16, 2017}}</ref><ref name="biography.com">{{Web deregi|url=https://www.biography.com/people/sylvester-stallone-9491745|bet=Sylvester Stallone: Director, Producer, Screenwriter, Actor, Film Actor (1946–)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206233506/https://www.biography.com/people/sylvester-stallone-9491745|arxivsáne=December 6, 2017|baspaxana=[[Biography.com]] ([[FYI (TV network)|FYI]] / [[A&E Networks]])|qaralǵan sáne=November 16, 2017}}</ref> hayal-qızlar professional gúresi promouteri Jaklin "Djeki" Stallone (qızlıq familiyası Labofish; 1921–2020) hám shashtárezshi Franchesko "Frenk" Stallone úlkeniniń (1919–2011)<ref name="genealogy">{{Web deregi|url=https://storiedifamiglia.com/2023/09/05/dalla-puglia-agli-usa-gli-antenati-di-sylvester-stallone/|bet=Dalla Puglia a gli USA! Gli antenati di Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240108114141/https://storiedifamiglia.com/2023/09/05/dalla-puglia-agli-usa-gli-antenati-di-sylvester-stallone/|arxivsáne=January 8, 2024|sáne=September 5, 2023|til=it|jumıs=storiedifamiglia.com|qaralǵan sáne=January 8, 2024}}</ref> úlken ulı bolıp dúnyaǵa kelgen. Onıń anası [[Vashington]], [[Kolumbiya]] okrugınan bolǵan amerikalı bolıp, breton franсuz hám ukrain evrey shıǵısına<ref>{{Web deregi|url=http://www.interfaithfamily.com/arts_and_entertainment/popular_culture/Interfaith_Celebrities_Stallones_Jewish_Grandfather.shtml|bet=Interfaith Celebrities: Stallone's Jewish Grandfather|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090626073935/http://www.interfaithfamily.com/arts_and_entertainment/popular_culture/Interfaith_Celebrities_Stallones_Jewish_Grandfather.shtml|arxivsáne=June 26, 2009|avtor=Bloom|at=Nate|sáne=June 23, 2009|jumıs=www.interfaithfamily.com|baspaxana=interfaith family|qaralǵan sáne=March 12, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://jewishbusinessnews.com/2014/08/18/sylvester-stallones-jewish-mom-forced-him-to-become-a-hairdresser/|bet=Sylvester Stallone's Jewish Mom Forced Him To Become A Hairdresser|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150412022311/http://jewishbusinessnews.com/2014/08/18/sylvester-stallones-jewish-mom-forced-him-to-become-a-hairdresser/|arxivsáne=April 12, 2015|avtor=Lightening|at=L.M.|sáne=August 18, 2014|jumıs=www.jewishbusinessnews.com|baspaxana=Jewish Business News|qaralǵan sáne=March 12, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.artukraine.com/old/historical/stallone.htm|bet=Mother of movie star Sylvester Stallone seeks grannie in Ukraine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140809172653/http://www.artukraine.com/old/historical/stallone.htm|arxivsáne=August 9, 2014|jumıs=ArtUkraine.com|qaralǵan sáne=July 5, 2015}}</ref> iye edi, al ákesi 1930-jılları [[AQSH]]-qa kóship kelgen<ref name="genealogy" /> Djoyya-del-Kolleden shıqqan italiyalı immigrant edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=dsKu6TYaYpM|bet=Video of Stallone visiting Italy|arxivurl=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211027/dsKu6TYaYpM|arxivsáne=October 27, 2021|sáne=May 28, 2009|jumıs=Youtube|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://equiery.com/blog/?p=852|bet=Polo Player and former Marylander Frank Stallone Dies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160323184634/http://equiery.com/blog/?p=852|arxivsáne=March 23, 2016|sáne=July 13, 2011|jumıs=equiery.com|qaralǵan sáne=February 20, 2013}}</ref> Onıń kishkene inisi — aktyor hám muzıkant Frenk Stallone.<ref name="genealogy" /> Stallone haqqındaǵı kóplegen biografiyalarda onıń tuwılǵandaǵı atı "Maykl Silvestr Gardenсio Stallone" ekenligi kórsetilgen, al anasınıń intervyude túsindiriwinshe, ol dáslep aktyor Tayron Pauerge húrmeti sebepli oǵan "Tayron" dep at qoyǵan, biraq Stalloneniń ákesi onı "Silvestr" dep ózgertken. Onıń balalıq laqabı "Binki" bolǵan, biraq mektep oqıwshıları onı "Stinki" dep atay baslaǵannan keyin, ol Mayk/Maykl laqabın qollanıwdı qálegen.<ref name="digitalspy">{{Web deregi|url=https://www.digitalspy.com/showbiz/10-things-about/a89634/ten-things-you-never-knew-about-sylvester-stallone/|bet=Ten Things You Never Knew About Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230120185911/https://www.digitalspy.com/showbiz/10-things-about/a89634/ten-things-you-never-knew-about-sylvester-stallone/|arxivsáne=January 20, 2023|sáne=February 20, 2008|jumıs=digitalspy.com|baspaxana=[[Digital Spy]]|qaralǵan sáne=February 1, 2023}}</ref><ref name="Aging heroes">{{Cite book|title=Aging heroes|url=https://books.google.com/books?id=OtNbCQAAQBAJ&dq=%22Gardenzio%22&pg=PA35|publisher=[[Rowman & Littlefield]]}}</ref><ref name="upi">{{Web deregi|url=https://www.upi.com/Archives/1987/12/17/TY-STALLONE/7459566715600|bet=Ty Stallone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230121162159/https://www.upi.com/Archives/1987/12/17/TY-STALLONE/7459566715600|arxivsáne=January 21, 2023|sáne=December 17, 1987|jumıs=upi.com|baspaxana=[[United Press International]]|qaralǵan sáne=February 1, 2023}}</ref> Onıń "Gardenсio" degen ekinshi atı italiyan tilindegi "Gaudenсio" atınıń ózgertilgen forması bolıp, ol onı kóbinese "Enсio" dep qısqartqan. Stalloneniń tuwılıw waqtında bolǵan qıyınshılıqlar akusherlerdi eki jup qısqıshtı qollanıwǵa májbúr etken, nátiyjede nervti tosınnan úzip tasladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.thebiographychannel.co.uk/biographies/sylvester-stallone.html|bet=Sylvester Stallone Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091213163721/http://www.thebiographychannel.co.uk/biographies/sylvester-stallone.html|arxivsáne=December 13, 2009|avtor=The Biography Channel|jıl=2007|qaralǵan sáne=December 28, 2009}}</ref> Bul onıń betiniń tómengi shep tárepiniń (erinniń, tiliniń hám iyeginiń bir bólimin qosqanda) sal bolıwına alıp keldi, bul oǵan ózine tán tisin qayrap turǵan kórinisi hám sózleriniń anıq emes aytılıwın berdi.<ref name="tca" /><ref>{{Web deregi|url=http://www.mid-day.com/articles/sylvester-stallone-can-still-pack-a-punch-at-68/15540185|bet=Sylvester Stallone can still pack a punch at 68|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427064858/https://www.mid-day.com/articles/sylvester-stallone-can-still-pack-a-punch-at-68/15540185|arxivsáne=April 27, 2019|sáne=August 21, 2014|jumıs=mid-day|qaralǵan sáne=August 6, 2015}}</ref> Nátiyjede ol balalıq dáwirinde kemsitiwlerge ushıraǵan, bunı ol bodibilding hám aktyorlıq penen shuǵıllanıw arqalı jeńgen.<ref>{{Cite news|url=http://decoy.tvpassport.com/q_a/q-sylvester-stallone-has-very-interesting-voice-it-accent-or-something?subid=national-00001|title=Hollywood Q & A|author=Thomlison|access-date=August 26, 2021}}</ref> Bir másláhátshi Stalloneniń anasına: "Siziń ulıńız sortirovka mashinasın basqarıwǵa yamasa tiykarınan lift operaсiyaları tarawında elektrik járdemshisi bolıwǵa uqıplı", — degen, biraq soǵan qaramastan, Silvestr aktyor hám sсenarist bolıwdı maqset etken.<ref>{{Web deregi|url=https://english.elpais.com/culture/2023-03-03/sylvester-stallone-how-childhood-rejection-and-bullying-led-the-legendary-actor-to-create-rocky.html|bet=Sylvester Stallone: How childhood rejection and bullying led the legendary actor to create 'Rocky'|avtor=Güimil|at=Eva|sáne=2023-03-03|til=en-us|jumıs=EL PAÍS English|qaralǵan sáne=2024-09-01}}</ref> Stallone óziniń nárestelik dáwiriniń bir bólimin patronaj hám internat tárbiyasında ótkizgen, bes jasında shańaraǵı menen birge Merilendke kóship kelgen. 1950-jıllardıń basında ákesi shańaraǵın anasınıń tuwılǵan jeri [[Vashington]], [[Kolumbiya]] okrugına kóshirip, sol jerde sulıwlıq mektebin ashqan. 1954-jılı anası "Barbella" dep atalǵan hayal-qızlar sport zalın ashqan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.usatoday.com/story/entertainment/celebrities/2020/09/22/jackie-stallone-dies-sylvester-stallone-mother-astrologist/5861878002/|bet=Jackie Stallone, celebrity astrologer, Sylvester Stallone's eccentric mother, dies at 98|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230520151925/https://www.usatoday.com/story/entertainment/celebrities/2020/09/22/jackie-stallone-dies-sylvester-stallone-mother-astrologist/5861878002/|arxivsáne=May 20, 2023|jumıs=USA TODAY|qaralǵan sáne=May 20, 2023}}</ref> Ol on bir jasında ata-anasınıń ajırasıwınan keyin dáslep ákesi menen qalǵan, biraq on bes jasında qayta turmıs qurǵan anası menen birge Filadelfiyaǵa kóship ketken. Bir waqıtları, Stalloneniń muǵallimleri onı "Elektr orınlıǵına otırıwı eń itimal" dep saylaǵan;<ref>{{Web deregi|url=https://news.miami.edu/stories/2015/06/sharing-heart-and-humor.html|bet=Celebrating UM Alumni|avtor=Shear|at=Robin|til=en|jumıs=news.miami.edu|qaralǵan sáne=2024-09-01}}</ref> soǵan qaramastan, Stallone Filadelfiyadaǵı Notr-Dam Akademiyası hám Avraam Linkoln atındaǵı joqarı mektepte,<ref name="Edu">{{Web deregi|url=http://pabook.libraries.psu.edu/palitmap/bios/Stallone__Sylvester.html|bet=Stallone, Sylvester (Sly)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120114162642/http://pabook.libraries.psu.edu/palitmap/bios/Stallone__Sylvester.html|arxivsáne=January 14, 2012|avtor=Birnbaum|at=Aspen|baspaxana=Pabook libraries|qaralǵan sáne=November 27, 2011}}</ref> sonday-aq Merilendtegi Sharlott Xoll qalasındaǵı Sharlott Xoll áskeriy akademiyasında oqıǵan, keyin [[Mayami]] Deyd kolledjine barǵan.<ref name="Alumni">{{Web deregi|url=http://www.chma.org/listing.cfm?year=1964&Submit=Submit|bet=Charlotte Hall Military Academy Alumni|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111118103903/http://www.chma.org/listing.cfm?year=1964&Submit=Submit|arxivsáne=November 18, 2011}}</ref> Ol 1965-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń iyunine shekem eki jıl dawamında [[Shveycariya|Shveyсariyadaǵı]] [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] kolledjinde oqıǵan. Keyin ol [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHqa]] qaytıp kelip, 1967-jıldan 1969-jılǵa shekem Mayami universitetinde drama baǵdarında oqıǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://sylvesterstallone.com/bio/|bet=Bio &#124; Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20010601150127/https://sylvesterstallone.com/bio/|arxivsáne=June 1, 2001|jumıs=sylvesterstallone.com|qaralǵan sáne=June 14, 2019}}</ref> Stallone óziniń aktyorlıq hám ómirlik tájiriybesin qalǵan oqıw kreditleri ornına qabıl etiwdi soraǵan soń, 1998-jılı Mayami universiteti oǵan Kórkem óner bakalavrı (BFA) dárejesin bergen.<ref>{{Web deregi|url=https://news.miami.edu/stories/2015/06/sharing-heart-and-humor.html|bet=Celebrating UM Alumni|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150710062857/https://news.miami.edu/stories/2015/06/sharing-heart-and-humor.html|arxivsáne=July 10, 2015|baspaxana=2015 University of Miami|qaralǵan sáne=March 25, 2023}}</ref> == Kino hám saxna karerası == === 1968–1976: dáslepki rollerden jetiskenlikke shekem === [[Fayl:Rocky-Ad-Santa-Ana-Orange-County-Register-Apr,01-1977-p-102_(cropped).jpg|nobaý|Stallone Rokki (1976) filminde Rokki Balboa sıpatında Adrian (Taliya Shir) menen birge]] 1969-jılǵa shekem ol saxnada Mayk Stallone atı menen shıqqan; 1970-jılı ol Silvestr E. Stallone degen saxna atın qollanıwdı baslaǵan. Mayami universitetinde oqıp atırǵan waqtında, Stallone 1968-jılı túsirilgen "Sol jaqsı bala" (basqasha "Kvadrat túbiri" dep te atalǵan) dramasında rol oynaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newspapers.com/newspage/184708715/|bet=MOVIE IN MIAMI: Michael Stallone, 21-year-old Mount Airy actor, is getting his first film break in location in Florida with MGM's "That Nice Boy."|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211216232655/https://www.newspapers.com/newspage/184708715/|arxivsáne=December 16, 2021|sáne=May 23, 1968|qaralǵan sáne=December 25, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://stallonezone.com/imgs/news/1970s/score_inside.jpg|bet=stallone note from theater programme|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100114053531/https://stallonezone.com/imgs/news/1970s/score_inside.jpg|arxivsáne=January 14, 2010|qaralǵan sáne=December 25, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://worldradiohistory.com/CANADA/Archive-Broadcaster-Canada/60s/68/BCC-1968-05-23.pdf|bet=Vidicam Film System introduces high speed on 35mm (page 18)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200819075925/https://worldradiohistory.com/CANADA/Archive-Broadcaster-Canada/60s/68/BCC-1968-05-23.pdf|arxivsáne=August 19, 2020|qaralǵan sáne=December 25, 2020}}</ref> Bunnan tısqarı, ol hám Djon Xerсfeld 1969-jılı "Atlar" dep atalǵan tómen byudjetli ózbetinshe islep shıǵarǵan film ústinde birge islegen.<ref>{{Web deregi|url=https://stallonezone.com/wordpress/?p=14126|bet="Horses" – The College Film Project of Sly Stallone & John Herzfeld!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230424121603/https://stallonezone.com/wordpress/?p=14126|arxivsáne=April 24, 2023|sáne=April 24, 2023|qaralǵan sáne=April 24, 2023}}</ref> Nyu-York qalasına kóshkennen keyin, Stallone kelinshegi Sasha Chak penen bir kvartirada jasaǵan, ol bolajaq aktrisa, ofiсiant bolıp islep olardı asıraǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.sheknows.com/entertainment/articles/1128921/sylvester-stallones-life-timeline/|bet=Sylvester Stallone's taken more punches in life than he has on the big screen|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161012142330/https://www.sheknows.com/entertainment/articles/1128921/sylvester-stallones-life-timeline/|arxivsáne=October 12, 2016|avtor=Kelly|at=Lauren|sáne=October 11, 2016|jumıs=She Knows|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}</ref> Bul waqıtta Stallone hár túrli jumıslardı islegen, sonıń ishinde zooparkta tazalawshı hám teatrda biletshi bolıp islegen; sońǵısınan biletlerdi qımbatqa satqanı ushın jumıstan bosatılǵan. Ol jergilikli kitapxanaǵa jiyi barıp, jazıw kónlikpelerin rawajlandırǵan hám Edgar Allan Ponıń shıǵarmalarına qızıǵıwshılıq payda etken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.looper.com/27729/truth-sylvester-stallone/|bet=The truth about Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161017015946/https://www.looper.com/27729/truth-sylvester-stallone/|arxivsáne=October 17, 2016|avtor=Boone|at=Brian|sáne=October 13, 2016|jumıs=[[Looper.com]]|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}</ref> I1972-jılı Stallone aktyorlıq karerasınan bas tartıwdıń aldında turǵan edi; ol keyinirek ómiriniń eń tómen noqatı dep táriyiplegen waqıtta, "Kryostnıy ata" filminde qosımsha rol alıwǵa urınǵan, biraq sátsizlikke ushıraǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/hollywood/sylvester-stallone-was-rejected-as-extra-in-the-godfather/|bet=Sylvester Stallone was rejected as extra in 'The Godfather'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160228112725/https://indianexpress.com/article/entertainment/hollywood/sylvester-stallone-was-rejected-as-extra-in-the-godfather/|arxivsáne=February 28, 2016|sáne=February 27, 2016|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.projectcasting.com/news/sylvester-stallone-the-godfather/|bet=Stallone: I Was Turned Down for an Extra Role in 'The Godfather'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160227024621/https://www.projectcasting.com/news/sylvester-stallone-the-godfather/|arxivsáne=February 27, 2016|sáne=February 25, 2016|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}</ref> Onıń ornına, ol Barbra Streyzand bas rolde oynaǵan basqa Gollivud xiti "Ne bolıp atır, dok?" filminde fon roline jiberilgen. Stallone óziniń eki kórinisinde zorǵa kórinedi. Stallone dostı qatnasıwǵa shaqırǵan spektaklde oynap atırǵan edi, hám sol jerde bolǵan bir agent Stalloneniń "Fletbush lordları" filmindegi bas qaharman Stenlidiń roline tuwra keletuǵının oylaǵan. Bul film byudjet máseleleri sebepli 1972-jıldan 1974-jılǵa shekem toqtap-baslap túsirilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://cinemaretro.com/index.php?/archives/8347-REVIEW-THE-LORDS-OF-FLATBUSH-STARRING-SYLVESTER-STALLONE,-PERRY-KING,-and-HENRY-WINKLER-From-Sony-Pictures-Choice-Collection.html|bet=REVIEW: "THE LORDS OF FLATBUSH" STARRING SYLVESTER STALLONE, PERRY KING, and HENRY WINKLER From Sony Pictures Choice Collection – Cinema Retro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200807173822/https://cinemaretro.com/index.php?/archives/8347-REVIEW-THE-LORDS-OF-FLATBUSH-STARRING-SYLVESTER-STALLONE,-PERRY-KING,-and-HENRY-WINKLER-From-Sony-Pictures-Choice-Collection.html|arxivsáne=August 7, 2020|jumıs=cinemaretro.com|qaralǵan sáne=March 20, 2020}}</ref> Stallone shama menen 1973-jıldıń ortasında óziniń birinshi haqıyqıy bas rolin aldı. Bul ǵárezsiz "Jasırınatuǵın jer joq" filmi bolıp, onda ol [[Nyu-York]] qalasındaǵı qalalıq terrorist háreketi menen baylanıslı adamdı oynaydı, al onıń súyiklisi zergerlik buyımlar satıwshısı boladı. Film keyinirek qayta montaj islenip, "Qozǵalańshı" dep ataldı, bul ekinshi versiyada Stallone bas rolde. 1990-jılı bul film dáslepki filmnen alınǵan qıyındılar hám jańadan túsirilgen sáykes kadrlar menen qayta montajlanıp, keyin — Vudi Allenniń "Ne bolıp atır, Tigr Lili?" filmi stilinde — óziniń parodiyasına aylandırılıp, "Reynbo dep atalǵan adam" dep ataldı. Stalloneniń basqa dáslepki film rolleri kishi bolıp, olarǵa tómendegiler kiredi: "M*A*S*H" (1970) filminde stolda otırǵan ásker sıpatında qısqa kreditsiz kóriniw; "Kepterler" (1970) filminde keshte qatnasıwshı sıpatında; Vudi Allenniń "Bananlar" (1971) filminde metro qaraqshısı sıpatında; psixologiyalıq triller "Klyut" (1971) filminde klubta oynap atırǵan qosımsha aktyor retinde; hám Djek Lemmon qatnasqan "Ekinshi avenyudiń tutqını" (1975) filminde jas adam retinde. Sońǵı filmde Djek Lemmonnıń qaharmanı Stalloneniń personajın qalta urlawshı dep oylap, onı quwıp, uslap alıp, uradı. Ol 1974-jılı "Fletbush lordları" filminde ekinshi márte bas roldi oynadı. 1975-jılı ol "Xosh bol, meniń súyiklim", "Kapone" hám "Ólim jarısı 2000" filmlerinde járdemshi rollerdi oynadı. Ol "Poliсiya tariyxı" hám "Kodjak" teleseriallarında miyman aktyor sıpatında qatnastı. Sonday-aq, ol "Mandingo" filminde de bar dep esaplanadı. Onıń saxnası óshirilgen dep kóbinese aytıladı.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-iFLCgAAQBAJ&q=stallone+mandingo+deleted&pg=PA145|title=Thomas Hauser on Boxing: Another Year Inside the Sweet Science}}</ref> Stallone dúnya júzilik dańqqa "Rokki" (1976) filmindegi bas roli menen eristi. Bul film awır salmaq chempionı Apollo Krid penen bokslesiwge tayarlanıp atırǵan qıyınshılıqtaǵı boksshı Rokki Balboa haqqındaǵı sport draması edi. 1975-jılı 24-martta Stallone Muxammed Ali menen Chak Vepner arasındaǵı jekpe-jekti kórdi. Sol kúni keshte Stallone úyine qayttı hám úsh kúnnen soń "Rokki"diń birinshi variantın jazıp pitkerdi. Keyin Stallone Vepnerdiń sсenariyge qanday da tásir etkenin biykarladı, biraq Vepner shaǵım etti hám aqırında Stallone menen jasırın summa ushın kelisimge keldi.<ref name="ESPN Wepner Recognized">{{Web deregi|url=https://www.espn.com/boxing/story/_/page/IamChuckWepner/chuck-wepner-recognized-rocky-fame|bet='Real Rocky' Wepner finally getting due|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111027212214/http://espn.go.com/boxing/story/_/page/IamChuckWepner/chuck-wepner-recognized-rocky-fame|arxivsáne=October 27, 2011|sáne=October 25, 2011|baspaxana=[[ESPN]]|qaralǵan sáne=November 20, 2012}}</ref> Filmge basqa da ilham derekleri Rokki Graсiano avtobiografiyası "Birew joqarıda meni jaqsı kóredi" hám usı atamadaǵı film bolıwı múmkin. Stallone sсenariydi kóp studiyalarǵa satıwǵa urındı, ózi bas roldi oynaw niyetinde edi. Irvin Vinkler hám Robert Chartoff qızıǵıp, Stallonege huqıqları ushın 350 000 AQSH dolların usındı, biraq olardıń bas rol ushın óz kasting ideyaları bar edi, sonıń ishinde Robert Redford hám Bert Reynolds bar edi. Stallone bas qaharmandı ózi oynamaǵansha satıwdan bas tarttı — hám aqırında, byudjetti ádewir qısqartıwdan keyin, onıń juldız bolıwına kelisim berildi. Film shıqqannan keyin, sınshı Rodjer Ebert Stallone keyingi Marlon Brando bolıwı múmkin dep ayttı. 1977-jılı, 49-[[Oscar|Oskar]] sıylıqları máresiminde, "Rokki" filmi on Oskarǵa usınıs etildi, sonıń ishinde Stallone Eń jaqsı aktyor hám Eń jaqsı original sсenariy nominaсiyalarına usınıldı. Film Eń jaqsı súwret, Eń jaqsı rejissyura hám Eń jaqsı film montajı nominaсiyalarında Oskar sıylıqların uttı. Keyin "Rokki" Milliy film reestrine kirgizildi hám onıń rekvizitleri Smitson muzeyine qoyıldı. Stalloneniń "Rokki" seriyasında Filadelfiya kórkem óner muzeyiniń aldıńǵı kiris esigin paydalanıwı sebepli bul jer "Rokki teksheleri" dep ataldı, hám qalalıq muzeydiń janına Rokki personajınıń esteligin turaqlı túrde ornattı. Bul personaj Xalıqaralıq boks dańq zalına da saylandı. === 1978–1999: keyingi jetiskenlikler === Stallone 1978-jılǵı "Jánnet kóshesi" filminde rejissyorlıq debyutin isledi hám bas roldi oynadı. Bul filmde ol kásiplik gúreske qatnasatuǵın úsh tuwısqannıń biri rolin oynadı. Sol jılı ol Norman Djuisonnıń "F.I.S.T." filminde bas roldi oynadı, bul soсiallıq dramada ol Djeyms Xoffaǵa biraz uqsas, kásiplik awqam basshılıǵına aralasatuǵın qoyma jumısshısı rolin oynadı. 1979-jılı ol "Rokki II" filmin jazdı, bas roldi oynadı hám rejissyorlıq etti (Djon G. Evildsenniń ornına). Bul dawamı úlken tabısqa eristi, 200 million [[AQSH]] dollarınan artıq payda taptı. 1981-jılı ol Maykl Keyn hám futbol juldızı [[Pelé|Pele]] menen birge "Jeńiske qashıw" filminde bas roldi oynadı. Sol jılı ol "Túngi suńqarlar" trillerinde de bas roldi oynadı, bunda ol [[Nyu-York (shtat)|Nyu-York]] poliсiyasınıń xızmetkeri bolıp, Rutger Xauer oynaǵan shet ellik terrorist penen quwıspaq oynaydı. 1982-jılı Stallone Vetnam urısınıń veteranı, burınǵı "Jasıl beret" Djon Rambo rolin oynadı. Bul "Birinshi qan" ekshn filmi edi, Devid Morelldiń usı atamadaǵı romanınıń ekranlastırılıwı boldı. Biraq filmniń óndiris barısında Stallone sсenariydi ádewir ózgertti.<ref>{{Web deregi|url=https://ew.com/movies/2017/04/07/first-blood-rambo-dead-ending-kirk-douglas/|bet='First Blood' Original Ending: Dead Rambo and Kirk Douglas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231006002817/https://ew.com/movies/2017/04/07/first-blood-rambo-dead-ending-kirk-douglas/|arxivsáne=October 6, 2023|jumıs=EW.com|qaralǵan sáne=August 6, 2021}}</ref> Film hám sınshılar, hám kassada úlken tabısqa eristi. Sınshılar Stalloneniń oyının maqtadı, ol Rambonı kitaptaǵıday emes, adamıy etip kórsete aldı dep ayttı. Bul film "Rambo" franshizasın baslap berdi. Sol jılı Stallone "Rokki III" filmin jazdı, rejissyorlıq etti hám bas roldi oynadı. Bul ekinshi dawamı da kassada tabısqa eristi. Bul rollerge tayarlanıw ushın Stallone qatań shınıǵıw rejimin basladı, bul kóbinese háptesine altı kún sportzalda bolıw hám keshqurın qosımsha press shınıǵıwların islewdi ańlattı. Stallone "Rokki III" filmi ushın denesindegi may muǵdarın óziniń eń tómen kórsetkishi — 2.8% ke deyin túsirgenin aytadı. 1983-jılı ol "Tiri qalıw" filmine rejissyorlıq etti, bul "Shembi keshki qızdırma" filminiń dawamı bolıp, onda Djon Travolta bas roldi oynadı. Bul Stallone rejissyorlıq etken birden-bir film boldı, onda ol ózi oynamadı. "Tiri qalıw" filmi barlıq kino sınshıları tárepinen qattı sınǵa alındı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/staying_alive|bet=Staying Alive (1983)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211213200712/https://www.rottentomatoes.com/m/staying_alive|arxivsáne=December 13, 2021|sáne=October 8, 2002|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|baspaxana=[[Fandango Media]]|qaralǵan sáne=October 24, 2019}}</ref> Sınǵa qaramastan, "Tiri qalıw" kommerсiyalıq jaqtan tabısqa eristi. Film muzıkalı filmler arasında eń úlken ashılıw háptesin kórsetti (sol waqıtta), 1,660 ekranda 12,146,143 dollar jıynadı. Ulıwma alǵanda, film AQSH prokatında 22 million dollarlıq byudjetke qarsı 65 million dollarǵa jaqın tabıs taptı. Dúnya júzi boyınsha 127 million dollar jıynadı.<ref>{{Web deregi|url=http://jpbox-office.com/fichfilm.php?id=6839|bet=Staying Alive (1983) - JPBox-Office|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210421153142/http://jpbox-office.com/fichfilm.php?id=6839|arxivsáne=April 21, 2021|jumıs=jpbox-office.com|qaralǵan sáne=April 21, 2021}}</ref> AQSH prokatındaǵı tabısı "Shembi keshki qızdırma" filminiń 139.5 million<ref>{{Web deregi|url=http://www.the-numbers.com/movie/Saturday-Night-Fever|bet=Staying Alive|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151222085455/http://www.the-numbers.com/movie/Saturday-Night-Fever|arxivsáne=December 22, 2015|jumıs=[[The Numbers (website)|The Numbers]]|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}</ref> dollarınan ádewir tómen bolsa da, film 1983-jıldıń finanslıq jaqtan eń tabıslı on filminiń qatarına kirdi. 1980-jılları Stallone [[Arnold Schwarzenegger|Arnold Shvarсenegger]] menen birge dúnyadaǵı eń iri ekshn film juldızlarınıń biri dep esaplandı.<ref name="pearson20171009">{{Web deregi|url=https://www.slashfilm.com/arnold-schwarzenegger-beyond-fest/|bet=Schwarzenegger Orchestrated a Legendary Hollywood Troll|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727050548/https://www.slashfilm.com/arnold-schwarzenegger-beyond-fest/|arxivsáne=July 27, 2020|avtor=Pearson|at=Ben|sáne=October 19, 2017|jumıs=[[/Film]]|qaralǵan sáne=July 27, 2020}}</ref> [[Arnold Schwarzenegger|Shvarсenegger]]-Stallone básekisi jıllar dawamında jalǵastı;<ref name="raymond20131018">{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2013/10/stallone-schwarzenegger-relationship-timeline.html|bet=Schwarzenegger vs. Stallone: A Timeline|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220818143443/https://www.vulture.com/2013/10/stallone-schwarzenegger-relationship-timeline.html|arxivsáne=August 18, 2022|avtor=Raymond|at=Adam K.|sáne=October 18, 2013|jumıs=Vulture|qaralǵan sáne=August 19, 2022}}</ref> olar bir-birin baspasózde hújim etti hám ekranda kóbirek adam óltiriw hám úlkenirek qurallar menen bir-birin basıp ótiwge urındı. Stallone geyde, hátteki tabıssız bolsa da, hár qıylı janrlardaǵı rollerdi orınlawǵa háreket etti. 1984-jılı ol Dolli Parton menen birge "Rinstoun" atlı komediya filminde bas roldi oynadı hám sсenariyin jazıstı, onda ol bolajaq kantri muzıka qosıqshısı rolin oynadı. "Rinstoun" saundtregi ushın ol bir qosıq ta orınladı. Stallone "Tas penen romantika" filmindegi bas erkek rolin bas tartıp, onıń ornına "Rinstoun" filmin tańladı, bul sheshimine ol keyin ókindi. 1985-jılı Stallone "Rokki IV" hám "Rembo: Birinshi qan. Ekinshi bólim" filmleri menen "Rokki" hám "Rembo" franshizalarındaǵı tabısın dawam etti. Stallone bul eki personajdı ulıwma 13 filmde sáwlelendirgen. Stallone "Rokki IV" filmi ushın óz qaharmanınıń sırtqı kórinisin islep shıǵıw ushın burınǵı Mister Olimpiya Franko Kolombo menen ushırastı, dál Mister Olimpiya jarısına tayarlanǵanday. Bul kúnine eki márte, háptesine altı kún shınıǵıw degendi ańlattı.<ref>{{Web deregi|url=http://sylvesterstallone.com/health-fitness/four/|bet=Sylvester Stallone – Four<!-- Bot generated title -->|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120905145716/http://sylvesterstallone.com/health-fitness/four/|arxivsáne=September 5, 2012}}</ref> Eki film de úlken finanslıq tabısqa eristi. [[Fayl:John_Rambo.jpg|solğa|nobaý|Stallone "Rembo III" (1988) filminde Djon Rembo rolinde]] 1985-jıl átirapında Stallone 1939-jılǵı Djeyms Kegni klassikası "Patas júzli perishteler" filminiń qayta túsiriliwine kelisim berdi. Bul film onıń Cannon Films kompaniyası menen kóp súwretli kelisiminiń bir bólegi bolıwı kerek edi hám onda Kristofer Riv penen birge bas roldi oynawı, al rejissyorı Menaxem Golan bolıwı kerek edi. Bunday súyikli klassikanıń qayta isleniwi Variety jurnalı tárepinen maqullanbadı hám joqarı sınshı Rodjer Ebert tárepinen qorqınısh penen qabıl etildi. Cannon kompaniyası 1986-jılı ekranǵa shıqqan hám kassalıq tabısqa erisken "Kobra" filmin túsiriwdi sheshti. Bul onıń White Eagle Enterprises óndiris kompaniyasınıń qurılıwına alıp keldi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1986-05-23-ca-23596-story.html|bet=NONEXCLUSIVE CONTRACT : STALLONE, UA INK MULTIPICTURE DEAL|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201021005027/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1986-05-23-ca-23596-story.html|arxivsáne=October 21, 2020|sáne=May 23, 1986|jumıs=[[Los Angeles Times]]|qaralǵan sáne=October 19, 2020}}</ref> 1987-jılı ol "Shegaranıń arǵı tárepinde" atlı shańaraq dramasında bas roldi oynadı, onda ol óziniń uzaqlasqan ulı menen jarasıwǵa háreket etken hám qol gúresi jarısına qatnasqan qıynalǵan júk tasıwshı rolin sáwlelendirdi. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi hám prokatta áwmetsiz boldı. 1989-jılı ol Kurt Rassel menen birge "Tango hám Kesh" atlı háreketsheń poliсiya filminde bas roldi oynadı, bul film ishki hám sırtqı bazarda jaqsı tabıs taptı, shet el bazarlarında 57 million AQSH dolları hám dúnya júzi boyınsha 120 million AQSH dollarınan artıq payda keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.flavorwire.com/402226/so-bad-its-good-sylvester-stallone-arm-wrestling-and-80s-nostalgia-in-over-the-top|bet=So Bad It's Good: Sylvester Stallone, Arm Wrestling, and '80s Nostalgia in 'Over the Top'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210720102726/https://www.flavorwire.com/402226/so-bad-its-good-sylvester-stallone-arm-wrestling-and-80s-nostalgia-in-over-the-top|arxivsáne=July 20, 2021|avtor=Bailey|at=Jason|sáne=July 8, 2013|jumıs=Flavorwire|qaralǵan sáne=July 5, 2021}}</ref> Stallone 1980-jıllarda boks promouteri boldı. Onıń Tiger Eye Productions boks promouterlik kompaniyası dúnya chempionları Shon O'Greydi hám Aaron Prayor menen shártnama dúzdi.<ref>{{Web deregi|url=http://boxrec.com/media/index.php/Sylvester_Stallone|bet=Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150418131744/http://boxrec.com/media/index.php/Sylvester_Stallone|arxivsáne=April 18, 2015|jumıs=boxrec.com|qaralǵan sáne=September 8, 2014}}</ref> Stallone 1990-jıllardı "Rokki" franshizasınıń besinshi bólimi "Rokki V" filminde bas roldi oynaw menen basladı. Bul filmge birinshi filmniń rejissyorı Djon G. Evildsen qaytıp keldi hám ol seriyalardıń sońǵı bólimi bolıwı kerek edi. Biraq ol prokatta úmitsiz boldı hám unamsız pikirler aldı.<ref>{{Cite news|title='Home' KOs 'Rocky V' at Box Office : Movies: The comedy grabs {{US$|17}}&nbsp;million in receipts to take the No. 1 spot over Stallone's much-hyped sequel.|url=https://articles.latimes.com/1990-11-20/entertainment/ca-5106_1_weekend-box|date=November 20, 1990|access-date=February 19, 2020}}</ref> Keyin Stallone Djon Lendistiń "Oskar" atlı tariyxıy komediyasında kórindi, bul film de sınshılar tárepinen de, prokatta da sátsiz boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58972|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191203170003/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58972|arxivsáne=December 3, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 11, 2020}}</ref> 1992-jılı ol Rodjer Spottisvudtıń "Toqta! Bolmasa anam atadı" atlı háreketsheń komediyasında oynadı,<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/59402-STOP--OR-MY-MOM-WILL-SHOOT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210805123657/http://catalog.afi.com/Film/59402-STOP--OR-MY-MOM-WILL-SHOOT?cxt=filmography|arxivsáne=August 5, 2021|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 11, 2020}}</ref> bul da sınshılar tárepinen hám prokatta áwmetsiz boldı. Stallone bul filmge Shvarсeneggerdiń bas rolge qızıǵıp atırǵanı haqqındaǵı gáplerge isenip kelisim bergen. [[Arnold Schwarzenegger|Shvarсenegger]] bolsa, sсenariydiń sapası tómen ekenin bilip, Stalloneni aldaw ushın prodyuserlerge óziniń qızıǵıwshılıǵın kórsetkenin ayttı. 1993-jılı ol Renni Xarlinniń "Jartas shıńı" atlı ekshn trilleri menen qayta kóterildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/59493-CLIFFHANGER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201027201213/https://catalog.afi.com/Film/59493-CLIFFHANGER?cxt=filmography|arxivsáne=October 27, 2020|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}</ref> Bul film AQSH-ta tabısqa eristi, 84 million [[AQSH]] dolları tabıs taptı, al dúnya júzi boyınsha 171 million AQSH dolları tabıs taptı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl608863745/|bet=Cliffhanger|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200606232532/https://www.boxofficemojo.com/release/rl608863745/|arxivsáne=June 6, 2020|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}</ref> Sol jılı keyinirek ol Marko Brambilla rejissyorlıǵındaǵı "Qıyratıwshı adam" atlı keleshek haqqındaǵı háreketsheń filmde Uesli Snayps hám Sandra Bullok penen birge bas roldi oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/67651-DEMOLITION-MAN?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210805123229/http://catalog.afi.com/Film/67651-DEMOLITION-MAN?cxt=filmography|arxivsáne=August 5, 2021|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}</ref> Rotten Tomatoes saytında film 42 pikir tiykarında 60% maqullaw reytingine iye, ortasha bahası 5.43/10. Sayttıń juwmaǵı: "Satiralıq astarı bar, ortashadan joqarı ilimiy-fantastikalıq atıspalı film, "Qıyratıwshı adam" Stallone, Snayps hám Bulloktıń kúshli oyınları menen bekkemlengen".<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/demolition_man/|bet=Demolition Man (1993)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200626110756/https://www.rottentomatoes.com/m/demolition_man|arxivsáne=June 26, 2020|sáne=August 15, 2000|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|baspaxana=[[Fandango Media]]|qaralǵan sáne=July 31, 2020}}</ref> Film prokatta birinshi orında basladı. "Qıyratıwshı adam" [[Arqa Amerika|Arqa Amerikada]] prokat dawamında 58,055,768 dollar hám dúnya júzi boyınsha 159,055,768 dollar tabıs taptı.<ref name="the-numbers">{{Web deregi|url=https://www.the-numbers.com/movie/Demolition-Man#tab=summary|bet=Demolition Man – Box Office Data, Movie News, Cast Information|jumıs=[[The Numbers (website)|The Numbers]]|qaralǵan sáne=June 1, 2020}}</ref> Onıń tabıslı filmler qatarı 1994-jılı Sharon Stoun menen birge bas roldi oynaǵan hám Luis Losa rejissyorlıq etken "Maman" filmi menen dawam etti. Film [[AQSH|AQSh]]<nowiki/>ta 7-oktyabrde ekranlarǵa shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/60240|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427042800/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/60240|arxivsáne=April 27, 2021|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}</ref> Sınshılardıń pikirleri kóbinese unamsız bolǵanına qaramastan,<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/1056079-specialist/|bet=The Specialist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222203234/https://www.rottentomatoes.com/m/1056079-specialist/|arxivsáne=December 22, 2016|sáne=January 31, 2006|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|qaralǵan sáne=December 6, 2017}}</ref> film kommerciyalıq jaqtan tabısqa eristi.<ref>{{Cite news|last=Fox|first=David J.|date=October 11, 1994|title=Weekend Box Office Stallone and Stone Draw In the Fans|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1994-10-11-ca-48856-story.html|access-date=December 25, 2010}}</ref> Birinshi háptesinde ol 14,317,765 dollar tabıs taptı hám aqırında AQSH prokatında 57,362,582 dollar menen óz byudjetin qapladı, al shet ellerde jáne 113,000,000 dollar taptı, ulıwma dúnya júzi boyınsha 170,362,582 dollar jıynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3446703617/weekend/|bet=The Specialist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210224141542/https://www.boxofficemojo.com/release/rl3446703617/weekend/|arxivsáne=February 24, 2021|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}</ref> [[Fayl:Sylvester_Stallone_Cannes.jpg|nobaý|Stallone 1993-jılǵı Kann kinofestivalında]] 1995-jılı ol ilimiy-fantastikalıq ekshn film "Sudya Dredd"te bas qaharman rolin oynadı (britaniyalı 2000 AD komiksinen). Onıń shet ellerdegi prokat tabısı AQSH-taǵı "Sudya Dredd" filminiń sátsizligin qapladı. Filmniń byudjeti shama menen 100 million AQSH dolların quradı hám dúnya júzi boyınsha 113 million AQSH dolları tabıs taptı, bul onıń byudjetin zorǵa qapladı. Filmniń prokattaǵı jaman nátiyjelerine qaramastan, Stallone Universal Pictures kompaniyası menen 60 million dollarlıq úsh filmlik kelisimge qol qoydı, bul onı Djim Kerriden keyin hár bir film ushın 20 million dollar alatuǵın ekinshi juldız etti. Biraq, 2000-jıldıń fevral ayında kelisimniń múddeti pitkenshe ol birde bir film túsirmegenlikten, hesh qanday tólem almadı. Sol jılı ol jáne Djulianna Mur hám Antonio Banderas penen birge "Killerler" trillerinde oynadı. Sol jılı Stallone, basqa da ataqlı juldızlar menen birge, Trey Parker hám Mett Stoun rejissyorlıq etken "Siziń studiyańız hám siz" atlı qısqa metrajlı komediya filminde qatnastı. Bul film Seagram kompaniyası tárepinen Universal Studios hám MCA Corporation kompaniyaların satıp alıwın bayramlaw ushın buyırtpa berilgen edi. Stallone filmde óziniń Rokki Balboa dawısı menen sóyleydi, al onıń aytqanları subtitrler arqalı awdarıladı. Bir waqıtta Stallone onıń Balboa obrazın qalay qollanıwı múmkinligi haqqında baqırıp, onı ótmishte qaldırǵanın aytadı; diktor onı sharap salqınlatqıshı menen tınıshlandırıp, onı "aqıllı" dep ataydı. Buǵan juwap retinde Stallone: "Úlken raxmet" deydi. Keyin ol sharap salqınlatqıshına qarap: "Aqmaq arzan studiya!" dep baqıradı. 1996-jılı ol "Kúndizgi jaqtı" atlı apat filminde bas roldi oynadı. Bul filmde ol jer astı tunnelindegi jarılıstan aman qalǵanlardı qutqarıwǵa háreket etiwshi, abıroydan ayırılǵan burınǵı ayrıqsha jaǵdaylar xızmetiniń basshısı rolin oynadı. "Kúndizgi jaqtı" filmi de AQSH ishki prokatında $33 million tabıs taptı, biraq sırtqı bazarda jaqsıraq kórsetkishke iye bolıp, ulıwma $158 million tabıs taptı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/this-sylvester-stallone-flop-still-makes-for-an-explosi-1844191264|bet=This Sylvester Stallone flop still makes for an explosive good time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210709183357/https://www.avclub.com/this-sylvester-stallone-flop-still-makes-for-an-explosi-1844191264|arxivsáne=July 9, 2021|avtor=Gomez|at=Patrick|sáne=July 2, 2020|jumıs=The A.V. Club|qaralǵan sáne=July 5, 2021}}</ref> 1997-jılı Stallone ózine úyrenishikli emes rol — semiz sherif rolin "Poliсiya jeri" atlı kriminal dramasında oynadı, onda ol Robert De Niro hám Rey Liotta menen birge bas rollerdi atqardı. Film sınshılar tárepinen jaqsı qabıl etildi hám prokatta ortasha tabısqa eristi, $15 million byudjetke qarsı $63 million tabıs taptı. Stalloneniń bul filmdegi oyını oǵan Stokgolm Xalıqaralıq Kino Festivaliniń Eń jaqsı aktyor sıylıǵın alıp berdi. 1998-jılı ol "Muravey" atlı animaсiyalıq filmde dawıslı rol oynadı, bul film AQSH ishki prokatında úlken tabısqa eristi. === 2000–2005: tómenlew jılları === 2000-jılı Stallone "Karterdi alıń" atlı trillerde bas roldi oynadı, bul 1971-jılǵı sonday atamadaǵı britaniyalıq filmniń qayta túsirilgen nusqası edi, biraq film sınshılar hám kóriwshiler tárepinen jaman qabıl etildi. Stalloneniń karerası onnan keyingi "Quwǵınǵa ushıraǵan" (2001), "Andjelonıń óshin alıw" (2002) hám "D-Tox" (2002) filmleri de sın hám kommerсiyalıq jaqtan sátsizlikke ushıraǵannan soń ádewir tómenledi. 2003-jılı ol "Shpion balalar" seriyasınıń úshinshi bóliminde: "Shpion balalar 3-D: Oyın tamam" filminde jawız rolin oynadı, bul film prokatta úlken tabısqa eristi (dúnya júzi boyınsha shama menen 200 million AQSH dolları). Stallone jáne de 2003-jılǵı franсuz filmi "Taksi 3"te jolawshı sıpatında qısqa rol oynadı. Sol jılı Stallone "Kóleńke" atlı neo-nuar kriminal dramasındaǵı járdemshi roli arqalı qaytadan kózge túse basladı. Bul film sheklengen formatta shıǵarılǵan bolsa da, sınshılar tárepinen maqtaldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/shade/|bet=Shade|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100728052059/http://www.rottentomatoes.com/m/shade/|arxivsáne=July 28, 2010|sáne=July 21, 2009|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}</ref> Ol jáne de "Rempart jánjeli" dep shártli túrde atalǵan filmde bas roldi oynawǵa hám onı rejissyorlıqqa alınǵan edi. Bul film reperler Tupak Shakur hám The Notorious B.I.G. óltiriliwi hám onıń dógeregindegi Los-Andjeles poliсiya departamentindegi korrupсiya jánjeli haqqında bolıwı kerek edi. Keyinirek ol "Notorious" dep ataldı, biraq toqtatıldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.eurweb.com/story/eur30196.cfm|bet=Stallone's Tupac/Biggie Movie a No Go: Actor was to play LAPD detective who found dirty cops at root of murders|sáne=December 7, 2006|baspaxana=EURWeb.com|qaralǵan sáne=January 9, 2010}}</ref> 2005-jılı Shugar Rey Leonard penen birge ol NBC telekanalınıń "Talapker" atlı realiti-show boksyorlıq jarıs baǵdarlamasınıń birgeliktegi alıp barıwshısı boldı. Sol jılı ol "Las-Vegas" teleseriyasınıń eki bóliminde qonaq sıpatında qatnastı. Sol jılı Stallone jáne de kásiplik gúres juldızı Xalk Xogandı WWE Dańq zalına kirgizdi. Xogan "Rokki III" filminde Gromoverjeс laqabı menen palwan rolin oynaǵan edi. Stallone Xoganǵa "Rokki III"degi usı qısqa roldi usınǵan adam bolǵan edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.donaly.com/celebrity_scene_weekly.html|bet=Sylvester Stallone Rocky- Celebrity Scene Monthly By Don Aly Vol 36|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100721050133/http://www.donaly.com/celebrity_scene_weekly.html|arxivsáne=July 21, 2010|sáne=August 19, 2010|baspaxana=Donaly.com|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}</ref> Avgust ayında Stallone "Slaydıń júrisleri" atlı kitabın shıǵardı. Bul kitap fizikalıq forma hám awqatlanıw boyınsha qollanba bolıwdı, sonday-aq onıń ómiri hám jumısları haqqında óz kóz-qarasınan ashıq túsinik beriwdi maqset etken edi. Kitapta jáne de Stalloneniń jıllar dawamındaǵı kóp súwretleri hám onıń shınıǵıwlar islep atırǵan súwretleri bar edi. === 2006-jıldan házirgi waqıtqa shekem: jetiskenlikke qaytıw === [[Fayl:Sylvester_Stallone_Rocky_VI_2005.JPG|nobaý|"Rokki V" filmin túsirgennen 16 jıl ótkennen keyin, Stallone 2006-jılı Rokki Balboa roline qayttı.]] Úsh jıl filmlerden shetleskennen soń, Stallone 2006-jılı "Rokki" seriyasınıń altınshı bólimi "Rokki Balboa" menen qaytıp keldi, bul film sınshılar tárepinen de, kommersiyalıq jaqtan da tabısqa eristi. Aldıńǵı bólim "Rokki V"tiń sınshılar hám prokat jaǵınan sátsizliginen keyin, Stallone seriyalǵa ılayıqlı juwmaq bolatuǵın altınshı bólimdi jazıwǵa, rejissyorlıqqa hám bas roldi oynawǵa qarar etti. Filmniń ulıwma ishki prokat tabısı 70.3 million AQSH dolların (al dúnya júzi boyınsha 155.7 million AQSH dolların) quradı.<ref>{{Web deregi|url=https://boxofficemojo.com/movies/?id=rocky6.htm|bet=Rocky Balboa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100819053715/http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=rocky6.htm|arxivsáne=August 19, 2010|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}</ref> Filmniń byudjeti tek 24 million AQSH dolları edi. Onıń "Rokki Balboa"daǵı oyını maqtaldı hám kóbinese unamlı pikirler aldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/rocky_balboa/|bet=Rocky Balboa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201117080022/https://www.rottentomatoes.com/m/rocky_balboa|arxivsáne=November 17, 2020|sáne=December 22, 2006|jumıs=rottentomatoes.com|qaralǵan sáne=February 19, 2020}}</ref> Sol jılı "Ólim tilegi" filminiń qayta túsiriliwi baslandı, Stallone 1974-jılǵı filmniń qayta túsiriliwin rejissyorlıq etip, bas roldi oynaytuǵının járiyaladı. Stallone bılay dedi: "Charlz Bronson personajı arxitektor bolǵannıń ornına, meniń versiyamda ol hesh qashan quralın qollanbay úlken tabıslarǵa erisken júdá jaqsı polisiyashı boladı. Sonlıqtan onıń shańaraǵına hújim bolǵanda, ol ósh alıwdı ámelge asırıwda haqıyqıy ádep-ikramlılıq dilemmasına ushıraydı." Keyinirek ol basılımǵa bul joybarǵa endi qatnaspaytuǵının ayttı. Biraq 2009-jılı MTV menen intervyusinde Stallone jáne de bul joybardı qarap atırǵanın bildirdi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.mtv.com/news/2433850/sylvester-stallone-speaks-on-a-death-wish-remake-and-edgar-allen-poe/|bet=Sylvester Stallone Speaks on a 'Death Wish' Remake and Edgar Allen Poe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180221100840/http://www.mtv.com/news/2433850/sylvester-stallone-speaks-on-a-death-wish-remake-and-edgar-allen-poe/|arxivsáne=February 21, 2018|avtor=Rosenberg|at=Adam|sáne=October 2, 2009|jumıs=[[MTV News]]|baspaxana=[[MTV]]|qaralǵan sáne=February 21, 2018}}</ref> Degen menen, bul rol Bryus Uilliske berildi, al rejissyor Eli Rot boldı. Stallone suwsın kompaniyası menen birlesip, Sly Water dep atalǵan joqarı sapalı suw markasın shıǵardı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.bizjournals.com/seattle/stories/2006/01/16/story2.html|bet=Sylvester Stallone taps Mount Rainier for water sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070509061112/http://www.bizjournals.com/seattle/stories/2006/01/16/story2.html|arxivsáne=May 9, 2007|avtor=Dietrich, Heidi|sáne=January 15, 2006|jumıs=Puget Sound Business Journal|qaralǵan sáne=December 6, 2015}}</ref> 2008-jılı Stallone óziniń ekinshi ataqlı roli Rembonı óziniń tabıslı film franshizasınıń tórtinshi bóliminde qayta oynadı. Bul film ápiwayı "Rambo" dep ataldı (ayırım ellerde, birinshi film "Rambo" dep atalǵanlıqtan, bul film "Djon Rambo" dep ataldı). Film 2008-jıl 25-yanvarda 2,751 kinoteatrda kórsetile basladı, birinshi kúni 6,490,000 AQSH dolları, al birinshi háptesinde 18,200,000 AQSH dolları tabıs taptı. Filmniń dúnya júzilik prokat tabısı 113,244,290 AQSH dolların quradı, al byudjeti 50 million AQSH dolları edi. 2009-jıldıń iyul ayında Stallone Bollivud filmi "Kambakkht Ishq"ta ózin-ózi oynap, qısqa rol atqardı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.mtv.com/news/2435621/sylvester-stallone-and-denise-richards-nominated-for-razzies-equivalent-the-golden-kela-awards/|bet=Sylvester Stallone And Denise Richards Nominated For Razzies Equivalent, The Golden Kela Awards|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100224081228/http://moviesblog.mtv.com/2010/02/22/sylvester-stallone-and-denise-richards-nominated-for-razzies-equivalent-the-golden-kela-awards/|arxivsáne=February 24, 2010|sáne=February 22, 2010|baspaxana=MTV|qaralǵan sáne=June 9, 2020}}</ref> [[Fayl:Flickr_-_nicogenin_-_66ème_Festival_de_Venise_(Mostra)_-_Sylvester_Stallone_(26).jpg|solğa|nobaý|Stallone 2009-jılı 66-Veneсiya Xalıqaralıq Kino Festivalında]] 2010-jıl 7-dekabrde Stalloneniń Xalıqaralıq Boks Zalı Dańqına qatnaspawshı kategoriyasında saylanǵanı járiyalandı.<ref>{{Cite news|date=December 7, 2010|title=Sylvester Stallone, hall of famer|work=Newsday|url=http://www.newsday.com/entertainment/pet-rock-1.811972/sylvester-stallone-hall-of-famer-1.2523881|access-date=December 7, 2010}}</ref> Sol jılı Stallone "The Expendables" atlı toparlıq ekshn filmin jazdı, rejissyorlıq etti hám bas roldi oynadı. 2009-jıldıń jaz/qıs máwsiminde túsirilgen bul film 2010-jıl 13-avgustta ekranlarǵa shıqtı. Filmde onıń menen birge basqa da ekshn juldızları Djeyson Stetxem, [[Jet Li|Djet Li]] hám Dolf Lundgren, sonday-aq Terri Kryus, Mikki Rurk, Rendi Kutyur, Erik Roberts hám Stoun Kold Stiv Ostin qatnastı, al 80-jıllardıń ekshn belgileri Bryus Uillis hám [[Arnold Schwarzenegger|Arnold Shvarсenegger]] qısqa rollerde kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.slashfilm.com/2009/07/09/action-movie-sequel-time-the-expendables-2-and-more-inglorious-basterds-prequel-talk/|bet=Action Movie Sequel Time: The Expendables 2, And More Inglorious Basterds Prequel Talk|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090712030119/http://www.slashfilm.com/2009/07/09/action-movie-sequel-time-the-expendables-2-and-more-inglorious-basterds-prequel-talk/|arxivsáne=July 12, 2009|sáne=July 9, 2009|baspaxana=Slashfilm.com|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}</ref> Film óziniń birinshi kórsetiliw háptesinde AQSH prokatında birden 1-orınǵa shıǵıp, 34,825,135 AQSH dolları tabıs taptı. Bul kórsetkish Stalloneniń karerasındaǵı eń úlken ashılıw háptesi boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://boxofficemojo.com/news/?id=2889&p=.htm|bet=Weekend Report: 'Expendables' Pump Up, 'Eat Pray Love' Pigs Out, 'Scott Pilgrim' Powers Down|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100906040308/http://www.boxofficemojo.com/news/?id=2889&p=.htm|arxivsáne=September 6, 2010|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}</ref> 2010-jıldıń jazında Braziliya kompaniyası O2 Filmes film ústinde islegeni ushın ele de 2 million AQSH dollarınan kóbirek qarız ekenligi haqqında málimleme berdi.<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/film/2010/aug/02/sylvester-stallone-pursued-brazilians-debts|title=Sylvester Stallone pursued by Brazilian company for unexpendable debts|date=August 2, 2010|access-date=August 13, 2010}}</ref> 2011-jılı Stallone Kevin Djeymstiń "Zookeeper" komediyasında arıslannıń dawısın berdi. "The Expendables 2" 2012-jıl 17-avgustta ekranǵa shıqtı; bul dawamı Rotten Tomatoes saytında 67% unamlı baha aldı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables_2/|bet=Expendables 2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200918073654/https://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables_2|arxivsáne=September 18, 2020|sáne=August 17, 2012|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=August 20, 2012}}</ref> al birinshi film 41% alǵan edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables/|bet=The Expendables|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120822134113/http://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables/|arxivsáne=August 22, 2012|sáne=August 13, 2010|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=August 20, 2012}}</ref> Birinshi filmdegi aktyorlardan tısqarı, bul filmde [[Jan-Klod Van Damm]] hám Chak Norris te qatnastı. Sol jılı Stallone "Rokki" filminiń Brodvey myuzikli ushın sсenariy jazıwǵa qatnastı. 2013-jılı Stallone Uolter Xill rejissyorlıǵında túsirilgen "Bullet to the Head" ekshn filminde bas roldi oynadı. Bul film Aleksis Nolenttiń franсuz grafikalıq romanı "Du Plomb Dans La Tete" tiykarında islengen.<ref>{{Web deregi|url=http://sylvesterstallone.com/bullet-to-the-head-wraps-filming/|bet=Bullet to the Head wraps filming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120804084948/http://sylvesterstallone.com/bullet-to-the-head-wraps-filming/|arxivsáne=August 4, 2012|sáne=August 29, 2011|jumıs=SylvesterStallone.com|qaralǵan sáne=July 24, 2012}}</ref> Jáne de 2013-jılı ol [[Arnold Schwarzenegger|Arnold Shvarсenegger]] hám Djim Kavizel menen birge "Escape Plan" háreket trillerinde, sonday-aq Robert De Niro menen birge "Grudge Match" sport komediya-dramasında oynadı, bul film "Rokki" franshizasın eske saldı. Stalloneniń ispan filmi "No Rest for the Wicked"tiń inglis tilindegi remeykin islep atırǵanı haqqında xabar berilgen edi, biraq bul joybar toqtatıldı.<ref>{{Web deregi|url=http://film-book.com/sylvester-stallone-talks-rambo-5-no-rest-for-the-wicked-remake/|bet=Sylvester Stallone talks Rambo 5, ''No Rest For the Wicked'' Remake|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120313001958/http://film-book.com/sylvester-stallone-talks-rambo-5-no-rest-for-the-wicked-remake/|arxivsáne=March 13, 2012|sáne=March 9, 2012|qaralǵan sáne=July 24, 2012}}</ref> Sol jılı Stallone Djeyson Stetxem ushın "Homefront" ekshn filminiń sсenariyin jazdı. "The Expendables 3", toparlıq ekshn film seriyasınıń úshinshi bólimi, 2014-jıl 15-avgustta ekranǵa shıqtı. Qaytıp kelgen aktyorlar quramına Uesli Snayps, Antonio Banderas, [[Mel Gibson]] hám [[Xarrison Ford]] ta qosıldı. Bul film sınshılar hám kóriwshiler tárepinen unamsız qabıl etildi hám seriyada eń az tabıs tapqan film boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cinemablend.com/new/Sylvester-Stallone-Finally-Admits-Expendables-Made-Huge-Mistake-68375.html|bet=Sylvester Stallone Finally Admits The Expendables Made This Huge Mistake|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200524095457/https://www.cinemablend.com/new/Sylvester-Stallone-Finally-Admits-Expendables-Made-Huge-Mistake-68375.html|arxivsáne=May 24, 2020|sáne=November 24, 2014|qaralǵan sáne=November 23, 2018}}</ref> [[Fayl:Sylvester_Stallone_Cannes_2014_2.jpg|nobaý|Stallone 2014-jılǵı Kann kinofestivalında "The Expendables 3" filmin reklama etip atır.]] 2015-jılı Stallone "Creed" dep atalǵan spin-off-dawam filminde Rokki Balboa rolin qayta oynadı. Bul film Apollo Kridtiń (Rokkiydiń marhum dostı/qarsılası) ulı Adonis "Donni" Kridtiń professional boksshı bolıwına baǵıshlanǵan, onı Maykl B. Djordan oynadı. Rayan Kugler rejissyorlıǵında túsirilgen bul film sınshılar tárepinen joqarı bahalandı. 40 jıl dawamında jetinshi márte kinoekranda ataqlı boksshını sáwlelendirgen Stalloneniń bul roli keń kólemde maqtaw hám marapatlarǵa iye boldı, sonıń ishinde Eń jaqsı ekinshi planlı aktyor ushın "[[Altın Globus|Altın globus]]" sıylıǵın aldı hám úshinshi márte "[[Oscar|Oskar]]" sıylıǵına usınıldı, bul ret Eń jaqsı ekinshi planlı aktyor nominaсiyasında. 2017-jılı Stallone "Galaktika qorǵawshıları 2" filminde Stakar Ogord / Starhok rolinde payda boldı, ol Ravagerler frakсiyasınıń basshısı edi.<ref>{{Web deregi|url=http://io9.gizmodo.com/guardians-of-the-galaxy-vol-2-reveals-who-star-lords-d-1784197253|bet=Guardians of the Galaxy Vol. 2 Reveals Who Star-Lord's Dad Is, and It's Stupendous (Updated!)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160724061205/http://io9.gizmodo.com/guardians-of-the-galaxy-vol-2-reveals-who-star-lords-d-1784197253|arxivsáne=July 24, 2016|sáne=July 23, 2016|baspaxana=[[io9]]|qaralǵan sáne=August 3, 2016}}</ref> 2018-jılı ol Deyv Batista menen birge "Qashıw jobası 2: Hades" filminde oynadı, bul film tikkeley úy-videosına shıǵarıldı. Túsiriwdi juwmaqlaǵannan keyin, ol óziniń soсiallıq tarmaqtaǵı betinde "Qashıw jobası 3: Shaytan stanсiyası" ústinde jumıs dárhal baslanǵanın járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jaime-king-joins-sylvester-stallone-escape-plan-3-1041797/|bet=Jaime King Joins Sylvester Stallone in 'Escape Plan 3' (Exclusive)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211024180216/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jaime-king-joins-sylvester-stallone-escape-plan-3-1041797/|arxivsáne=October 24, 2021|avtor=Kit|at=Borys|sáne=September 20, 2017|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=October 24, 2021}}</ref> Iyul ayında Stallone "Creed" filmine dawam sсenariyin jazıp pitkergenin xabarladı, syujetke "Rokki IV" filminen Ivan Dragonıń qaytıwı kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.comingsoon.net/movies/news/872283-drago-confirmed-for-creed-ii-as-stallone-finishes-script#/slide/1|bet=Drago Confirmed for Creed II as Stallone Finishes Script|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201109014836/https://www.comingsoon.net/movies/news/872283-drago-confirmed-for-creed-ii-as-stallone-finishes-script#/slide/1|arxivsáne=November 9, 2020|avtor=Max Evry|sáne=July 21, 2017|baspaxana=ComingSoon|qaralǵan sáne=July 21, 2017}}</ref> Sol jılı Stallone Derek Ueyn Djonsonnıń "Djon G. Avildsen: Autsayderler patshası" hújjetli filminde qatnastı, bul film rejissyor Djon G. Avildsen haqqında edi. "Creed II" filminiń túsiriliwi 2018-jıldıń mart ayında baslandı, onı 2018-jıldıń Shúkirlik kúni sırtqa shıǵarıw jobalanǵan edi. Dáslep Stallone rejissyorlıq etiwi kerek edi, biraq keyin bul wazıypa kishi Stiven Keyplǵa berildi, bul onıń tolıq metrajlı film rejissyorı sıpatındaǵı debyuti boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://ftw.usatoday.com/2017/12/creed-2-release-date-sylvester-stallone-ivan-drago|bet=Sylvester Stallone drops major {{sic|announc|ment|nolink=y}} about 'Creed II'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171231155408/http://ftw.usatoday.com/2017/12/creed-2-release-date-sylvester-stallone-ivan-drago|arxivsáne=December 31, 2017|sáne=December 27, 2017|qaralǵan sáne=December 31, 2017}}</ref> "Creed II" AQSHta Metro-Goldwyn-Mayer kompaniyası tárepinen 2018-jıl 21-noyabrde ekranǵa shıǵarıldı. Film sınshılar tárepinen ulıwma unamlı bahalandı hám óziniń birinshi háptesinde 35,3 million dollar tabıs taptı (bes kúnlik barlıǵı 55,8 million dollar), bul Shúkirlik kúni dáwirinde shıǵarılǵan haqıyqıy háreketli filmler arasında eń úlken dáslepki tabıs boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://editorial.rottentomatoes.com/article/creed-ii-first-reviews-a-solid-if-predictable-sequel/|bet=Creed II First Reviews: A Solid, if Predictable, Sequel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190423072752/http://editorial.rottentomatoes.com/article/creed-ii-first-reviews-a-solid-if-predictable-sequel/|arxivsáne=April 23, 2019|avtor=Campbell|at=Christopher|sáne=November 18, 2018|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2018/11/25/michael-b-jordans-creed-2-kos-box-office-with-record-breaking-55m-debut/|bet=Michael B. Jordan's 'Creed 2' KO's Box Office With Record-Breaking $55M Debut|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181125182651/https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2018/11/25/michael-b-jordans-creed-2-kos-box-office-with-record-breaking-55m-debut/|arxivsáne=November 25, 2018|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=November 25, 2018}}</ref> 2019-jıl 23-iyulde Variety jurnalına bergen intervyusinde Stallone "Rokki" filminiń dawamın hám aldınnan tariyxıy filmleri islep atırılǵanın ayttı. Prodyuser Irvin Vinkler: "Biz buǵan júdá qızıǵıwshılıq bildirdik" dep, Stalloneniń sсenariy jazıwı hám bas rolde oynawı boyınsha kelisiwler alıp barılıp atırǵanın bildirdi. "Biz onı islewge asıǵıp turmız." Stallone filmniń syujeti Rokkiydiń hújjetsiz immigrant bolǵan jas jawınger menen dos bolıwı haqqında bolatuǵının ayttı. "Rokki óz ájapasın kóriwge kelgende elde qamalıp qalǵan ashıwlı jas adam menen ushırasadı. Ol onı óz ómirine alıp kiredi, hám isengisiz sawdalar baslanadı, olar shegaranıń arǵı tárepine ótip ketedi. Bul júdá waqıtlı másele," — dedi Stallone. Stallone jáne de "Rokki" haqqında aldın ala tariyxıy teleserialı boyınsha "dawamlı talqılawlar" alıp barılıp atırǵanın, onıń striming xızmetinde kórsetiliwin úmit etetuǵının ayttı. Serial, shaması, kásiplik boksta úmit etken jas Rokki Balboanıń ómirin sáwlelendiredi. Stallone prodyuser Irvin Vinklerdiń serial islewge gúmanlanıp qaraytuǵının ayttı: "Awa, onda biraz qarama-qarsılıq bar edi. Ol óz oyında 'Rokki'di tiykarınan tolıq metrajlı film dep esaplaydı hám onı kabel arqalı kórsetiwge boladı dep oylamaydı, sonlıqtan bul úlken kelispewshilik boldı."<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2019/film/features/sylvester-stallone-rocky-ownership-stake-1203275639/|bet=Sylvester Stallone Feels Robbed of an Ownership Stake in 'Rocky': 'I Was Furious'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211031124140/https://variety.com/2019/film/features/sylvester-stallone-rocky-ownership-stake-1203275639/|arxivsáne=October 31, 2021|sáne=July 23, 2019|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=July 23, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://popculture.com/movies/2019/07/23/sylvester-stallone-reveals-rocky-sequel-prequel-in-development/|bet=Sylvester Stallone Reveals 'Rocky' Sequel and Prequel Are in Development|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190724165447/https://popculture.com/movies/2019/07/23/sylvester-stallone-reveals-rocky-sequel-prequel-in-development/|arxivsáne=July 24, 2019|sáne=July 16, 2019|jumıs=popculture.com|qaralǵan sáne=July 23, 2019}}</ref> Sol jılı Stallone dáslepki "Rokki" filminiń isleniwi haqqında "40 jıl Rokki" (2020) dep atalǵan hújjetli film túsiriw ushın Derek Ueyn Djonsondı ózi tańlap aldı. Hújjetli filmde Stallone filmniń isleniw barısındaǵı kórinislerge sóz qosıp baradı. Stallone 2018-jıldıń mart ayında Breden Aftergud penen birge Balboa Productions atlı kino studiyasın qurdı, onda Stallone hár bir joybardıń birlesken prodyuseri bolıp xızmet etedi. Studiya film hám televidenie joybarların rawajlandırıw ushın Starlight Culture Entertainment penen kóp jıllıq birge islesiw shártnamasın dúzdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/sylvester-stallone-launches-balboa-productions-1115792|bet=Sylvester Stallone Launches Balboa Productions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180927124952/https://www.hollywoodreporter.com/news/sylvester-stallone-launches-balboa-productions-1115792|arxivsáne=September 27, 2018|sáne=May 30, 2018|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=October 22, 2018}}</ref> 2018-jıldıń may ayında Rembo franshizasınıń besinshi bólimi járiyalandı, al 2018-jıldıń avgust ayında Adrian Gryunberg rejissyor sıpatında tastıyıqlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://screenrant.com/rambo-5-director/|bet=Rambo 5 Reportedly Recruits Get the Gringo Director|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180819050055/https://screenrant.com/rambo-5-director/|arxivsáne=August 19, 2018|avtor=Stephens|at=David|sáne=August 18, 2018|jumıs=Screen Rant|qaralǵan sáne=October 2, 2018}}</ref> "Rembo: Sońǵı qan" filminiń túsiriliwi 2018-jıldıń sentyabr ayında baslandı, ssenariydi Stallone birge jazdı hám ol Vetnam urısınıń veteranı Djon Rembo rolin jáne oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2018/05/sylvester-stallone-in-line-to-take-on-mexican-cartel-in-rambo-5-1202383468/|bet=Sylvester Stallone In Line To Take on Mexican Cartel in Rambo 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190214104758/https://deadline.com/2018/05/sylvester-stallone-in-line-to-take-on-mexican-cartel-in-rambo-5-1202383468/|arxivsáne=February 14, 2019|avtor=Wiseman|at=Andrew|sáne=May 5, 2018|jumıs=[[Deadline Hollywood|Deadline]]|qaralǵan sáne=May 7, 2018}}</ref> Syujet Rembonıń jaqın dostınıń qızın qutqarıw ushın Meksika narkokarteline kiriwi átirapında qurılǵan. 2019-jıldıń 20-sentyabrinde AQSHta kórsetilgen film,<ref name="IGN">{{Cite news|url=https://www.ign.com/articles/2018/05/08/rambo-5-reportedly-in-the-works-with-sylvester-stallone|title=Rambo 5 Confirmed by Stallone, Coming Fall 2019|date=May 8, 2018|access-date=May 8, 2018}}</ref> birinshi háptesinde 18.9 million dollar tabıs taptı, bul franshizanıń eń jaqsı baslanıwı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://comicbook.com/movies/2019/08/29/rambo-last-blood-projected-franchise-best-opening/|bet=Rambo: Last Blood Projected For Franchise Best Opening|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190831005659/https://comicbook.com/movies/2019/08/29/rambo-last-blood-projected-franchise-best-opening/|arxivsáne=August 31, 2019|qaralǵan sáne=August 31, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/08/rambo-last-blood-ad-astra-downton-abbey-box-office-projections-1202707434/|bet=Rambo: Last Blood' Eyes Franchise Best $24M+ Opening, Will Toss 'Ad Astra' Out Of Orbit & Crash 'Downton Abbey's Party|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190829181842/https://deadline.com/2019/08/rambo-last-blood-ad-astra-downton-abbey-box-office-projections-1202707434/|arxivsáne=August 29, 2019|avtor=D'Alessandro|at=Anthony|sáne=August 29, 2019|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=August 29, 2019}}</ref> Film 50 million dollar bolǵan óndiris byudjetine qarsı dúnya júzi boyınsha 91 million dollar tabıs taptı. 2020-jıldıń aqırında Stallone Mortal Kombat 11 urısıw video oyınınıń 2-Kombat Pack bóliminde Rembo sıpatında óz dawısın berdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thewrap.com/rambo-mortal-kombat-11-ultimate-sylvester-stallone/|bet=Sylvester Stallone to Voice Rambo in 'Mortal Kombat 11 Ultimate'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210623065435/https://www.thewrap.com/rambo-mortal-kombat-11-ultimate-sylvester-stallone/|arxivsáne=June 23, 2021|avtor=Amore|at=Samson|sáne=October 8, 2020|jumıs=TheWrap|qaralǵan sáne=July 5, 2021}}</ref> 2021-jılı ol DC Extended Universe filmi "The Suicide Squad"ta King Shark roline dawıs berdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.irishtimes.com/culture/film/king-shark-sylvester-stallone-i-m-looking-for-love-it-s-the-loneliest-apex-predator-1.4624720|bet=King Shark Sylvester Stallone: 'I'm looking for love. It's the loneliest apex predator'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210725231222/https://www.irishtimes.com/culture/film/king-shark-sylvester-stallone-i-m-looking-for-love-it-s-the-loneliest-apex-predator-1.4624720|arxivsáne=July 25, 2021|baspaxana=The Irish Times|qaralǵan sáne=August 10, 2021}}</ref> 2022-jılı Stallone Bragi Shut jazǵan sсenariy boyınsha superqaharman janrınıń qarańǵı interpretaсiyası bolǵan "Samarityanin" filminde bas roldi oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2019/film/news/sylvester-stallone-samaritan-mgm-1203145083/|bet=Sylvester Stallone's Superhero Drama 'Samaritan' Lands at MGM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190222012147/https://variety.com/2019/film/news/sylvester-stallone-samaritan-mgm-1203145083/|arxivsáne=February 22, 2019|avtor=McNary|at=Dave|sáne=February 21, 2019|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=December 8, 2019}}</ref> 2022-jıldıń noyabr ayında Stallone "Tulsa King" striming teleserialında mafiya basshısı rolin oynap, óziniń striming televideniesindegi debyutin jasadı. Teylor Sheridan hám Terens Vinter dóretken 9 bólimnen ibarat serial Paramount+ platformasında kórsetildi.<ref name="Mar22-cast">{{Web deregi|url=https://deadline.com/2022/03/tulsa-king-max-casella-domenick-lombardozzi-vincent-piazza-jay-cast-sylvester-stallone-paramount-plus-1234985490/|bet=''Tulsa King'': Max Casella, Domenick Lombardozzi, Vincent Piazza & Jay Will Join Sylvester Stallone In Paramount+ Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220415095241/https://deadline.com/2022/03/tulsa-king-max-casella-domenick-lombardozzi-vincent-piazza-jay-cast-sylvester-stallone-paramount-plus-1234985490/|arxivsáne=April 15, 2022|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=March 24, 2022|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=May 9, 2022}}</ref> Ekinshi máwsim rawajlandırılmaqta. 2023-jıldıń may ayında Stallone hám onıń jaqın shańaraǵı (hayalı hám úsh qızı) "The Family Stallone" realiti-teleserialında bas rollerdi oynadı. Kórsetilgennen jeti kún ótkennen soń, serial ekinshi máwsimge uzaytıldı. Sol ayda Stallone "Galaktika qorǵawshıları. 3-bólim" filminde Stakar Ogord rolin qayta oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://collider.com/guardians-of-the-galaxy-3-sylvester-stallone/|bet=Sylvester Stallone Confirms His Return to the MCU in 'Guardians of the Galaxy Vol. 3'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211113035650/https://collider.com/guardians-of-the-galaxy-3-sylvester-stallone/|arxivsáne=November 13, 2021|avtor=DeVore|at=Britta|sáne=November 12, 2021|jumıs=[[Collider (website)|Collider]]|qaralǵan sáne=November 12, 2021}}</ref> Tom Zimnidiń Stallone haqqındaǵı "Sly" hújjetli filmi 2023-jılǵı Toronto Xalıqaralıq Kino Festivalınıń juwmaqlawshı filmi sıpatında kórsetildi. 2023-jıldıń oktyabr ayında ol "Expend4bles" filminde Barni Ross rolin qayta oynadı, bul film kassada hám sınshılar arasında áwmetsiz bolıp, franshizadaǵı eń az tabıs tapqan film boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/markhughes/2023/09/25/expendables-4-is-another-2023-flop-at-50-million-box-office/|bet='Expendables 4' Is Another 2023 Flop At $50 Million Box Office|avtor=Hughes|at=Mark|sáne=September 25, 2023|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=April 3, 2024}}</ref> ==== Keleshektegi joybarlar ==== "Creed II" hám "Rambo V: Last Blood" filmleriniń shıǵarılıwınan keyin, Balboa Productions keń kólemli óndiris dizimin járiyaladı. Birinshi Afrika-Amerikalı awır salmaqtaǵı boks chempionı Djek "Galveston gigantı" Djonsonnıń tariyxın súwretleytuǵın film rawajlandırılmaqta.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2018/film/news/jack-johnson-boxer-movie-sylvester-stallone-1202825380/|bet=Sylvester Stallone to Make Movie About Trump-Pardoned Boxer Jack Johnson|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181022073457/https://variety.com/2018/film/news/jack-johnson-boxer-movie-sylvester-stallone-1202825380/|arxivsáne=October 22, 2018|avtor=McNary|at=Dave|sáne=May 30, 2018|qaralǵan sáne=October 22, 2018}}</ref> Keyinirek Stallone "Hunter" filminiń ekranlastırılıwında bas roldi oynaydı. Bul syujet dáslep "Rambo V: Last Blood" filminiń tiykarı ushın jobalanǵan edi. Gúrriń, qupıya agentliktiń tájiriybesi nátiyjesinde jaratılǵan yarım-adam, yarım-haywandı ańlaw ushın jallanǵan isbilermen ańshı Nataniel Xanter átirapında qurılǵan. Studiya ele sсenarist jallawı kerek. Bunnan soń, Maykl Makgowannıń 50-den aslam jasırın tapsırmalardı óz ishine alǵan karerası haqqında Maykl Makgowan hám Ralf Pezzullo tárepinen jazılǵan "Ghost: My Thirty Years as an FBI Undercover Agent" biografiyalıq romanınıń tolıq metrajlı ekranlastırılıwı jobalanǵan, biraq joybarǵa ele sсenarist bekitilmegen. Buǵan qosımsha, otstavkadaǵı Armiya reyndjeri Maks Adams tárepinen jazılıp atırǵan qara operaсiyalar áskerleri haqqındaǵı film de rawajlandırılmaqta. Stallone Chak Dikson tárepinen jaratılǵan kitap seriyasınan "Levon's Trade" di jazdı, ol dáslep televiziyalıq adaptaсiya sıpatında baslanıp, keyin film joybarına aylandı. Televiziyalıq óndiris dizimine Rob Uilyams tárepinen jazılıp atırǵan Charlz Seylordıń "Second Son" shıǵarmasınıń seriyalıq adaptaсiyası kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2018/10/sylvester-stallone-samaritan-hunter-balboa-productions-ghost-book-deal-1202483446/|bet=Sylvester Stallone To Star In 'Samaritan' & 'Hunter', Acquires FBI Memoir As His Balboa Productions Ramps Up Slate|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181022073513/https://deadline.com/2018/10/sylvester-stallone-samaritan-hunter-balboa-productions-ghost-book-deal-1202483446/|arxivsáne=October 22, 2018|avtor=N'Duka|at=Amanda|sáne=October 17, 2018|qaralǵan sáne=October 22, 2018}}</ref> Stallone 2020-jıldıń may ayınıń basında 1993-jılǵı "Demolition Man" filminiń dawamı isleniw ústinde ekenin járiyaladı: "Menińshe, ol kelip atır. Házir biz Warner Brothers penen birge islesip atırmız. Ol ájayıp kórinip atır. Solay etip, ol shıǵıwı kerek, bul boladı".<ref>{{Web deregi|url=https://www.denofgeek.com/movies/demolition-man-2-sylvester-stallone-warner/|bet=Demolition Man 2 in the Works at Warner, Says Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200512185456/https://www.denofgeek.com/movies/demolition-man-2-sylvester-stallone-warner/|arxivsáne=May 12, 2020|sáne=May 5, 2020|jumıs=Den of Geek|qaralǵan sáne=June 30, 2020}}</ref> Stallone Edgar Allan Ponıń ómiri haqqında film rejissyorlıq etiw qálewin bildiriwdi dawam etpekte, ol bul sсenariydi jıllar dawamında tayarlap kiyatır. Ol jáne de Nelson Demilldiń "The Lion's Game" romanın ekranlastırıwdı qáleytuǵının aytqan. == Mediadaǵı kóp tárepleme wazıypaları == 1977-jılı, birinshi "Rocky" filmi ushın, Stallone [[Charlie Chaplin|Charli Chaplin]] hám Orson Uellsten keyin tariyxta eń jaqsı aktyor hám eń jaqsı sсenariy ushın eki nominaсiya alǵan úshinshi adam boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1977/memorable-moments|bet=The 49th Academy Awards Memorable Moments|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200405062039/https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1977/memorable-moments|arxivsáne=April 5, 2020|sáne=August 26, 2014|jumıs=Oscars.org – Academy of Motion Picture Arts and Sciences|qaralǵan sáne=September 23, 2015}}</ref> Joqarıda aytılǵanlar sıyaqlı, ol filmge sсenariy jazdı hám bas roldi oynadı. Stallone Rokki Balboa, Djon Rembo hám Barni Ross sıyaqlı qaytalanatuǵın rolleri menen tanımalı. Stallone altı "Rocky" filminiń hámmesine sсenariy jazdı hám bas rolde oynadı, sonıń menen birge tórt dawamınıń rejissyorı boldı. Stallone "Rambo" franshizasınıń bes filminde bas rolde oynadı hám qosımsha sсenariylerin jazdı, al tórtinshisin ózi rejissyorlıq etti. Stallone "The Expendables" filmleriniń birinshi bólimine sсenariy jazdı, rejissyorlıq etti hám bas rolde oynadı. Stallone "Paradise Alley" filmin rejissyorlıq etti, bas rolde oynadı hám sсenariyin jazdı. Djon Travolta "Saturday Night Fever" filminiń dawamı bolǵan "Staying Alive" de bas rolde oynadı, oǵan Stallone sсenariy jazdı hám rejissyorlıq etti. Stallone "Cobra" hám "Driven" filmlerine sсenariy jazdı hám olarda bas rolde oynadı. Stallone "F.I.S.T.", "Rhinestone", "Over the Top", "Cliffhanger" hám "Creed II" filmlerine qosımsha sсenariy jazdı hám olarda bas rolde oynadı. 2008-jılı fevral ayında Stallonedan qaysı obraz (Rokki yaki Rembo) benen este qalıwdı qáleytuǵını soraǵanda, ol: "Bul qıyın soraw, biraq Rokki meniń birinshi perzentim, sonlıqtan Rokki" dep juwap bergen.<ref>{{Web deregi|url=http://www.stv.tv/content/out/film/videointerviews/display.html?id=opencms:/out/films/video_interviews/sylvester_stallone_rambo_video_interview|bet=Sylvester Stallone: Rambo Returns, video interview with STV|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080518053857/http://www.stv.tv/content/out/film/videointerviews/display.html?id=opencms%3A%2Fout%2Ffilms%2Fvideo_interviews%2Fsylvester_stallone_rambo_video_interview|arxivsáne=May 18, 2008}}</ref> Ol jáne de Rokkidi "sana", al Rembonı bir personajdıń "sanasızlıǵı" sıpatında túsindiriwge bolatuǵının aytqan. Stallone geyde óz filmlerinde qosıq aytqan. Ol "Paradise Alley" (1978) filmi ushın "Too Close to Paradise" qosıǵın aytqan, muzıkasın Bill Konti jazǵan (ol burın da Stallone menen birge islegen, onıń [[Oscar|Oskarǵa]] usınılǵan "Rocky" (1976) filmi ushın ataqlı "Gonna Fly Now" temasın jazǵan, ol AQSHta №1 xit bolǵan).<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=e9EZaI8dmrs|bet=Too Close To Paradise|arxivurl=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211027/e9EZaI8dmrs|arxivsáne=October 27, 2021|avtor=CalvinJohns|sáne=April 5, 2010|qaralǵan sáne=March 18, 2017}}</ref> "Rocky III" (1978) filminde Stallone (Rokki Balboa sıpatında) tósekte jatqan waqıtta ekrandaǵı hayalı Adrianǵa (Taliya Shir) "Take Me Back" qosıǵın aytqan. Bul qosıqtı dáslep onıń inisi Frank aytqan, ol birinshi "Rocky" filminde kishi rol oynaǵan. "Rhinestone" (1984) filmi ushın Stallone "Drinkenstein" sıyaqlı qosıqlardı hám haqıyqıy kantri juldızı bolǵan filmdegi partnerı Dolli Parton menen duetler aytqan. Ol jáne de karerasınıń shıńında bolǵan 1980-jılları "The Muppet Show" da qonaq sıpatında eki qosıq aytqan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.therobotsvoice.com/2009/09/the_muppet_shows_10_weirdest_moments.php|bet=The Muppet Show's 10 Weirdest Moments – The Robot's Voice|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221232521/http://www.therobotsvoice.com/2009/09/the_muppet_shows_10_weirdest_moments.php|arxivsáne=December 21, 2016|sáne=September 4, 2009|qaralǵan sáne=March 18, 2017}}</ref> Stallonenıń filmde sońǵı ret qosıq aytqanı "Grudge Match" (2013) filminde bolǵan, onda ol Robert De Niro menen birge "The Star-Spangled Banner" di aytqan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.themortonreport.com/entertainment/film/blu-ray-review-grudge-match/|bet=Blu-ray Review: Grudge Match|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221233027/http://www.themortonreport.com/entertainment/film/blu-ray-review-grudge-match/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Lipp|at=Chaz|sáne=April 9, 2014|qaralǵan sáne=March 18, 2017}}</ref> == Jeke ómiri == === Nekeleri hám balaları === [[Fayl:Sylvester_Stallone_Brigitte_Nielsen_(cropped).jpg|nobaý|Stallone 1985-jılı sol waqıttaǵı hayalı Bridjit Nilsen menen birge Aq úyde Prezident [[Ronald Reagan|Ronald Reygan]] hám Birinshi xanım Nensi Reygan menen ushırasqan.]] Stallone úsh márte úylengen. Onıń birinshi nekesinen eki ulı hám úshinshi nekesinen úsh qızı bar. 28 jasında, 1974-jıldıń 28-dekabrinde ol Sasha Chakqa úylengen. Olardıń eki ulı bolǵan: Seydj Munblad Stallone (1976–2012), ol 36 jasında júrek keselliginen qaytıs bolǵan, hám Sirdjeo (1979-jılı tuwılǵan), oǵan erte jasta autizm diagnozı qoyılǵan. Erli-zayıplılar 1985-jıldıń 14-fevralında ajırasqan. Stallone 1985-jıldıń 15-dekabrinde Beverli-Xillzde (Kaliforniya) model hám aktrisa Bridjit Nilsenge úylengen. Olardıń neke turmısı (eki jılǵa sozılǵan) hám keyingi ajırasıwı jámiyetlik basılımlarda keń járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1755&dat=19870723&id=vqMcAAAAIBAJ&sjid=RXAEAAAAIBAJ&pg=7140,3399728|last=Broeske|first=Pat H.|title=Stallone Divorce Stops Tabloid Presses|date=July 23, 1987|newspaper=[[Sarasota Herald-Tribune]]|agency=[[Los Angeles Times-Washington Post News Service]]|location=Hollywood|access-date=November 20, 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1997/08/10/movies/stallone-seeks-a-serious-turn-for-the-better.html|last=Gabriel|first=Trip|title=Stallone Seeks a Serious Turn for the Better|date=August 10, 1997|newspaper=[[The New York Times]]|access-date=February 18, 2017}}</ref> 1988-jılı Stallone model Djennifer Flavin menen tanısqan hám olar 1994-jılǵa shekem qarım-qatnasta bolǵan. Sol jılı Stallone oǵan model Djenis Dikinsonnan perzentli bolatuǵının aytqan. 1994-jıldıń fevralında bala tuwılǵannan soń, DNK testi Stalloneniń ákesi emesligin tastıyıqlaǵan hám ol Dikinson menen bolǵan kelisimin buzǵan. 1995-jılı model Endji Everxart penen qısqa múddetli aralasqannan soń, ol Flavin menen qarım-qatnasın qayta tiklegen. 1997-jıldıń may ayında Stallone Djennifer Flavinge úylengen. Erli-zayıplılardıń úsh qızı bar: Sofiya, Sistin hám Skarlet.<ref name="PeopleDaughters">{{Cite news|url=http://people.com/movies/sylvester-stallones-daughters-what-to-know-about-sophia-sistine-scarlet/|title=Sylvester Stallone's Daughters: What to Know About Miss Golden Globes Sophia, Sistine & Scarlet|last1=Michelle Miller|date=January 5, 2017|access-date=April 23, 2017}}</ref> Onıń qızları 74-Altın globus sıylıqları máresiminde Altın globus elshisi lawazımın bólisiwge tańlanǵan.<ref>{{Cite news|title=Who is this year's Miss Golden Globe? All three of Sylvester Stallone's daughters|url=https://www.latimes.com/entertainment/la-et-golden-globes-2017-live-sylvester-stallone-s-girls-are-all-miss-1483861175-htmlstory.html|date=January 8, 2017|last1=D'Zurilla|first1=Christie|access-date=February 19, 2020}}</ref> 2022-jıldıń 19-avgustında, 25 jıllıq neke turmısınan soń, Palm-Bich okruginiń hújjetleri Djennifer Flavinniń "neke buzıw hám basqa járdem" ushın arza bergenin kórsetken.<ref>{{Cite news|last1=Marr|first1=Madeleine|date=August 24, 2022|title=They were married 25 years. Now Sly Stallone's wife has filed for divorce in Florida|url=https://www.miamiherald.com/miami-com/miami-com-news/article264837969.html|access-date=August 26, 2022}}</ref><ref>{{Cite news|last1=Whigham|first1=Julius|date=August 25, 2022|title=Sylvester Stallone divorce: Jennifer Flavin files in county, cites 'waste of marital assets'|url=https://www.palmbeachpost.com/story/news/local/2022/08/25/jennifer-flavin-seeks-divorce-rocky-rambo-star-sylvester-stallone/7887378001/|access-date=August 26, 2022}}</ref> 2022-jıldıń 23-sentyabrinde jubaylar jarasqan.<ref>{{Web deregi|url=https://people.com/movies/sylvester-stallone-wife-jennifer-flavin-reconcile-after-divorce-filing/|bet=Sylvester Stallone and Wife Jennifer Flavin Reconcile 1 Month After She Filed for Divorce|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230625175219/https://people.com/movies/sylvester-stallone-wife-jennifer-flavin-reconcile-after-divorce-filing/|arxivsáne=June 25, 2023|avtor=VanHoose|at=Benjamin|sáne=September 23, 2022|jumıs=People|qaralǵan sáne=July 5, 2023}}</ref> === Shańaraǵı hám dosları === Stallone óz tuwısqanı Frank penen jaqın qatnasta. Frank "Rembo: Birinshi qan. Ekinshi bólim" hám "Tiri qalıw" filmlerine saz jazǵan. 1983-jılı Franktiń "Far from Over" qosıǵı "Tiri qalıw" filmi ushın jazılıp, AQSHta 10-orınǵa shıqqan. Frank Silvestr rolde oynaǵan kóplegen filmlerde kishi rollerde oynap, saz jazǵan. Ásirese "Rokki" filmlerinde kóshe boyında qosıq aytıwshı sıpatında qatnasıp, qosıqlar jazǵan. Stalloneniń 48 jasar ógey qarındası Toni Enn Filiti 2012-jıldıń 26-avgustında ókpe ragınan qaytıs bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Dillon|first=Nancy|url=http://www.nydailynews.com/news/national/tragedy-strikes-sylvester-stallone-family-expendables-star-loses-half-sister-cancer-article-1.1145688|title=Sylvester Stallone's half-sister Toni Ann Filiti dies of cancer at 48|date=August 27, 2012|work=[[Daily News (New York)|Daily News]]|access-date=June 19, 2013}}</ref> Stallone Djo Spinell menen jaqın dos bolǵan, biraq olardıń aqırǵı birge islegen jumısı "Túngi quslarda" (1981) kelispewshilik júz bergen. Spinell 1989-jılı qaytıs bolǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.aintitcool.com/node/30932|title=Stallone answers December 9th & 10th Questions in a double round – plus Harry's Seen ROCKY BALBOA...|last=headgeek|work=Aint It Cool News|access-date=September 30, 2018}}</ref> === Jaraqatlar === Fizikalıq jaqtan awır rollerdi oynawı hám kópshilik tryuklardı ózi orınlawǵa tayar bolǵanı menen belgili Stallone aktyorlıq karerası dawamında hár túrli jaraqatlar alǵan. "Jeńiske qashıw" filmin túsiriw waqtında [[Pelé|Peleden]] penaltidi qutqarıwǵa urınıp barmaǵın sındırǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25666378|title=Premier League predictions: Lawro v Robert De Niro & Sly Stallone|work=BBC Sport|access-date=May 23, 2014}}</ref> ] "Rokki IV" filmindegi bir saxna ushın ol Dolf Lundgrenge: "Kókiregime qolıńnan kelgeninshe qattı ur" degen. Keyin ol: "Esime kelsem, Sent-Djons emlewxanasınıń reanimaсiya bóliminde tórt kún jatırman. Bul aqmaqlıq!" dep aytqan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.muscleandfitness.com/athletes-celebrities/news/sylvester-stallone-lundgren-put-me-hospital-during-rocky-iv/|bet=Stallone: Lundgren Put Me in Hospital During 'Rocky IV'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201108133537/https://www.muscleandfitness.com/athletes-celebrities/news/sylvester-stallone-lundgren-put-me-hospital-during-rocky-iv/|arxivsáne=November 8, 2020|sáne=August 11, 2014|jumıs=Muscle & Fitness|qaralǵan sáne=October 11, 2020}}</ref> "Qáwipli adamlar" filminde "Tas suwıq" Stiv Ostin menen urıs saxnasın túsiriw waqtında moynın sındırıp, metall plastinka saldırıwǵa májbúr bolǵan.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/8443066.stm|title=Sylvester Stallone injures neck in fight scenes|work=BBC News|access-date=September 4, 2010}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]] [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 3gcfc505d9mqffhhdqcnc1gqe5h2pum 0 22051 124712 101443 2025-07-05T20:55:55Z Janabaevazizbek 10433 124712 wikitext text/x-wiki {{IyulKalendarı}}{{US}} == {{Bayramlar}} == {{Seealso|:Kategoriya:{{PAGENAME}} bayramları}} {{section-stub}} == {{Waqıyalar}} == {{Seealso|:Kategoriya:{{PAGENAME}} waqıyaları}}{{section-stub}} == {{Tuwılǵanlar}} == {{Seealso|:Kategoriya:{{PAGENAME}}da tuwılǵanlar}} * [[1907]] — [[Frida Kahlo]], [[meksika]]] súwretshi. * [[1946]] — [[George W. Bush]], [[AQSh]]tıń 43-prezidenti. * [[1946]] — [[Silvestr Stallone]], amerikalı aktyor hám kinorejissyor. * [[1950]] — [[Sultan Raxmanov]], [[qaraqalpaqstan]]lı awır atletikashı. == {{Qaytıs bolǵanlar}} == {{Seealso|:Kategoriya:{{PAGENAME}}da qaytıs bolǵanlar}} * [[1901]] — [[Louis Armstrong]], amerikalı jazz qosıqshısı. * [[1904]] — [[Abay Qunanbay ulı]], [[Qazaqlar|qazaq]] shayırı. == Qosımsha qarań == {{Wikiqoyma}} == Derekler == <references responsive="1"></references> * [http://days.peoples.ru/1216.html days.peoples.ru] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120607032247/http://days.peoples.ru/1216.html|date=2012-06-07}}{{ref-ru}} r4mzjfrxdcvyk7vlv8dsct5w9l0mvfc 4 23879 124546 124243 2025-07-05T12:01:36Z Jembot 4424 Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı 124546 wikitext text/x-wiki {{/begin|50}} |- | 1 || [[User:Qaraqalpaqpan|<span style="color:gray">Qaraqalpaqpan</span>]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}} |- | 2 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:17443}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}} |- | 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3982}}]] || {{Permissions|Inosham}} |- | 4 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:3640}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}} |- | 5 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3477}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}} |- | 6 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|<span style="color:gray">Abdullaeva Shaxnoza-Banu</span>]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}} |- | 7 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:2421}}]] || {{Permissions|Bekan88}} |- | 8 || [[User:Рахман3|<span style="color:gray">Рахман3</span>]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}} |- | 9 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1929}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}} |- | 10 || [[User:PirjanovNurlan|<span style="color:gray">PirjanovNurlan</span>]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}} |- | 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1393}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}} |- | 12 || [[User:Anas1712|<span style="color:gray">Anas1712</span>]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}} |- | 13 || [[User:Qarahat|Qarahat]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1105}}]] || {{Permissions|Qarahat}} |- | 14 || [[User:Gozzalina|<span style="color:gray">Gozzalina</span>]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1043}}]] || {{Permissions|Gozzalina}} |- | 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:788}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 16 || [[User:Kuwanishbek|<span style="color:gray">Kuwanishbek</span>]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:778}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}} |- | 17 || [[User:AlefZet|<span style="color:gray">AlefZet</span>]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}} |- | 18 || [[User:Aysabirlijol|<span style="color:gray">Aysabirlijol</span>]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}} |- | 19 || [[User:Umarxon III|<span style="color:gray">Umarxon III</span>]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}} |- | 20 || [[User:Baurzhanuly|<span style="color:gray">Baurzhanuly</span>]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}} |- | 21 || [[User:Biypona|<span style="color:gray">Biypona</span>]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}} |- | 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|<span style="color:gray">Bazarbaeva Eleonora</span>]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}} |- | 23 || [[User:QRNKS|<span style="color:gray">QRNKS</span>]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}} |- | 24 || [[User:Mrshaxas|<span style="color:gray">Mrshaxas</span>]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}} |- | 25 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}} |- | 26 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:353}}]] || {{Permissions|Minorax}} |- | 27 || [[User:Muxammedqudaynazarov|<span style="color:gray">Muxammedqudaynazarov</span>]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}} |- | 28 || [[User:Begdullaman|Begdullaman]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:318}}]] || {{Permissions|Begdullaman}} |- | 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|<span style="color:gray">Nurlibek Urgenichbaev</span>]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}} |- | 30 || [[User:Qareken Balasi|<span style="color:gray">Qareken Balasi</span>]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}} |- | 31 || [[User:BEGJIGIT|<span style="color:gray">BEGJIGIT</span>]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}} |- | 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|<span style="color:gray">Saxibjamal Esemuratova</span>]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}} |- | 33 || [[User:Pirnazarova|<span style="color:gray">Pirnazarova</span>]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}} |- | 34 || [[User:Holder|<span style="color:gray">Holder</span>]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}} |- | 35 || [[User:Miracle0302|<span style="color:gray">Miracle0302</span>]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}} |- | 36 || [[User:Begjigit|<span style="color:gray">Begjigit</span>]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}} |- | 37 || [[User:Kmoksy|<span style="color:gray">Kmoksy</span>]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}} |- | 38 || [[User:ДолбоЯщер|<span style="color:gray">ДолбоЯщер</span>]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 39 || [[User:NurkaArzay|<span style="color:gray">NurkaArzay</span>]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}} |- | 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|<span style="color:gray">Gúlxan Medetbekovna</span>]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}} |- | 41 || [[User:Bakhit|<span style="color:gray">Bakhit</span>]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}} |- | 42 || [[User:Melek jurnalist|<span style="color:gray">Melek jurnalist</span>]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}} |- | 43 || [[User:DARIO SEVERI|<span style="color:gray">DARIO SEVERI</span>]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}} |- | 44 || [[User:Jannazarova Sh|<span style="color:gray">Jannazarova Sh</span>]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}} |- | 45 || [[User:Jámiy|<span style="color:gray">Jámiy</span>]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}} |- | 46 || [[User:Romaine|<span style="color:gray">Romaine</span>]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}} |- | 47 || [[User:Kagansky|<span style="color:gray">Kagansky</span>]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}} |- | 48 || [[User:Munavvaroy|<span style="color:gray">Munavvaroy</span>]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}} |- | 49 || [[User:Purodha|<span style="color:gray">Purodha</span>]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}} |- | 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|<span style="color:gray">Maqmud Abdujaparov</span>]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}} {{/end}} 95njcpguan9crenhvltpptipemxx7bs 0 24472 124586 118250 2025-07-05T13:12:22Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124586 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı |qaraqalpaqsha atı = Klod Debyussi |negizgi atı = {{lang-fr|Claude Debussy}} |súwret = Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg |súwret eni =220px |súwret táriypi = Feliks Nadar islegen fotoportret, 1908-jıl |tuwılǵan waqtındaǵı atı = |tuwılǵan sánesi = 1862-jıl 22-avgust |tuwılǵan jeri = Sen-Jermen-an-Le, [[Franciya]] |qaytıs bolǵan sánesi = 1918-jıl 25-mart |qaytıs bolǵan jeri = [[Parij]] |puqaralıǵı = |milleti = {{bayraqlastırıw|Franciya}} |kásibi = [[kompozitor]], kritik |oqıǵan jeri = |iskerlik jılları = 1884-jıldan baslap 1918-jılģa shekem |belgili pikirleri = |ákesi = |anası = |ómirlik joldası = |ómirlik joldasları = |perzentleri = |sıylıqları = |ataqları = |sayt = |qolı = }} '''Klod Debyussi''' (tolıq atı: Ashil-Klod-Debyussi, {{lang-fr|Achille-Claude-Debussy}}) ([[1862|1862-jıl]] [[22-avgust]], Sen-Jermen-an-Le, departament Ivelin —[[1918|1918-jıl]] [[25-mart]], [[Parij]]) — francuz [[Kompozitor|kompozitorı]]. Muzikalıq [[Impressionizm|impressionizmnıń]] jetekshi wákilı. == Biografiyası == 1862-jılı 22-avgustta [[Sen-Jermen-an-Le]] qalasında ([[Parij]] qalası átirapı) kishkene ıdıs-tabaq fayans dúkanınıń iyesı bolǵan mayda sawdagerdıń shańaraǵında tuwılǵan. Klod eki jasqa tolǵanda ákesi ózinıń dúkanshasın satıp, shańaraǵı menen [[Parij|Parijge]] kóship keldi, ol jerde úlken Debyussi jeke menshik firmaǵa [[Buxgalteriya|esapshı]] bolıp jumısqa kirdi<ref name="Шнеерсон-1">{{kitap deregi|avtor=Шнеерсон Г.|title= [[Французская музыка]] XX века|ссылка=|место=М.|издательство=Музыка|год=1964|страницы=12—14|}}</ref>. [[Franciya-Prussiya urısı]] dáwırın esapqa almaģanda, bolajaq kompozitordıń anası onıń menen birge urıs háreketlerınen uzaqta bolģan [[Kann]] qalasına ketkeninde Klod Debyussinıń derlik pútkil balalıǵı Parijde ótedi. Áyne Kannda jas Klod 1870-jılı birinshi [[fortepiano]] sabaqların ala baslaydı; Parijge qaytıp kelgennen soń, sabaqlar shayır Pol Verlennıń qáyin enesı, sonıń menen birge ózinı [[Frederik Shopen|Frederik Shopennıń]] shákırtı dep ataǵın Antuanetta Mote de Fleurvil basshılıǵında dawam ettiriledi. == Derekler == ot82ns7wze6itvi6ugsai9fz3d4pgu4 124587 124586 2025-07-05T13:12:34Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124587 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı |qaraqalpaqsha atı = Klod Debyussi |negizgi atı = {{lang-fr|Claude Debussy}} |súwret = Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg |súwret eni =220px |súwret táriypi = Feliks Nadar islegen fotoportret, 1908-jıl |tuwılǵan waqtındaǵı atı = |tuwılǵan sánesi = 1862-jıl 22-avgust |tuwılǵan jeri = Sen-Jermen-an-Le, [[Franciya]] |qaytıs bolǵan sánesi = 1918-jıl 25-mart |qaytıs bolǵan jeri = [[Parij]] |puqaralıǵı = |milleti = {{bayraqlastırıw|Franciya}} |kásibi = [[kompozitor]], kritik |oqıǵan jeri = |iskerlik jılları = 1884-jıldan baslap 1918-jılģa shekem |belgili pikirleri = |ákesi = |anası = |ómirlik joldası = |ómirlik joldasları = |perzentleri = |sıylıqları = |ataqları = |sayt = |qolı = }} '''Klod Debyussi''' (tolıq atı: Ashil-Klod-Debyussi, {{lang-fr|Achille-Claude-Debussy}}) ([[1862|1862-jıl]] [[22-avgust]], Sen-Jermen-an-Le, departament Ivelin —[[1918|1918-jıl]] [[25-mart]], [[Parij]]) — francuz [[Kompozitor|kompozitorı]]. Muzikalıq [[Impressionizm|impressionizmnıń]] jetekshi wákilı. == Biografiyası == 1862-jılı 22-avgustta [[Sen-Jermen-an-Le]] qalasında ([[Parij]] qalası átirapı) kishkene ıdıs-tabaq fayans dúkanınıń iyesı bolǵan mayda sawdagerdıń shańaraǵında tuwılǵan. Klod eki jasqa tolǵanda ákesi ózinıń dúkanshasın satıp, shańaraǵı menen [[Parij|Parijge]] kóship keldi, ol jerde úlken Debyussi jeke menshik firmaǵa [[Buxgalteriya|esapshı]] bolıp jumısqa kirdi<ref name="Шнеерсон-1">{{kitap deregi|avtor=Шнеерсон Г.|title= [[Французская музыка]] XX века|ссылка=|место=М.|издательство=Музыка|год=1964|страницы=12—14|}}</ref>. [[Franciya-Prussiya urısı]] dáwırın esapqa almaģanda, bolajaq kompozitordıń anası onıń menen birge urıs háreketlerınen uzaqta bolǵan [[Kann]] qalasına ketkeninde Klod Debyussinıń derlik pútkil balalıǵı Parijde ótedi. Áyne Kannda jas Klod 1870-jılı birinshi [[fortepiano]] sabaqların ala baslaydı; Parijge qaytıp kelgennen soń, sabaqlar shayır Pol Verlennıń qáyin enesı, sonıń menen birge ózinı [[Frederik Shopen|Frederik Shopennıń]] shákırtı dep ataǵın Antuanetta Mote de Fleurvil basshılıǵında dawam ettiriledi. == Derekler == jwlo02db56omz8toca22fayge2tjk06 124588 124587 2025-07-05T13:12:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124588 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı |qaraqalpaqsha atı = Klod Debyussi |negizgi atı = {{lang-fr|Claude Debussy}} |súwret = Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg |súwret eni =220px |súwret táriypi = Feliks Nadar islegen fotoportret, 1908-jıl |tuwılǵan waqtındaǵı atı = |tuwılǵan sánesi = 1862-jıl 22-avgust |tuwılǵan jeri = Sen-Jermen-an-Le, [[Franciya]] |qaytıs bolǵan sánesi = 1918-jıl 25-mart |qaytıs bolǵan jeri = [[Parij]] |puqaralıǵı = |milleti = {{bayraqlastırıw|Franciya}} |kásibi = [[kompozitor]], kritik |oqıǵan jeri = |iskerlik jılları = 1884-jıldan baslap 1918-jılģa shekem |belgili pikirleri = |ákesi = |anası = |ómirlik joldası = |ómirlik joldasları = |perzentleri = |sıylıqları = |ataqları = |sayt = |qolı = }} '''Klod Debyussi''' (tolıq atı: Ashil-Klod-Debyussi, {{lang-fr|Achille-Claude-Debussy}}) ([[1862|1862-jıl]] [[22-avgust]], Sen-Jermen-an-Le, departament Ivelin —[[1918|1918-jıl]] [[25-mart]], [[Parij]]) — francuz [[Kompozitor|kompozitorı]]. Muzikalıq [[Impressionizm|impressionizmnıń]] jetekshi wákilı. == Biografiyası == 1862-jılı 22-avgustta [[Sen-Jermen-an-Le]] qalasında ([[Parij]] qalası átirapı) kishkene ıdıs-tabaq fayans dúkanınıń iyesı bolǵan mayda sawdagerdıń shańaraǵında tuwılǵan. Klod eki jasqa tolǵanda ákesi ózinıń dúkanshasın satıp, shańaraǵı menen [[Parij|Parijge]] kóship keldi, ol jerde úlken Debyussi jeke menshik firmaǵa [[Buxgalteriya|esapshı]] bolıp jumısqa kirdi<ref name="Шнеерсон-1">{{kitap deregi|avtor=Шнеерсон Г.|title= [[Французская музыка]] XX века|ссылка=|место=М.|издательство=Музыка|год=1964|страницы=12—14|}}</ref>. [[Franciya-Prussiya urısı]] dáwırın esapqa almaǵanda, bolajaq kompozitordıń anası onıń menen birge urıs háreketlerınen uzaqta bolǵan [[Kann]] qalasına ketkeninde Klod Debyussinıń derlik pútkil balalıǵı Parijde ótedi. Áyne Kannda jas Klod 1870-jılı birinshi [[fortepiano]] sabaqların ala baslaydı; Parijge qaytıp kelgennen soń, sabaqlar shayır Pol Verlennıń qáyin enesı, sonıń menen birge ózinı [[Frederik Shopen|Frederik Shopennıń]] shákırtı dep ataǵın Antuanetta Mote de Fleurvil basshılıǵında dawam ettiriledi. == Derekler == fx0y0w9i703uqdqeycnospobhnri4ko 0 25549 124547 124544 2025-07-05T12:04:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124547 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] ennwxyrejxqqan08phsxey93h3gjuu6 124548 124547 2025-07-05T12:06:28Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124548 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr Austerlic ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] pw0impn4xiecfrb6wyffdwfad7sqzkv 124549 124548 2025-07-05T12:06:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124549 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4hq0mdm4zbaszb3n9y9ndh3bw7z31rx 124550 124549 2025-07-05T12:08:12Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124550 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] dm65r0ya7xatmuqjcu6fosr8uesssvm 124551 124550 2025-07-05T12:09:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124551 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] q203f171akkt37ad66khowdk7gzu99n 124552 124551 2025-07-05T12:10:54Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124552 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 8n8jm0jhx35qhj3evb345o90xxz9wyz 124553 124552 2025-07-05T12:13:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124553 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq (Zalfeldte, 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — Yena hám Auershtedtte tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde kontinental blokada haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] s7e2oo3g7jfg3jix00uwffujhg4cebm 124554 124553 2025-07-05T12:14:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124554 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — Yena hám Auershtedtte tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde kontinental blokada haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] o66yyqf84vjrj4zfsu05qmv3z0wjmvk 124555 124554 2025-07-05T12:14:58Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124555 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde kontinental blokada haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 9beghijkto0t0teg33yexkiku7x5hgl 124556 124555 2025-07-05T12:16:45Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124556 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] n0mks897h6ljppd7n99efde3qwv0bhf 124557 124556 2025-07-05T12:18:36Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124557 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten Fridrix-Vilgelm III Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 0lvwql57hspx3qtvcwddl8l1yrw4e2u 124558 124557 2025-07-05T12:19:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124558 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 5905bbjfilk6htz2bpusumgaovfe4we 124559 124558 2025-07-05T12:21:04Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124559 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde Preysish-Eylau janındaǵı sawash Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar Dancigtı basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám Fridland janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri Neman dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge Tilzit pitimi bolip ótti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 91hn4m5mscxjh4qswxpri0wxhx5lul7 124560 124559 2025-07-05T12:21:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124560 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar Dancigtı basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám Fridland janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri Neman dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge Tilzit pitimi bolip ótti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] chy66u6wr0p5uo6b2fgsknf9zx47w16 124561 124560 2025-07-05T12:21:55Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124561 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám Fridland janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri Neman dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge Tilzit pitimi bolip ótti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] rjs3xdjebvnypdjx9d8gchmni8wbcmb 124562 124561 2025-07-05T12:23:28Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124562 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri Neman dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge Tilzit pitimi bolip ótti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] dhvtli98bokbuo0ypn3t3l6wixn3iip 124563 124562 2025-07-05T12:23:59Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124563 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri Neman dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] ttk6zgydm81hd4qsflsf9ot40p3f516 124564 124563 2025-07-05T12:24:18Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124564 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4vekvcybkh3julteotavrhsyss2fdu6 124565 124564 2025-07-05T12:34:20Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124565 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, Prussiya óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen Varshava Ullı gercoglıgı dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan Reyn hám Elba aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon kontinental sistema menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] o7lwjabdhiz16jicdgs393a4122qx55 124566 124565 2025-07-05T12:39:52Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124566 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen Varshava Ullı gercoglıgı dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan Reyn hám Elba aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon kontinental sistema menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] je733x1xr5k5mwl6mq5j9bs95usm7ze 124567 124566 2025-07-05T12:40:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124567 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan Reyn hám Elba aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon kontinental sistema menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] d55o3k9tn16w32sr52cb4m8v140ertg 124568 124567 2025-07-05T12:40:52Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124568 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám Elba aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon kontinental sistema menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] nqzvoj74lppxqutb3wrr369d7p9g354 124569 124568 2025-07-05T12:41:12Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124569 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon kontinental sistema menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 9vfxi7n0umogg65ooekl9v0yr0wn23h 124570 124569 2025-07-05T12:41:54Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124570 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 0mswbvzlhqu5tq1sdf1wzptxvw6opuf 124571 124570 2025-07-05T12:44:00Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124571 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası Gustav IV hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa Rossiya Shveciyaǵa urıs járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa Karl XIII atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 25r04q0e0fvhxk3d9ioztl9q0vlexab 124572 124571 2025-07-05T12:44:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124572 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa Rossiya Shveciyaǵa urıs járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa Karl XIII atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] kh9712kh7xtlikohlb6tcidn22213k5 124573 124572 2025-07-05T12:45:21Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124573 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa Karl XIII atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 5nob71qinna3qydv5dxxqeryujr0l1j 124574 124573 2025-07-05T12:45:44Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124574 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] b19r5kg2w16sxrxgkes4ap7hcypb2j4 124575 124574 2025-07-05T12:47:55Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124575 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da Daniyanı óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele Zund arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, Kopengagendi bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4xk1jyx7mqfzjygzxx1bb1dxvt2zkxq 124576 124575 2025-07-05T12:48:49Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124576 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 5e39c92poh3livbzhq5buc01ishq5ok 124577 124576 2025-07-05T12:49:44Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124577 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] bumhvlmd0m5fya35j0iuxkaqj5ovxxu 124578 124577 2025-07-05T12:53:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124578 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] 1807-jıl 1796-jıldan Franciya menen awqamlas bolǵan Ispaniyanıń járdeminde Napoleon Lissabon húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin Jyuno basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «Bragans úyi húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] e4op8u36d4d5aadl9m99139fc3a46yc 124579 124578 2025-07-05T12:57:30Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124579 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] 1807-jıl 1796-jıldan Franciya menen awqamlas bolǵan Ispaniyanıń járdeminde Napoleon Lissabon húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin Jyuno basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «Bragans úyi húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám muqaddes inkviziciya islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde Karl IV Jozef Bonapart paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası Jozefdi otırǵızıp, oǵan tiyisli Neapol patshalıǵın óziniń kúyewi Myuratqa tapsırdı (1808). [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] psjwbr870ipq8ymfhsstiyim83d2vn0 124580 124579 2025-07-05T12:59:43Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124580 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] 1807-jıl 1796-jıldan Franciya menen awqamlas bolǵan Ispaniyanıń járdeminde Napoleon Lissabon húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin Jyuno basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «Bragans úyi húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] ct8h5hjfv48mgatjau3ae0dxspe3kdb 124581 124580 2025-07-05T13:03:18Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124581 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] b8t5n5c1n4w572du6hdet69o73usma4 124582 124581 2025-07-05T13:04:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124582 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] kkxcfjcvx4feymj4yf125tqf41m8u87 124583 124582 2025-07-05T13:06:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124583 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde Erfyurtta Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń belgili ushırasıwı bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfyurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfyurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken kóterilisti qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 6x1nf033yfmeq4v361sknkos8v78jmo 124584 124583 2025-07-05T13:08:22Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124584 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = |shıǵınlar2 = |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 6w8n29lcywowybom6h5tqwhcias5hwi 124585 124584 2025-07-05T13:10:58Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124585 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] mpbe8jnrdxh60eyw01dnbgzyjx2bo9t 124589 124585 2025-07-05T13:13:47Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124589 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 94ax03p5a2rxwmdrf27b0jemxl0ffl6 124698 124589 2025-07-05T18:26:11Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Tórtinshi koaliciya (1806-1807) */ 124698 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 3lleorf16wgtmn3hhxrch31zwkclgue 124699 124698 2025-07-05T18:27:18Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Besinshi koaliciya (1808-1809) */ 124699 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] fm5cxjerown5dn0raxdg8n5yzqlzsmt 124700 124699 2025-07-05T18:30:26Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Besinshi koaliciya (1808-1809) */ 124700 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta Avstriya xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında Venada boldı. Gabsburglar monarxiyası, shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] p95uoatt811t1pa4oadwyp1vhf9z3h0 124701 124700 2025-07-05T18:33:00Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124701 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta Avstriya xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında Venada boldı. Gabsburglar monarxiyası, shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 8ufqghj284oh99o87bgapnuoo8t5bum 124702 124701 2025-07-05T18:34:02Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124702 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta Avstriya xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında Venada boldı. Gabsburglar monarxiyası, shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] fe103ljgjs4qpcy68x52u153ydfmi9z 124704 124702 2025-07-05T18:35:10Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124704 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta Avstriya xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında Venada boldı. Gabsburglar monarxiyası, shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4wmuvuiykb0496yu4tilk2d3vrm0mcp 124716 124704 2025-07-06T02:14:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124716 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında Venada boldı. Gabsburglar monarxiyası, shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] fyark92rmm5ikheis258tsx7vz3rkwt 124717 124716 2025-07-06T02:14:27Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124717 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. Gabsburglar monarxiyası, shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4c1uoyvavk2cn37vww01iwx4ay458ww 124718 124717 2025-07-06T02:14:38Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124718 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri Vagramda ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] bhzkss6srenwlsld5vudvl6yh600pp1 124719 124718 2025-07-06T02:15:00Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124719 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan Cnaym pitimi (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] apgjdfw6s4qk3dirk4xlz83e89unk66 124720 124719 2025-07-06T02:15:27Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124720 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa Shenbrun pitiminıń (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] ecg7wwfh3vivaatox52eea2ekdzerj6 124721 124720 2025-07-06T02:15:54Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124721 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya Zalcburg hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 2y7dxmc04mduftnc6l7jb5ynngoa2n2 124726 124721 2025-07-06T09:31:00Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124726 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs Galiciyanıń bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] sabcodvq9ne3r6nngi8m3urw9w95mbe 124727 124726 2025-07-06T09:31:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124727 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galisiya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] tsefm5crvwfj3czuhnh2v3mb69b7ynp 124728 124727 2025-07-06T09:32:11Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124728 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen Krakov paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 5fk9c3iyg8hafp1i0r69bngkc05l6iu 124729 124728 2025-07-06T09:32:32Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124729 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi Lyudovikten narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4shuimga3vy1dszkzb3cg1ffkx6fzkq 124730 124729 2025-07-06T09:32:56Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124730 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; Gamburg, Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 3ilqztuc5o9p80hy8t3yeeam3eqedrp 124731 124730 2025-07-06T09:33:26Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124731 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], Bremen hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] nr499iig3t3gov8sx2bqalfxmctc5oi 124732 124731 2025-07-06T09:33:35Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124732 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám Lyubek, Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] kf4folviwu3s83pbijckjx0pvx9ljkj 124733 124732 2025-07-06T09:33:45Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124733 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4ita27om606syxvutg1eey0b4xs6b7s 124734 124733 2025-07-06T09:35:48Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Besinshi koaliciya (1808-1809) */ 124734 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] mzzyb3bjtjlneaqs4xgdjwksj57qlr7 124735 124734 2025-07-06T09:37:43Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Birinshi imperiyanıń qúdireti */ 124735 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń Baltik teńizine shekemgi Reyn, Ems, Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 4mc4sg0111jcrtdmfvazchoqqqpqty9 124736 124735 2025-07-06T09:39:41Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Birinshi imperiyanıń qúdireti */ 124736 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń Baltik teńizine shekemgi Reyn, Ems, Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] qhia1rf6zjqj7a132fhqwy1qk8xcj9v 124737 124736 2025-07-06T09:41:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Birinshi imperiyanıń qúdireti */ 124737 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń Baltik teńizine shekemgi Reyn, Ems, Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 27rjoyfkjo23sd4qc8jciiqn2a5dmd5 124738 124737 2025-07-06T09:42:26Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124738 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń Baltik teńizine shekemgi Reyn, Ems, Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] eirvcnn7l7lzsuj1z3b9cro15heoxbb 124739 124738 2025-07-06T09:42:57Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124739 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi Reyn, Ems, Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 9ittd0erykoua4vmeuubxcpqou35qga 124740 124739 2025-07-06T09:43:15Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124740 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], Ems, Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] gd3jwy733envosghuk2pzxo9eephr43 124741 124740 2025-07-06T09:43:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124741 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], Vezer hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] bhpnrihnjlxvsf513wn5qhzionq46ja 124742 124741 2025-07-06T09:43:31Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124742 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám Elba dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 6t3xxkv2s9yfpt399o4vz9msxm0uarv 124743 124742 2025-07-06T09:43:46Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124743 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası Berlinden tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] i5obmjnmlr24wfzmnuybq7xa7na8afw 124744 124743 2025-07-06T09:44:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124744 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin Vezelden Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] ewntnds92n2zkqrpofb5hs7gy5mr027 124745 124744 2025-07-06T09:44:14Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124745 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] Bazelge shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] mjdz3sln91j7lybmb9g2yv4okt0w4mz 124746 124745 2025-07-06T09:44:23Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124746 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında Pemont, Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] mv90cdwq78zhfpeafyg06gueqlvoo1n 124747 124746 2025-07-06T09:44:52Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124747 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], Toskana hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] ct6rcdbii73borahwbn6jcvcbyv4eua 124748 124747 2025-07-06T09:45:21Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124748 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám Papa wálayatı kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 1surf01x1w08uuntsmv37f3cebk2z1f 124749 124748 2025-07-06T09:45:31Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124749 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám Reyn awqamın óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] crbn0mh2kx0vt9tltvqii74x39414at 124750 124749 2025-07-06T09:45:50Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124750 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli Erfurt qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 6yi9ehgnh82llyxwpx9gr8tdovk7vxy 124751 124750 2025-07-06T09:46:03Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124751 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen Varshava Ullı gercoglıgıne iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 9qysilcz5pz0yh2pi1duiky8g1p6683 124752 124751 2025-07-06T09:46:38Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124752 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, Neapolda Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] m9jpdqbbksywmqbg4m6jd8qq7xy3c5v 124753 124752 2025-07-06T09:46:56Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124753 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi Ioaxim I (Myurat), Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 5tdmazt5fuiga67q2holpkbtxfh8rmj 124754 124753 2025-07-06T09:47:13Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124754 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi Jozef húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 76imb362pzhnv4tar391bge50dnoade 124755 124754 2025-07-06T09:47:30Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124755 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «Puqaralıq kodeksi» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 206ehi5rp0obuz5vhzyte9u6hh7bz1h 124756 124755 2025-07-06T09:48:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124756 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «<nowiki/>[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]<nowiki/>» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon Ullı francuz revolyuciyasınıń tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] e89rn3z1pi5y8n7whiv9v6dhbpt4wuy 124757 124756 2025-07-06T09:48:29Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124757 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «<nowiki/>[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]<nowiki/>» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] hocc2vyhnsc1q1ptkbq8jw3nrp1ch5p 124758 124757 2025-07-06T09:49:36Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124758 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «<nowiki/>[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]<nowiki/>» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. == Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı == [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] av1qpmzvmg5cpblqz081euc10p541mm 124759 124758 2025-07-06T09:51:20Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı */ 124759 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «<nowiki/>[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]<nowiki/>» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. == Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı == 1802-jıl 17-oktyabrde-aq Britaniya húkimeti Vest-Indiyaǵa, Gollandiya Gvianası hám Jaqsı úmit burınına burınǵı urısta olardan tartıp alınǵan koloniyalardı francuzlar hám Niderlandiyanıń Batava respublikasına tapsırmaw haqqında buyrıq jiberdi. Bul buyrıq Jaqsı Úmit burınına jetip barǵan waqıtta ol niderlandlarǵa tapsırılǵan edi, biraq buyrıqtı alıp kelgen inglis kemesınıń komandiri hiylekerlik penen bekinislerdi qaytadan qolǵa kirgizdi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] dapocp7irsl8bwubo8fl8o7yqe5i1nq 124760 124759 2025-07-06T09:51:46Z Srajatdin Usnatdinov 12560 /* Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı */ 124760 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «<nowiki/>[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]<nowiki/>» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. == Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı == 1802-jıl 17-oktyabrde-aq Britaniya húkimeti Vest-Indiyaǵa, Gollandiya Gvianası hám Jaqsı úmit burınına burınǵı urısta olardan tartıp alınǵan koloniyalardı francuzlar hám Niderlandiyanıń Batava respublikasına tapsırmaw haqqında buyrıq jiberdi. Bul buyrıq Jaqsı Úmit burınına jetip barǵan waqıtta ol niderlandlarǵa tapsırılǵan edi, biraq buyrıqtı alıp kelgen inglis kemesınıń komandiri hiylekerlik penen bekinislerdi qaytadan qolǵa kirgizdi. 1804-jıl mayda inglis eskadrası Gollandiya Gvianasın iyeledi. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] e0fk01dt3yjwsjmextdfegdiv4kncer 124761 124760 2025-07-06T09:52:37Z Srajatdin Usnatdinov 12560 124761 wikitext text/x-wiki {{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]])}} {{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı |soqlıǵısıw ataması = Napoleon urısları |bólim = |súwret = Napoleonic Wars.jpg |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806); |sáne = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún) |orın = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Indiya okeanı]] |sebep = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı |nátiyje = Koaliciyanıń jeńisi<br>• [[Vena kongressı]]<br>(1814-1815)<br>• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815) {{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}| ''Franciya ushın:'' * Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar) * Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi * Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı ''globallıq:'' * Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen * Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı * Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi }} |statusı = |ózgerisler = |qarsılas1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1804-1805, 1809, 1813-1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]<br>[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1806—1807, 1812—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] <small> (1808—1815)</small><br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] <small>(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1805—1810, 1812—1814)→</small>[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] <small>(1806, 1815)</small><br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]<br>[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]<br>[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] <small>(1792—1805)</small><br>[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]<br>[[Sardoniya patshalıǵı]]<br>[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]<br>[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] <small>(1815)</small> |qarsılas2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] <small>(1796—1802, 1804—1808)</small><br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]] ---- [[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] <small>(1807—1812)</small><br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] <small>(1809—1813)</small><br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] <small>(1810—1812)</small> ---- [[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSH]] <small>(1812—1815)</small> |qarsılas3 = |qarsılas4 = |komandir1 = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]<br>[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]<br>[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]<br>[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]<br>[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]<br>[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]<br>[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]<br>[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]<br>[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]<br>[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]<br>[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]] |komandir2 = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]<br>[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]<br>[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]<br>[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]<br>[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]<br>[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]<br>[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]<br>[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]<br>[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]] |komandir3 = |komandir4 = |kúshler1 = |kúshler2 = |kúshler3 = |kúshler4 = |shıǵınlar1 = 1 800 000 — 2 000 000 |shıǵınlar2 = 1 400 000 — 1 800 000 |shıǵınlar3 = |shıǵınlar4 = |ulıwma shıǵınlar = |puqaralıq shıǵınlar = |commons = |eskertiw = }} '''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Franciyaǵa qarsı koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı. Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı. Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı. 1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı. 1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı. == Tariyxı == Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı. Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti. Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi. Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan. Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı. == Napoleon urıslarınıń baslanıwı == Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti. == Úshinshi koaliciya (1805) == {{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}} Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling). [[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]] Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı. Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi. Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı. Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «<nowiki/>[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]<nowiki/>» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı. Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı. 26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi. Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi. Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı. 1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı. Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı. == Tórtinshi koaliciya (1806-1807) == {{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]] Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi. Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti. Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı. [[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]] Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti. Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti. Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi. Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı. Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı. [[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]] [[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «<nowiki/>[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı. 1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808). 1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı. 1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti. == Besinshi koaliciya (1808-1809) == {{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}} [[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]] Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı. 1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı. 1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı. == Birinshi imperiyanıń qúdireti == [[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]] Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan. Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi. Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «<nowiki/>[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]<nowiki/>» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi. == Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı == 1802-jıl 17-oktyabrde-aq Britaniya húkimeti Vest-Indiyaǵa, Gollandiya Gvianası hám Jaqsı úmit burınına burınǵı urısta olardan tartıp alınǵan koloniyalardı francuzlar hám Niderlandiyanıń Batava respublikasına tapsırmaw haqqında buyrıq jiberdi. Bul buyrıq Jaqsı Úmit burınına jetip barǵan waqıtta ol niderlandlarǵa tapsırılǵan edi, biraq buyrıqtı alıp kelgen inglis kemesınıń komandiri hiylekerlik penen bekinislerdi qaytadan qolǵa kirgizdi. 1804-jıl mayda inglis eskadrası Gollandiya Gvianasın iyeledi. 1806-jılı yanvarda inglisler Jaqsı úmit burının pútkilley iyeledi. Keyin Ispaniyanıń Franciya menen awqamlasıwı nátiyjesinde inglisler Ispaniyanıń Rio-de-La-Plata patshalıǵına bastırıp kirip, Buenos-Ayresti basıp aldı, biraq bir neshe aydan keyin jergilikli xalıq tárepinen quwıp shıǵarıldı. Kelesi jılı olar jáne payda boldı, biraq jáne jeńildi hám boysınıwǵa májbúr boldı. [[Kategoriya:Napoleon urısları|*]] [[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]] [[Kategoriya:Evropa urısları]] 9s8227pbcl946d9q2qw942ku4q49g8n 8 25581 124664 2025-07-05T16:19:35Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «== Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa xosh keldińiz! == {{Hello}} --~~~~» 124664 wikitext text/x-wiki == Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa xosh keldińiz! == {{Hello}} --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 16:19, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC) a48uo0ye1l0urkvum20x19grn84w6n0 10 25582 124706 2025-07-05T20:28:27Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Dalai Lama 1471 Luca Galuzzi 2007.jpg» 124706 wikitext text/x-wiki Dalai Lama 1471 Luca Galuzzi 2007.jpg b99q9avede2ymhsxi46led62kytan17 10 25583 124707 2025-07-05T20:38:32Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «06. Директна синтеза на алуминиум јодид.webm» 124707 wikitext text/x-wiki 06. Директна синтеза на алуминиум јодид.webm 5evmqcqka26q3g90zujet7o8za7bhun 4 25584 124708 2025-07-05T20:39:14Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «{{Kórsetpe}} '''Wikipedia — [[jámiyet múlki]] yamasa basqa [[Wikipedia:Óz betinshe izertlewlerdiń qadaǵanlıǵı|birinshi derek]] tekstlerdiń kórinisi [[Wikipedia:Wikipedia — bul ne emes?|emes]]'''. Wikipedia maqalalarında jayǵastırılǵan tiykarǵı tekstlerden alınǵan citatalar maqalanıń mazmunına baylanıslı (yaki forması túsindiriwshi) hám tiyisli ólshemde bolıwı kerek. * [[Wikipedia:Avtorlıq huqıqları|Avtorlıq huqıqları]] bolma...» 124708 wikitext text/x-wiki {{Kórsetpe}} '''Wikipedia — [[jámiyet múlki]] yamasa basqa [[Wikipedia:Óz betinshe izertlewlerdiń qadaǵanlıǵı|birinshi derek]] tekstlerdiń kórinisi [[Wikipedia:Wikipedia — bul ne emes?|emes]]'''. Wikipedia maqalalarında jayǵastırılǵan tiykarǵı tekstlerden alınǵan citatalar maqalanıń mazmunına baylanıslı (yaki forması túsindiriwshi) hám tiyisli ólshemde bolıwı kerek. * [[Wikipedia:Avtorlıq huqıqları|Avtorlıq huqıqları]] bolmasa; qısqa sóylewler ([[Gettisberg sózi]]), qısqa qosıqlar («[[Ozimandiya (sonet)|Ozimandiya]]») hám qısqa qosıqlar (kópshiligi [[mámleketlik gimn]]ler) sıyaqlı salıstırmalı qısqa tekstler, kóbinese maqalalardıń quramına kirgiziledi. * Salıstırmalı uzınıraq tekstlerdiń Wikipedia maqalalarında qısqa formada beriliwi, tolıq teksttiń bolsa [[Wikiresur]]qa qosılıwı yamasa [[Wikipedia:Sırtqı siltemeler|sırtqı siltemeler]] retinde berilgeni maqul. * Jumıstıń avtorlıq huqıqları saqlanǵan bolsa, alınǵan úzindiniń kólemine itibar beriw kerek. Bul tekst Wikiresurqa qosılmawı kerek hám tek ǵana mazmunın saqlawǵa huqıqı bar web-saytlarǵa sırtqı silteme beriledi. Mısalı, bir muzıka toparınıń rásmiy saytında ózlerine tiyisli qosıqlarınıń sózleri yamasa video klipleri bolıwı múmkin hám bul siltemeler baylanıslı maqalalarda orın alıwı múmkin; biraq kliplerdiń [[YouTube]]degi ruxsatsız kóshirmesine yamasa qosıq sózlerindegi avtorlıq huqıqtı buzatuǵın bir saytqa silteme berilmewi kerek. 6ax423uzadtq8yw9i4kmfq26pgubrxl 124709 124708 2025-07-05T20:39:34Z Janabaevazizbek 10433 «[[Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen) 124709 wikitext text/x-wiki {{Kórsetpe}} '''Wikipedia — [[jámiyet múlki]] yamasa basqa [[Wikipedia:Óz betinshe izertlewlerdiń qadaǵanlıǵı|birinshi derek]] tekstlerdiń kórinisi [[Wikipedia:Wikipedia — bul ne emes?|emes]]'''. Wikipedia maqalalarında jayǵastırılǵan tiykarǵı tekstlerden alınǵan citatalar maqalanıń mazmunına baylanıslı (yaki forması túsindiriwshi) hám tiyisli ólshemde bolıwı kerek. * [[Wikipedia:Avtorlıq huqıqları|Avtorlıq huqıqları]] bolmasa; qısqa sóylewler ([[Gettisberg sózi]]), qısqa qosıqlar («[[Ozimandiya (sonet)|Ozimandiya]]») hám qısqa qosıqlar (kópshiligi [[mámleketlik gimn]]ler) sıyaqlı salıstırmalı qısqa tekstler, kóbinese maqalalardıń quramına kirgiziledi. * Salıstırmalı uzınıraq tekstlerdiń Wikipedia maqalalarında qısqa formada beriliwi, tolıq teksttiń bolsa [[Wikiresur]]qa qosılıwı yamasa [[Wikipedia:Sırtqı siltemeler|sırtqı siltemeler]] retinde berilgeni maqul. * Jumıstıń avtorlıq huqıqları saqlanǵan bolsa, alınǵan úzindiniń kólemine itibar beriw kerek. Bul tekst Wikiresurqa qosılmawı kerek hám tek ǵana mazmunın saqlawǵa huqıqı bar web-saytlarǵa sırtqı silteme beriledi. Mısalı, bir muzıka toparınıń rásmiy saytında ózlerine tiyisli qosıqlarınıń sózleri yamasa video klipleri bolıwı múmkin hám bul siltemeler baylanıslı maqalalarda orın alıwı múmkin; biraq kliplerdiń [[YouTube]]degi ruxsatsız kóshirmesine yamasa qosıq sózlerindegi avtorlıq huqıqtı buzatuǵın bir saytqa silteme berilmewi kerek. [[Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler]] fix6tmdl1k8yi5o3hwbyzabvb69ste6 0 25585 124713 2025-07-05T22:01:59Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1293433583|Education]]» betinen awdarılıp jaratıldı 124713 wikitext text/x-wiki '''Bilimlendiriw''' — bul [[bilim]] hám kónlikpelerdi jetkeriw hám minez-qulıq ózgesheliklerin rawajlandırıw. Rásmiy bilimlendiriw mámleketlik mektepler sıyaqlı strukturalanǵan institucional sheńberde, oqıw baǵdarlamasına boysınıp ámelge asırıladı. Rásmiy emes bilimlendiriw de strukturalanǵan tásildi qollanadı, biraq rásmiy mektep sistemasınan tısqarı ámelge asadı, al rásmiy emes bilimlendiriw kúndelikli tájiriybeler arqalı strukturalanbaǵan úyreniwdi óz ishine aladı. Rásmiy hám rásmiy emes bilimlendiriw erte jastaǵı bilimlendiriw, baslawısh bilimlendiriw, orta bilimlendiriw hám joqarı bilimlendiriw sıyaqlı dárejelerge bólinedi. Basqa klassifikaciyalar oqıtıw usıllarına, máselen oqıtıwshıǵa baǵdarlanǵan hám oqıwshıǵa baǵdarlanǵan bilimlendiriwge, sonday-aq pánlerge, máselen ilimiy bilimlendiriw, til bilimlendiriwi hám [[Dene tárbiya|dene tárbiyası]] bilimlendiriwine itibar qaratadı. Sonıń menen bir qatarda, «bilimlendiriw» termini bilimli adamlardıń intellektual jaǵdayın hám sapaların hám bilimlendiriw qubılısların úyrenetuǵın akademiyalıq tarawdı ańlatıwı múmkin. Bilimlendiriwdiń anıq anıqlaması talas-tartıslı, hám bilimlendiriwdiń maqsetleri hám onıń [[Sın kózqaras|sın pikirlewdi]] rawajlandırıw arqalı indoktrinaciyadan qanshelli ózgeshelenetuǵını haqqında kelispewshilikler bar. Bul kelispewshilikler bilimlendiriwdiń hár qıylı túrlerin anıqlaw, ólshew hám jaqsılawǵa tásir etedi. Tiykarınan, bilimlendiriw balalardı mádeniy qádiriyatlar hám normalardı sińdiriw arqalı jámiyetke ádetlendiredi, olardı jámiyettiń ónimli aǵzaları bolıwı ushın zárúr bolǵan kónlikpeler menen támiyinleydi. Usılayınsha, ol ekonomikalıq ósimdi qozǵaydı hám jergilikli hám global máseleler haqqında xabardarlıqtı arttıradı. Shólkemlestirilgen institutlar bilimlendiriwde áhmiyetli orın iyeleydi. Mısalı, húkimetler mektep sabaqlarınıń waqtın, oqıw baǵdarlamasın hám qatnasıw talapların belgilew ushın bilimlendiriw siyasatın islep shıǵadı. YUNESKO sıyaqlı xalıqaralıq shólkemler barlıq balalar ushın baslawısh bilimlendiriwdi alǵa ilgeriletiwde tásirli boldı. Bilimlendiriwdiń tabıslı bolıwına kóp faktorlar tásir etedi. [[Psixologiya|Psixologiyalıq]] faktorlarǵa motivaciya, intellekt hám jeke qásiyetler kiredi. Sociallıq-ekonomikalıq jaǵday, etnikalıq kelip shıǵıwı hám jınısı sıyaqlı jámiyetlik faktorlar kóbinese kemsitiwshilik penen baylanıslı. Basqa faktorlarǵa bilimlendiriw texnologiyalarına qoljetimlilik, oqıtıwshınıń sapası hám ata-analardıń qatnasıwı kiredi. Bilimlendiriwdi izertleytuǵın tiykarǵı akademiyalıq taraw bilimlendiriw izertlewleri dep ataladı. Ol bilimlendiriwdiń tábiyatı, maqsetleri, tásirleri hám onı jaqsılaw usılların tereń úyrenedi. Bilimlendiriw izertlewleri bilimlendiriwdiń filosofiyası, psixologiyası, sociologiyası hám ekonomikası sıyaqlı hár túrli tarawlardı óz ishine aladı. Sonıń menen birge, ol salıstırmalı bilimlendiriw, [[Pedagogika termini|pedagogika]] hám bilimlendiriw tariyxı sıyaqlı temalardı da izertleydi. Tariyxqa deyingi dáwirde bilimlendiriw tiykarınan awızeki qarım-qatnas hám eliklew arqalı rásmiy emes túrde ámelge asırılǵan. Áyyemgi [[Civilizaciya|civilizaciyalardıń]] payda bolıwı menen jazıwdıń oylap tabılıwı bilimniń keńeyiwine alıp keldi, bul rásmiy emes bilimlendiriwden rásmiy bilimlendiriwge ótiwge túrtki boldı. Dáslep, rásmiy bilimlendiriw kóbinese elitalar hám diniy toparlar ushın qoljetimli boldı. XV ásirde baspa stanogınıń payda bolıwı kitaplarǵa keń qoljetimlilikti támiyinledi, usılayınsha ulıwma sawatlılıqtı arttırdı. XVIII-XIX ásirlerde mámleketlik bilimlendiriw áhmiyetke iye boldı, bul barlıq adamlarǵa biypul baslawısh bilim beriw hám belgili bir jasqa shekem májbúriy bilimlendiriwdi támiyinlew boyınsha global háreketke jol ashtı. Házirgi waqıtta dúnya júzi boyınsha baslawısh mektep jasındaǵı balalardıń 90% ten kóbiregi baslawısh mektepke baradı. == Anıqlamalar == «Bilimlendiriw» termini latın tilindegi educare, yaǵnıy «tárbiyalaw» hám educere, yaǵnıy «alıp shıǵıw» sózlerinen kelip shıqqan. Bilimlendiriwdiń anıqlaması hár túrli tarawlardaǵı teoretikler tárepinen izertlengen. Kópshilik bilimlendiriwdi [[bilim]], kónlikpe hám minez-qulıq qásiyetlerin jetkeriw sıyaqlı maqsetlerge erisiwge baǵdarlanǵan maqsetli iskerlik dep esaplaydı. Biraq, usı ulıwma ózgesheliklerden tısqarı onıń anıq tábiyatı boyınsha keń kólemli dodalawlar alıp barılmaqta. Bir kózqaras bilimlendiriwdi mektepte oqıw, oqıtıw hám úyreniw sıyaqlı waqıyalar dawamında júz beretuǵın process retinde qaraydı. Basqa kózqaras bilimlendiriwdi process emes, al usı process nátiyjesinde payda bolǵan bilimli adamlardıń psixikalıq jaǵdayları hám qábiletleri retinde qabıl etedi. Sonıń menen bir qatarda, bul termin oqıtıw hám úyreniwge baylanıslı usıllar, processler hám jámiyetlik institutlardı izertleytuǵın akademiyalıq tarawdı da bildiriwi múmkin. Terminniń anıq túsinigi bilimlendiriw qubılısların anıqlaw, bilimlendiriw jetiskenliklerin ólshew hám bilimlendiriw ámeliyatın jaqsılaw ushın háreket etkende áhmiyetli bolıp tabıladı. Ayırım teoretikler bilimlendiriwdiń barlıq túrlerine tán bolǵan ayrıqsha ózgesheliklerdi anıqlaw arqalı anıq anıqlamalar beredi. Mısalı, bilimlendiriw teoretigi R. S. Piters bilimlendiriwdiń úsh tiykarǵı ózgesheligin atap ótedi, olar: oqıwshıǵa bilim hám túsinik beriw, processtiń paydalı bolıwın támiyinlew hám onı minez-qulıq jaǵınan tuwrı usılda alıp barıw. Bunday anıq anıqlamalar bilimlendiriwdiń eń keń tarqalǵan túrlerin nátiyjeli sıpatlaǵanı menen, olar sın pikirlerge de ushıraydı, óytkeni bilimlendiriwdiń siyrek ushırasatuǵın túrleri geyde olardıń parametrlerinen tısqarı qalıwı múmkin. Anıq anıqlamalar qamtıp almaǵan qarsı mısallardı sheshiw qıyın bolıwı múmkin, sonlıqtan ayırım teoretikler onıń ornına shańaraqlıq uqsaslıqqa tiykarlanǵan anıq emes anıqlamalardı beriwdi maqul kóredi. Bul kózqaras bilimlendiriwdiń barlıq túrleri bir-birine uqsas ekenin, biraq olardıń hámmesine tán bolǵan áhmiyetli ózgeshelikler toplamın bólisiwi shárt emes ekenin kórsetedi. Keyra Syuell hám Stiven Nyuman sıyaqlı ayırım bilimlendiriw teoretikleri «bilimlendiriw» termini kontekstke baylanıslı ekenin aytadı. Bahalawshı yamasa keń mánili bilimlendiriw túsinikleri bilimlendiriwdiń tábiyatında qanday da bir jaqsılanıwǵa alıp keliw bar ekenin tastıyıqlaydı. Olar qádiriyat jaǵınan biytárep túsindirme beretuǵın tar mánili túsiniklerge qarama-qarsı turadı. Ayırım teoretikler «bilimlendiriw» termininiń kúndelikli tilde qalay qollanılatuǵının baqlaw arqalı sıpatlawshı túsinik beredi. Al normativlik túsinikler bolsa, jaqsı bilimlendiriwdi nelerdi quraytuǵının yamasa bilimlendiriw qalay ámelge asırılıwı kerekligin anıqlaydı. Kóplegen keń mánili hám normativlik túsinikler bilimlendiriwdi belgili maqsetlerge erisiwge umtılatuǵın háreket dep qaraydı, bul maqsetler bilim alıw, racional oylawdı úyreniw hám miyrim-shápáát hám hadallıq sıyaqlı minez-qulıq qásiyetlerin rawajlandırıwdı óz ishine alıwı múmkin. Hár túrli ilimpazlar bilimlendiriwdi indoktrinaciyadan ayırıp turıwda [[Sın kózqaras|sın kózqarastıń]] áhmiyetin atap ótedi. Olardıń pikirinshe, indoktrinaciya tek ǵana oqıwshılarǵa isenimlerdi sińdiriwge baǵdarlanǵan, olardıń racionallıǵına qaramastan; al bilimlendiriw bolsa, sol isenimlerdi sın kózqaras penen úyreniw hám gúmanlanıw ushın racional qábiletti de rawajlandıradı. Degen menen, bul eki qubılıstı anıq ajıratıp boladı degen pikir hámme tárepinen qabıl etilmegen, sebebi balanıń aqıl-oyı ele tolıq rawajlanbaǵan bilimlendiriwdiń dáslepki basqıshlarında indoktrinaciyanıń ayırım túrleri zárúr bolıwı múmkin. Bul ásirese jas balalar ayırım nárselerdi tiykarǵı sebeplerin túsinbesten úyreniwi kerek bolǵan jaǵdaylarda, máselen, belgili qáwipsizlik qaǵıydaları hám gigiena ádetleri sıyaqlı jaǵdaylarda ayrıqsha áhmiyetli. Bilimlendiriwdi muǵallimniń hám oqıwshınıń kózqarasınan sıpatlaw múmkin. Muǵallimge baǵdarlanǵan anıqlamalar muǵallimniń bilim hám kónlikpelerdi minez-qulıq jaǵınan durıs jol menen jetkeriwdegi kózqarası hám rolin ayrıqsha kórsetedi. Al oqıwshıǵa baǵdarlanǵan anıqlamalar bolsa, bilimlendiriwdi oqıwshınıń oqıw processindegi qatnasıwı tiykarında analizleydi, bul process olardıń keyingi tájiriybelerin ózgertedi hám bayıtadı dep esaplaydı. Eki kózqarastı da óz ishine alatuǵın anıqlamalardı da qarap shıǵıw múmkin. Bul kózqarasta bilimlendiriw ulıwma dúnyanı ashıw hám máselelerdi birgelikte sheshiw arqalı ulıwma tájiriybe almasıw processi retinde kóriledi. == Túrleri == Bilimlendiriwdiń bir neshe klassifikaciyası bar. Bir klassifikaciya institucional ramkaǵa baylanıslı bolıp, formal, formal emes hám informal bilimlendiriwdi ayırıp kórsetedi. Basqa bir klassifikaciya oqıwshınıń jası hám mazmunnıń quramalılıǵı sıyaqlı faktorlarǵa tiykarlanıp, bilimlendiriwdiń hár túrli dárejelerin qamtıydı. Qosımsha kategoriyalar tema, oqıtıw usılı, qollanılatuǵın qural hám qarjılandırıwǵa itibar qaratadı. === Formal, formal emes hám informal === Eń keń tarqalǵan bóliniw - formal, formal emes hám informal bilimlendiriw arasındaǵı ayırmashılıq. Formal bilimlendiriw strukturalanǵan institucional ramka ishinde ámelge asadı, ádette xronologiyalıq hám ierarxiyalıq tártipke iye boladı. Házirgi mektep sisteması klaslardı oqıwshınıń jası hám alǵa ilgerlewine qarap shólkemlestiredi, baslawısh mektepten universitetke shekem. Formal bilimlendiriw ádette húkimet tárepinen qadaǵalanadı hám retlestiriledi, kóbinese belgili bir jasqa shekem májbúriy boladı. Formal emes hám informal bilimlendiriw formal mektep sistemasınan tısqarı ámelge asadı, bunda formal emes bilimlendiriw ortalıq orındı iyeleydi. Formal bilimlendiriw sıyaqlı, formal emes bilimlendiriw de shólkemlestirilgen, sistemalı hám anıq maqsetke qaratılǵan, mısalı, repetitorlıq, fitnes sabaqları hám skautlıq háreketke qatnasıw sıyaqlı iskerliklerde kórinedi. Al informal bilimlendiriw bolsa, kúndelikli tájiriybeler hám qorshaǵan ortalıqqa tásir etiw arqalı sistemasız túrde ámelge asadı. Informal bilimlendiriw adamnıń ómiri dawamında hár túrli jaǵdaylarda hám orınlarda, kóbinese óz-ózinen ámelge asadı, mısalı, balalardıń óz ana tilin ata-anasınan úyreniwi yamasa adamlardıń birgelikte awqat tayarlaw arqalı aspazlıq kónlikpelerin meńgeriwi. Ayırım teoretikler úsh túrdi oqıw ortalıǵına qarap ajıratadı: formal bilimlendiriw mekteplerde ámelge asadı, formal emes bilimlendiriw jiyi barılmaytuǵın orınlarda, máselen, muzeylerde ótedi, al informal bilimlendiriw kúndelikli turmıs jaǵdaylarında ámelge asadı. Sonıń menen birge, motivaciya dereklerinde de ayırmashılıqlar bar. Formal bilimlendiriw kóbinese sırtqı motivaciya menen, yaǵnıy sırtqı sıylıqlar arqalı ámelge asırıladı. Kerisinshe, formal emes hám informal bilimlendiriwde ishki motivaciya, yaǵnıy oqıw processinen lázzetleniw ádette ústemlik etedi. Úsh túr arasındaǵı ayırmashılıq ulıwma túrde anıq bolsa da, ayırım bilimlendiriw formaları bir kategoriyaǵa tolıq sáykes kelmewi múmkin. Ápiwayı mádeniyatlarda bilimlendiriw tiykarınan informal túrde ámelge astı, bilimlendiriw iskerlikleri menen basqa kúndelikli háreketler arasında az ǵana ayırmashılıq boldı. Kerisinshe, pútkil qorshaǵan ortalıq klass xızmetin atqardı, al úlkenler kóbinese tárbiyashı rolin oynadı. Biraq, informal bilimlendiriw kóp muǵdardaǵı bilimlerdi beriw ushın jetkilikli bolmaydı. Bul sheklewdi saplastırıw ushın ádette formal bilimlendiriw ortalıqları hám arnawlı tayarlanǵan oqıtıwshılar zárúr. Bul zárúrlik tariyx dawamında formal bilimlendiriwdiń áhmiyetiniń artıwına alıp keldi. Waqıt ótiwi menen formal bilimlendiriw kúndelikli turmıstan uzaqlasıp, kóbirek abstrakt oqıw tájiriybeleri hám temalarǵa qaray jılıstı. Anıq háreketlerdi baqlaw hám eliklew ornına ulıwma principler hám túsiniklerdi túsiniwge kóbirek itibar berildi. === Dárejeler === [[Fayl:Parent's_day_at_Eirfan's_Kindergarten.jpg|alt=Photo of a kindergarten lesson in Japan|nobaý|Yaponiyalı balalar baǵshasındaǵı balalar]] Bilimlendiriw túrleri kóbinese hár túrli dáreje yamasa basqıshlarǵa bólinedi. Tásirli strukturalardıń biri - Birlesken Milletler Shólkeminiń Bilimlendiriw, Ilim hám Mádeniyat Shólkemi ([[YuNESKO|YUNESKO]]) tárepinen qollap-quwatlanatuǵın Bilimlendiriwdiń Xalıqaralıq Standart Klassifikaciyası. Bul klassifikaciya formal hám formal emes bilimlendiriwdi óz ishine aladı hám oqıwshınıń jası, oqıw dawamlılıǵı hám qamtılǵan mazmunnıń quramalılıǵı sıyaqlı faktorlarǵa tiykarlanıp dárejelerdi ajıratadı. Qosımsha kriteriylerge kiriw talapları, oqıtıwshılardıń kvalifikaciyası hám tabıslı tamamlawdıń kútilgen nátiyjesi kiredi. Dárejeler erte jastaǵı bilimlendiriw (0-dáreje), baslawısh bilimlendiriw (1-dáreje), orta bilimlendiriw (2-3 dárejeler), orta bilimnen keyingi joqarı emes bilimlendiriw (4-dáreje) hám joqarı bilimlendiriw (5-8 dárejeler) bolıp toparlastırılǵan. Erte jastaǵı bilimlendiriw, mektepke shekemgi bilimlendiriw yamasa balalar baǵshası bilimlendiriwi dep te ataladı, tuwılǵannan baslap baslawısh mektep baslanǵanǵa shekemgi dáwirdi qamtıydı. Ol balanıń fizikalıq, psixikalıq hám sociallıq aspektlerin qamtıp alıp, ulıwma rawajlanıwın jeńillestiriw ushın jobalastırılǵan. Erte jastaǵı bilimlendiriw sociallasıw hám jeke qásiyetlerdiń rawajlanıwın qáliplestiriwde áhmiyetli bolıp, sonday-aq qatnas, úyreniw hám másele sheshiw boyınsha tiykarǵı kónlikpelerdi úyretedi. Onıń ulıwma maqseti balalardı baslawısh bilimlendiriwge ótiwge tayarlaw bolıp tabıladı. Mektepke shekemgi bilimlendiriw ádette qálewi boyınsha bolsa da, Braziliya sıyaqlı ayırım ellerde tórt jastan baslap májbúriy bolıp esaplanadı. [[Fayl:Early_Childhood_Education_USAID_Africa.jpg|alt=Photo of early childhood education in Ethiopia|nobaý|Efiopiyadaǵı baslawısh mektep klass bólmesi]] Baslawısh (yamasa elementar) bilimlendiriw ádette bes penen jeti jas aralıǵında baslanıp, tórt-jeti jıl dawam etedi. Onıń qosımsha kiriw talapları joq hám oqıw, jazıw hám matematika boyınsha tiykarǵı kónlikpelerdi úyretiwdi maqset etedi. Sonıń menen birge, tariyx, [[geografiya]], pánler, [[muzıka]] hám [[kórkem óner]] sıyaqlı pánler boyınsha áhmiyetli bilimlerdi beredi. Taǵı bir maqseti jeke rawajlanıwdı jeńillestiriw bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta baslawısh bilimlendiriw derlik barlıq mámleketlerde májbúriy bolıp, dúnya júzi boyınsha baslawısh mektep jasındaǵı balalardıń 90% ten kóbiregi usınday mekteplerge qatnaydı. Orta bilimlendiriw baslawısh bilimlendiriwden keyin kelip, ádette 12 den 18 jasqa shekemgi dáwirdi qamtıydı. Ol ádette tómengi orta bilimlendiriw (máselen, orta mektep yamasa kishi joqarı mektep) hám joqarı orta bilimlendiriwge (máselen, joqarı mektep, úlken joqarı mektep yamasa kolledj, mámleketine baylanıslı) bólinedi. Tómengi orta bilimlendiriw ádette kiriw shárti retinde baslawısh mektepti pitkeriwdi talap etedi. Onıń maqseti oqıw nátiyjelerin keńeytiw hám tereńlestiriw bolıp, pánge tiyisli oqıw baǵdarlamalarına kóbirek itibar qaratıladı, hám oqıtıwshılar kóbinese bir yamasa bir neshe belgili pánler boyınsha qánigelesedi. Onıń maqsetleriniń biri oqıwshılardı hár túrli pánler boyınsha tiykarǵı teoriyalıq túsinikler menen tanıstırıp, ómir boyı bilim alıw ushın bekkem tiykar salıw bolıp tabıladı. Ayırım jaǵdaylarda, ol kásiplik tayarlıqtıń baslawısh formaların da óz ishine alıwı múmkin. Tómengi orta bilimlendiriw Oraylıq hám Shıǵıs Aziya, Evropa hám Amerika elleriniń kópshiliginde májbúriy bolıp tabıladı. Ayırım ellerde ol májbúriy bilimlendiriwdiń aqırǵı basqıshın quraydı. Biraq, májbúriy tómengi orta bilimlendiriw Arab mámleketlerinde, Saxaradan qubladaǵı Afrika ellerinde hám Qubla hám Batıs Aziyada azıraq keń tarqalǵan. [[Fayl:Calhan_High_School_Senior_Classroom_by_David_Shankbone.jpg|nobaý|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı joqarı mekteptiń joqarǵı klass (on ekinshi klass) bólmesi]] Joqarı orta bilimlendiriw ádette 15 jas shamasında baslanıp, oqıwshılardı jumısqa ornalasıw yamasa joqarı bilimlendiriw ushın zárúr bolǵan kónlikpeler hám bilimler menen támiyinlewge baǵdarlanǵan. Tómengi orta bilimlendiriwdi tamamlaw ádette kiriw shárti bolıp esaplanadı. Oqıw baǵdarlaması pánlerdiń keńirek kólemin qamtıydı, kóbinese oqıwshılarǵa hár túrli variantlar arasınan tańlaw múmkinshiligin beredi. Joqarı orta bilimlendiriwdi tabıslı tamamlaw kóbinese joqarı mektep diplomı sıyaqlı rásmiy kvalifikaciyanı alıw menen baylanıslı. Orta bilimlendiriwden keyingi bilimlendiriw orta bilimlendiriwden keyingi joqarı emes bilimlendiriw kategoriyasına kiriwi múmkin, ol quramalılıǵı boyınsha orta bilimlendiriwge uqsas, biraq oqıwshılardı miynet bazarına tayarlaw ushın kásiplik tayarlıqqa kóbirek itibar qaratadı. [[Fayl:Distributed_Intelligent_Systems_Department_laboratory.jpg|alt=Photo of students in a laboratory at the Saint Petersburg State Polytechnical University|nobaý|Rossiyadaǵı Sankt-Peterburg mámleketlik politexnikalıq universitetiniń laboratoriyasındaǵı studentler]] Ayırım mámleketlerde úshinshi basqısh bilimlendiriw joqarı bilimlendiriw menen birdey mániste qollanılsa, basqalarında úshinshi basqısh bilimlendiriw keńirek spektrdi qamtıp aladı. Úshinshi basqısh bilimlendiriw orta bilimlendiriwde qáliplesken tiykarǵa súyenedi, biraq belgili tarawlar yamasa pánlerdi tereń úyreniwge baǵdarlanǵan. Onıń juwmaǵı akademiyalıq dáreje menen tamamlanadı. Úshinshi basqısh bilimlendiriw tórt dárejeden ibarat: qısqa ciklli úshinshi basqısh, bakalavr, magistr hám doktorlıq bilimlendiriw. Bul dárejeler kóbinese ierarxiyalıq strukturanı payda etedi, bunda tómengi dárejelerdi alıw joqarı dárejelerge kiriw shárti bolıp xızmet etedi. Qısqa ciklli úshinshi basqısh bilimlendiriw ámeliy táreplerge itibar qaratıp, arnawlı kásipler ushın joqarı kásiplik hám professional tayarlıqtı támiyinleydi. Bakalavr dárejesindegi bilimlendiriw, sonday-aq bakalavriat bilimlendiriw dep te atalıp, ádette qısqa ciklli úshinshi basqısh bilimlendiriwge qaraǵanda uzaǵıraq dawam etedi. Ol kóbinese universitetler tárepinen usınılıp, bakalavr dárejesi dep atalatuǵın aralıq akademiyalıq dáreje menen juwmaqlanadı. Magistr dárejesindegi bilimlendiriw bakalavriatqa qaraǵanda qánigeleskenirek bolıp, kóbinese ǵárezsiz izertlewdi, ádette magistrlik dissertaciya túrinde, óz ishine aladı. Doktorlıq dárejedegi bilimlendiriw joqarı izertlew kvalifikaciyasına alıp keledi, ádette doktor dárejesi, mısalı, filosofiya doktorı (PhD) dárejesi beriledi. Ol ádette dissertaciya sıyaqlı úlken akademiyalıq jumıstı tapsırıwdı talap etedi. Bunnan da joqarı dárejelerge doktorantura hám abilitaciya kiredi. Formal bilimlendiriwdi tabıslı tamamlaw ádette sertifikaciya menen juwmaqlanadı, bul joqarı dárejedegi bilimlendiriwge ótiw hám ayırım kásiplerge kiriw ushın zárúr shárt bolıp tabıladı. Imtixanlar waqtında anıqlanbaǵan aldaw, mısalı, shpargalkadan paydalanıw, bul sistemaǵa qáwip tuwdıradı, sebebi ol arqalı bilimsiz studentler sertifikaciyalanıwı múmkin. Kópshilik mámleketlerde baslawısh hám orta bilimlendiriw biypul támiyinlenedi. Biraq, úshinshi basqısh bilimlendiriwdiń bahası boyınsha dúnya júzinde úlken ayırmashılıqlar bar. Shveciya, Finlyandiya, Polsha hám Meksika sıyaqlı ayırım mámleketler úshinshi basqısh bilimlendiriwdi biypul yamasa tómen bahada usınadı. Kerisinshe, AQSH hám Singapur sıyaqlı mámleketlerde úshinshi basqısh bilimlendiriw kóbinese joqarı oqıw haqısı menen baylanıslı, bul studentlerdi óz oqıwın qarjılandırıw ushın úlken qarızlarǵa súyeniwge májbúr etedi. Joqarı bilimlendiriw qárejetleri rawajlanıp kiyatırǵan mámleketlerdegi studentler ushın úlken tosqınlıq bolıwı múmkin, sebebi olardıń shańaraqları mektep haqısın tólew, forma satıp alıw hám sabaqlıqlardı satıp alıwda qıynalıwı múmkin. === Basqalar === Akademiyalıq ádebiyatta dástúrli hám alternativ usıllardı óz ishine alǵan bilimlendiriwdiń hár qıylı túrleri izertlenedi. Dástúrli bilimlendiriw uzaq waqıttan berli qollanılıp kiyatırǵan hám ádettegi mektep usılların óz ishine aladı, ol strukturalanǵan mektep ortalıǵında muǵallimge-baǵdarlanǵan oqıtıw menen sıpatlanadı. Nızamlar oqıw baǵdarlaması hám klass kestesi sıyaqlı hár túrli aspektlerdi basqaradı. [[Fayl:Representation,_Punch_Denmark,_1889.jpg|alt=Image of a homeschooling lesson|nobaý|Úyde oqıtıw alternativ bilimlendiriwdiń bir túri bolıp esaplanadı.]] Alternativ bilimlendiriw dástúrli ádettegi usıldan ózgeshe bolǵan oqıtıw usılların qamtıytuǵın ulıwma termin bolıp xızmet etedi. Bul ayırmashılıqlar oqıw ortalıǵında, oqıw baǵdarlamasınıń mazmunında yamasa muǵallim-oqıwshı qatnasıqlarınıń dinamikasında bolıwı múmkin. Alternativ mektep oqıtıwınıń ózgesheliklerine ıqtıyarlı qatnasıw, salıstırmalı túrde kishi klass hám mektep ólshemleri hám jeke beyimlestirilgen oqıtıw kiredi, bul kóbirek inklyuziv hám emocional jaqtan kómeklesetuǵın ortalıqtı qáliplestiredi. Bul kategoriyaǵa charter mektepleri hám qıyın yamasa ayrıqsha talantlı oqıwshılarǵa arnalǵan arnawlı baǵdarlamalar sıyaqlı hár qıylı túrler, sonıń menen birge úyde oqıtıw hám mektepsiz oqıtıw kiredi. Alternativ bilimlendiriw jergilikli xalıqtıń bilimlendiriwin de óz ishine aladı, ol jergilikli miyrasqa tiykarlanǵan bilim hám kónlikpelerdi saqlaw hám beriwge tiykarlanǵan. Bul usıl kóbinese awızeki bayanlaw hám ertek aytıw sıyaqlı dástúrli usıllardı qollanadı. Ayırım ayırmashılıqlar bilim alıwshılardıń ózgesheliklerine baylanıslı boladı. Oqıwshınıń jasına qaray kategoriyalar balalıq dáwir bilimlendiriwi, jasóspirim bilimlendiriwi, eresekler bilimlendiriwi hám qartayǵan adamlar bilimlendiriwin óz ishine aladı. Oqıwshılardıń biologiyalıq jınısına tiykarlanǵan kategoriyalarǵa bir jınıslı bilimlendiriw hám aralas jınıslı bilimlendiriw kiredi. Arnawlı bilimlendiriw múmkinshiligi sheklengen oqıwshılardıń ózgeshe mútájliklerin qanaatlandırıwǵa beyimlestirilgen, intellektual, sociallıq, kommunikativ hám fizikalıq dárejelerdegi hár qıylı kemshiliklerdi esapqa aladı. Onıń maqseti - usı kemshilikler keltirip shıǵaratuǵın qıyınshılıqlardı jeńiw, tásir etilgen oqıwshılarǵa sáykes bilimlendiriw strukturasına kiriwdi támiyinlew. Keń mániste, arnawlı bilimlendiriw intellektual jaqtan zeyinli balalarǵa bilim beriwdi de óz ishine aladı, olarǵa óz potencialın tolıq ashıw ushın beyimlestirilgen oqıw baǵdarlamaları kerek boladı. Oqıtıw usılına tiykarlanǵan klassifikaciyalarǵa muǵallimge baǵdarlanǵan bilimlendiriw kiredi, bunda muǵallim oqıwshılarǵa informaciya beriwde oraylıq orındı iyeleydi, hám oqıwshı oraylıq bilimlendiriw, bunda oqıwshılar klass iskerligin qáliplestiriwde belsendi hám juwapkerli orındı iyeleydi. Sanalı bilimlendiriwde úyreniw hám oqıtıw anıq maqset penen ámelge asırıladı. Sanasız bilimlendiriw sanalı jobalastırıw yamasa basshılıqsız óz-ózinen rawajlanadı. Bul biraz muǵallimler hám ereseklerdiń jeke qásiyetleriniń tásiri arqalı qáliplesiwi múmkin, bul oqıwshılardıń jeke qásiyetleriniń rawajlanıwına janapay tásir etiwi múmkin. Dálilge tiykarlanǵan bilimlendiriw eń nátiyjeli bilimlendiriw usılların anıqlaw ushın ilimiy izertlewlerden paydalanadı. Onıń maqseti - bilimlendiriw ámeliyatı hám siyasatınıń nátiyjeliligin optimallastırıw, olardıń eń jaqsı empirikalıq dálillerge tiykarlanǵanın támiyinlew arqalı. Bul dálilge tiykarlanǵan oqıtıwdı, dálilge tiykarlanǵan úyreniwdi hám mektep nátiyjeliligi boyınsha izertlewlerdi óz ishine aladı. Ózin-ózi oqıtıw, yamasa óz betinshe bilim alıw, muǵallimler hám oqıw orınlarınan ǵárezsiz túrde ámelge asadı. Tiykarınan eresekler bilimlendiriwinde baqlanatuǵın bul usıl, neni hám qashan oqıwdı tańlaw erkinligin beredi, bul onı potencial jaqtan kóbirek qanaatlandıratuǵın oqıw tájiriybesine aylandıradı. Biraq, struktura hám basshılıqtıń joqlıǵı maqsetsiz oqıwǵa alıp keliwi múmkin, al sırttan pikir almasıwdıń bolmawı ózin-ózi oqıtıwshılardıń nadurıs túsiniklerdi rawajlandırıwına hám óz oqıw progressin nadurıs bahalawına alıp keliwi múmkin. Ózin-ózi oqıtıw ómir boyı bilim alıw menen tıǵız baylanıslı, bul adamnıń pútkil ómiri dawamında úziliksiz oqıwın názerde tutadı. Pánge tiykarlanǵan bilimlendiriw kategoriyalarına ilimiy bilimlendiriw, til úyretiw, kórkem óner bilimlendiriwi, diniy bilimlendiriw, [[Dene tárbiya|dene tárbiyası]] hám jınıslıq tárbiya kiredi. Aralıqtan oqıtıwda radio yamasa veb-saytlar sıyaqlı arnawlı qurallar qollanıladı, oǵan elektron oqıtıw (kompyuterlerdi paydalanıw), mobil oqıtıw (mobil qurılmalardı paydalanıw) hám onlayn bilimlendiriw kiredi. Kóbinese olar ashıq bilimlendiriw túrinde boladı, onda kurslar hám materiallar minimal tosqınlıqlar menen qoljetimli boladı, bul dástúrli klass yamasa orında oqıtıwdan parıq qıladı. Biraq, onlayn bilimlendiriwdiń barlıq túrleri ashıq emes; mısalı, ayırım universitetler ashıq bilimlendiriw baslamalarınıń bir bólegi bolmaǵan tolıq onlayn diplom baǵdarlamaların usınadı. Mámleketlik bilimlendiriw, sonday-aq jámiyetlik bilimlendiriw dep te atalatuǵın, húkimet tárepinen qarjılandırıladı hám baqlanadı hám ulıwma xalıqqa qoljetimli. Ádette ol oqıw haqısın talap etpeydi hám sonlıqtan biypul bilimlendiriwdiń bir túri bolıp esaplanadı. Oǵan qarama-qarsı, jeke bilimlendiriw jeke mákemeler tárepinen qarjılandırıladı hám basqarıladı. Jeke mektepler kóbinese kóbirek tańlawshı qabıllaw procesine iye hám oqıw haqısın alıw arqalı pullı bilimlendiriwdi usınadı. Májbúriy bilimlendiriw adamlar nızamlı túrde alıwı kerek bolǵan bilimlendiriwge qatnasadı, tiykarınan belgili bir jasqa shekem mektepke barıwı shárt bolǵan balalarǵa tásir etedi. Bul adamlar nızamlı minnetlemege qaraǵanda jeke tańlawına tiykarlanıp alatuǵın ıqtıyarlı bilimlendiriwge qarama-qarsı turadı. == Jámiyettegi roli == [[Fayl:NIH_Medical_Research_Scholars_Program_(48050924987).jpg|alt=Photo of a medical researcher|nobaý|Medicinalıq izertlewshiler sıyaqlı joqarı qánigelesken kásip iyeleri kóbinese óz tarawların tolıq úyreniw hám jámiyetke áhmiyetli úles qosıw ushın keń kólemli bilimlendiriwden ótedi.]] Bilimlendiriw [[Jámiyet|jámiyette]] hár qıylı rollerdi atqaradı, sociallıq, ekonomikalıq hám jeke tarawlardı qamtıp aladı. Sociallıq jaqtan, bilimlendiriw átirap ortalıq penen óz-ara tásir etiw hám jeke mútájlikler menen talpınıslardı qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan tiykarǵı kónlikpelerdi úyretiw arqalı turaqlı jámiyetti quradı hám saqlaydı. Házirgi jámiyette bul kónlikpeler sóylew, oqıw, jazıw, [[arifmetika]] hám informaciya hám kommunikaciya texnologiyaların biliwdi óz ishine aladı. Sonıń menen birge, bilimlendiriw tiykarǵı sociallıq hám mádeniy normalar haqqında xabardarlıqtı sińdiriw, hár túrli jaǵdaylarda sáykes minez-qulıqtı qáliplestiriw arqalı sociallasıwǵa járdem beredi. Ol sociallıq birlikti, turaqlılıqtı hám tınıshlıqtı qollap-quwatlaydı, kúndelikli iskerlikte ónimli qatnasıwdı rawajlandıradı. Sociallasıw pútkil ómir dawamında júz berse de, erte jastaǵı bilimlendiriw ayrıqsha áhmiyetke iye. Sonıń menen birge, bilimlendiriw demokratiyalarda dawıs beriw hám shólkemlestiriw arqalı puqaralıq qatnasıwdı kúsheytiw, sonday-aq hámme ushın teń imkaniyatlardı itibarǵa alıw arqalı sheshiwshi rol oynaydı. Ekonomikalıq dárejede, adamlar bilimlendiriw arqalı jámiyettiń ónimli aǵzalarına aylanadı, óz kásipleri ushın, sonday-aq basqalarǵa tovarlar islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiw ushın zárúr bolǵan texnikalıq hám analitikalıq kónlikpelerdi iyeleydi. Erte jámiyetlerde qánigelesiw az bolǵan, balalar ádette jámiyettiń islewi ushın áhmiyetli bolǵan keń kólemli kónlikpelerdi úyrengen. Biraq, házirgi jámiyetler oǵada quramalasıp barmaqta, kóp kásipler ulıwma bilimlendiriw menen birge arnawlı tayarlıqtı talap etedi. Nátiyjede, tek salıstırmalı túrde az sandaǵı adamlar ǵana belgili kásiplerdi tolıq úyrenedi. Sonıń menen bir qatarda, jámiyettiń islewi ushın iyelengen kónlikpeler hám beyimlikler geyde qarama-qarsı bolıwı múmkin, olardıń qádiri kontekstke baylanıslı boladı. [[Fayl:2021_Median_household_wealth,_by_highest_educational_attainment_-_US.svg|nobaý|AQSHta joqarı bilim dárejesine erisiw ortasha úy xojalıǵı baylıǵınıń joqarılawına sáykes keledi<ref name="WealthEducation_2021">{{Web deregi|url=https://www.census.gov/content/dam/Census/library/publications/2023/demo/p70br-183.pdf|bet=The Wealth of Households: 2021 / Current Population Reports / P70BR-183|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240524023705/https://www.census.gov/content/dam/Census/library/publications/2023/demo/p70br-183.pdf|arxivsáne=May 24, 2024|avtor=Sullivan|at=Brianna|sáne=June 2023|baspaxana=United States Census Bureau}}</ref>.]] Adamlardıń jámiyetke integraciyasın jeńillestiriw arqalı, bilimlendiriw [[Ekonomikalıq ósiw|ekonomikalıq ósiwdi]] qollap-quwatlaydı hám jarlılıqtı azaytadı. Ol jumısshılarǵa óz kónlikpelerin jetilistiriwge múmkinshilik beredi, sonıń arqasında islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń sapasın jaqsılaydı, sonıń nátiyjesinde abadanlıqqa itibar qaratadı hám básekige shıdamlılıqtı arttıradı. Mámleketlik bilimlendiriw ulıwma jámiyetke payda keltiretuǵın uzaq múddetli investiciya retinde keń tán alınǵan, ásirese baslawısh bilimlendiriw ayrıqsha joqarı jetiskenlik normaların kórsetedi. Sonıń menen birge, ekonomikalıq abadanlıqtı bekkemlewden basqa, bilimlendiriw texnologiyalıq hám ilimiy jetiskenliklerge úles qosadı, jumıssızlıqtı azaytadı hám sociallıq teńlikke tásir etedi. Onnan da basqa, bilim dárejesiniń joqarılawı tuwılıw kórsetkishleriniń tómenlewi menen baylanıslı, bul qánigeli túrde shańaraqtı jobalastırıw haqqında xabardarlıqtıń artıwı, hayal-qızlar ushın múmkinshiliklerdiń keńeyiwi hám neke dúziwdiń keshiktiriliwi sebepli júz beredi. Bilimlendiriw eldiń ózgerislerge beyimlesiwi hám jańa qıyınshılıqlarǵa nátiyjeli qarsı turıwı ushın áhmiyetli orın iyeleydi. Ol xabardarlıqtı arttıradı hám házirgi global máselelerdi, sonıń ishinde klimattıń ózgeriwi, turaqlı rawajlanıw hám baylar menen jarlılar arasındaǵı ayırmashılıqtıń keńeyiwi sıyaqlı máselelerdi sheshiwge úles qosadı. Oqıwshılarǵa óz ómiri hám is-háreketleriniń basqalarǵa qalay tásir etetuǵının túsindiriw arqalı, bilimlendiriw adamlardı bárqulla turaqlı hám ádil dúnyanı ámelge asırıwǵa umtılıwǵa ruwxlandıra aladı. Solay etip, bilimlendiriw tek jámiyetlik normalardı saqlap qalıw ushın ǵana emes, al sociallıq rawajlanıwdıń katalizatorı retinde de xızmet etedi. Bul ekonomikalıq jaǵdaylardıń rawajlanıwına da tiyisli, bunda texnologiyalıq jetiskenlikler, ásirese avtomatlastırıwdıń artıwı, jumıs kúshine jańa talaplar qoyadı, bilimlendiriw bulardı qanaatlandırıwǵa járdem bere aladı. Jaǵdaylar ózgergen sayın, oqıtılatuǵın kónlikpeler hám bilimler eskirip qalıwı múmkin, bul oqıw baǵdarlamasına cifrlı sawatlılıq sıyaqlı pánlerdi kirgiziw hám jańa texnologiyalardı qollanıw kónlikpelerin rawajlandırıw ushın dúzetiwler kirgiziwdi talap etedi. Bunnan tısqarı, bilimlendiriw ǵalabalıq ashıq onlayn kurslar sıyaqlı innovaciyalıq formalardı qabıl etiw arqalı adamlardı payda bolıp atırǵan qıyınshılıqlar hám múmkinshiliklerge tayarlay aladı. Jeke dárejede, bilimlendiriw adamnıń jeke rawajlanıwın qollap-quwatlaydı, oǵan jańa kónlikpelerdi úyreniw, talantlardı jetilistiriw, dóretiwshilikti rawajlandırıw, ózin-ózi tanıwdı arttırıw hám máseleni sheshiw hám sheshim qabıllaw qábiletlerin jetilistiriw kiredi. Bunnan tısqarı, bilimlendiriw densawlıq hám abadanlıqqa unamlı tásir etedi. Bilimli adamlar kóbinese densawlıq máseleleri haqqında jaqsıraq xabardar boladı hám óz minez-qulqın soǵan qarap ózgertedi, kúshli sociallıq qollap-quwatlaw tarmaqları hám qıyınshılıqlardı jeńiw strategiyalarınan payda kóredi, hám de joqarı tabısqa iye bolıp, olarǵa jaqsıraq medicinalıq xızmetlerden paydalanıw múmkinshiligin beredi. Bilimlendiriwdiń sociallıq áhmiyeti [[Birlesken Milletler Shólkemi]] tárepinen belgilengen hár jılı 24-yanvarda ótkeriletuǵın Xalıqaralıq bilimlendiriw kúni menen ayrıqsha atap ótiledi, bul shólkem 1970-jıldı Xalıqaralıq bilimlendiriw jılı dep járiyalaǵan edi. == Derekler == f0re0lybh5ohwvyc0eqy6s6c8nk8hd5 124714 124713 2025-07-05T22:09:22Z Bekan88 11311 124714 wikitext text/x-wiki '''Bilimlendiriw''' — bul [[bilim]] hám kónlikpelerdi jetkeriw hám minez-qulıq ózgesheliklerin rawajlandırıw. Rásmiy bilimlendiriw mámleketlik mektepler sıyaqlı strukturalanǵan institucional sheńberde, oqıw baǵdarlamasına boysınıp ámelge asırıladı. Rásmiy emes bilimlendiriw de strukturalanǵan tásildi qollanadı, biraq rásmiy mektep sistemasınan tısqarı ámelge asadı, al rásmiy emes bilimlendiriw kúndelikli tájiriybeler arqalı strukturalanbaǵan úyreniwdi óz ishine aladı. Rásmiy hám rásmiy emes bilimlendiriw erte jastaǵı bilimlendiriw, baslawısh bilimlendiriw, orta bilimlendiriw hám joqarı bilimlendiriw sıyaqlı dárejelerge bólinedi. Basqa klassifikaciyalar oqıtıw usıllarına, máselen oqıtıwshıǵa baǵdarlanǵan hám oqıwshıǵa baǵdarlanǵan bilimlendiriwge, sonday-aq pánlerge, máselen ilimiy bilimlendiriw, til bilimlendiriwi hám [[Dene tárbiya|dene tárbiyası]] bilimlendiriwine itibar qaratadı. Sonıń menen bir qatarda, «bilimlendiriw» termini bilimli adamlardıń intellektual jaǵdayın hám sapaların hám bilimlendiriw qubılısların úyrenetuǵın akademiyalıq tarawdı ańlatıwı múmkin. Bilimlendiriwdiń anıq anıqlaması talas-tartıslı, hám bilimlendiriwdiń maqsetleri hám onıń [[Sın kózqaras|sın pikirlewdi]] rawajlandırıw arqalı indoktrinaciyadan qanshelli ózgeshelenetuǵını haqqında kelispewshilikler bar. Bul kelispewshilikler bilimlendiriwdiń hár qıylı túrlerin anıqlaw, ólshew hám jaqsılawǵa tásir etedi. Tiykarınan, bilimlendiriw balalardı mádeniy qádiriyatlar hám normalardı sińdiriw arqalı jámiyetke ádetlendiredi, olardı jámiyettiń ónimli aǵzaları bolıwı ushın zárúr bolǵan kónlikpeler menen támiyinleydi. Usılayınsha, ol ekonomikalıq ósimdi qozǵaydı hám jergilikli hám global máseleler haqqında xabardarlıqtı arttıradı. Shólkemlestirilgen institutlar bilimlendiriwde áhmiyetli orın iyeleydi. Mısalı, húkimetler mektep sabaqlarınıń waqtın, oqıw baǵdarlamasın hám qatnasıw talapların belgilew ushın bilimlendiriw siyasatın islep shıǵadı. YUNESKO sıyaqlı xalıqaralıq shólkemler barlıq balalar ushın baslawısh bilimlendiriwdi alǵa ilgeriletiwde tásirli boldı. Bilimlendiriwdiń tabıslı bolıwına kóp faktorlar tásir etedi. [[Psixologiya|Psixologiyalıq]] faktorlarǵa motivaciya, intellekt hám jeke qásiyetler kiredi. Sociallıq-ekonomikalıq jaǵday, etnikalıq kelip shıǵıwı hám jınısı sıyaqlı jámiyetlik faktorlar kóbinese kemsitiwshilik penen baylanıslı. Basqa faktorlarǵa bilimlendiriw texnologiyalarına qoljetimlilik, oqıtıwshınıń sapası hám ata-analardıń qatnasıwı kiredi. Bilimlendiriwdi izertleytuǵın tiykarǵı akademiyalıq taraw bilimlendiriw izertlewleri dep ataladı. Ol bilimlendiriwdiń tábiyatı, maqsetleri, tásirleri hám onı jaqsılaw usılların tereń úyrenedi. Bilimlendiriw izertlewleri bilimlendiriwdiń filosofiyası, psixologiyası, sociologiyası hám ekonomikası sıyaqlı hár túrli tarawlardı óz ishine aladı. Sonıń menen birge, ol salıstırmalı bilimlendiriw, [[Pedagogika termini|pedagogika]] hám bilimlendiriw tariyxı sıyaqlı temalardı da izertleydi. Tariyxqa deyingi dáwirde bilimlendiriw tiykarınan awızeki qarım-qatnas hám eliklew arqalı rásmiy emes túrde ámelge asırılǵan. Áyyemgi [[Civilizaciya|civilizaciyalardıń]] payda bolıwı menen jazıwdıń oylap tabılıwı bilimniń keńeyiwine alıp keldi, bul rásmiy emes bilimlendiriwden rásmiy bilimlendiriwge ótiwge túrtki boldı. Dáslep, rásmiy bilimlendiriw kóbinese elitalar hám diniy toparlar ushın qoljetimli boldı. XV ásirde baspa stanogınıń payda bolıwı kitaplarǵa keń qoljetimlilikti támiyinledi, usılayınsha ulıwma sawatlılıqtı arttırdı. XVIII-XIX ásirlerde mámleketlik bilimlendiriw áhmiyetke iye boldı, bul barlıq adamlarǵa biypul baslawısh bilim beriw hám belgili bir jasqa shekem májbúriy bilimlendiriwdi támiyinlew boyınsha global háreketke jol ashtı. Házirgi waqıtta dúnya júzi boyınsha baslawısh mektep jasındaǵı balalardıń 90% ten kóbiregi baslawısh mektepke baradı. == Anıqlamalar == «Bilimlendiriw» termini latın tilindegi educare, yaǵnıy «tárbiyalaw» hám educere, yaǵnıy «alıp shıǵıw» sózlerinen kelip shıqqan<ref>{{harvnb|Vico|1999|p=[https://books.google.com/books?id=FxiJufNjEmwC&pg=PT327 327]}}}}</ref> . Bilimlendiriwdiń anıqlaması hár túrli tarawlardaǵı teoretikler tárepinen izertlengen. Kópshilik bilimlendiriwdi [[bilim]], kónlikpe hám minez-qulıq qásiyetlerin jetkeriw sıyaqlı maqsetlerge erisiwge baǵdarlanǵan maqsetli iskerlik dep esaplaydı<ref>{{|{{harvnb|Marshall|2006|pp=[https://www.jstor.org/stable/42589880 33–37]}} |2={{harvnb|Sewell|Newman|2013|pp=[https://books.google.com/books?id=B_9OAgAAQBAJ&pg=PA3 3–4, 6–7, 9–10]}} |3={{harvnb|Matheson|2014|pp=[https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780203105450-8/education-david-matheson 1–3]}} }}</ref>. Biraq, usı ulıwma ózgesheliklerden tısqarı onıń anıq tábiyatı boyınsha keń kólemli dodalawlar alıp barılmaqta. Bir kózqaras bilimlendiriwdi mektepte oqıw, oqıtıw hám úyreniw sıyaqlı waqıyalar dawamında júz beretuǵın process retinde qaraydı. Basqa kózqaras bilimlendiriwdi process emes, al usı process nátiyjesinde payda bolǵan bilimli adamlardıń psixikalıq jaǵdayları hám qábiletleri retinde qabıl etedi. Sonıń menen bir qatarda, bul termin oqıtıw hám úyreniwge baylanıslı usıllar, processler hám jámiyetlik institutlardı izertleytuǵın akademiyalıq tarawdı da bildiriwi múmkin. Terminniń anıq túsinigi bilimlendiriw qubılısların anıqlaw, bilimlendiriw jetiskenliklerin ólshew hám bilimlendiriw ámeliyatın jaqsılaw ushın háreket etkende áhmiyetli bolıp tabıladı<ref>{{harvnb|Chazan|2022|pp=[https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-83925-3_3 15–16]}} |2={{harvnb|Marshall|2006|pp=[https://www.jstor.org/stable/42589880 33–37]}} |3={{harvnb|UNESCO|2018}} }}</ref><ref>{{|1={{harvnb|Peters|2009|p=1}} |2={{harvnb|HarperCollins staff|2023}} |3={{harvnb|Sewell|Newman|2013|p=[https://books.google.com/books?id=B_9OAgAAQBAJ&pg=PA4 4]}} }}</ref>. Ayırım teoretikler bilimlendiriwdiń barlıq túrlerine tán bolǵan ayrıqsha ózgesheliklerdi anıqlaw arqalı anıq anıqlamalar beredi<ref>{{|1={{harvnb|Peters|2015|p=45}} |2={{harvnb|Beckett|2011|p=[https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1741-5446.2011.00402.x 241]}} |3={{harvnb|Marshall|2006|pp=[https://www.jstor.org/stable/42589880 33–37]}} }}</ref>. Mısalı, bilimlendiriw teoretigi R. S. Piters bilimlendiriwdiń úsh tiykarǵı ózgesheligin atap ótedi, olar: oqıwshıǵa bilim hám túsinik beriw, processtiń paydalı bolıwın támiyinlew hám onı minez-qulıq jaǵınan tuwrı usılda alıp barıw<ref>{{1={{harvnb|Beckett|2011|pp=[https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1741-5446.2011.00402.x 242–243]}} |2={{harvnb|Peters|Woods|Dray|1973|loc=[https://philpapers.org/rec/PETAOE Aims of Education: A Conceptual Inquiry]}} |3={{harvnb|Sewell|Newman|2013|pp=[https://books.google.com/books?id=B_9OAgAAQBAJ&pg=PA3 3–5]}} }}</ref>. Bunday anıq anıqlamalar bilimlendiriwdiń eń keń tarqalǵan túrlerin nátiyjeli sıpatlaǵanı menen, olar sın pikirlerge de ushıraydı, óytkeni bilimlendiriwdiń siyrek ushırasatuǵın túrleri geyde olardıń parametrlerinen tısqarı qalıwı múmkin. Anıq anıqlamalar qamtıp almaǵan qarsı mısallardı sheshiw qıyın bolıwı múmkin, sonlıqtan ayırım teoretikler onıń ornına shańaraqlıq uqsaslıqqa tiykarlanǵan anıq emes anıqlamalardı beriwdi maqul kóredi. Bul kózqaras bilimlendiriwdiń barlıq túrleri bir-birine uqsas ekenin, biraq olardıń hámmesine tán bolǵan áhmiyetli ózgeshelikler toplamın bólisiwi shárt emes ekenin kórsetedi. Keyra Syuell hám Stiven Nyuman sıyaqlı ayırım bilimlendiriw teoretikleri «bilimlendiriw» termini kontekstke baylanıslı ekenin aytadı. Bahalawshı yamasa keń mánili bilimlendiriw túsinikleri bilimlendiriwdiń tábiyatında qanday da bir jaqsılanıwǵa alıp keliw bar ekenin tastıyıqlaydı. Olar qádiriyat jaǵınan biytárep túsindirme beretuǵın tar mánili túsiniklerge qarama-qarsı turadı. Ayırım teoretikler «bilimlendiriw» termininiń kúndelikli tilde qalay qollanılatuǵının baqlaw arqalı sıpatlawshı túsinik beredi. Al normativlik túsinikler bolsa, jaqsı bilimlendiriwdi nelerdi quraytuǵının yamasa bilimlendiriw qalay ámelge asırılıwı kerekligin anıqlaydı. Kóplegen keń mánili hám normativlik túsinikler bilimlendiriwdi belgili maqsetlerge erisiwge umtılatuǵın háreket dep qaraydı, bul maqsetler bilim alıw, racional oylawdı úyreniw hám miyrim-shápáát hám hadallıq sıyaqlı minez-qulıq qásiyetlerin rawajlandırıwdı óz ishine alıwı múmkin. Hár túrli ilimpazlar bilimlendiriwdi indoktrinaciyadan ayırıp turıwda [[Sın kózqaras|sın kózqarastıń]] áhmiyetin atap ótedi. Olardıń pikirinshe, indoktrinaciya tek ǵana oqıwshılarǵa isenimlerdi sińdiriwge baǵdarlanǵan, olardıń racionallıǵına qaramastan; al bilimlendiriw bolsa, sol isenimlerdi sın kózqaras penen úyreniw hám gúmanlanıw ushın racional qábiletti de rawajlandıradı. Degen menen, bul eki qubılıstı anıq ajıratıp boladı degen pikir hámme tárepinen qabıl etilmegen, sebebi balanıń aqıl-oyı ele tolıq rawajlanbaǵan bilimlendiriwdiń dáslepki basqıshlarında indoktrinaciyanıń ayırım túrleri zárúr bolıwı múmkin. Bul ásirese jas balalar ayırım nárselerdi tiykarǵı sebeplerin túsinbesten úyreniwi kerek bolǵan jaǵdaylarda, máselen, belgili qáwipsizlik qaǵıydaları hám gigiena ádetleri sıyaqlı jaǵdaylarda ayrıqsha áhmiyetli. Bilimlendiriwdi muǵallimniń hám oqıwshınıń kózqarasınan sıpatlaw múmkin. Muǵallimge baǵdarlanǵan anıqlamalar muǵallimniń bilim hám kónlikpelerdi minez-qulıq jaǵınan durıs jol menen jetkeriwdegi kózqarası hám rolin ayrıqsha kórsetedi. Al oqıwshıǵa baǵdarlanǵan anıqlamalar bolsa, bilimlendiriwdi oqıwshınıń oqıw processindegi qatnasıwı tiykarında analizleydi, bul process olardıń keyingi tájiriybelerin ózgertedi hám bayıtadı dep esaplaydı. Eki kózqarastı da óz ishine alatuǵın anıqlamalardı da qarap shıǵıw múmkin. Bul kózqarasta bilimlendiriw ulıwma dúnyanı ashıw hám máselelerdi birgelikte sheshiw arqalı ulıwma tájiriybe almasıw processi retinde kóriledi. == Túrleri == Bilimlendiriwdiń bir neshe klassifikaciyası bar. Bir klassifikaciya institucional ramkaǵa baylanıslı bolıp, formal, formal emes hám informal bilimlendiriwdi ayırıp kórsetedi. Basqa bir klassifikaciya oqıwshınıń jası hám mazmunnıń quramalılıǵı sıyaqlı faktorlarǵa tiykarlanıp, bilimlendiriwdiń hár túrli dárejelerin qamtıydı. Qosımsha kategoriyalar tema, oqıtıw usılı, qollanılatuǵın qural hám qarjılandırıwǵa itibar qaratadı<ref>{{|1={{harvnb|La Belle|1982|pp=[https://link.springer.com/article/10.1007/BF00598444 159, 161–162]}} |2={{harvnb|UNESCO|2012|pp=6, 25, 73–75}} |3={{harvnb|Emaliana|2017|pp=59–60}} |4={{harvnb|Cobb|Glass|2021|p=[https://books.google.com/books?id=aF89EAAAQBAJ&pg=PA11 11]}} }}</ref>. === Formal, formal emes hám informal === Eń keń tarqalǵan bóliniw - formal, formal emes hám informal bilimlendiriw arasındaǵı ayırmashılıq. Formal bilimlendiriw strukturalanǵan institucional ramka ishinde ámelge asadı, ádette xronologiyalıq hám ierarxiyalıq tártipke iye boladı. Házirgi mektep sisteması klaslardı oqıwshınıń jası hám alǵa ilgerlewine qarap shólkemlestiredi, baslawısh mektepten universitetke shekem. Formal bilimlendiriw ádette húkimet tárepinen qadaǵalanadı hám retlestiriledi, kóbinese belgili bir jasqa shekem májbúriy boladı. Formal emes hám informal bilimlendiriw formal mektep sistemasınan tısqarı ámelge asadı, bunda formal emes bilimlendiriw ortalıq orındı iyeleydi. Formal bilimlendiriw sıyaqlı, formal emes bilimlendiriw de shólkemlestirilgen, sistemalı hám anıq maqsetke qaratılǵan, mısalı, repetitorlıq, fitnes sabaqları hám skautlıq háreketke qatnasıw sıyaqlı iskerliklerde kórinedi. Al informal bilimlendiriw bolsa, kúndelikli tájiriybeler hám qorshaǵan ortalıqqa tásir etiw arqalı sistemasız túrde ámelge asadı. Informal bilimlendiriw adamnıń ómiri dawamında hár túrli jaǵdaylarda hám orınlarda, kóbinese óz-ózinen ámelge asadı, mısalı, balalardıń óz ana tilin ata-anasınan úyreniwi yamasa adamlardıń birgelikte awqat tayarlaw arqalı aspazlıq kónlikpelerin meńgeriwi. Ayırım teoretikler úsh túrdi oqıw ortalıǵına qarap ajıratadı: formal bilimlendiriw mekteplerde ámelge asadı, formal emes bilimlendiriw jiyi barılmaytuǵın orınlarda, máselen, muzeylerde ótedi, al informal bilimlendiriw kúndelikli turmıs jaǵdaylarında ámelge asadı. Sonıń menen birge, motivaciya dereklerinde de ayırmashılıqlar bar. Formal bilimlendiriw kóbinese sırtqı motivaciya menen, yaǵnıy sırtqı sıylıqlar arqalı ámelge asırıladı. Kerisinshe, formal emes hám informal bilimlendiriwde ishki motivaciya, yaǵnıy oqıw processinen lázzetleniw ádette ústemlik etedi. Úsh túr arasındaǵı ayırmashılıq ulıwma túrde anıq bolsa da, ayırım bilimlendiriw formaları bir kategoriyaǵa tolıq sáykes kelmewi múmkin. Ápiwayı mádeniyatlarda bilimlendiriw tiykarınan informal túrde ámelge astı, bilimlendiriw iskerlikleri menen basqa kúndelikli háreketler arasında az ǵana ayırmashılıq boldı. Kerisinshe, pútkil qorshaǵan ortalıq klass xızmetin atqardı, al úlkenler kóbinese tárbiyashı rolin oynadı. Biraq, informal bilimlendiriw kóp muǵdardaǵı bilimlerdi beriw ushın jetkilikli bolmaydı. Bul sheklewdi saplastırıw ushın ádette formal bilimlendiriw ortalıqları hám arnawlı tayarlanǵan oqıtıwshılar zárúr. Bul zárúrlik tariyx dawamında formal bilimlendiriwdiń áhmiyetiniń artıwına alıp keldi. Waqıt ótiwi menen formal bilimlendiriw kúndelikli turmıstan uzaqlasıp, kóbirek abstrakt oqıw tájiriybeleri hám temalarǵa qaray jılıstı. Anıq háreketlerdi baqlaw hám eliklew ornına ulıwma principler hám túsiniklerdi túsiniwge kóbirek itibar berildi. === Dárejeler === [[Fayl:Parent's_day_at_Eirfan's_Kindergarten.jpg|alt=Photo of a kindergarten lesson in Japan|nobaý|Yaponiyalı balalar baǵshasındaǵı balalar]] Bilimlendiriw túrleri kóbinese hár túrli dáreje yamasa basqıshlarǵa bólinedi. Tásirli strukturalardıń biri - Birlesken Milletler Shólkeminiń Bilimlendiriw, Ilim hám Mádeniyat Shólkemi ([[YuNESKO|YUNESKO]]) tárepinen qollap-quwatlanatuǵın Bilimlendiriwdiń Xalıqaralıq Standart Klassifikaciyası. Bul klassifikaciya formal hám formal emes bilimlendiriwdi óz ishine aladı hám oqıwshınıń jası, oqıw dawamlılıǵı hám qamtılǵan mazmunnıń quramalılıǵı sıyaqlı faktorlarǵa tiykarlanıp dárejelerdi ajıratadı. Qosımsha kriteriylerge kiriw talapları, oqıtıwshılardıń kvalifikaciyası hám tabıslı tamamlawdıń kútilgen nátiyjesi kiredi. Dárejeler erte jastaǵı bilimlendiriw (0-dáreje), baslawısh bilimlendiriw (1-dáreje), orta bilimlendiriw (2-3 dárejeler), orta bilimnen keyingi joqarı emes bilimlendiriw (4-dáreje) hám joqarı bilimlendiriw (5-8 dárejeler) bolıp toparlastırılǵan. Erte jastaǵı bilimlendiriw, mektepke shekemgi bilimlendiriw yamasa balalar baǵshası bilimlendiriwi dep te ataladı, tuwılǵannan baslap baslawısh mektep baslanǵanǵa shekemgi dáwirdi qamtıydı. Ol balanıń fizikalıq, psixikalıq hám sociallıq aspektlerin qamtıp alıp, ulıwma rawajlanıwın jeńillestiriw ushın jobalastırılǵan. Erte jastaǵı bilimlendiriw sociallasıw hám jeke qásiyetlerdiń rawajlanıwın qáliplestiriwde áhmiyetli bolıp, sonday-aq qatnas, úyreniw hám másele sheshiw boyınsha tiykarǵı kónlikpelerdi úyretedi. Onıń ulıwma maqseti balalardı baslawısh bilimlendiriwge ótiwge tayarlaw bolıp tabıladı. Mektepke shekemgi bilimlendiriw ádette qálewi boyınsha bolsa da, Braziliya sıyaqlı ayırım ellerde tórt jastan baslap májbúriy bolıp esaplanadı. [[Fayl:Early_Childhood_Education_USAID_Africa.jpg|alt=Photo of early childhood education in Ethiopia|nobaý|Efiopiyadaǵı baslawısh mektep klass bólmesi]] Baslawısh (yamasa elementar) bilimlendiriw ádette bes penen jeti jas aralıǵında baslanıp, tórt-jeti jıl dawam etedi. Onıń qosımsha kiriw talapları joq hám oqıw, jazıw hám matematika boyınsha tiykarǵı kónlikpelerdi úyretiwdi maqset etedi. Sonıń menen birge, tariyx, [[geografiya]], pánler, [[muzıka]] hám [[kórkem óner]] sıyaqlı pánler boyınsha áhmiyetli bilimlerdi beredi. Taǵı bir maqseti jeke rawajlanıwdı jeńillestiriw bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta baslawısh bilimlendiriw derlik barlıq mámleketlerde májbúriy bolıp, dúnya júzi boyınsha baslawısh mektep jasındaǵı balalardıń 90% ten kóbiregi usınday mekteplerge qatnaydı. Orta bilimlendiriw baslawısh bilimlendiriwden keyin kelip, ádette 12 den 18 jasqa shekemgi dáwirdi qamtıydı. Ol ádette tómengi orta bilimlendiriw (máselen, orta mektep yamasa kishi joqarı mektep) hám joqarı orta bilimlendiriwge (máselen, joqarı mektep, úlken joqarı mektep yamasa kolledj, mámleketine baylanıslı) bólinedi. Tómengi orta bilimlendiriw ádette kiriw shárti retinde baslawısh mektepti pitkeriwdi talap etedi. Onıń maqseti oqıw nátiyjelerin keńeytiw hám tereńlestiriw bolıp, pánge tiyisli oqıw baǵdarlamalarına kóbirek itibar qaratıladı, hám oqıtıwshılar kóbinese bir yamasa bir neshe belgili pánler boyınsha qánigelesedi. Onıń maqsetleriniń biri oqıwshılardı hár túrli pánler boyınsha tiykarǵı teoriyalıq túsinikler menen tanıstırıp, ómir boyı bilim alıw ushın bekkem tiykar salıw bolıp tabıladı. Ayırım jaǵdaylarda, ol kásiplik tayarlıqtıń baslawısh formaların da óz ishine alıwı múmkin. Tómengi orta bilimlendiriw Oraylıq hám Shıǵıs Aziya, Evropa hám Amerika elleriniń kópshiliginde májbúriy bolıp tabıladı. Ayırım ellerde ol májbúriy bilimlendiriwdiń aqırǵı basqıshın quraydı. Biraq, májbúriy tómengi orta bilimlendiriw Arab mámleketlerinde, Saxaradan qubladaǵı Afrika ellerinde hám Qubla hám Batıs Aziyada azıraq keń tarqalǵan. [[Fayl:Calhan_High_School_Senior_Classroom_by_David_Shankbone.jpg|nobaý|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı joqarı mekteptiń joqarǵı klass (on ekinshi klass) bólmesi]] Joqarı orta bilimlendiriw ádette 15 jas shamasında baslanıp, oqıwshılardı jumısqa ornalasıw yamasa joqarı bilimlendiriw ushın zárúr bolǵan kónlikpeler hám bilimler menen támiyinlewge baǵdarlanǵan. Tómengi orta bilimlendiriwdi tamamlaw ádette kiriw shárti bolıp esaplanadı. Oqıw baǵdarlaması pánlerdiń keńirek kólemin qamtıydı, kóbinese oqıwshılarǵa hár túrli variantlar arasınan tańlaw múmkinshiligin beredi. Joqarı orta bilimlendiriwdi tabıslı tamamlaw kóbinese joqarı mektep diplomı sıyaqlı rásmiy kvalifikaciyanı alıw menen baylanıslı. Orta bilimlendiriwden keyingi bilimlendiriw orta bilimlendiriwden keyingi joqarı emes bilimlendiriw kategoriyasına kiriwi múmkin, ol quramalılıǵı boyınsha orta bilimlendiriwge uqsas, biraq oqıwshılardı miynet bazarına tayarlaw ushın kásiplik tayarlıqqa kóbirek itibar qaratadı. [[Fayl:Distributed_Intelligent_Systems_Department_laboratory.jpg|alt=Photo of students in a laboratory at the Saint Petersburg State Polytechnical University|nobaý|Rossiyadaǵı Sankt-Peterburg mámleketlik politexnikalıq universitetiniń laboratoriyasındaǵı studentler]] Ayırım mámleketlerde úshinshi basqısh bilimlendiriw joqarı bilimlendiriw menen birdey mániste qollanılsa, basqalarında úshinshi basqısh bilimlendiriw keńirek spektrdi qamtıp aladı. Úshinshi basqısh bilimlendiriw orta bilimlendiriwde qáliplesken tiykarǵa súyenedi, biraq belgili tarawlar yamasa pánlerdi tereń úyreniwge baǵdarlanǵan. Onıń juwmaǵı akademiyalıq dáreje menen tamamlanadı. Úshinshi basqısh bilimlendiriw tórt dárejeden ibarat: qısqa ciklli úshinshi basqısh, bakalavr, magistr hám doktorlıq bilimlendiriw. Bul dárejeler kóbinese ierarxiyalıq strukturanı payda etedi, bunda tómengi dárejelerdi alıw joqarı dárejelerge kiriw shárti bolıp xızmet etedi. Qısqa ciklli úshinshi basqısh bilimlendiriw ámeliy táreplerge itibar qaratıp, arnawlı kásipler ushın joqarı kásiplik hám professional tayarlıqtı támiyinleydi. Bakalavr dárejesindegi bilimlendiriw, sonday-aq bakalavriat bilimlendiriw dep te atalıp, ádette qısqa ciklli úshinshi basqısh bilimlendiriwge qaraǵanda uzaǵıraq dawam etedi. Ol kóbinese universitetler tárepinen usınılıp, bakalavr dárejesi dep atalatuǵın aralıq akademiyalıq dáreje menen juwmaqlanadı. Magistr dárejesindegi bilimlendiriw bakalavriatqa qaraǵanda qánigeleskenirek bolıp, kóbinese ǵárezsiz izertlewdi, ádette magistrlik dissertaciya túrinde, óz ishine aladı. Doktorlıq dárejedegi bilimlendiriw joqarı izertlew kvalifikaciyasına alıp keledi, ádette doktor dárejesi, mısalı, filosofiya doktorı (PhD) dárejesi beriledi. Ol ádette dissertaciya sıyaqlı úlken akademiyalıq jumıstı tapsırıwdı talap etedi. Bunnan da joqarı dárejelerge doktorantura hám abilitaciya kiredi. Formal bilimlendiriwdi tabıslı tamamlaw ádette sertifikaciya menen juwmaqlanadı, bul joqarı dárejedegi bilimlendiriwge ótiw hám ayırım kásiplerge kiriw ushın zárúr shárt bolıp tabıladı. Imtixanlar waqtında anıqlanbaǵan aldaw, mısalı, shpargalkadan paydalanıw, bul sistemaǵa qáwip tuwdıradı, sebebi ol arqalı bilimsiz studentler sertifikaciyalanıwı múmkin. Kópshilik mámleketlerde baslawısh hám orta bilimlendiriw biypul támiyinlenedi. Biraq, úshinshi basqısh bilimlendiriwdiń bahası boyınsha dúnya júzinde úlken ayırmashılıqlar bar. Shveciya, Finlyandiya, Polsha hám Meksika sıyaqlı ayırım mámleketler úshinshi basqısh bilimlendiriwdi biypul yamasa tómen bahada usınadı. Kerisinshe, AQSH hám Singapur sıyaqlı mámleketlerde úshinshi basqısh bilimlendiriw kóbinese joqarı oqıw haqısı menen baylanıslı, bul studentlerdi óz oqıwın qarjılandırıw ushın úlken qarızlarǵa súyeniwge májbúr etedi. Joqarı bilimlendiriw qárejetleri rawajlanıp kiyatırǵan mámleketlerdegi studentler ushın úlken tosqınlıq bolıwı múmkin, sebebi olardıń shańaraqları mektep haqısın tólew, forma satıp alıw hám sabaqlıqlardı satıp alıwda qıynalıwı múmkin. === Basqalar === Akademiyalıq ádebiyatta dástúrli hám alternativ usıllardı óz ishine alǵan bilimlendiriwdiń hár qıylı túrleri izertlenedi. Dástúrli bilimlendiriw uzaq waqıttan berli qollanılıp kiyatırǵan hám ádettegi mektep usılların óz ishine aladı, ol strukturalanǵan mektep ortalıǵında muǵallimge-baǵdarlanǵan oqıtıw menen sıpatlanadı. Nızamlar oqıw baǵdarlaması hám klass kestesi sıyaqlı hár túrli aspektlerdi basqaradı. [[Fayl:Representation,_Punch_Denmark,_1889.jpg|alt=Image of a homeschooling lesson|nobaý|Úyde oqıtıw alternativ bilimlendiriwdiń bir túri bolıp esaplanadı.]] Alternativ bilimlendiriw dástúrli ádettegi usıldan ózgeshe bolǵan oqıtıw usılların qamtıytuǵın ulıwma termin bolıp xızmet etedi. Bul ayırmashılıqlar oqıw ortalıǵında, oqıw baǵdarlamasınıń mazmunında yamasa muǵallim-oqıwshı qatnasıqlarınıń dinamikasında bolıwı múmkin. Alternativ mektep oqıtıwınıń ózgesheliklerine ıqtıyarlı qatnasıw, salıstırmalı túrde kishi klass hám mektep ólshemleri hám jeke beyimlestirilgen oqıtıw kiredi, bul kóbirek inklyuziv hám emocional jaqtan kómeklesetuǵın ortalıqtı qáliplestiredi. Bul kategoriyaǵa charter mektepleri hám qıyın yamasa ayrıqsha talantlı oqıwshılarǵa arnalǵan arnawlı baǵdarlamalar sıyaqlı hár qıylı túrler, sonıń menen birge úyde oqıtıw hám mektepsiz oqıtıw kiredi. Alternativ bilimlendiriw jergilikli xalıqtıń bilimlendiriwin de óz ishine aladı, ol jergilikli miyrasqa tiykarlanǵan bilim hám kónlikpelerdi saqlaw hám beriwge tiykarlanǵan. Bul usıl kóbinese awızeki bayanlaw hám ertek aytıw sıyaqlı dástúrli usıllardı qollanadı. Ayırım ayırmashılıqlar bilim alıwshılardıń ózgesheliklerine baylanıslı boladı. Oqıwshınıń jasına qaray kategoriyalar balalıq dáwir bilimlendiriwi, jasóspirim bilimlendiriwi, eresekler bilimlendiriwi hám qartayǵan adamlar bilimlendiriwin óz ishine aladı. Oqıwshılardıń biologiyalıq jınısına tiykarlanǵan kategoriyalarǵa bir jınıslı bilimlendiriw hám aralas jınıslı bilimlendiriw kiredi. Arnawlı bilimlendiriw múmkinshiligi sheklengen oqıwshılardıń ózgeshe mútájliklerin qanaatlandırıwǵa beyimlestirilgen, intellektual, sociallıq, kommunikativ hám fizikalıq dárejelerdegi hár qıylı kemshiliklerdi esapqa aladı. Onıń maqseti - usı kemshilikler keltirip shıǵaratuǵın qıyınshılıqlardı jeńiw, tásir etilgen oqıwshılarǵa sáykes bilimlendiriw strukturasına kiriwdi támiyinlew. Keń mániste, arnawlı bilimlendiriw intellektual jaqtan zeyinli balalarǵa bilim beriwdi de óz ishine aladı, olarǵa óz potencialın tolıq ashıw ushın beyimlestirilgen oqıw baǵdarlamaları kerek boladı. Oqıtıw usılına tiykarlanǵan klassifikaciyalarǵa muǵallimge baǵdarlanǵan bilimlendiriw kiredi, bunda muǵallim oqıwshılarǵa informaciya beriwde oraylıq orındı iyeleydi, hám oqıwshı oraylıq bilimlendiriw, bunda oqıwshılar klass iskerligin qáliplestiriwde belsendi hám juwapkerli orındı iyeleydi. Sanalı bilimlendiriwde úyreniw hám oqıtıw anıq maqset penen ámelge asırıladı. Sanasız bilimlendiriw sanalı jobalastırıw yamasa basshılıqsız óz-ózinen rawajlanadı. Bul biraz muǵallimler hám ereseklerdiń jeke qásiyetleriniń tásiri arqalı qáliplesiwi múmkin, bul oqıwshılardıń jeke qásiyetleriniń rawajlanıwına janapay tásir etiwi múmkin. Dálilge tiykarlanǵan bilimlendiriw eń nátiyjeli bilimlendiriw usılların anıqlaw ushın ilimiy izertlewlerden paydalanadı. Onıń maqseti - bilimlendiriw ámeliyatı hám siyasatınıń nátiyjeliligin optimallastırıw, olardıń eń jaqsı empirikalıq dálillerge tiykarlanǵanın támiyinlew arqalı. Bul dálilge tiykarlanǵan oqıtıwdı, dálilge tiykarlanǵan úyreniwdi hám mektep nátiyjeliligi boyınsha izertlewlerdi óz ishine aladı. Ózin-ózi oqıtıw, yamasa óz betinshe bilim alıw, muǵallimler hám oqıw orınlarınan ǵárezsiz túrde ámelge asadı. Tiykarınan eresekler bilimlendiriwinde baqlanatuǵın bul usıl, neni hám qashan oqıwdı tańlaw erkinligin beredi, bul onı potencial jaqtan kóbirek qanaatlandıratuǵın oqıw tájiriybesine aylandıradı. Biraq, struktura hám basshılıqtıń joqlıǵı maqsetsiz oqıwǵa alıp keliwi múmkin, al sırttan pikir almasıwdıń bolmawı ózin-ózi oqıtıwshılardıń nadurıs túsiniklerdi rawajlandırıwına hám óz oqıw progressin nadurıs bahalawına alıp keliwi múmkin. Ózin-ózi oqıtıw ómir boyı bilim alıw menen tıǵız baylanıslı, bul adamnıń pútkil ómiri dawamında úziliksiz oqıwın názerde tutadı. Pánge tiykarlanǵan bilimlendiriw kategoriyalarına ilimiy bilimlendiriw, til úyretiw, kórkem óner bilimlendiriwi, diniy bilimlendiriw, [[Dene tárbiya|dene tárbiyası]] hám jınıslıq tárbiya kiredi. Aralıqtan oqıtıwda radio yamasa veb-saytlar sıyaqlı arnawlı qurallar qollanıladı, oǵan elektron oqıtıw (kompyuterlerdi paydalanıw), mobil oqıtıw (mobil qurılmalardı paydalanıw) hám onlayn bilimlendiriw kiredi. Kóbinese olar ashıq bilimlendiriw túrinde boladı, onda kurslar hám materiallar minimal tosqınlıqlar menen qoljetimli boladı, bul dástúrli klass yamasa orında oqıtıwdan parıq qıladı. Biraq, onlayn bilimlendiriwdiń barlıq túrleri ashıq emes; mısalı, ayırım universitetler ashıq bilimlendiriw baslamalarınıń bir bólegi bolmaǵan tolıq onlayn diplom baǵdarlamaların usınadı. Mámleketlik bilimlendiriw, sonday-aq jámiyetlik bilimlendiriw dep te atalatuǵın, húkimet tárepinen qarjılandırıladı hám baqlanadı hám ulıwma xalıqqa qoljetimli. Ádette ol oqıw haqısın talap etpeydi hám sonlıqtan biypul bilimlendiriwdiń bir túri bolıp esaplanadı. Oǵan qarama-qarsı, jeke bilimlendiriw jeke mákemeler tárepinen qarjılandırıladı hám basqarıladı. Jeke mektepler kóbinese kóbirek tańlawshı qabıllaw procesine iye hám oqıw haqısın alıw arqalı pullı bilimlendiriwdi usınadı. Májbúriy bilimlendiriw adamlar nızamlı túrde alıwı kerek bolǵan bilimlendiriwge qatnasadı, tiykarınan belgili bir jasqa shekem mektepke barıwı shárt bolǵan balalarǵa tásir etedi. Bul adamlar nızamlı minnetlemege qaraǵanda jeke tańlawına tiykarlanıp alatuǵın ıqtıyarlı bilimlendiriwge qarama-qarsı turadı. == Jámiyettegi roli == [[Fayl:NIH_Medical_Research_Scholars_Program_(48050924987).jpg|alt=Photo of a medical researcher|nobaý|Medicinalıq izertlewshiler sıyaqlı joqarı qánigelesken kásip iyeleri kóbinese óz tarawların tolıq úyreniw hám jámiyetke áhmiyetli úles qosıw ushın keń kólemli bilimlendiriwden ótedi.]] Bilimlendiriw [[Jámiyet|jámiyette]] hár qıylı rollerdi atqaradı, sociallıq, ekonomikalıq hám jeke tarawlardı qamtıp aladı. Sociallıq jaqtan, bilimlendiriw átirap ortalıq penen óz-ara tásir etiw hám jeke mútájlikler menen talpınıslardı qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan tiykarǵı kónlikpelerdi úyretiw arqalı turaqlı jámiyetti quradı hám saqlaydı. Házirgi jámiyette bul kónlikpeler sóylew, oqıw, jazıw, [[arifmetika]] hám informaciya hám kommunikaciya texnologiyaların biliwdi óz ishine aladı. Sonıń menen birge, bilimlendiriw tiykarǵı sociallıq hám mádeniy normalar haqqında xabardarlıqtı sińdiriw, hár túrli jaǵdaylarda sáykes minez-qulıqtı qáliplestiriw arqalı sociallasıwǵa járdem beredi. Ol sociallıq birlikti, turaqlılıqtı hám tınıshlıqtı qollap-quwatlaydı, kúndelikli iskerlikte ónimli qatnasıwdı rawajlandıradı. Sociallasıw pútkil ómir dawamında júz berse de, erte jastaǵı bilimlendiriw ayrıqsha áhmiyetke iye. Sonıń menen birge, bilimlendiriw demokratiyalarda dawıs beriw hám shólkemlestiriw arqalı puqaralıq qatnasıwdı kúsheytiw, sonday-aq hámme ushın teń imkaniyatlardı itibarǵa alıw arqalı sheshiwshi rol oynaydı. Ekonomikalıq dárejede, adamlar bilimlendiriw arqalı jámiyettiń ónimli aǵzalarına aylanadı, óz kásipleri ushın, sonday-aq basqalarǵa tovarlar islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiw ushın zárúr bolǵan texnikalıq hám analitikalıq kónlikpelerdi iyeleydi. Erte jámiyetlerde qánigelesiw az bolǵan, balalar ádette jámiyettiń islewi ushın áhmiyetli bolǵan keń kólemli kónlikpelerdi úyrengen. Biraq, házirgi jámiyetler oǵada quramalasıp barmaqta, kóp kásipler ulıwma bilimlendiriw menen birge arnawlı tayarlıqtı talap etedi. Nátiyjede, tek salıstırmalı túrde az sandaǵı adamlar ǵana belgili kásiplerdi tolıq úyrenedi. Sonıń menen bir qatarda, jámiyettiń islewi ushın iyelengen kónlikpeler hám beyimlikler geyde qarama-qarsı bolıwı múmkin, olardıń qádiri kontekstke baylanıslı boladı. [[Fayl:2021_Median_household_wealth,_by_highest_educational_attainment_-_US.svg|nobaý|AQSHta joqarı bilim dárejesine erisiw ortasha úy xojalıǵı baylıǵınıń joqarılawına sáykes keledi<ref name="WealthEducation_2021">{{Web deregi|url=https://www.census.gov/content/dam/Census/library/publications/2023/demo/p70br-183.pdf|bet=The Wealth of Households: 2021 / Current Population Reports / P70BR-183|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240524023705/https://www.census.gov/content/dam/Census/library/publications/2023/demo/p70br-183.pdf|arxivsáne=May 24, 2024|avtor=Sullivan|at=Brianna|sáne=June 2023|baspaxana=United States Census Bureau}}</ref>.]] Adamlardıń jámiyetke integraciyasın jeńillestiriw arqalı, bilimlendiriw [[Ekonomikalıq ósiw|ekonomikalıq ósiwdi]] qollap-quwatlaydı hám jarlılıqtı azaytadı. Ol jumısshılarǵa óz kónlikpelerin jetilistiriwge múmkinshilik beredi, sonıń arqasında islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń sapasın jaqsılaydı, sonıń nátiyjesinde abadanlıqqa itibar qaratadı hám básekige shıdamlılıqtı arttıradı. Mámleketlik bilimlendiriw ulıwma jámiyetke payda keltiretuǵın uzaq múddetli investiciya retinde keń tán alınǵan, ásirese baslawısh bilimlendiriw ayrıqsha joqarı jetiskenlik normaların kórsetedi. Sonıń menen birge, ekonomikalıq abadanlıqtı bekkemlewden basqa, bilimlendiriw texnologiyalıq hám ilimiy jetiskenliklerge úles qosadı, jumıssızlıqtı azaytadı hám sociallıq teńlikke tásir etedi. Onnan da basqa, bilim dárejesiniń joqarılawı tuwılıw kórsetkishleriniń tómenlewi menen baylanıslı, bul qánigeli túrde shańaraqtı jobalastırıw haqqında xabardarlıqtıń artıwı, hayal-qızlar ushın múmkinshiliklerdiń keńeyiwi hám neke dúziwdiń keshiktiriliwi sebepli júz beredi. Bilimlendiriw eldiń ózgerislerge beyimlesiwi hám jańa qıyınshılıqlarǵa nátiyjeli qarsı turıwı ushın áhmiyetli orın iyeleydi. Ol xabardarlıqtı arttıradı hám házirgi global máselelerdi, sonıń ishinde klimattıń ózgeriwi, turaqlı rawajlanıw hám baylar menen jarlılar arasındaǵı ayırmashılıqtıń keńeyiwi sıyaqlı máselelerdi sheshiwge úles qosadı. Oqıwshılarǵa óz ómiri hám is-háreketleriniń basqalarǵa qalay tásir etetuǵının túsindiriw arqalı, bilimlendiriw adamlardı bárqulla turaqlı hám ádil dúnyanı ámelge asırıwǵa umtılıwǵa ruwxlandıra aladı. Solay etip, bilimlendiriw tek jámiyetlik normalardı saqlap qalıw ushın ǵana emes, al sociallıq rawajlanıwdıń katalizatorı retinde de xızmet etedi. Bul ekonomikalıq jaǵdaylardıń rawajlanıwına da tiyisli, bunda texnologiyalıq jetiskenlikler, ásirese avtomatlastırıwdıń artıwı, jumıs kúshine jańa talaplar qoyadı, bilimlendiriw bulardı qanaatlandırıwǵa járdem bere aladı. Jaǵdaylar ózgergen sayın, oqıtılatuǵın kónlikpeler hám bilimler eskirip qalıwı múmkin, bul oqıw baǵdarlamasına cifrlı sawatlılıq sıyaqlı pánlerdi kirgiziw hám jańa texnologiyalardı qollanıw kónlikpelerin rawajlandırıw ushın dúzetiwler kirgiziwdi talap etedi. Bunnan tısqarı, bilimlendiriw ǵalabalıq ashıq onlayn kurslar sıyaqlı innovaciyalıq formalardı qabıl etiw arqalı adamlardı payda bolıp atırǵan qıyınshılıqlar hám múmkinshiliklerge tayarlay aladı. Jeke dárejede, bilimlendiriw adamnıń jeke rawajlanıwın qollap-quwatlaydı, oǵan jańa kónlikpelerdi úyreniw, talantlardı jetilistiriw, dóretiwshilikti rawajlandırıw, ózin-ózi tanıwdı arttırıw hám máseleni sheshiw hám sheshim qabıllaw qábiletlerin jetilistiriw kiredi. Bunnan tısqarı, bilimlendiriw densawlıq hám abadanlıqqa unamlı tásir etedi. Bilimli adamlar kóbinese densawlıq máseleleri haqqında jaqsıraq xabardar boladı hám óz minez-qulqın soǵan qarap ózgertedi, kúshli sociallıq qollap-quwatlaw tarmaqları hám qıyınshılıqlardı jeńiw strategiyalarınan payda kóredi, hám de joqarı tabısqa iye bolıp, olarǵa jaqsıraq medicinalıq xızmetlerden paydalanıw múmkinshiligin beredi. Bilimlendiriwdiń sociallıq áhmiyeti [[Birlesken Milletler Shólkemi]] tárepinen belgilengen hár jılı 24-yanvarda ótkeriletuǵın Xalıqaralıq bilimlendiriw kúni menen ayrıqsha atap ótiledi, bul shólkem 1970-jıldı Xalıqaralıq bilimlendiriw jılı dep járiyalaǵan edi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Bilimlendiriw]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ pwqexscrawhbzrmbnw7t3a20j7mrj0v 3 25586 124762 2025-07-06T11:35:13Z Karacehennem 13595 Xosh keldińiz! 124762 wikitext text/x-wiki == Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa xosh keldińiz! == {{Hello}} ----[[Paydalanıwshı:Karacehennem|Karacehennem]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Karacehennem|talqılaw]]) 11:35, 2025 j. iyuldıń 6 (UTC) c2xsbtrcauqshsvqu2274ilfi58qvhv 3 25587 124763 2025-07-06T11:35:23Z Karacehennem 13595 Xosh keldińiz! 124763 wikitext text/x-wiki == Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa xosh keldińiz! == {{Hello}} ----[[Paydalanıwshı:Karacehennem|Karacehennem]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Karacehennem|talqılaw]]) 11:35, 2025 j. iyuldıń 6 (UTC) c2xsbtrcauqshsvqu2274ilfi58qvhv